Οἱ μελλοντικές ἐπιδράσεις τοῦ Εὐρωσυντάγματος στήν ἑλληνική ἔννομη τάξη

Οἱ μελλοντικές ἐπιδράσεις τοῦ Εὐρωσυντάγματος στήν ἑλληνική ἔννομη τάξη ὑπό Δρος Ν. Νικολάου Δημαρᾶ Τό σχέδιο Συνθήκης γιά τήν θέσπιση Συντάγματος τῆς Εὐρώπης θά συζητηθεῖ στήν Ἑλληνική Βουλή καί θά ψηφιστεῖ ἀπό τήν Ὁλομέλεια. Ἡ ψῆφος, θετική ἤ ἀρνητική, (στό σύνολο τοῦ κειμένου), θά κρίνει καί τήν υἱοθέτηση ἤ τήν ἀπόρριψη ἀπό μέρους τῆς Ἑλλάδος τοῦ πρώτου Εὐρωπαϊκοῦ Συντάγματος. Στήν μελέτη αὐτή ἐξετάζονται ποιές θά εἶναι οἱ μελλοντικές ἐπιδράσεις τοῦ πρώτου Εὐρωπαϊκοῦ Συντάγματος στήν ἑλληνική ἔννομη τάξη. 1. Εἰσαγωγικά Οἱ ρυθμίσεις καί οἱ διατάξεις πού ἐμπεριέχονται στό σχέδιο Συνθήκης γιά τήν θέσπιση Συντάγματος της Εὐρώπης ἀποτελοῦν διατάξεις μέ τέτοια δυναμική, πού βεβαίως ὑπερβαίνουν τά ὅρια μιᾶς Συνθήκης καί προσιδιάζουν σέ Συνταγματικό κείμενο. Μιά ἀναδρομή στό πρόσφατο παρελθόν κάνει πιό κατανοητή τή σύγκριση ἀνάμεσα στίς μέχρι τώρα ἰσχύουσες Εὐρωπαϊκές Συνθῆκες καί στό ὑπό ψήφιση νέο Εὐρωπαϊκό Σύνταγμα. Τό 1986 ἡ Ἑνιαία Εὐρωπαϊκή Πράξη δημιούργησε τήν ἑνιαία ἀγορά στήν Εὐρωπαϊκή Ἕνωση καί κατοχύρωσε τήν ἐλευθερία κυκλοφορίας προσώπων, ἐμπορευμάτων καί κεφαλαίων. Τό 1992 ἡ Συνθήκη τοῦ Μάαστριχτ ἐξασφάλισε τήν δημιουργία ἑνός ἑνιαίου νομίσματος, προέβλεπε τήν κοινή ἐξωτερική 33

πολιτική καί τήν συνεργασία τῶν ἑταίρων στούς τομεῖς τῆς δικαιοσύνης καί τῶν ἐσωτερικῶν ὑποθέσεων 1. Προβλήματα ἀνέκυψαν μέ τήν διεύρυνση τῆς Ἕνωσης ἀπό τά 15 μέλη στά 25 καί στήν νομιμοποίηση τῶν ὀργάνων πού ἐκπροσωποῦν τά κράτη καί τούς εὐρωπαϊκούς λαούς. Πρόβαλε, λοιπόν, ἀδήριτη ἀνάγκη γιά τήν ἐκπόνηση Συντάγματος, πού θά ἀνταποκρινόταν στίς ἀπαιτήσεις τῶν Εὐρωπαίων πολιτῶν καί γιά νά ἀποκτήσει, ὅπως τονίστηκε, ἡ Εὐρώπη περισσότερη δημοκρατία, διαφάνεια καί ἀποτελεσματικότητα. 