"Εγώ και ο Εαυτός µου: τρόποι γνωριµίας και ανάπτυξης" (διάλεξη-2005) διάλεξη, ανοιχτή για το κοινό, από τους ψυχοθεραπευτές Χριστίνα Πατρινιού και Πέτρο Θεοδώρου διοργάνωση : Συµβουλευτικό Κέντρο Σ.ΚΕ.Ψ.Η.Σ. και «ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ» Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης (Πλατεία Ιπποδροµίου) ΤΕΤΑΡΤΗ, 2 ΜΑΡΤΙΟΥ 2005, στις 19.00 Σηµείωση: το παρακάτω κείµενο γράφτηκε από τον Πέτρο Θεοδώρου και τη Χριστίνα Πατρινιού, στη διάρκεια της 3ετούς συνεργασίας τους, στα πλαίσια του φορέα ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ (2003-2006).
2 Στις µέρες µας, λέµε συνέχεια ότι ο σύγχρονος Δυτικός άνθρωπος έχει ψυχολογικά προβλήµατα, υποφέρει εσωτερικά, κάτι πρέπει να γίνει γι αυτό, έχει χάσει τον Εαυτό του, πώς κατάντησε η ζωή µας έτσι, κλπ. Τι σηµαίνουν όµως ακριβέστερα όλα αυτά? Πώς µπορούµε να δούµε λίγο πιό καθαρά µέσα σε µιά διάχυτη, οµιχλωδη αίσθηση του ότι "υπάρχει πρόβληµα", έτσι ώστε µέσα σ αυτή τη θολούρα να µειωθούν τουλάχιστον κάποιες βασικές προκαταλήψεις? Για να εξερευνήσουµε τέτοιου είδους ερωτήµατα βρισκόµαστε σήµερα εδώ, µαζί σας, ως ψυχοθεραπευτές, σε αυτήν την πρώτη κοινή δράση του Κέντρου Σ.ΚΕ.Ψ.Η.Σ. και του φορέα µας, της "ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ". Τα πιό πολλά από αυτά που θα σας πούµε είναι αναπόφευκτα χρωµατισµένα από την ειδικότερη φιλοσοφία των ψυχοθεραπευτικών προσεγγίσεων σύµφωνα µε τις οποίες επιλέξαµε να ασκούµε το επάγγελµά µας. Οι δύο αυτές προσεγγίσεις είναι το ψυχόδραµα για τη Χριστίνα και η θεραπεία Gestalt για τον Πέτρο. Είναι στη βάση τους ανθρωποκεντρικές, και έχουν έντονα υπαρξιακά στοιχεία (παρακάτω θα τα δούµε όλα αυτά λεπτοµερέστερα). Πάντως, αν σήµερα περιµένατε συνταγές τύπου fast-food, ετοιµοπαράδοτες, για να "γνωρίσετε τον εαυτό σας", µάλλον θα απογοητευτείτε, γιατί δεν θα σας δώσουµε (όχι πως είµαστε τσιγγούνιδες και κακοί, απλά πιστεύουµε ότι δεν υπάρχουν). Κι αν περιµένατε να φύγετε από εδώ "ανεπτυγµένοι", πάλι µάλλον θα απογοητευτείτε, γιατί η εσωτερική µας ανάπτυξη είναι µιά ευρύτερη διαδικασία. Ωστόσο, κάτι µπορούµε να εγγυηθούµε, σήµερα, ότι θα πάρετε από µας. Αν µη τι άλλο, πέρα από σκέτη πληροφορία και λεκτικά νοήµατα, τη διάθεσή µας και τον ενθουσιασµό µας να επικοινωνήσουµε µαζί σας σε πολλά επίπεδα, για θέµατα πολύ σηµαντικά και για µας και για σας. Κι έτσι, στο τέλος, φεύγοντας από εδώ, να έχουµε ο καθένας µε τον τρόπο του, ένα βίωµα, µιά εµπειρία, µικρής και αυθεντικής ανθρώπινης συνάντησης, το κυριότερο συστατικό στη συνταγή της ανάπτυξής µας. Ας ξεκινήσουµε το ταξίδι αυτό, ψάχνοντας πρώτα πρώτα πιθανές αιτίες που ο σηµερινός άνθρωπος βιώνει τόσα και τέτοια προβλήµατα. Μιά ΠΡΩΤΗ πηγή άγχους και προβληµάτων στον σηµερινό άνθρωπο, σε ένα υπαρξιακό επίπεδο, πιστεύουµε πως αποτελεί η ίδια του η φύση. Ο άνθρωπος γεννιέται και πεθαίνει µόνος. Οχι γιατί δεν µπορεί να κάνει σχέσεις. Αλλά γιατί η ίδια η
3 δοµή της νευροβιολογικής του υποδοµής είναι τέτοια που καθιστά την προσωπκή εµπειρία φαινόµενο µοναδικό για τον καθένα µας, την κάθε στιγµή. Οσο και σου εξηγήσω τι βιώνω αποκλείεται ποτέ να σου µεταδώσω την ίδια την εµπειρία ταυτού που βιώνω στον προσωπικό µου κόσµο. Και αντίστροφα. Η σχέση µας -εάν είναι λειτουργική- µπορεί να µε βοηθήσει σηµαντικά να αντέξω τη µοναξιά που συνοδεύει το ίδιο το γεγονός της ύπαρξής µας. Εάν όµως νοµίζω, συνειδητά ή όχι, πως µπορεί και να το ακυρώσει, το µόνο που θα καταφέρω είναι να σε παραβιάζω αδιάκοπα ζητώντας σου να καλύψεις κάτι που από τη φύση σου δεν µπορείς να το κάνεις. Είµαστε, ζούµε µόνοι. Είµαι µόνος υπαρξιακά, άσχετα µε το πόσες διαπροσωπικές σχέσεις κάνω. Οχι γιατί φταίω, αλλά γιατί έτσι είναι τα δεδοµένα της κατασκευής µαου. Και ταυτόχρονα τροµοκρατούµαια από τον ίδιο µου τον εαυτό που µοιράζεται στα δύο, έχονατς αυτοσυνείδηση, και µπορεί να πει "εγώ είµαι", ή "ποιός είµαι". Η ζωή κυλά σαν µιά αδιάκοπη και διαρκώς µεταβαλλόµενη προσωπική και µόνο εµπειρία, σαν µιά εσωτερική διαδικασία, κάτι που ρέει ασταµάτητα. Ο καθένας µας είναι κάτι µοναδικό και ζεί µε έναν τρόπο µοναδικό. Το ίδιο έγκυρη και σεβαστή όπως η δική µου στιγµή, είναι και η δική σας στιγµή. Ο κόσµος για µένα τοποθετείται στην υποκειµενική µου εµπειρία, στο κύλισµά της την κάθε στιγµή, ο κόσµος µου ΕΙΝΑΙ αυτό που βιώνω, κι αυτό είναι µοναδικό και κατα-δικό µου όσο κι αν προσπαθήσω να σας το περιγράψω. Είναι λοιπόν η υποκειµενική µου πραγµατικότητα. Κι αν τελικά σας πω, «σήµερα, µε όλο αυτό το άγχος της ηµερίδας, δεν νοιώθω καλά», ποιός µπορεί πραγµατικά να µου αµφιβητήσει την αίσθηση αυτή; Οπως, κι αν κάποιος από εσάς µου πεί «µα έλα τώρα, µια χαρά τα πας, δεν έχεις λόγο να νιώθεις χάλια», αυτό είναι η δική του αξιολόγηση, η δική του ερµηνεία του φαινοµένου που θα µπορούσε να τιτλοφορείται: «ένας άνθρωπος που µιλά, τώρα, εδώ». Μέχρι εδώ έχουµε τη µία όψη του νοµίσµατος. Αφού λοιπόν είµαι ο ΜΟΝΟΣ ιδιοκτήτης της εµπειρίας της ζωής µου, έχω αναγκαστικά και την αποκλειστική της ευθύνη και κανείς δεν µπορεί να µε αναγκάσει να κάνω κάτι αν δεν το επιθυµώ ή το επιλέξω (εκτός αν µε παραβιάσει). Οι δυσκολίες? θα µου πείτε. Τα άγχη? Η ακρίβεια? Οι χαµηλοί µισθοί? Τα έξοδα των παιδιών? Τι να κάνω για όλα αυτά? Ναι, αυτά υπάρχουν και είναι δεδοµένα γύρω µου, ωστόσο ΕΓΩ επιλέγω έναν τρόπο ζωής που περιλαµβάνει αυτές τις δυσκολίες, και από τη στιγµή που το έκανα, δεν φταίει ο κόσµος που είναι έτσι αλλά εγώ που αποδέχοµαι να ζω µέσα σε αυτόν µε τον τρόπο που επιλέγω. "Είµαι εγώ που φωνάζω και είµαι εγώ που κλαίω, µ ακούς;" λέει ο Ελύτης.
