ΜΙΛΤΟΣ ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ 1919-2005 Γεννήθηκε στην Ύδρα το 1919 αλλά από µικρό παιδί έζησε στην Αθήνα. Δισέγγονος του γνωστού ναυάρχου του 21, Γιώργου Σαχτούρη. Ο παππούς του συνέχισε τη ναυτική παράδοση της οικογένειας. Ο πατέρας του ήταν ανώτερος δικαστικός και νοµικός σύµβουλος του κράτους καί προόριζε το γιό του για τις νοµικές σπουδές. Το 1937 εγγράφεται στη Νοµική Σχολή του Πανεπιστηµίου Αθηνών αλλά απ όλη αυτή τη βαριά οικογενειακή παράδοση παραιτείται µε το θάνατο του πατέρα του (1939). Το 1940 τα εγκατέλειψε για να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στην ποίηση, καίει µάλιστα, όπως εξοµολογείται, όλα τα νοµικά του βιβλία. Εµφανίστηκε στα Ελληνικά Γράµµατα το Μάιο του 1944 µε ποιήµατα στο περιοδικό Τα Νέα Γράµµατα. Μια άλλη εµπειρία που τον σηµαδεύει είναι ο θάνατος της µητέρας του(1955). Λέει ο ίδιος: «Αφού πέθανε κι η µητέρα µου, άρχισα σιγά-σιγά να γδύνοµαι µέσα κι έξω από πολλά, σιγά-σιγά η όρασή µου έγινε διεισδυτικότερη καί η ακοή µου οξύτερη, ώστε να βλέπω καί ν ακούω τώρα καλύτερα τι µου αποκαλύπτουν πίσω από την πρόσοψη τους τα πράγµατα.» Μένει σε µια νοικιασµένη γκαρσονιέρα καί ουσιαστικά στον κλειστό προσωπικό του χώρο µε τις εσωτερικές διαστάσεις των ονείρων καί των φαντασµάτων του, των οραµάτων της τέχνης του. Εκτός από το ξεκίνηµά του, όταν σύχναζε µε τους υπερρεαλιστές ποιητές στο πατάρι του Λουµίδη, την υπόλοιπη ζωή του ζει αποµονωµένος µακριά από συνεντεύξεις καί δηµοσιότητες. Tιµήθηκε µε τρία Κρατικά Βραβεία. Το 1956, τιµήθηκε µε το Α Βραβείο ΝΕΟΙ ΕΥΡΩΠΑΙΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ από την ιταλική ραδιοφωνία και τηλεόραση για την συλλογή του «Όταν σας µιλώ», το 1962 µε το Β Κρατικό Βραβείο Ποίησης για την συλλογή του «Τα Στίγµατα» και η τελευταία βράβευση του ήταν το 1987 µε το Α Κρατικό Βραβείο ποίησης για το έργο του «Εκτοπλάσµατα.» Τα ποιήµατα του έχουν µεταφραστεί σε πολλές γλώσσες.. Πέθανε στην Αθήνα το 2005 ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Μ. ΣΑΧΤΟΥΡΗ Ο Μίλτος Σαχτούρης ανήκει στους νεοϋπερρεαλιστές, δηλ. σε όσους ποιητές αναζητούν με επαναστατικά μέσα την ανανέωση της ποιητικής, ανατρέχοντας σε νέα εφαρμογή του υπερρεαλισμού σε συνδυασμό με άλλα ανανεωτικά ρεύματα, όπως τον εξπρεσιονισμό και τον υπαρξισμό. Έτσι, στην ποίηση του Μ. Σαχτούρη διακρίνουμε επιδράσεις κυρίως από τρία ρεύματα: τον υπαρξισμό, τον εξπρεσιονισμό και τον υπερρεαλισμό. (Υπαρξισμός = ιδεολογικό ρεύμα που εκφράζει το άγχος του ανθρώπου απέναντι στο πρόβλημα της ζωής και του θανάτου. 1
Εξπρεσιονισμός = κίνημα που ξεκίνησε από την τέχνη στις αρχές του 20 ου αιώνα και συνδέθηκε με την πρωτοπορία του μοντερνισμού. Χαρακτηριστικό του κινήματος αυτού είναι η επανάσταση και η προσπάθεια δημιουργίας ενός νέου κόσμου μέσα από μια ριζικά ανανεωμένη τέχνη. Στη λογοτεχνία, οι εξπρεσιονιστές απελευθερώνουν τον στίχο από κάθε παραδοσιακό στοιχείο και κάνουν εκτεταμένη χρήση της μεταφοράς (συνυποδηλωτική-ποιητική λειτουργία γλώσσας) και της υποβλητικής εικόνας. Κυριαρχεί το άλογο, φανταστικό στοιχείο, τα έντονα συναισθήματα, η συγκίνηση και το πάθος. Κεντρικό θέμα του εξπρεσιονισμού είναι ο πόλεμος και η βία, καθώς και η αποξένωση του ανθρώπου από την κυριαρχία των μηχανών. Ο εξπρεσιονισμός θεωρείται προάγγελος του υπερρεαλισμού. Υπερρεαλισμός = σημαντικό επαναστατικό κίνημα που απέβλεπε στην ανανέωση όλων των ηθικών αξιών. Διακήρυττε την απελευθέρωση της τέχνης από τα δεσμά της λογικής, καθώς και τη παντοδυναμία του ονείρου. Χρησιμοποίησε κυρίως την αυτόματη γραφή (άμεση καταγραφή των ψυχικών εντυπώσεων χωρίς την επεξεργασία και τον έλεγχο της λογικής). Οι στίχοι του Σαχτούρη αποκαλύπτουν την υπαρξιακή αγωνία του, που απορρέει από την προσωπική του θέση στον κόσμο. Από τον εξπρεσιονισμό δανείζεται τον ελεύθερο από δεσμεύσεις στίχο, την εκτεταμένη χρήση της μεταφοράς και της εικόνας, την απεικόνιση του κόσμου, όπως τον συνέλαβε με τη φαντασία και τα προσωπικά βιώματά του. Αντλεί την έμπνευσή του, όπως όλοι οι εξπρεσιονιστές, από το θέμα του πολέμου και την απόγνωση του ανθρώπου από τις μηχανές. Από τον υπερρεαλισμό δανείζεται την εικονοπλασία και το παράλογο στοιχείο, που αποτελεί και την ουσία της ποίησής του, καθώς και μια αλληγορική έκφραση της αλήθειας που βιώνει ο ποιητής: η γραφή του αποβλέπει, κυρίως, στη διατύπωση κάποιου υπολανθάνοντος μηνύματος. ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΣΑΧΤΟΥΡΗ 1) Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ: Ο Σαχτούρης ανήκει στην πρώτη μεταπολεμική γενιά ποιητών, που απεικονίζουν στο έργο τους τις τραυματικές εμπειρίες του Β Παγκόσμιου πολέμου και των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων. Συγκεκριμένα, ο Σαχτούρης εντάσσεται στην τάση των νεοϋπερρεαλιστών (δηλ. σε όσους ποιητές αναζητούν με επαναστατικά μέσα την ανανέωση της ποιητικής, ανατρέχοντας σε νέα εφαρμογή του υπερρεαλισμού σε συνδυασμό με άλλα ανανεωτικά ρεύματα, όπως τον εξπρεσιονισμό και τον υπαρξισμό), που έμειναν ανεπηρέαστοι από τις ιδεολογικές διαμάχες της εποχής τους. Δεν εντάχθηκε πολιτικά σε καμία παράταξη, γι αυτό και η ποίησή του είναι απαλλαγμένη από κάθε ιδεολογική και πολιτική επικάλυψη. Τα θέματά του είναι εμπνευσμένα από την καθημερινή ζωή αλλά και από τα δύσκολα χρόνια του Εμφυλίου και της μετεμφυλιακής Ελλάδας και ο φανταστικός κόσμος μέσα στον οποίο κινείται η ποίησή του έχει ως υπόστρωμα τον ταραγμένο κόσμο της εφιαλτικής εποχής του. 2
2) ΤΑ ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ: Τα σταθερά δομικά στοιχεία των ποιημάτων του Σαχτούρη, σύμφωνα με τον Γ. Δάλλα, είναι: α) η ιστορία-μήνυμα β) η σκηνική διάρθρωση και γ) η ιδεοπλαστική εικόνα (η εικόνα δηλ. που περιέχει μια ιδέα, ένα μήνυμα). Συνήθως στα ποιήματά του υπάρχει μια μικρή ιστορία μονοσήμαντη και περιέχει ένα κρυμμένο μήνυμα. Το ποίημα διαρθρώνεται σε ευδιάκριτες διαδοχικές σκηνές, μια τεχνική που θυμίζει κινηματογραφική λήψη. Οι εικόνες του ποιήματος συμπυκνώνουν με σαφήνεια το νόημα της ιστορίας και ταυτίζονται με τις σκηνές (κάθε σκηνή αποτελεί μια εικόνα) 3) ΕΦΙΑΛΤΙΚΗ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ: Η ποίηση του Σαχτούρη είναι υπαινικτική και αντικατοπτρίζει υποκειμενικά τον κόσμο. Τα «υλικά» του δεν είναι ακριβώς σύμβολα που αισθητοποιούν καταστάσεις, αλλά απλά, καθημερινά πράγματα που αποκαλύπτουν την εφιαλτική πλευρά της πραγματικότητας. Ο ποιητής δηλ. παρουσιάζει τα πράγματα με τη μέθοδο της αντιστροφής ή παραποίησης, δηλ. ιδωμένα και παραμορφωμένα μέσα από μια υποκειμενική ματιά. Η ποίηση του Σαχτούρη χαρακτηρίστηκε από τον Λειβαδίτη ως παραισθητική και ο ίδιος ο ποιητής από τον Αλέξη Ζήρα (1994) ως ποιητής που συνταυτίζει υποκειμενικό και αντικειμενικό, λογικό και παράλογο, υπαρκτό και ανύπαρκτο. Κι αν είναι έτσι, ο ποιητής μοιάζει «να ξεδιπλώνει έναν ατέλειωτο ποιητικό καμβά τοποθετώντας κάθε συλλογή του πάνω σ αυτόν και αποτυπώνοντας μετά τόσα έτη ποιητικής δημιουργίας τον δικό του υποκειμενικό, παράλογο ποιητικό εφιάλτη, ο οποίος δεν είναι άλλο παρά μια παρεκτροπή της πραγματικότητας, ένα κάτοπτρο σε καθρέφτη πολυκαιρισμένο και οξειδωμένο».έτσι, με την υποκειμενική ερμηνεία του κόσμου, μια ερμηνεία που στηρίζεται σε προσωπικά και συλλογικά βιώματα, ο κόσμος του φανταστικού και του παράλογου, ένας κόσμος εφιαλτικός και παραμορφωμένος καταφέρνει να κυριαρχήσει επάνω στην περιοχή των αισθήσεων και να εκφράσει τον έντονο συναισθηματισμό του «εγώ», που, καθώς συμπιέζεται, αντιδρά και σπάζει τα λογικά ή όποια άλλα δεσμά της συμβατικότητας. 4) Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ: «Εκείνο που προέχει είναι η εικόνα. Η υπεροχή της είναι αδιαμφισβήτητη με την έννοια όχι μόνον μιας δομικής μονάδας αλλά και ενός, ανεξάρτητου φορέα νοήματος, που έλκει ευθέως την καταγωγή του από την εξπρεσιονιστική θεωρία και πράξη. Η χρήση της εικόνας οφείλει να πηγαίνει πέρα από τη στεγνή καταγραφή της εξωτερικής πραγματικότητας. Η εικόνα αποκτά αυτόνομη ισχύ, που την απεγκλωβίζει από το περιοριστικό καθεστώς του κατόπτρου. Διαμέσου των συμβολικών αποχρώσεων, που θα της προσδώσει ο εξπρεσιονιστής, δημιουργεί ένα εσωτερικό τοπίο, το οποίο, μολονότι εξακολουθεί να αντανακλά εμπειρίες και βιώματα της καθημερινής ζωής, πόρρω απέχει από τον ρεαλισμό της κοινωνικής παρακμής ή από το λυρικό ύφος της προσωπικής εξομολόγησης. Το αλλόκοτο και το υπερβολικό, που διακρίνουμε στις εξπρεσιονιστικές εικόνες, εκπροσωπούν τα πάγια - αν και μη ορατά δια 3