2. Ἡ Συνέλευση γιά τό μέλλον τῆς Εὐρώπης Οἱ ἐκπρόσωποι τῶν κυβερνήσεων τῶν 15 χωρῶν μελῶν, ἐκπρόσωποι τῶν κοινοβουλίων, ἐκπρόσωποι τῶν ὑπό ἔνταξη (τότε) χωρῶν, ἐκπρόσωποι τῆς Κομισσιόν καί τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινοβουλίου συγκρότησαν ἕνα forum 105 ἀτόμων, πού ὑπό τήν Προεδρία τοῦ Vallery Giscard d Estaing ἀνέλαβαν νά ἀπαντήσουν σέ ὅσα περισσότερα ἐρωτήματα ἀνέκυπταν μέσα ἀπό τήν εὐρωπαϊκή ἐμβάθυνση στό δρόμο πρός τήν εὐρωπαϊκή ὁλοκλήρωση. Ἡ Συντακτική αὐτή Συνέλευση κατέληξε σέ ἕνα κείμενο, πού παρουσιάστηκε γιά πρώτη φορά στό κοινό ἀπό τούς Κώστα Σημίτη καί Vallery Giscard d Estaing κατά τήν διάρκεια τῆς Διακυβερνητικῆς Συνδιάσκεψης, τῆς Ἑλληνικῆς Προεδρίας στήν Ε.Ε. στή Θεσσαλονίκη στίς 20 Ἰουνίου 2003. 3. Περιεχόμενο καί στόχοι τοῦ Εὐρωσυντάγματος Τό Εὐρωσύνταγμα ἀντικαθιστᾶ μέ ἕνα ἑνιαῖο κείμενο τό σύνολο τῶν προηγουμένων συνθηκῶν. Καθίσταται μέ τόν τρόπο αὐτό πιό εὐέλικτο καί ἑπομένως πιό εὔχρηστο γιά κάθε Εὐρωπαῖο πολίτη, πού θά μπορεῖ νά ἀνατρέξει ἐκεῖ γιά νά βρεῖ συγκεντρωμένα τά δικαιώματα καί τά πλεονεκτήματα πού ἀπολαμβάνει ὡς μέλος τῆς Ἕνωσης. 1 Ἡ ἑλληνική Ἀναθεωρητική Βουλή εἶχε ἀσχοληθεῖ μέ εὐθύ καί ἅμεσο τρόπο, καί μέ τά ζητήματα τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ὁλοκλήρωσης καί τῆς Εὐρωπαϊκῆς προοπτικῆς. Ἡ ἑλληνική συμμετοχή σέ ὅλα τά μεγάλα βήματα αὐτῆς τῆς διαδικασίας, δηλ. στήν Ἑνιαία Πράξη, στή Συνθήκη τοῦ Μάαστριχτ, καί στήν συνθήκη τοῦ Ἄμστερνταμ, διασφαλίστηκε χωρίς νά ἀπαιτηθεῖ ἀναθεώρηση τοῦ Ἑλληνικοῦ Συντάγματος, σέ ἀντίθεση μέ τίς περισσότερες, ἄν ὄχι ὅλες τίς ἅλλες χῶρες-μέλη τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, λόγῳ τοῦ ἄρθρου 28 Σ. Βλ. σχετικά μέ τήν "χωρητικότητα" τοῦ ἄρθρου αὐτοῦ σέ D. Evrigenis, Aspects juridiques de l' adhesion de la Grece et la Communaute Europeennes, 1978, p. 276 c., ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε καί ὁ πρωτεργάτης του. 34

Ἀποτελεῖται ἀπό τέσσερα ξεχωριστά μέρη. α. Θεμελιώδεις διατάξεις τοῦ Συντάγματος β. Χάρτη τῶν Θεμελιωδῶν δικαιωμάτων γ. Πολιτικές τῆς Ἕνωσης δ. Τελικές διατάξεις α. Οἱ θεμελιώδεις διατάξεις Τό πρῶτο μεγάλο θέμα πού συναντᾶ ὁ ἀναγνώστης τοῦ Εὐρωσυντάγματος εἶναι αὐτό τῆς ἰθαγένειας. Δέν ὑπάρχει πολίτης πού δέν ἔχει προβληματιστεῖ μέ τό θέμα τῆς ἰθαγένειας