4 Και «εγώ» σηµαίνει ύλη, πνεύµα, σκέψεις, αισθήσεις, συναισθήµατα, ένα ολόκληρο µοναδικό και µεταβαλλόµενο σύστηµα στη δική του αδιάκοπη συνέχεια και εµπειρία της ζωής του, ένα σύστηµα που είναι κάτι περισσότερο από το απλό αριθµητικό άθροισµα των µερών του. Ολα τα µέρη του συστήµατος αυτού εµπεριέχουν και αντίθετα στοιχεία. Ας πούµε, στο συναίσθηµα, είµαι ικανός και να αγαπώ και να µισώ. Μπορώ να φερθώ τρυφερά αλλά µπορώ να φερθώ και βίαια. Μπορώ να είµαι και υποµονετικός, αλλά εν δυνάµει και ενθουσιώδης. Κι ακόµη, όλα τα µέρη αυτού του συστήµατος αλληλεπιδρούν µεταξύ τους, πχ όταν νοιώθω αδύναµος, ενδεχοµένως, επηρεάζεται και η σεξουαλικότητά µου, όπως και το τι περιµένω από µιά προσωπική σχέση, κλπ Ετσι, µπορούµε να δούµε τον σηµερινό άνθρωπο, τον καθένα από µας, σαν ένα µοναδικό σύστηµα µε πολλά και αντίθετα στοιχεία, απολύτως υπεύθυνο για τον τρόπο που βιώνει την υποκειµενική του πραγµατικότητα, σε µιά αδιάκοπη εσωτερική εµπειρία του «εδώ και τώρα». Οµως το άτοµο σαν µονάδα δεν υπάρχει στο κενό, υπάρχει και αλληλεπιδρά µε τους άλλους ανθρώπους, µε το περιβάλλον, σε έναν ενιαίο χώρο, σε ένα πεδίο, και µε ένα σύνολο ρόλων. Δεν είµαι «εγώ ΚΑΙ ο κόσµος», είµαι «εγώ ΜΕΣΑ στον κόσµο».
5 Κάθε µου µετακίνηση σηµαίνει µεταβολή των δυνάµεων που ασκούνται προς και από κάθε κατεύθυνση. Κάθε µου µετακίνηση επιδρά σε ΟΛΟ µου το σύστηµα, και ταυτόχρονα επιδρά στο ευρύτερο πεδίο. Κάθε µου αλλαγή επηρεάζει το ρεπερτόριο των ρόλων µου, λειτουργικών και δυσλειτουργικών. Και, ακριβώς γιατί το άτοµο αποτελείται από πολλά κοµµάτια, µπορεί να αλληλεπιδρά µε πολλούς ρόλους και τρόπους. Με τον σύντροφό µου είµαι τρυφερός, µε το αφεντικό µου εριστικός, µε τους γονείς µου υποχωρητικός, µε τους συνεργάτες µου απαιτητικός, κλπ. Ολοι αυτοί οι τρόποι αλληλεπίδρασης ορίζουν αυτό που λέµε «ΕΑΥΤΟΣ», στις δικές µας ανθρωποκεντρικές προσεγγίσεις. Ο εαυτός λοιπόν δεν είναι κάτι στατικό, κάτι που υπάρχει από µόνο του, είναι περισσότερο µιά αλληλεπιδραστική λειτουργία στο όριο της επαφής ατόµου περιβάλλοντος (εσωτερικού ή και εξωτερικού), µέσα στο ενιαίο πεδίο που συµβαίνει αυτή η αλληλεπίδραση. Οι ρόλοι καθρεφτίζονται στο περιβάλλον, και εισπράττονται µε αλλαγές από το άτοµο. Μόνο και µόνο για ζητήµατα ορολογίας, σηµειώνουµε ότι ο χαρακτήρας είναι, για µας, τα άκαµπτα και ανελαστικά µας κοµµάτια, οι παγιωµένοι ρόλοι µας, και, η προσωπικότητα είναι ο κεντρικός πυρήνας της ύπαρξής µας, αναγνωρίσιµος σε ό,τι κάνουµε. Οπότε, αντίθετα µε τις καθιερωµένες χρήσεις των όρων αυτών, όσο περισσότερο «χαρακτήρα» έχουµε (όσο δηλαδή πιό πολλές άκαµπτες και
6 σκληρυµένες πλευρές), τόσο λιγότερο «εαυτό» έχουµε, µε την έννοια µιάς πλούσιας, δηµιουργικής, εξελισσόµενης αλληλεπίδρασης µε το περιβάλλον. Οσο πιό πλούσια και ελαστική είναι αυτή η αλληλεπίδραση, τόσο πιό ανεπτυγµένος είναι και ο εαυτός. Φανταστείτε ότι τα 10 δάχτυλά σας αντιστοιχούν σε διαφορετικά σας κοµµάτια. Ζείτε, επιβιώνετε, και µε 7, µε 5 δάχτυλα. Οµως, δεν είναι καλύτερη η ζωή όταν έχετε και χρησιµοποιείτε 10 δάχτυλα? Σήµερα, ο κόσµος που φτιάξαµε έχει και ευκολίες και δυσκολίες σε σχέση µε άλλες εποχές. Δεν είναι ούτε χειρότερος, ούτε καλύτερος από «κάποτε». Απλά, άλλαξε το πεδίο, γι αυτό άλλαξε και το ρεπερτόριο των ρόλων. Ετσι, ο κόσµος έχει ορισµένα χαρακτηριστικά που για το άτοµο σηµαίνουν µοναξιά, επικοινωνιακή φτώχια, µιά αίσθηση µαταιότητας και έλλειψης προορισµού, άφθονη άµεση και κυρίως καµουφλαρισµένη βία, και τόσα άλλα που µας απασχολούν καθηµερινά. Οι µεταβολές αυτές του πεδίου απαιτούν νέες αλληλεπιδράσεις, νέους τρόπους να φροντίζουµε τις ανάγκες µας ως άτοµα, και, όταν ο εαυτός δεν ανταποκρίνεται σε αυτές τις απαιτήσεις, το άτοµο βιώνει προβλήµατα. Οπότε, εκτός από την ίδια του τη φύση, µιά ΔΕΥΤΕΡΗ πηγή άγχους και προβληµάτων για τον σηµερινό άνθρωπο είναι ο µη ανεπτυγµένος Eαυτός, ο φτωχός και µονοδιάστατος τρόπος αλληλεπίδρασης µε το περιβάλλον, στις σηµερινές συνθήκες.