γυμνού οφθαλμού - χαρακτηριστικά ενός κόσμου που πάσχει σε όλη του την έκταση. Οι εικόνες του εξελίσσονται σε αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες, που αγνοούν το μεμονωμένο επεισόδιο και, γενικότερα, την περιπτωσιολογία, δημιουργώντας ένα παρατονισμένο, εσωστρεφές σύμπαν, όπου αντικείμενα, ζώα, άνθρωποι και μηχανές, χωρίς να αποβάλλουν τις κοινώς αποδεκτές ιδιότητες, βαθμιαία εκπίπτουν σε διεστραμμένα υποκατάστατα του πραγματικού.» 5) Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΧΡΩΜΑΤΩΝ: Η χρωματολογία του Σαχτούρη υπογραμμίζει την έλξη και την απώθηση που ασκούν πάνω στον ποιητή τα έμψυχα και τα άψυχα του κόσμου. Τα χρώματα είναι για τον Σαχτούρη σύνεργα απαραίτητα και σταθερά, για να μπορεί να φασματοποιεί και να φασματοσκοπεί τον κόσμο στον ποιητικό του καμβά. Άλλωστε, ο ίδιος αναγνωρίζει τις ομοιότητες του ποιητικού του έργου με την εικαστική τέχνη και δηλώνει πως «αν δεν ήμουν ποιητής, θα ήθελα να ήμουν ζωγράφος». Στην ποίηση του Σαχτούρη κυριαρχούν τρία χρώματα: το μαύρο, το κόκκινο και το άσπρο και κανένα από αυτά τα χρώματα δεν λειτουργεί ως μονοσήμαντα θετικό ή μονοσήμαντα αρνητικό. 6) ΥΠΑΡΞΙΑΚΗ-ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΤΙΚΗ-ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΑΧΤΟΥΡΗ (βλέπε: «επιδράσεις στο έργο του») 7) Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ: Αναφορικά με την γλώσσα του Σαχτούρη, βασικό χαρακτηριστικό της είναι η λεκτική λιτότητα: οι λέξεις αντλούνται από το καθημερινό λεξιλόγιο, ο λόγος του είναι απλός και διακρίνεται από μεστότητα και βάθος. Κυριαρχεί η χρήση ουσιαστικών και ρημάτων με τον αποκλεισμό επιθέτων: με αυτό τον τρόπο ο ποιητής στοχεύει στο καίριο, παραλείποντας το δευτερεύον και επουσιώδες, ενώ τα (συγκεκριμένα συνήθως) ουσιαστικά οριοθετούν τον φανταστικό κόσμο του ποιητή και γίνονται οι βασικές λέξεις-κλειδιά, η αποκρυπτογράφηση των οποίων θα αποκαλύψει την βαθύτερη ερμηνεία του ποιήματος και της αλληγορικής ιστορίας. Η λιτότητα και η ελλειπτικότητα του ποιήματος σε όλα τα επίπεδα (και γλωσσικό αλλά και στιχουργικό), η απουσία σημείων στίξης και συνδέσμων και η χρήση της εικόνας ως κύριου εκφραστικού μέσου είναι ορισμένα από τα γνωρίσματα που εντάσσουν τα ποιήματα του Σαχτούρη στη σύγχρονη ποίηση «Ο ΕΛΕΓΚΤΗΣ» Θεµατικός πυρήνας: Το ποίηµα επισηµαίνει όπως άλλωστε καταγράφεται στον τίτλο- το χρέος του ποιητή: να καταστήσει δυνατή την επικοινωνία των απλών ανθρώπων µε τον ουρανό (πνευµατικά αγαθά). Ως προς το περιεχόµενο: Απαρτίζεται από τρεις ιδεοπλαστικές εικόνες: 4
α. του µατωµένου ουρανού: η πρώτη υπερρεαλιστική εικόνα του ποιήματος ξεκινά με την μεταφορά του μπαξέ, που αισθητοποιεί τον ουρανό, («ένας μπαξές γεμάτος αίμα /ειν ο ουρανός /και λίγο χιόνι») έναν όμως ουρανό διαφορετικό από τα εμπειρικά δεδομένα και παραμορφωμένο μέσα από την δύναμη της ποιητικής φαντασίας. Πρόκειται για έναν «μπαξέ» που αντί για πολύχρωμα λουλούδια είναι χιονισμένος και αιματοβαμμένος, υποβάλλοντας ένα μακάβριο κλίμα θανάτου, που ανατρέπει την αίσθηση χαράς και ομορφιάς της ζωής που αρχικά δημιουργεί η εικόνα του μπαξέ. Στην υποκειμενική και βιωματική απεικόνιση αυτής της διαστρεβλωμένης πραγματικότητας συμβάλλουν οι λέξεις «αίμα» και «χιόνι», που καθιστούν τον χώρο απρόσιτο και επικίνδυνο, ίσως και απαγορευτικό, άρα και την κατάκτησή του δύσκολη υπόθεση. Οι φράσεις αποδίδουν ποιητικά τα εφιαλτικά βιώματα του πολέμου, σταθερό θεματικό μοτίβο στην ποίηση του Σαχτούρη. (βλ. παρακάτω συμβολισμός «ουρανού») Ο ουρανός έχει αίματα (τραυματισμοί, θάνατος) και χιόνι (παγωνιά και θάνατος συνδυασμός