7 Πχ λέει κάποιος «έχω πρόβληµα µε τον σύντροφό µου, βαρέθηκα τη συζυγική ζωή, πλήττω, νοσταλγώ τους παλιούς µου έρωτες». Αυτό που εννοεί, ουσιαστικά, είναι ότι για κάποιους λόγους βρίσκεται σε µιά σχέση που δεν αλληλεπιδρά έτσι που να συγκινείται, να µαγεύεται, να ποθεί, να νοιώθει ό,τι τελοσπάντων νοιώθει ένας ερωτευµένος. Είναι σαν τα κοµµάτια του εαυτού του που συγκινούνται, µαγεύονται, ποθούν, να µην υπάρχουν. Η, κάποιος άλλος λέει «η ζωή µου χτίστηκε µε βάση τις επιθυµίες των άλλων και όχι τις δικές µου», πράγµα που σηµαίνει ότι ο εαυτός του είναι φτωχός στην οριοθέτηση, δεν αναπτύχθηκε το κοµµάτι που λέει «όχι». Αυτά τα τα µέρη µας και άλλα πολλά συχνά τα ξεχνούµε τελείως ή και δεν τα αναπτύξαµε ποτέ. Γίνονται κυριολεκτικά αποξενωµένα κοµµάτια µας, τα οποία και συχνά ζούµε σαν εχθρό. Σα να έχω κάποιον µυστηριώδη «άλλον» µέσα µου που «µε» παρασέρνει και «µε» ακυρώνει. Εχθρός όµως δεν υπάρχει εξωτερικός, ζεί στο αρχηγείο, σ εµένα τον ίδιο, ΗΔΗ τον εµ-περιέχω, και δεν έχω µάθει να τον βλέπω. Είναι τα αποξενωµένα µου κοµµάτια, αυτά που δεν µπορώ και δεν θέλω να ενσωµατώσω γιατί δεν µου αρέσουν ή µε πονούν, δηλαδή...τα κόµπλεξ µου,...τα µέρη µου που πενθούν και πονούν,...τα θυµωµένα µέρη µου που κατά την κοινωνικοποίησή µου έµαθα να κρατώ σιωπηλά,...οι ξεχασµένες µου ανάγκες,...ανάγκες αλλονών που µεταµφίεσα σε δήθεν δικές µου, ή...οι παλιές µου ανάγκες που κάποτε µε καθόριζαν αλλά τώρα µε συνοδεύουν χωρίς λόγο γιατί οι συνθήκες άλλαξαν και φαίνεται να µην το καταλαβαίνω, κι ακόµη...είναι οι ρόλοι που έχω µάθει και «παίζω» άκριτα,...είναι η επιθυµία µου για ρόλους που δεν έχω αποκτήσει ακόµη,...είναι ό,τι κανόνες και «πρέπει» µου έχουν επιβληθεί και υιοθέτησα άκριτα, όταν δεν γινόταν αλλιώς,...είναι ό,τι ιδέα σχηµάτισα για τον εαυτό µου που τώρα µε στοιχειώνει σαν αόρατο βάρο, κλπ Οταν πχ έχω µάθει ότι όποτε χρειάζοµαι κάποιον να µε φροντίζει αυτό σηµαίνει κίνδυνο, µαταίωση, δυσάρεστες συνέπειες, άρνηση, κλπ, τότε, αποκόβοµαι από αυτήν την ανάγκη µου, αποξενώνοµαι από ένα ολόκληρο κοµµάτι µου. Δεν «λαµβάνω» τα µηνύµατά του, δεν το «βλέπω», δεν υπάρχει για µένα, δεν ανεβαίνει στην επίγνωσή µου. Η ενέργεια της ανάγκης µου ωστόσο παράγεται, µε πιέζει, µε ενοχλεί, τη βιώνω σαν να έρχεται από έξω, σαν κάποιος "άλλος" απειλητικός, σαν κάτι που δεν ξέρω και δεν µπορώ να αντιµετωπίσω. Πόσο εύκολα µπορώ να µεταµορφώσω αυτήν την ανάγκη σε απεγνωσµένη πείνα για µιά λαχταριστή
8 σοκολάτα!!! Πόσο εύκολα µπορώ να φτιάξω µιά βολική ετικέτα που να λέει ότι εµένα δεν µε ενδιαφέρουν οι σχέσεις παρά µόνον το σεξ!!! Και τι γίνεται µε τον Eαυτό µου που δεν αναπτύχθηκε έτσι ώστε να ζω µιά ικανοποιητική για µένα ζωή, µε τον εαυτό µου που έχει τόσο µεγάλες και άκαµπτες "σκοτεινές περιοχές"? Είµαι καταδικασµένος να ζω πάντα αγκαλιά µε τα αποξενωµένα µου κοµµάτια και να ξοδεύω όλη µου την ενέργεια για να τα συµπιέζω µέσα µου, αντί να την διαθέτω για να ζω την κάθε καινούρια µου στιγµή στο "εδώ και τώρα" µου, όσο εγώ το πετυχαίνω? Η, µήπως, µπορώ να κάνω κάτι για να εξοικονοµήσω αυτήν την ενέργεια και να την διοχετεύσω σε µιά πλούσια αίσθηση ζωής, µέσα από έναν δηµιουργικό και διαρκώς εξελισσόµενο Εαυτό? Ας πάρουµε το παραπάνω παράδειγµα. Ας πούµε ότι έχω µάθει πως όποτε χρειάζοµαι κάποιον να µε φροντίζει αυτό σηµαίνει κίνδυνο, µαταίωση, δυσάρεστες συνέπειες, άρνηση, κλπ. Αυτό, το έµαθα ΚΑΠΟΤΕ, όταν πχ ήµουν αρκετά αδύναµος και αντί να επιµένω στο να ζητώ όποτε συναντούσα µαταίωση, σιωπούσα γιατί φοβόµουν να επιµείνω, ή γιατί το περιβάλλον ήταν απειλητικό. ΤΩΡΑ όµως, είµαι ίδιος µε τότε? Η απλά ενεργώ σε διαφορετικές συνθήκες όπως ενεργούσα παλιότερα, σα να ξαναπαίζω την ίδια σκηνή, σε άλλο έργο? Αν χωνέψω βαθειά µέσα µου ότι σήµερα, τώρα, ΕΙΜΑΙ διαφορετικός, δίνω κιόλας στον Εαυτό µου την πιθανότητα να δοκιµάσει µιά άλλη αντίδραση, στις σηµερινές συνθήκες. Με άλλα λόγια, δίνω στον εαυτό µου τη δυνατότητα να έχει µιά διαφορετική, πλουσιότερη αλληλεπίδραση µε το περιβάλλον, σήµερα. Η, αλλιώς, του επιτρέπω να αναπτυχθεί. Είναι σαν, χωρίς να το ξέρω, από αυτοκινητάκι να έγινα αυτοκίνητο υψηλών προδιαγραφών, που όµως εγώ το κινώ σα να είναι κάρο. Γνωρίζοντας και αξιοποιώντας αυτές τις προδιαγραφές, αναπτύσσω ένα δυναµικό που ήδη εµπεριέχω αλλά ακύρωνα. Βέβαια, όλη αυτή η διαδικασία δεν είναι απλή και αυτόµατη. Προϋποθέτει και χρόνο και "τρόπο". Ετσι, ΔΕΝ είµαι έρµαιο των συνθηκών που γεννήθηκα και των όποιων καταστάσεων µε καθόρισαν σε οποιαδήποτε εξελικτική µου φάση. Υπάρχει κάτι που µπορώ να ΚΑΝΩ για τον εαυτό µου που ενδεχοµένως ζει σήµερα µέσα στα άγχη και τα προβλήµατα, µπορώ να τον ΓΝΩΡΙΣΩ και να τον ΑΝΑΠΤΥΞΩ. Και αυτή ακριβώς η γνωριµία και η ανάπτυξη του δυναµικού είναι και η έννοια της θεραπείας για τις δικές µας προσεγγίσεις, το ψυχόδραµα και την Gestalt. Κατ επέκταση, αυτογνωσία είναι η διαδικασία αναγνώρισης του Εαυτού µας, η απόκτηση αίσθησης της ταυτότητάς µας, το να βιώνουµε τη δυναµική του ζωτικού χώρου τον οποίο καταλαµβάνουµε
9 αλληλεπιδρώντας µε τους άλλους. Ετσι, για µας, η έννοια της «θεραπείας» δεν έχει πιά τη διάσταση της «αποκατάστασης» µιάς αρρώστιας ως προς ένα οποιοδήποτε αµφιβόλου εγκυρότητας κριτήριο «υγείας», αφού υγεία και αρρώστια τα βλέπουµε τοποθετηµένα σε ένα συνεχές που αναφέρεται στη λειτουργία και την ανάπτυξη του εαυτού. Θα µου πείτε, και γιατί να ασχοληθώ µε αυτήν την περίφηµη "ανάπτυξη", και να µην αναζητήσω παρηγοριά σε µιά ιδεολογία, σε µιά θρησκεία, ή, στους φίλους µου? Κατ αρχήν, ο καθένας, φυσικά, επιλέγει αυτό που βρίσκει καλύτερο για τον ίδιο. Εµείς, πιστεύουµε ότι αυτές οι κατευθύνσεις είναι ανεξάρτητες διαδροµές από την αυτογνωσία και την ανάπτυξη του εαυτού για την οποία µιλούµε σήµερα. Δεν τίθεται θέµα σύγκρισης, και κάτι τέτοιο θα ήταν έτσι κι αλλιώς έξω από τα πλαίσια της σηµερινής µας παρουσίασης. Οι διαδροµές αυτές µπορούν θαυµάσια να συµπληρώσουν και να στηρίξουν την ανάπτυξη του εαυτού όπως εµείς την εννοούµε. Ωστόσο, µπορούν να αποτελέσουν και τροχοπέδη. Ενδεικτικά µόνο, σηµειώνουµε ότι αυτό µπορεί να συµβεί γιατί η κακή χρήση µιάς ιδεολογίας, µιάς θρησκείας, δίνει έτοιµα νοήµατα, πίσω από τα οποία µπορώ να καλυφτώ για να δικαιολογώ τις
10 επιλογές µου, χωρίς πλέον να τις βλέπω ως ουσιαστική προσωπική µου ευθύνη. Κι ακόµη, ένας φίλος µπορεί να προσφέρει µία θαυµάσια στήριξη ή µιά "άλλη" µατιά σε ό,τι µε απασχολεί, αλλά η σχέση µου µαζί του αποτελεί και το όριο στο οποίο µπορεί να µου αντικατοπτρίσει το τι κάνω και το πώς παιδεύοµαι στη ζωή µου. Δηλαδή, η συναισθηµατική εµπλοκή στις σχέσεις αυτές, προσαρµόζει το πώς µε βλέπει ο φίλος µου και το πώς εγώ τον βλέπω, στις ανάγκες της φιλίας, µπλοκάροντας αναπόφευκτα ΚΑΙ ό,τιδήποτε παραπάνω ενδεχοµένως χρειάζοµαι για να ενεργοποιηθώ. Τα επόµενα ερωτήµατα που αναπόφευκτα ανακύπτουν σε αυτό το σηµείο, είναι το ποιός, και πότε ασχολείται µε τη γνωριµία και την ανάπτυξη του εαυτού. Με άλλα λόγια, "πότε πρέπει να κάνω κάτι για µένα?" Μιά συνηθισµένη απάντηση θα ήταν "όταν έχεις κάτι, όταν είσαι άρρωστος, όταν υποφέρεις". Ποιός όµως θα πεί πότε οι σκέψεις µου, πότε τα συναισθήµατά µου είναι "παθολογικά"? Ποιός θα ορίσει ένα αντικειµενικό όριο εσωτερικής οδύνης, πέρα από το οποίο ζητώ βοήθεια για να αναπτύξω τον εαυτό µου? Σύµφωνα µε διάφορες προσεγγίσεις, έχουν γίνει πολλές απόπειρες να οριστεί η ψυχοπαθολογία. Μερικά κριτήρια που συνδυάστηκαν είναι η αποκλίνουσα συµπεριφορά από τους κανόνες µιάς κοινωνίας, η υποκειµενική αίσθηση οδύνης και αγωνίας, η πρόκληση βλάβης σε άλλους, κλπ. Εµείς, παραπάνω, θεωρώντας άτοµο και περιβάλλον να αλληλεπιδρούν σε ένα ενιαίο πεδίο, τοποθετήσαµε την υγεία και την αρρώστια σε ένα συνεχές, µε κριτήριο τη έννοια του εαυτού ως τη λειτουργικότητα αυτής της αλληλεπίδρασης. Δηλαδή, σε ένα δεδοµένο περιβάλλον, υγεία είναι η καλή για µένα λειτουργία του Eαυτού, αρρώστια η κακή για µένα λειτουργία του Eαυτού. Μιά τέτοια ολιστική µατιά αφορά κατ αρχήν µιά ψυχοπαθολογία µε οποιοδήποτε κριτήριο. Πχ είµαι θυµωµένος και βάζω µιά βόµβα, σ αγαπώ και σε σκοτώνω που φεύγεις, και στις δύο αυτές περιπτώσεις σίγουρα πρόκειται για "κακή" λειτουργία του εαυτού, όπως και να ορίζουµε την ψυχοπαθολογία. Ωστόσο, η ολιστική αυτή µατιά, εισάγει αναπόφευκτα και ένα άλλο κριτήριο για την "καλή κακή" λειτουργία του εαυτού, την υποκειµενική αίσθηση ποιότητας ζωής. Οπότε, σε µιά τέτοια βάση, η "ψυχική υγεία" αφορά ΚΑΙ το αν, πόσο και πώς µε ευχαριστεί η ζωή µου. Πχ πόσες φορές και για πόση ώρα, στην τελευταία εβδοµάδα ή στον τελευταίο µήνα, αγκαλιάσατε τον ή την σύντροφό σας, πήρατε και δώσατε τρυφερότητα, άγγιγµα, σεξουαλική ευχαρίστηση, απολαύσατε βαθειά µιά παρέα, νοιώσατε δηµιουργικοί και πλήρεις, πόσο συχνά νοιώσατε ότι πραγµατώνετε την ύπαρξή σας και δεν τη διεκπεραιώνετε απλά µέσα σε µιάν αδιάφορη γκριζάδα? Εύχοµαι η απάντηση
11 να είναι "πολλές φορές", αν και προσωπικά, συχνά σοκάροµαι όποτε κάνω τέτοιες ερωτήσεις στον εαυτό µου... Με άλλα λόγια, αν δω τον εαυτό µου ως ένα σύστηµα πλούσιο ή φτωχό στα µέσα που διαθέτει για να έρχεται σε επαφή µε το περιβάλλον, τότε, η "ψυχή" µου "πάσχει" ΟΧΙ µόνον όταν εµφανίζω µιά ψυχοπαθολογία µε οποιαδήποτε κριτήρια, αλλά ΚΑΙ όταν αισθάνοµαι ότι δυστυχώ σε µιά χαµηλή ποιότητα ζωής. Δεν χρειάζεται να νοιώσω ή να χαρακτηριστώ "άρρωστος" για να παλέψω στο να ζω καλύτερα. Αλλωστε, η διαγνωσµένη ψυχοπαθολογία αφορά ένα 8% του πληθυσµού στην Αµερική, ενώ, η εσωτερική δυστυχία, σίγουρα πιάνει ένα τεράστιο ποσοστό των υπόλοιπων "υγιών" ανθρώπων. Ετσι, µε τη γνωριµία και την ανάπτυξη του εαυτού µπορεί να ασχοληθεί ο καθένας µας που νοιάζεται για µιά ποιότητα ζωής, άσχετα αν κατατάσσεται στους "υγιείς" συνηθισµένους ανθρώπους. Και πότε, ας πούµε εγώ, ειδικότερα, µπορώ να πω ότι "χρειάζεται" να ασχοληθώ µε τον εαυτό µου? Αν θυµηθούµε όσα είπαµε πιό πάνω περί υποκειµενικής πραγµατικότητας και ατοµικής ευθύνης, προκύπτει ότι ΔΕΝ µπορεί να υπάρξει ΕΝΑ, κοινό, αντικειµενικό µέτρο ευτυχίας ή δυστυχίας.