του κόκκινου και του άσπρου, βασικά χρώματα που απαντούν στην ποιητική παλέτα του Σαχτούρη και έρχονται σε έντονη χρωματική αντίθεση), ο ποιητικός ουρανός της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ζωής έχει τώρα καλυφθεί από το αίμα και έχει ηττηθεί από την παγωνιά. Η εικόνα του ουρανού δίνεται με πρόταξη του κατηγορουμένου και η συντακτική αυτή παραβίαση της κανονικής σειράς δίνει και την παραβίαση της κανονικότητας της ζωής που βιώνει ο ποιητής. Είναι ιδιαίτερα δύσκολες στιγμές για τον ποιητή, όπως και για ολόκληρη την ανθρωπότητα μέσα στο αίμα και στην παγωνιά θα «βουτήξει» για να δημιουργήσει την τέχνη του και να μετουσιώσει σε ποίηση τα βιώματα και το κλίμα της εποχής του. Μια ολόκληρη γενιά ποιητών, άλλωστε, τράφηκε ποιητικά μέσα στο κλίμα του πολέμου, μέσα σε μια εφιαλτική ατμόσφαιρα φρίκης, αγωνίας, φόβου, θανάτου. Γράφει ο Σαχτούρης στο ποίημα του «ο στρατιώτης ποιητής»: «την μια ημέρα έτρεμα / την άλλη ανατρίχιαζα / μέσα στο φόβο / μέσα στο φόβο / πέρασε η ζωή μου» β. του ποιητή ως ουράνιου µηχανοδηγού, Η εικόνα παραπέμπει σε έναν αλπινιστή, που ετοιμάζεται να αναρριχηθεί κατακτώντας δυσπρόσιτες και επικίνδυνες βουνοκορφές και πραγματοποιεί τον τελικό έλεγχο των σχοινιών με τα οποία είναι δεμένος και τον κρατούν στη ζωή(«έσφιξα τα σχοινιά μου») Θα μπορούσε ακόμα να παραπέμπει στην εικόνα ενός αλεξιπτωτιστή, που ετοιμάζεται να πραγματοποιήσει μια επικίνδυνη ελεύθερη πτώση και, πριν από το επικίνδυνο εγχείρημά του, ελέγχει την εξάρτυσή του. Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για ένα ριψοκίνδυνο εγχείρημα, που απαιτεί συνεχή εγρήγορση και ετοιμότητα, λεπτούς και έγκαιρους χειρισμούς, τόλμη και αποφασιστικότητα και κυρίως: διαρκή επαγρύπνηση, απαιτήσεις ανάλογες με αυτές που προβάλλει η ποιητική τέχνη και η ευθύνη ενός ποιητή: ο ποιητής, ως ευαίσθητος δέκτης των μηνυμάτων του καιρού του, οφείλει να βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση, να αφουγκράζεται τις 5
ανάγκες της εποχής του, να λειτουργεί ως πνευματικός ταγός και ως θεματοφύλακας των πιο πολύτιμων αξιών και ιδανικών, που θερμαίνουν τις καρδιές των ανθρώπων και μετουσιώνονται σε ποιητικό λόγο. Έτσι μόνο θα διατηρήσει άσβεστο το φως του ουρανού,(«πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια») που συμβολίζει τον μαγικό χώρο του πνεύματος, των ιδεών και των οραμάτων, του οποίου δίαυλοι επικοινωνίας είναι οι ποιητές, με το ιδιαίτερο καλλιτεχνικό χάρισμα και την ποιητική ενόραση που τους διακρίνει.γ. του σακατεµένου από τους δύσκολους καιρούς πτηνού- ποιητή: ο ποιητής αισθάνεται ως «κληρονόμος πουλιών», αφού όπως και τα πουλιά- έχει την άνεση να κινείται ανάμεσα στη γη και στον ουρανό, ανάμεσα στο πραγματικό και στο φανταστικό, ανάμεσα στον αισθητό κόσμο και στο κόσμο του πνεύματος και των ιδεών χάρη στο ότι είναι προικισμένος με ιδιαίτερη φαντασία και ποιητική ενόραση, στοιχεία που του επιτρέπουν τη μετάβαση από τον ένα κόσμο στον άλλο (με τα φτερά της ποιητικής του φαντασίας). Τα ιδιαίτερα ψυχικά και πνευματικά χαρίσματα ενός ποιητή τον επιφορτίζουν με μια τεράστια ευθύνη και συνάμα μια ιερή αποστολή: «πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω», δηλ. σε καιρούς χαλεπούς, που οι άνθρωποι βυθίζονται σε ηθική και πνευματική αποτελμάτωση, σε εποχές πολέμου, όπου απαξιώνεται η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη και αμαυρώνονται όλες οι αξίες, σε εποχές αλληλοσπαραγμού, μίσους και διχόνοιας ο ποιητής δεν πρέπει να δειλιάσει και να εγκαταλείψει, δεν πρέπει να εφησυχάσει και να σιωπήσει: τότε έχει χρέος έστω και με σπασμένα φτερά- να πετάξει, να προασπίσει το φως της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, του σεβασμού στην ανθρώπινη ζωή, της ανθρωπιάς και να μεταλαμπαδεύσει τις αξίες αυτές στις ψυχές των χειμαζόμενων ανθρώπων.. Η πρωτοπρόσωπη ποιητική αφήγηση υποδηλώνει την ταύτιση ποιητή ελεγκτή, ενώ στο ποίηµα το «εγώ» του ποιητή αυτονοµείται µε σκοπό να προβάλει επιτακτικά το χρέος του. Ο χώρος του «Ελεγκτή» είναι αυτός του ουρανού, ο οποίος αποτελεί πάγιο αίτηµα στην ποίηση του Σαχτούρη και συµβολίζει το χώρο όπου φυλάσσονται οι αξίες, τα πνευµατικά αγαθά, ο πνευµατικός πολιτισµός. Είναι ο χώρος της µαγείας, της φαντασίας και της ποίησης, που ο ποιητής φροντίζει να µεταφέρει τους απλούς ανθρώπους που κινούνται περιοριστικά στο χώρο της λογικής και της σκληρής πραγµατικότητας. Το ποίημα αποτελεί έναν στοχασμό του Σαχτούρη για τον ποιητή και την ποίηση «μέσα στα αίματα του αλβανικού μετώπου ή μέσα στην παγωνιά του κατοχικού χειμώνα του 42 και του εμφυλιακού δράματος» Στο ποίηµα δεσπόζουν φράσεις-σύµβολα, τις οποίες ο αναγνώστης καλείται να αποκωδικοποιήσει. Ενδεικτικά αναφέρονται: «ουρανός»: 6
«έσφιξα τα σχοινιά µου»: φράση που υποδηλώνει την προετοιµασία ενός δύσκολου εγχειρήµατος, την επιστράτευση των δυνάµεων του ποιητή που καλείται να ανταποκριθεί στο χρέος του, εκπληρώνοντάς το. «πρέπει να ελέγξω τα αστέρια»: φράση- κλειδί για την κατανόηση του ποιήµατος: χρέος του ποιητή είναι να ελέγξει τα µηνύµατα της ποίησής του, για να φέρει σε επικοινωνία το κοινό µε την ποίηση, την τέχνη και γενικότερα το πνεύµα. «κληρονόµος πουλιών»: η παράδοση και οι ξεχωριστές ιδιότητες (πρεσβευτής του πνευµατικού κόσµου) µε τις οποίες είναι προικισµένος ο ποιητής του παρέχουν τη δυνατότητα να ίπταται πάνω από τους άλλους, να αιωρείται ανάµεσα στη γη και τον ουρανό. «σπασµένα φτερά»: η φράση υποδηλώνει: α) τις ταλαιπωρίες που υφίσταται ο ποιητής από την ισοπεδωτική, τραυµατική εποχή του β) την αποτυχία της ποίησής του να επικοινωνήσει µε το ευρύ κοινό. Αυτό άλλωστε αποτελεί και το µόνιµο παράπονο των νεωτερικών ποιητών, ειδικότερα των υπερρεαλιστών στην κατηγορία των οποίων ανήκει και ο ίδιος. Εµφανής είναι κυριαρχία των χρωµάτων - συµβόλων στο ποίηµα: αίµα- κόκκινο: σύµβολο της αιµατοβαµµένης, εφιαλτικής εποχής που ζει ο ποιητής και το λευκό - χιόνι : σταθερό σύµβολο στην ποίηση του Σαχτούρη που εκφράζει την ελπίδα, την αισιοδοξία, την επικράτησης της ζωής, όλα εκείνα που καταξιώνουν τη ζωή. Ως προς τη µορφή: Το ποίηµα διαθέτει όλα τα µορφικά χαρακτηριστικά της νεωτερικής και ποίησης: απουσία στροφών, έλλειψη µέτρου και οµοιοκαταληξίας, χρήση τολµηρών εικόνων. Ανήκει στον νεοϋπερρεαλισμό συνδυάζοντας στοιχεία του υπερρεαλισμού, του εξπρεσιονισμού και του υπαρξισμού και κινείται σ έναν εξωλογικό χώρο, όπου κυριαρχεί η τολμηρή φαντασία και οι πρωτότυπες εικόνες. Στον «Ελεγκτή» επιβεβαιώνεται η γλωσσική απλότητα της ποίησης του Σαχτούρη: κυριαρχούν τα ρήµατα (6) και τα ουσιαστικά (8) προσδίδοντας στο λόγο του µεστότητα και ουσία, πυκνότητα και βάθος. Οι στίχοι σχεδόν μονολεκτικοί, αντιλυρικοί εκφράζουν την τραυματισμένη ψυχή του ποιητικού υποκειμένου. Οι δύο βουλητικές προτάσεις που περιέχονται στο ποίηµα λειτουργούν ως άξονες που ενώνουν τη δεύτερη µε την τρίτη σκηνική ενότητα (δηλ. βασικοί δομικοί και νοηματικοί αρμοί του ποιήματος)και αποσαφηνίζουν το χρέος του ποιητή- ελεγκτή. 7
Ο ΟΥΡΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΑΧΤΟΥΡΗ Ο ουρανός στην ποίηση του Σαχτούρη είναι ένα πολυσήμαντο σύμβολο που απαντά σε πολλά έργα του, αποτελώντας έτσι βασικό και σταθερό στοιχείο της ποιητικής του μυθολογίας. Στο ποίημα του «Το ψωμί» συναντάμε το πάγιο στην ποίησή του αίτημα για ουρανό («ας μην το κρύβουμε / διψάμε για ουρανό») : ο ουρανός προβάλλει ως πανανθρώπινο και διαχρονικό αίτημα, ως ένα πολύτιμο αγαθό ζωής (όσο ζωτικό είναι το νερό), που υπερσκελίζει τις υλικές- βιολογικές ανάγκες (το ψωμί), αφού αποτελεί στην ουσία την απάντηση στις πνευματικές και εσωτερικές αναζητήσεις του ανθρώπου. Έτσι, ο ουρανός συμβολίζει την εσωτερική, πνευματική ζωή, τον κόσμο του πνεύματος και των ιδεών, αξίες διαχρονικές και πανανθρώπινες, όπως αυτή της δικαιοσύνης και της ελευθερίας, που καταξιώνουν και νοηματοδοτούν την ανθρώπινη ύπαρξη. Στο ποίημα «Ο Ελεγκτής» ο ουρανός εκπροσωπεί και πάλι τον υψηλό κόσμο των αξιών, που αμαυρώνονται από τους χαλεπούς καιρούς (ουρανός με χιόνι και αίμα) και στον οποίο πρέπει να ανέβει ο ποιητής για να ελέγξει