12 Και αυτό το µέτρο, ακριβώς επειδή είναι αυστηρά ατοµικό, δεν αναφέρεται στο "χρειάζεται" να κάνω κάτι, αλλά µάλλον στο "αισθάνοµαι ότι χρειάζοµαι" να κάνω αυτό το κάτι µε µένα. Πάντως, πολύς κόσµος παραπονιέται. Πάρα πολύς. Για µοναξιά. Για δυσκολίες. Για προβλήµατα και ένα διαρκές άγχος. Για έλλειψη νοήµατος και ενδιαφέροντος στη ζωή. Για έλλειψη επικοινωνίας, για µαταιότητα. Πράγµατι, έχουµε συχνά την εντύπωση ότι πολλοί απλά "διεκπεραιώνουν" τη ζωή τους. Στόχος γίνεται απλά να περάσει κι αυτή η µέρα χωρίς ιδιαίτερα προβλήµατα, κάτι σαν "ουφ, πάει και σήµερα, ευτυχώς, δεν πάθαµε και κάτι σοβαρό". Η, ότι πολλοί περιορίζουν τη ζωή σε µιά ασταµάτητη αµυντική διαδικασία, καθώς διαρκώς αναρωτιούνται "από πού και τι θα µου έρθει σήµερα?". Λες και είναι επιτυχία από το -10 να πάω στο -3, ή, άντε, µε το ζόρι, να φτάσω στο µηδέν, χωρίς καν να διανοηθώ ότι µπορώ να µπω στην περιοχή του +. Και είναι κρίµα. Με τόσα επιτεύγµατα, ο δυτικός άνθρωπος έχει επιλύσει βασικά ζητήµατα επιβίωσης συγκριτικά µε άλλες εποχές, και θα µπορούσε να έχει περισσότερες απαιτήσεις στον τοµέα της εσωτερικής ποιότητας. Η ζωή βέβαια είναι εξαιρετικά άδικη, εύθραυστη και αβέβαιη από τη ρίζα της, ως φαινόµενο, και η κοινωνική αλληλεπίδραση εµπεριέχει συχνά βία. Αυτά ισχύουν έτσι κι αλλιώς. Τι µπορώ ΚΑΛΥΤΕΡΟ να κάνω µε αυτά τα δεδοµένα? (κάτι σαν ένα ποτήρι µε νερό ως τη µέση, που µπορώ να επιλέξω αν θα το δω µισοάδειο ή µισογεµάτο). Σήµερα, σχεδόν δεν τολµούµε να πούµε τη λέξη "ευτυχία". Συχνά ο ακροατής παίρνει ένα αυτοσαρκαστικό και θλιµµένο χαµόγελο, κάτι σαν "τι ευτυχία µου λες, εδώ παλεύουµε να επιβιώσουµε". Λες και το αναφαίρετο και εγγενές δικαίωµά µου στην "καλή" ζωή όπως και αν εγώ την εννοώ, είναι ένα ξεχασµένο και υπερπολυτελές όνειρο. Κι όταν λέµε "ευτυχία" δεν εννοούµε υψηλούς στόχους ή µιά ζωή χωρίς προβλήµατα και αντιφάσεις. Απλά, µιά λειτουργική ποιότητα, µιά γεµάτη και ουσιαστική καθηµερινή ζωή, όσο γίνεται πλησιέστερα σε αυτό που χρειάζεται την κάθε στιγµή ο καθένας µας, χωρίς να ξεχνά ότι είναι µέρος ενός ευρύτερου συνόλου, όπου οι ρόλοι του ενός αλληλεπιδρούν συνέχεια µε τους ρόλους των Αλλων. (Δηλαδή, το να σε σκοτώσω επειδή θύµωσα, σηµαίνει πώς δεν αναγνωρίζω όρια στη θέση µου µέσα στη σχέση, αφού παραβιάζω τη δική σου θέση, κι αυτό σηµαίνει έναν µη-ανεπτυγµένο εαυτό, όπως και το να µην εκφράσω καθόλου τον θυµό µου). Δεν υπάρχει λοιπόν κάποιο προκαθορισµένο σηµείο πέρα από το οποίο αποφασίζω να κάνω κάτι µε τον εαυτό µου γιατί ξεπέρασα την κόκκινη γραµµή. Οµως, στ αλήθεια, πόση δυστυχία πρέπει να σωρεύσω µέσα µου? Πόσα χρόνια άδειας και νεκρής ζωής? Η, µάλλον, πόσος τελοσπάντων είναι αυτός ο τρόµος που µε κάνει να
13 αποφεύγω να δω µέσα µου και να θυσιάζω την ίδια µου τη ζωή για να µην χαλάσει η εικόνα που έµαθα - και µου έµαθαν - να έχω για µένα? Πάντως, όταν για καιρό αγνοώ τις βαθειές και ουσιαστικές µου ανάγκες η ενέργειά τους συσωρεύεται, ιδιαίτερα όσο προχωρεί η ηλικία µου. Αυτό µπορώ να το καταλάβω καθώς ύπουλα και σταδιακά έχω µικροπανικούς, µια αίσθηση µαταιότητας και συνεχούς κόπωσης, µικροεµµονές, κάποιες αντιλήψεις που µε στοιχειώνουν (πχ "ολοι είναι κακοί και θέλουν να βλάψουν ειδικά εµένα", "δεν αξίζει τίποτα", κλπ), κάποιες σκόρπιες µικροκαταθλιψούλες, ένα αυξανόµενο ενδιαφέρον τόσο να νικώ τον χρόνο που µε χαράζει όσο και να δηµιουργώ εντάσεις και αδιάκοπη κίνηση για να ξεχνιέµαι, κλπ. Η, η ενέργεια αυτή εκρήγνυται µέσα µου και τότε έχω βίαιες και συχνά καταστροφικές ανατροπές στο πώς βιώνω τον κόσµο κι εµένα. Υπάρχουν πάρα πολλές προκαταλήψεις και ταµπού γύρω από αυτό το κεφαλαιώδες ζήτηµα, το να ζητήσω βοήθεια και να δουλέψω µε τον εαυτό µου. Ενα πολύ συνηθισµένο γνωστικό σχήµα είναι ότι όλοι είναι και περνούν καλά, µόνον εγώ έχω τόσα και τέτοια προβλήµατα. Μιλούµε δηλαδή για µιά εγγενή ντροπή στο γεγονός του ότι υποφέρω, κάτι σα να απέτυχα, να είµαι ανάξιος. Νοιώθω µειονεκτικά, άσχηµα, αν παραδεχτώ ότι δεν περνώ καλά στη ζωή µου. Εποµένως, δεν κάνω τίποτα γι αυτό, ίσα ίσα, κουκουλώνω τη δυσαρέσκεια και ύστερα από λίγο η µιζέρια µου γίνεται µιά αδιάφορη συνήθεια. Κάτι ανάλογο είναι το ότι η ανάγκη, το µοίρασµα, η βοήθεια, θεωρείται στίγµα και αδυναµία. Ας µην αναφερθούµε στα αίσχη οικογενειών που κράτησαν έγκλειστα πάσχοντα µέλη τους από τον φόβο του "τι θα πουν οι άλλοι". Ας πούµε µόνο ότι πολλά άτοµα προτιµούν τη δυστυχία τους, την οποία όµως ξέρουν ΜΟΝΟΝ τα ίδια (και την ξέρουν πολύ καλά, δηλαδή είναι βολεµένα µέσα στη µιζέρια τους, και ας χάνουν πολλά). Στο µυαλό τους, το να απευθυνθούν σε κάποιον αποκτά φανταστικές, τεράστιες διαστάσεις, λες και το µαθαίνει όλος ο κόσµος, κι ας προστέθηκε µόνον ο θεραπευτής τους σε αυτούς που γνωρίζουν το τροµερό "µυστικό" ότι άρχισαν να δουλεύουν µε τον εαυτό τους. Ακόµη, κακές εµπειρίες φίλων γίνονται συχνά ένα βολικότατο άλοθι. Η, τέτοια άλοθι απλά σκεπάζουν την εσωτερική τεµπελιά µου στο να µετακινηθώ, να φύγω από ένα βόλεµα που έχω πειστεί ότι µε εξυπηρετεί, ενώ απλά µε αναισθητοποιεί στις πραγµατικές µου ανάγκες. Ετσι, απλά γκρινιάζω και χαϊδεύοµαι για τη "δύσκολη ζωή" µου, χωρίς να κάνω τίποτα γι αυτήν, και παραπονιέµαι για όσα "έπαθα" αποποιούµενος κάθε ευθύνη στην εξέλιξή µου, λες και η ζωή µου απλά "συµβαίνει", ερήµην µου. Και βέβαια τότε, µοιραία, η ανθρώπινη ύπαρξη φαντάζει όλο και πιό αντιφατική όσο πεισµατικά εθελοτυφλούµε στις βαθειές και ουσιαστικές της ανάγκες, ενώ η ζωή γίνεται "κακιά" και εµείς "άτυχοι".