το φως των αστεριών, να διασώσει και να προασπίσει τις αξίες και τα ιδανικά που κινδυνεύουν, να λειτουργήσει ως θεματοφύλακας της παράδοσης και των ανθρωπιστικών ιδεωδών κρατώντας άσβεστο το φως του αστεριών. Λαμβάνοντας υπόψη τον τίτλο της συλλογής «φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο» μπορούμε να ταυτίσουμε τον ουρανό με τον «άλλο δρόμο», που δεν είναι άλλος παρά ο ονειρικός, μαγικός κόσμος της ποίησης, από όπου αντλεί ικανοποίηση και χαρά τόσο ο δημιουργός-ποιητής όσο και εμείς οι αναγνώστες. Η υπέρβαση της καθημερινότητας και της πραγματικότητας είναι το ζητούμενο σε όσα ανήσυχα και ευαίσθητα πνεύματα δεν αρκούνται στα υλικά αγαθά του κόσμου τούτου, αλλά αναζητούν να ξεφύγουν από τα δεσμά της αισθητής πραγματικότητας και να ταξιδέψουν με τα φτερά της ποιητικής φαντασίας και ενόρασης σε έναν «άλλο δρόμο», μοναχικό και δυσπρόσιτο, που λίγοι τον διαβαίνουν αλλά που σε αποζημιώνει με την αισθητική χαρά και την πνευματική-εσωτερική πληρότητα που προσφέρει: το μοναχικό και γοητευτικό δρόμο της ποίησης. Ο ΤΙΤΛΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ: «Φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο» Το ποίημα «Ο Ελεγκτής» ανήκει στην ποιητική συλλογή με τίτλο «Φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο». Η λέξη «φάσματα» έχει τριπλή σημασία: είδωλα / φαντάσματα/ ιριδισμοί των χρωμάτων από την ανάλυση του ηλιακού φωτός. Στον ποιητικό κόσμο του Σαχτούρη τα 8
καθημερινά, οικεία αντικείμενα χάνουν τις ιδιότητες που έχουν στην πραγματικότητα, αποδεσμεύονται από κάθε στοιχείο λογικής και ρεαλισμού και αναγεννιούνται -μέσα από τον παραμορφωτικό φακό του υποσυνείδητου, των προσωπικών βιωμάτων και των ψυχικών εντυπώσεων του ποιητή- σε μια νέα υπερρεαλιστική και εξωλογική, υποκειμενική και εφιαλτική πραγματικότητα.. Τα αντικείμενα, καθώς μεταφέρονται από τον ένα κόσμο στον άλλον (από τον κόσμο του πραγματικού στον κόσμο της φαντασίας και του ονείρου) χάνουν τις συγκεκριμένες τους διαστάσεις και τις αντικειμενικές τους ιδιότητες, γίνονται σύμβολα και φορτίζονται με τις ιδιότητες που τους δίνει ο ποιητής. Ο ποιητικός δηλ. κόσμος του Σαχτούρη είναι σαν τα φάσματα, σαν τους συγκεχυμένους ιριδισμούς των χρωμάτων που διαφαίνονται μέσα από ένα φασματοσκόπιο, που κάνει τα αντικείμενα να χάνουν τις διαστάσεις και το περίγραμμά τους και να αποκτούν μια νέα διάσταση φασματική-πέραν των εμπειρικών δεδομένων και των εμπειριών των αισθήσεων. Στον ποιητικό κόσμο του Σαχτούρη τα είδωλα των αντικειμένων δεν ξεχωρίζουν από τα αισθητά αντικείμενα, η πραγματικότητα του αισθητού κόσμου δεν ξεχωρίζει από την πραγματικότητα του ποιητικού κόσμου, τα αντικείμενα εμφανίζονται μαζί με τα είδωλά τους και έτσι τα «φάσματα» είναι το ίδιο πραγματικά με τα αντικείμενα, οι ποιητικές εικόνες είναι τα φάσματα μιας πολυεδρικά διπλής πραγματικότητας: είναι ο αισθητός κόσμος που ξέρουμε αλλά από την αφώτιστη, την ονειρική ή εφιαλτική πλευρά του. Για την «χαρά στον άλλο δρόμο» βλέπε «ο ουρανός στην ποίηση του Σαχτούρη» «Ο ΕΛΕΓΚΤΗΣ» - ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ: 1. Τι συµβολίζει ο ουρανός στο ποίηµα; 2. Για ποιο λόγο ο ποιητής αισθάνεται την ανάγκη να λειτουργήσει ως ελεγκτής; Γιατί νοµίζετε ότι έχει σπασµένα φτερά; ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ: 1. Συνδυάζοντας κανείς τον τίτλο της ποιητικής συλλογής στην οποία ανήκει το ποίηµα µπορεί να συµπεράνει ότι ο ουρανός είναι ο άλλος δρόµος, δηλαδή ο κόσµος της χαράς. Είναι ο κόσµος του πνεύµατος, όπου κυριαρχούν υψηλές αξίες. Είναι ο χώρος στον οποίο πασχίζει ο άνθρωπος να φτάσει, ο κόσµος στον οποίο η ύπαρξη του ανθρώπου καταξιώνεται. 9