14 Κάτι άλλο, χαρακτηριστικό ως άλοθι, είναι ο ισχυρισµός ότι "εγώ θα τα βρω µόνος µου.. και ποιός είναι αυτός που θα µου πεί τι να κάνω..". Μα, αν δεχτούµε ότι τα αποξενωµένα κοµµάτια µου κατάφερα µόνος µου να µην τα βλέπω καθόλου και να αγνοώ την ύπαρξή τους, τότε, ΠΩΣ εγώ ό ίδιος, θα αναιρέσω αυτήν την αυτοπαγίδευση? Αλλωστε, όπως θα δούµε, ο ψυχοθεραπευτής ΔΕΝ είναι για να προτείνει λύσεις, ούτε για να δουλεύει στη θέση µου. Είτε λοιπόν µέσα από την εκρηκτική αµεσότητα κάποιου προβλήµατος είτε µέσα από µιά γενική δυσάρεστη στην καθηµερινότηά µου αίσθηση, ας υποθέσουµε, ότι κάποια στιγµή αποφασίζω πως η ζωή µου δεν µε ευχαριστεί. Κι ακόµη, ας υποθέσουµε πως ξεπερνώ τα ταµπού και τις προκαταληψεις, και θέλω κάτι να κάνω γι αυτό, θέλω να δουλέψω µε εµένα (χωρίς αυτό να σηµαίνει πως ένας τέτοιος δρόµος είναι και ο µοναδικός στα αδιέξοδά µου, είναι απλά αυτός για τον οποίο σας µιλούµε εµείς, σήµερα). Τώρα, ήδη περνούµε σε ένα πολύ σηµαντικό θέµα: σε ποιόν απευθύνοµαι για να γνωρίσω και να αναπτύξω τον εαυτό µου (αν έχω αποφασίσει κάτι τέτοιο), και πώς γίνεται αυτό? Ως αυτό το σηµείο σας µιλούσαµε για έννοιες όπως πρόβληµα, Εαυτός, ανάπτυξη, κλπ, µέσα από τη µατιά των προσεγγίσεών µας, του ψυχοδράµατος και της Gestalt. Τώρα, ας µιλήσουµε γενικότερα. Σε εσωτερικό, ψυχολογικό επίπεδο, η συστηµατική δουλειά που µπορώ να κάνω µε τον εαυτό µου για να αντιµετωπίσω άγχος, εσωτερικά προβλήµατα, δυσάρεστες ψυχολογικές καταστάσεις και συναισθήµατα, δυσλειτουργικότητα στις σχέσεις µου, κλπ, λέγεται ψυχοθεραπεία. Η δουλειά αυτή, προϋποθέτει πάντα ΚΑΙ κάποιον άλλον µε τον οποίο κάνω αυτή τη διαδικασία, ένα ειδικά εκπαιδευµένο άτοµο, δηλαδή έναν ψυχοθεραπευτή. Ο ψυχοθεραπευτής ΔΕΝ µου προτείνει έτοιµες λύσεις, ΔΕΝ κάνει τη δουλειά για µένα, δεν ξέρει εκ των προτέρων τι είναι "καλό" για µένα. Είναι εκεί, µαζί µου, και είναι ο καταλύτης στην προσπάθειά µου να ζήσω καλύτερα. Ισως τώρα, κιόλας να αναρωτιέστε εύλογα αν υπάρχει άραγε ένας και µόνον τρόπος ψυχοθεραπείας. Οχι, υπάρχουν πολλοί. Ο όρος "ψυχοθεραπεία" αφορά απλά µία γενικότερη οµπρέλα, που περικλείει διάφορους τρόπους, µοντέλα, προσεγγίσεις, σύµφωνα µε τα οποία γίνεται αυτή η διαδικασία. Σα να λέω τη λέξη "αυτοκίνητο", και από κάτω υπαρχουν τόσες και τόσες περιπτώσεις αυτοκινήτων (Πεζό, Φίατ, Ρενώ, κλπ). Η ψυχανάλυση, ειδικότερα, ΔΕΝ είναι πλέον ταυτόσηµη µε την ψυχοθεραπεία. Είναι απλά µία περίπτωση ψυχοθεραπείας, όπως και τόσες άλλες (γνωστικές, συµπεριφορικές, ανθρωποκεντρικές, κλπ). Επειδή ιστορικά ήταν το πρώτο ψυχοθεραπευτικό µοντέλο, πολύς κόσµος θεωρεί ότι η
15 ψυχανάλυση είναι ταυτόσηµη µε τη λέξη ψυχοθεραπεία, ή ότι είναι η µόνη σοβαρή, έγκυρη και βαθειά προσέγγιση. Τίποτα από αυτά δεν ισχύει. Κάθε ψυχοθεραπευτικό µοντέλο, κάθε προσέγγιση, βασίζεται σε µιά φιλοσοφία για τον άνθρωπο. Από αυτή τη φιλοσοφία προκύπτουν και οι στόχοι, η µεθοδολογία, οι τεχνικές, αυτής της ψυχοθεραπευτικής αντίληψης. Πχ η ψυχανάλυση πιστεύει ότι διαµορφωνόµαστε µε βάση τις συγκρούσεις µας ανάµεσα στις απαγορευµένες επιθυµίες και τα "πρέπει". Οι γνωστικές προσεγγίσεις πιστεύουν ότι ο άνθρωπος διαµορφώνει σχηµατα στο µυαλό του, στα οποία και προσδίδει ανάλογη σηµασία (πχ "είµαι ευαίσθητος άνθρωπος, γι αυτό αποφέυγω τις συγκρούσεις"). Ετσι, οι ψυχαναλυτικές και οι γνωστικές θεραπευτικές τεχνικές διαφέρουν, αφού η όλη ανθρώπινη θεώρησή τους διαφέρει, όπως και οι θεραπευτικοί στόχοι τους. Ας δούµε τώρα τα πιό συµβατικά ψυχοθεραπευτικά µοντέλα. Σύµφωνα µε αυτά, εφόσον είµαι άρρωστος, πάω σε κάποιον να µε "κάνει καλά". Αυτό σηµαίνει πως αξιωµατικά, αυτός ο κάποιος, έχει κάποια κριτήρια για το "είµαι καλά", και µε προσαρµόζει, µε "φτιάχνει", µε "επιδιορθώνει" ως προς αυτά τα κριτήρια. Κάπως έτσι λειτουργεί το καθαρό ιατρικό µοντέλο στα ψυχολογικά προβλήµατα. Το µοντέλο αυτό ήταν κυρίαρχο για πολλές δεκαετίες, και εκφράζεται συχνά µέσα από την παραδοσιακή ψυχιατρική µατιά. Αντίθετα, αν πάρουµε τα όσα εµείς έχουµε ήδη πει περί υποκειµενικής πραγµατικότητας, ολιστικής µατιάς, ατοµικής ευθύνης, θεραπείας ως ανάπτυξη δυναµικού, ποιότητας ζωής του καθηµερινού ανθρώπου, κλπ, ένα τέτοιο µοντέλο, σ εµάς, φαίνεται γενικά µάλλον περιοριστικό. Αλλωστε, σύµφωνα µε τη θεωρία των συστηµάτων, δεν µπορεί να υπάρξει παρατηρητής σε ένα φαινόµενο. Από τη στιγµή που το παρατηρεί, το αλλοιώνει, και παράγει ένα ευρύτερο φαινόµενο που περιλαµβάνει και τον ίδιο. Ενα καθοριστικό νέο ρεύµα διάφορων σύγχρονων ψυχοθεραπευτικών προσεγγίσεων βασισµένων σε τέτοιες αρχές, είναι τα ανθρωποκεντρικά, υπαρξιακά µοντέλα, όπως είναι η Gestalt, η προσωποκεντρική θεραπεία, το ψυχόδραµα, κα. Τα µοντέλα αυτά λαµβάνουν υπ όψιν στη µεθοδολογία τους, µε πολλούς ευρηµατικούς τρόπους, αυτό ακριβώς το ακανθώδες ζήτηµα της σχετικότητας που εµπεριέχεται σε κάθε θέση παρατηρητή, µιά θέση που αναπόφευκτα έχει ο ψυχοθεραπευτής. Κι ακόµη, οι προσεγγίσεις αυτές βασιζονται στα κεφαλαιώδη υπαρξιακά ζητήµατα του ανθρώπου (µοναξιά, γέννηση, νόηµα, θάνατος), στην ατοµική ευθύνη για τις αλλαγές στη ζωή, στην αλληλεπίδραση, στο βίωµα (δηλαδή σε αυτό που νοιώθω όταν ζω µιά κατάσταση και όχι τόσο σε ό,τι σκέφτοµαι γι αυτήν την κατάσταση), διακατέχονται από αισιοδοξία και πίστη στο ανθρώπινο δυναµικό, κλπ.