Ως ουρανό είναι δυνατόν να νοήσει κανείς και την ίδια τη λειτουργία της ποίησης, που χαρακτηρίζεται από τις οδυνηρές µνήµες του εµφυλίου πολέµου (αίµα) αλλά και την αισιοδοξία που χαρίζει στους ανθρώπους (και λίγο χιόνι). Εποµένως, η προσέγγιση του ουρανού, του κόσµου του πνεύµατος, θα είναι µια διαδικασία που θα θυµίζει βόλτα σε όµορφο κήπο και θα συµβάλει στον εξανθρωπισµό, στη µετατροπή της ζωής του ανθρώπου σε µια ευχάριστη και υπέροχη αναζήτηση που θα απαλλάξει τον άνθρωπο από τη µιζέρια και τα προβλήµατα της καθηµερινότητας, από τη δυστυχία την οποία βιώνει καθηµερινά. Στον κόσµο, όµως, αυτό στον οποίο βρίσκεται η χαρά µπορεί να φτάσει κανείς µόνο µε τη βοήθεια της φαντασίας. Σε αυτό το χώρο των πνευµατικών ενδιαφερόντων µόνο ο ποιητής φτάνει, γιατί µε τη φαντασία και τη δηµιουργική του ικανότητα µόνο ένας ποιητής µπορεί στον κόσµο του παράλογου να βρει παρηγοριά. Εξάλλου, ο κόσµος του πνεύµατος αποτελεί το καταφύγιο του ποιητή. Εποµένως, ο ποιητής ως ελεγκτής είναι ο µόνος που θα µπορέσει να οδηγήσει τους ανθρώπους στον ουρανό, γιατί κατέχει τα µυστικά της ποίησης η οποία µπορεί να επενεργήσει λυτρωτικά για την ανθρώπινη ύπαρξη. 2. Ο ποιητής λοιπόν είναι επιφορτισµένος µε µια τεράστια ευθύνη, αφού λειτουργεί ως ελεγκτής. Αυτός πρέπει να µεταφέρει τους ανθρώπους που θέλουν να φτάσουν στον ουρανό, αυτός πρέπει να ελέγχει αν πληρούνται οι προϋποθέσεις που θα συμβάλουν σε αυτήν την επικοινωνία. Ο ποιητής ως ελεγκτής ελέγχει τα αστέρια, βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση, ώστε να µη σβήσει το φως των αστεριών, δηλαδή η ελπίδα από τις ψυχές των ανθρώπων. Ο ποιητής έχει αναλάβει την υποχρέωση να µεταφέρει τους ανθρώπους από τον κόσµο της πραγµατικότητας στον ονειρικό κόσµο της ποίησης, στον κόσµο του πνεύµατος. Οφείλει να ελέγχει αν πληρούνται οι κατάλληλες προϋποθέσεις, αν οι άνθρωποι ελπίζουν και ονειρεύονται, προκειµένου να µπορέσουν να φτάσουν στον ουρανό. Ο ποιητής αναλαµβάνει αυτή την ευθύνη επειδή είναι κληρονόµος πουλιών, άτοµο δηλαδή µε ξεχωριστές ιδιότητες, που έχει κληρονοµήσει από τα πουλιά τα φτερά, την ικανότητα να πετά και να ξεφεύγει από το µίζερο κόσµο της πραγµατικότητας. Ο ποιητής έχει χρέος και ευθύνη να µεταλαµπαδεύσει τις υψηλές αξίες. Ο ουρανός είναι ο χώρος στον οποίο δραστηριοποιείται ο ελεγκτής ποιητής, γιατί όπως τα πουλιά ξεφεύγουν και φτάνουν άνετα στον ουρανό, έτσι και ο ποιητής περνάει µε ευκολία από τον κόσµο της πραγµατικότητας στον κόσµο του ονείρου και της ποίησης. Το καθήκον, λοιπόν, του ελεγκτή ποιητή είναι αµετάθετο και δεν του επιτρέπει ούτε ολιγωρία, ούτε υπεκφυγές. Ο ποιητής πρέπει έστω και µε σπασµένα φτερά να πετάει, οφείλει 10
δηλαδή να είναι συνεπής στις υποχρεώσεις του, ακόµα και αν οι αντικειµενικές συνθήκες καθιστούν δύσκολο το έργο του. Ακόµα και αν οι συνθήκες είναι αντίξοες και δύσκολες, ακόµα και αν τα φτερά που του δίνουν τη δύναµη να πετά και να φτάνει στο χώρο της χαράς και της δηµιουργίας, το χώρο της ποίησης, είναι σπασµένα, αυτός οφείλει (γι αυτό και η επανάληψη του πρέπει στο ποίηµα) να µείνει πιστός στο καθήκον του, τη µεταφορά των ανθρώπων στον ουρανό. Ο ποιητής παρουσιάζεται σαν πουλί µε σπασµένα φτερά, καθώς έχει οδυνηρές µνήµες από τον εµφύλιο πόλεµο και τις ταλαιπωρίες που υπέστη, καθώς και επειδή διαπιστώνει καθηµερινά την αποτυχία της ποίησής του να επικοινωνήσει µε τους συνανθρώπους του και την αδιαφορία των ανθρώπων για την ποίηση. Εξάλλου, οι ποιητές που είναι συνήθως ευάλωτοι και ευαίσθητοι πληγώνονται εύκολα και τραυµατίζονται, αφού σε δύσκολους καιρούς η ποίηση δεν προσεγγίζει τους ανθρώπους όσο θα έπρεπε. ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Δ ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΤΑΡΤΗ 4 ΙΟΥΛΙΟΥ 2007 Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Μίλτος Σαχτούρης, Ο Ελεγκτής Ενας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τ αστέρια εγώ κληρονόμος πουλιών πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω. (Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο, 1958) Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Η ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη συχνά παραπέμπει στα σκοτεινά μεταπολεμικά μετεμφυλιακά χρόνια. Να βρείτε τρεις (3) εικόνες του ποιήματος που παραπέμπουν σε αυτήν τη δύσκολη εποχή. 11
Μονάδες 15 2. Ο Λίνος Πολίτης αναφερόμενος στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη επισημαίνει ότι χαρακτηρίζεται από «... μια υπαρξιακή θλίψη που εκφράζεται κατά προτίμηση με παραβολές και μικρούς μύθους ακόμα και με αινιγματικά σύμβολα και εικόνες, που φτάνουν ως το αλλόκοτο, το τρομακτικό και το παραμορφωμένο» (Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ.,Αθήνα 19854, σελ. 340). Επιβεβαιώνεται αυτή η άποψη μέσα από το ποίημα; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. Μονάδες 20 3. Τα ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη διακρίνονται για την απλή γλώσσα και το λιτό λεξιλόγιό τους. Ποια μέρη του λόγου κατέχουν κυρίαρχη θέση στο συγκεκριμένο ποίημα και ποιος είναι ο ρόλος τους; Μονάδες 20 4. Τι συμβολίζει «ο ουρανός» στο ποίημα του Μίλτου Σαχτούρη Ο Ελεγκτής; Να αναπτύξετε τις απόψεις σας σε μια (1) παράγραφο 100-130 λέξεων. Μονάδες 25 5. Να συγκρίνετε ως προς το περιεχόμενο το ποίημα του Μίλτου Σαχτούρη Ο Ελεγκτής και το παρακάτω ποίημα του Λευτέρη Πούλιου. Μονάδες 20 Λευτέρης Πούλιος, Το διπλανό δωμάτιο, αρ. 18 Μπαλώνω τα φτερά μου για μια πτήση στο καθαρό φως. Σκέψεις σαν ακόρεστος τίγρης. Η καρδιά μου μες στη μιζέρια, Παλμοί του ουρανού πριν το χάραμα. Με σκάβει ο πόνος κι η πίκρα της ζωής με διώχνει. Μίλτος Σαχτούρης: Ο Ελεγκτής 12
2.1. Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και λοιπά γραµµατολογικά στοιχεία: 1. Βασικό γνώρισµα της ποίησης του Σαχτούρη είναι η ρεαλιστική απεικόνιση της καθηµερινής πραγµατικότητας. Ποιες ενδείξεις για την εποχή έχουµε στο ποίηµα; 2. Η ποίηση του Σαχτούρη κινείται σ ένα «υπερλογικό» χώρο, σ ένα κόσµο παράλογο, όπου κυριαρχεί η τολµηρή φαντασία. Ποιες εικόνες του ποιήµατος επιβεβαιώνουν αυτό το χαρακτηριστικό της ποίησής του; 3. Σε συνέντευξή του ο ποιητής δήλωσε ότι η ζωγραφική τον βοήθησε πολύ στην ποίησή του. Ποια «εικαστικά» στοιχεία αναγνωρίζετε στο ποίηµα; 2.2. Δοµή του κειµένου, επαλήθευση ή διάψευσης µιας κρίσης µε βάση το κείµενο, εκφραστικά µέσα και τρόποι του κειµένου (υφολογική διερεύνηση, αφηγηµατικές λειτουργίες, επιλογές του δηµιουργού σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης): 1. Ποιος είναι ο χώρος του ποιήµατος; Ποιες λέξεις του κειµένου τον ορίζουν; 2. Τα ποιήµατα του Σαχτούρη διακρίνονται για την απλή γλώσσα και το λιτό λεξιλόγιό τους. Ποια µέρη του λόγου πλεονάζουν στο συγκεκριµένο ποίηµα και ποιος είναι ο ρόλος τους; 3. Να εξετάσετε τη λειτουργία των δύο βουλητικών προτάσεων που περιέχονται στο ποίηµα. 4. Γιατί, κατά τη γνώµη σας, το εγώ του ποιητή αυτονοµείται στο ποίηµα; 2.3. Σχολιασµός ή σύντοµη ανάπτυξη χωρίων του κειµένου: 1. Πώς σχετίζεται, κατά τη γνώµη σας, ο τίτλος του ποιήµατος µε το περιεχόµενό του; 2. Τι νοµίζετε ότι συµβολίζει ο ουρανός στο ποίηµα; 3. «Έσφιξα τα σκοινιά µου»: Να αναλύσετε το νοηµατικό περιεχόµενο του στίχου. 4. Πώς αντιλαµβάνεσθε το νόηµα της φράσης «κληρονόµος πουλιών»; 5. Για ποιο λόγο ο ποιητής αισθάνεται την ανάγκη να λειτουργήσει ως ελεγκτής; Γιατί νοµίζετε ότι έχει «σπασµένα φτερά»; 3. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΑΔΙΔΑΚΤΟΥ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Α. Αλεξάνδρου: Το µαχαίρι Όπως αργεί τ ατσάλι να γίνει κοφτερό και χρήσιµο µαχαίρι έτσι αργούν κ οι λέξεις ν ακονιστούν σε λόγο. Στο µεταξύ όσο δουλεύεις στον τροχό πρόσεχε µην παρασυρθείς µην ξιπαστείς απ τη λαµπρή αλληλουχία των σπινθήρων. Σκοπός σου εσένα το µαχαίρι. 13
Μ. Σαχτούρης: Τα δώρα Σήµερα φόρεσα ένα ζεστό κόκκινο αίµα σήµερα οι άνθρωποι µ αγαπούν µια γυναίκα µου χαµογέλασε ένα κορίτσι µου χάρισε ένα κοχύλι ένα παιδί µου χάρισε ένα σφυρί Σήµερα γονατίζω στο πεζοδρόµιο καρφώνω πάνω στις πλάκες τα γυµνά άσπρα ποδάρια των περαστικών είναι όλοι µας δακρυσµένοι όµως κανείς δεν τροµάζει ( ) Δυο άνθρωποι ψιθυρίζουν τι κάνει την καρδιά µας καρφώνει; Ναι την καρδιά µας καρφώνει ώστε λοιπόν είναι ποιητής. Ποια είναι η ευθύνη και ο ρόλος του ποιητή στον κόσµο, σύµφωνα µε τα παραπάνω ποιήµατα; Να τα συγκρίνετε µε τον Ελεγκτή. ΜΙΛΤΟΣ ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ 14
15