16 Οι ανθρωποκεντρικές, υπαρξιακές προσεγγίσεις στην ψυχοθεραπεία έφεραν µιά επανάσταση και έναν ολικό επαναπροσδιορισµό στην ίδια την έννοια της ψυχοθεραπείας, αλλά και στο τι σηµαίνει "φιλοσοφία ζωής". Προτού εξετάσουµε λεπτοµερέστερα ποιός είναι ο ψυχοθεραπευτής, σε τι πλαίσια κινείται, και τις µορφές που µπορεί να έχει µιά ψυχοθεραπευτική διαδικασία, ας δούµε πρώτα τι είναι η ίδια η ψυχολογία, αφού ΕΣΦΑΛΜΕΝΑ στην Ελλάδα ο κάθε "ψυχολόγος" θεωρείται αξιωµατικά ειδήµων στα ανθρώπινα θέµατα. Η ψυχολογία, στην πραγµατικότητα, είναι µία τεράστια επιστήµη και ένας ευρύτατος χώρος έρευνας, που ασχολείται µε το πώς και γιατί οι οργανισµοί «κάνουν αυτό που κάνουν», όπως λέει ο Gleitman (1999). Τα φαινόµενα που µελετά η ψυχολογία καλύπτουν ένα τεράστιο φάσµα. Κάποια από αυτά αγγίζουν τη βιολογία. Κάποια άλλα τις κοινωνικές επιστήµες, όπως η ανθρωπολογία και η κοινωνιολογία. Αλλα αφορούν τη συµπεριφορά ζώων και άλλα την ανθρώπινη συµπεριφορά. Ενα µεγάλο µέρος αυτών των φαινοµένων αφορά τη συνειδητή εµπειρία, ενώ πολλά από αυτά εστιάζονται στο τι κάνουν οι άνθρωποι άσχετα από το τι σκέφτονται ή αισθάνονται. Κάποια από αυτά τα φαινόµενα αφορούν ζώα ή άνθρώπους ως µονάδες, ενώ κάποια αφορούν και πάλι το ίδιο αντικείµενο, ζώα ή άνθρώπους, αλλά µέσα στα πλαίσια οµάδων. Η ψυχολογία, ειδικότερα ως προς τα ανθρώπινα όντα, µελετά το πώς σκέφτονται, πώς δρουν, αντιδρούν, αλληλεπιδρούν, και ενδιαφέρεται για όλες τις όψεις της ανθρώπινης συµπεριφοράς, όπως και για τις σκέψεις, τα συναισθήµατα και τα κίνητρα κάτω από αυτήν τη συµπεριφορά. Αυτός ο τοµέας της ψυχολογίας βασικά ασχολείται µε τη φυσιολογική λειτουργία του νου και εξερευνά περιοχές όπως η µάθηση, η µνήµη, η ανάπτυξη. Ετσι, ο ψυχολόγος που ασχολειται µε τα ανθρώπινα προβλήµατα, κινείται σε ένα επί µέρους µόνο κοµµάτι της γενικότερης θεµατολογίας της ψυχολογίας. Ο τοµέας αυτός λέγεται γενικά κλινική ψυχολογία, και περιλαµβάνει τόσο επιστηµονική έρευνα εστιασµένη στη θεωρητική µελέτη αυτών των προβληµάτων, όσο και παροχή κάποιων υπηρεσιών κλινικά, εστιασµένη στη µελέτη και φροντίδα ανθρώπων. Το υλικό και η εµπειρία από τον κάθε τοµέα δραστηριότητας επηρεάζει τον άλλον. Ο κλινικός ψυχολόγος συγκεντρώνει συστηµατικά πληροφορίες για τα ανθρώπινα ψυχολογικά προβλήµατα σε επίπεδο συναισθηµάτων, σκέψης και συµπεριφοράς, έτσι ώστε να περιγράφει, να προβλέπει, να εξηγεί, να αποκαθιστά αυτά τα προβλήµατα και να συµβάλλει στη φυσική και ψυχολογική ανθρώπινη ευηµερία. Ωστόσο, πρέπει να θυµόµαστε πως ο ψυχολόγος, οπουδήποτε εκτός από την Ελλάδα, ως προς το τι
17 έχει διδαχτεί µόνο µέχρι το πτυχίο του, ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΤΑ ΠΡΟΣΟΝΤΑ να δουλέψει ιατρικά ή θεραπευτικά µε ανθρώπους. Ετσι, είναι εντελώς αβάσιµη η κοινή πεποίθηση (ιδιαίτερα στην Ελλάδα) ότι όποιος έχει γενικά σπουδάσει ψυχολογία µπορεί και να ασχοληθεί µε τον άνθρωπο από µία θέση "ειδικού". Η, αλλιώς, ο ψυχολόγος µε το βασικό πτυχίο, δεν σηµαίνει ότι µπορεί και να "ψυχολογήσει", όπως λέγεται συχνά στις παρέες, µεταξύ σοβαρού και αστείου. Πάντως, σε κάθε περίπτωση, ο ψυχολόγος που ασχολείται µε τα ανθρώπινα προβλήµατα, χρειάζεται και την ανάλογη ειδική εκπαίδευση, πέρα από τς Πανεπιστηµιακές του σπουδές. Το αν αυτή η εκπαίδευση θα διαρκεί εβδοµάδες, µήνες ή κάποια χρόνια, όπως και το τι θα περιλαµβάνει, εξαρτάται κατ αρχήν από το αν αντικείµενό της είναι έρευνα ή παροχή υπηρεσιών. Κι ακόµη, από τις επί µέρους απαιτήσεις, για παράδειγµα από το είδος της έρευνας ή από τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά της παροχής στην οποία στοχεύει. Πχ από το αν ο πληθυσµός αφορά ειδικές οµάδες και αντικείµενο (πάσχοντες από χρόνια νοσήµατα, εξαρτήσεις, άτοµα που ζητούν µιά συµβουλευτική παρέµβαση, κλπ), όπως από τον χαρακτήρα και το βάθος της παροχής (ενηµέρωση του κόσµου, υποδοχή, στήριξη, συµβουλευτικές παροχές, αντιµετώπιση κρίσεων, κλπ). Η κλινική ψυχολογία έχει "κοινούς τόπους" µε άλλους τοµείς της ψυχολογίας, όπως τη νευροψυχολογία ή τη συµβουλευτική (µία συνήθως βραχυπρόθεσµη παροχή για άµεση αντιµετώπιση προβληµάτων). Ακόµη, "συναντιέται" και µε επαγγελµατικούς χώρους πέραν της ψυχολογίας, όπως η ψυχιατρική και η εργασία στον κοινωνικό τοµέα. Η ψυχιατρική ενδιαφέρεται για τη µελέτη, διάγνωση, αντιµετώπιση και πρόληψη των διανοητικών διαταραχών. Οι ψυχίατροι είναι ειδικευµένοι γιατροί. Και ας γυρίσουµε στην ψυχοθεραπεία. Τι ακριβώς είναι? Σε τι πλαίσια γίνεται και πόσο διαρκεί? Η ψυχοθεραπεία είπαµε ότι είναι µιά συστηµατική δουλειά που κάνω µε τον εαυτό µου σε εσωτερικό, ψυχολογικό επίπεδο για να αντιµετωπίσω άγχος, εσωτερικά προβλήµατα, δυσάρεστες ψυχολογικές καταστάσεις και συναισθήµατα, δυσλειτουργικότητα στις σχέσεις µου, κλπ. Υπάρχουν πολλά ψυχοθεραπευτικά πλαίσια, ατοµικό, οµαδικό, ζευγαριού, οικογενειακό, κλπ. Το κοινό τους σηµείο είναι ότι αφορούν ενεργή δουλειά του ψυχοθεραπευτή µε άλλους ανθρώπους, και ότι χρησιµοποιείται ο λόγος και συχνά η ανθρώπινη διαντίδραση. Οσον αφορά τις συναντήσεις στο πλαίσιο µιάς οµάδας, σήµερα, όλο και περισσότερη απήχηση βρίσκουν αυτόνοµα εργαστήρια ή σεµινάρια που γενικά διαρκούν από 5 25 ώρες. Εξελίσσονται σε µία ή και πεισσότερες συναντήσεις, ανάλογα µε τη διάρκειά τους, και συνήθως αφορούν ένα ορισµένο θέµα.
18 Τέτοιες συναντήσεις, όσο και αν µεταχειρίζονται ψυχοθεραπευτικές τεχνικές, δεν ισοδυναµούν µε µία πλήρη ψυχοθεραπεία βάθους, λόγω της σύντοµης διάρκειάς τους. Σε καµµία περίπτωση δεν µπορούν να είναι η λύση σε όσα µε απασχολούν, ή το µέσον για βαθειές και ουσιαστικές αλλαγές. Τέτοια πλαίσια έχουν περισσότερο έναν χαρακτήρα αυτογνωσίας, και είναι πολύ χρήσιµα για να ονοµαστούν σε µία πρώτη βάση τα θέµατά µου, να τοποθετηθούν κάπως στην επίγνωσή µου, και να φανούν οι κατευθύνσεις για περαιτέρω βαθειά και συστηµατική δουλειά η οποία και θα επιφέρει τις ουσιαστικές αλλαγές, εφόσον είναι αποτελεσµατική η θεραπεία µου (πάντα µε την έννοια της ανάπτυξης του δυναµικού µου). Μία ψυχοθεραπεία µπορεί να αφορά ένα συγκεκριµµένο θέµα και να έχει µιά προσυµφωνηµένη διάρκεια (οπότε και συνήθως πλησιάζει στη διαδικασία που λέγεται συµβουλευτική), ή να είναι "εφ όλης της ύλης", οπότε και διαρκεί περίπου 3 χρόνια (µε κατά µέσον όρο ωριαίες ανά εβδοµάδα συναντήσεις). Ποιός είναι ο ψυχοθεραπευτής? Σε τι διαφέρει από έναν ψυχολόγο και έναν ψυχίατρο? Ψυχοθεραπευτής µπορεί να γίνει ένας ψυχίατρος ή ψυχολόγος ύστερα από ειδική µακρόχρονη διαδικασία. Σε κάθε περίπτωση, από όπου και αν προέρχεται ο ψυχοθεραπευτής, πρέπει να έχει περάσει συστηµατική και ειδική εκπαίδευση στην ψυχοθεραπεία (συνήθως πολυετή), και να έχει ολοκληρώσει τη δική ΤΟΥ ατοµική και οµαδική ψυχοθεραπεία σε βάθος, σύµφωνα µε διεθνή κριτήρια. Κι ακόµη, σύµφωνα µε πρόσφατους διεθνείς κανονισµούς, να έχει τουλάχιστον ανά πενταετία εποπτεία, ενώ συνίσταται ένθερµα και η τακτική εποπτική διαδικασία του κάθε ενεργού ψυχοθεραπευτή. Μεµονωµένα βραχύχρονα σεµινάρια (εβδοµαδιαία ή µηνιαία), σε καµµία περίπτωση δεν επαρκούν για µιά ουσιαστική ψυχοθεραπευτική εκπαίδευση. Τουλάχιστον στην Ευρώπη, σήµερα, το επάγγελµα του ψυχοθεραπευτή κατοχυρώνεται όλο και περισσότερο µε υπεύθυνα ελεγκτικά όργανα που φροντίζουν για την τήρηση των προδιαγραφών σε αυτό το υψηλότατο λειτούργηµα. Πάντως, ψυχολόγος, ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής, είναι ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΙ ΡΟΛΟΙ. Ο καθένας εστιάζει σε διαφορετικά προβλήµατα και τα αντιµετωπίζει διαφορετικά, αν και συχνά τα ενδιαφέροντά τους συναντιούνται (όπως στη συµβουλευτική).
19 Ποιά είναι η εικόνα σήµερα στην Ελλάδα και πώς λειτουργεί η ψυχοθεραπεία? Στην Ελλάδα, σήµερα, το αυτόνοµο πεδίο της ψυχοθεραπείας, όπως και τα όρια και οι σχέσεις του µε την ψυχολογία, την ψυχιατρική και τη συµβουλευτική, είναι ακόµη ζητήµατα εντελώς ασαφή και απροσδιόριστα. Για το Ελληνικό κράτος υπάρχει µόνον ο ψυχίατρος και ο ψυχολόγος, όπως και ο κοινωνικός λειτουργός. Ο ψυχοθεραπευτής δεν προβλέπεται καν ως επάγγελµα, και έτσι οποιοσδήποτε θέλει µπορεί να ισχυριστεί ότι δουλεύει ψυχοθεραπευτικά. Δυστυχώς, στη χώρα µας, οι προσπάθειες έντιµων επαγγελµατιών ψυχοθεραπευτών να ορίσουν και να διεκδικήσουν το πεδίο της δράσης τους είναι ακόµη στην αρχή τους. Αρκεί να σκεφτούµε ότι αποκλειστικά και µόνο στην Ελλάδα, ένας ψυχολόγος, µπορεί να δουλέψει µε ανθρώπους, συµβουλευτικά, ακόµη και µόνο µε το πτυχίο του πανεπιστηµίου, αποφοιτώντας, χωρίς καµµία ειδική εκπαίδευση και, κυρίως, χωρίς καµµία ψυχοθεραπευτική δουλειά µε τον εαυτό του! Ετσι, ο προσδιορισµός «ψυχοθεραπευτής» µπορεί εντελώς αυθαίρετα να συµπληρώσει οποιαδήποτε επαγγελµατική δραστηριότητα και ταµπέλα, χωρίς κανέναν έλεγχο και περιορισµό.
20 Μα", θα πεί κάποιος, "σήµερα, στην Ελάδα, µιά βόλτα να κάνει κάποιος και θα δει δεκάδες είδη αφισών να αναγγέλουν παροχές µε ψυχοθεραπευτικό και βιωµατικό χαρακτήρα". Ολα αυτά ανήκουν στον τοµέα της ψυχοθεραπείας? Πέρα από τις διαφορές µεταξύ του ψυχολόγου, του ψυχίατρου και του ψυχοθεραπευτή, γενικότερα, ψυχοθεραπεία ΔΕΝ είναι ο,τιδήποτε εµπεριέχει τη σύνθετη λέξη «ψυχο+κάτι», ή συνδυάζεται µε τη λέξη «θεραπεία»! Παντού στον κόσµο, αλλά ιδιαίτερα στο ασαφές πλαίσιο που ισχύει στην Ελλάδα, είναι αναµενόµενο να προκύπτουν φαινόµενα καπηλείας και εκµετάλλευσης που αυξάνουν τη σύγχυση στον κόσµο, ενώ µε τα αρνητικά τους αποτελέσµατα δικαιώνουν τους φόβους και τις προκαταλήψεις του. Δύο είναι κατά τηγνώµη µας οι κύριες πηγές τέτοιων προβληµάτων καπηλείας. (1) Μία ΠΡΩΤΗ πηγή είναι το ότι συχνά, δυστυχώς ειδικά στη χώρα µας όπου ισχύει όσο πουθενά το «ό,τι δηλώσεις είσαι», αναγγέλονται ως ψυχοθεραπευτικές κάποιες απλά εναλλακτικές παροχές (ατοµικές, οµαδικές, σεµινάρια, εργαστήρια, κλπ). Οι παροχές αυτές, προέρχονται από επιφανειακά συγγενικούς µε την ψυχοθεραπεία, αλλά ουσιαστικά εντελώς διαφορετικούς χώρους. Στη βάση τους, αφορούν έναν ορισµένο τοµέα, πχ από µασαζ, γιόγκα, βελονισµό και τεχνικές χαλάρωσης µέχρι ευρηµατικούς και πραγµατικά πολύ ευφάνταστους τρόπους να προβληµατιστεί ή να ανακουφιστεί κάποιος χρησιµοποιώντας τα όνειρα, την κίνηση, τη µουσική, το θεατρικό παιχνίδι, την αστρική προβολή και άλλες υπερβατικές µεθόδους, τον προφορικό ή γραπτό λόγο, την ελεύθερη