καί γενικότερα μέ τήν ἐθνική ταυτότητα. Τό Εὐρωσύνταγμα δέν προβλέπει πουθενά μιά κοινή εὐρωπαϊκή ταυτότητα μόνο. Προσδίδει στά πρῶτα ἄρθρα του τήν ἰθαγένεια τῆς Ἕνωσης στούς πολίτες τῆς Ἕνωσης ἡ ὁποία συμπληρώνεται μέ τήν ἐθνική ἰθαγένεια, πού δέν ἀντικαθίσταται. Ἡ τάση πού διατρέχει τό Σύνταγμα εἶναι «ἑνότητα στήν πολυμορφία». Ἡ Ε.Ε. ἀποκτᾶ γιά πρώτη φορά νομική προσωπικότητα. Εἶναι δηλ. ὑποκείμενο δικαίου καί μπορεῖ νά προχωρᾶ σέ διεθνεῖς συμφωνίες ἐξ ὀνόματος ὅλων τῶν κρατῶν-μελῶν της. Τό Σύνταγμα προβλέπει καί τήν σχετική διαδικασία. β. Ὁ Χάρτης τῶν θεμελιωδῶν δικαιωμάτων Τά θεμελιώδη δικαιώματα συγκροτοῦν τήν βασική ἄμυνα τοῦ εὐρωπαίου πολίτη ἀπέναντι στά κέντρα λήψεως ἀποφάσεων. Εἶναι ἕνα σύνολο ἄρθρων πολύ εὐρύτερο ἀπό τήν Εὐρωπαϊκή Σύμβαση τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων (ΕΣΔΑ Ρώμη 1950) πού ἰσχύει μέχρι σήμερα 2. Ὁ Χάρτης τῶν θεμελιωδῶν δικαιωμάτων διέπει τά ἀτομικά καί πολιτικά δικαιώματα τῶν πολιτῶν, τά κοινωνικά δικαιώματα τῶν ἐργαζομένων (χωρίς ἐκ πρώτης ὄψεως νά ὑπερβαίνει τήν 2 Πρέπει νά σημειωθεῖ ὅτι ἡ διαδικασία ἀναθεώρησης τοῦ Ἑλληνικοῦ Συντάγματος κινήθηκε στήν τελική της φάση σχεδόν παράλληλα μέ τήν διαδικασία προπαρασκευῆς, κατάρτισης καί τελικά υἱοθέτησης -μέ τόν τρόπο πού αὐτό ἔγινε στή Νίκαια- τοῦ Χάρτη τῶν θεμελιωδῶν δικαιωμάτων. Βλ. σχετικά Γ. Παπαδημητρίου, Ὁ Χάρτης τῶν Θεμελιωδῶν Δικαιωμάτων. Σταθμός στή θεσμική ὡρίμανση τῆς Εύρωπαϊκῆς Ἕνωσης, Ἀθῆνα, 2001, σελ. 11. Chr. Engel, The European Charter of Fundamental Rights. A chahged political oppotunity. Stucture and its Normative consequences, ELJ, 2001, 151 c. and 159 c. W. Dix, Grundrechtecharta und Konvent -auf neue Wege zur Reform der EU?, Intergration 2001, 198 ff. P.-C. Müller-Graff, Der Post-Nizza-Prozeß. Auf dem Weg zu einer neuen europäischen Verfassung? Intergration 2001, 208 ff. E. Pache, Die Europäische Grundrechtcharta -ein Ruckschritt für den Grundrechtsschutz in Europa? EuR 2001, 475 ff. 35

ἐθνική νομοθεσία), καί τήν προστασία τῶν προσωπικῶν δεδομένων. Τό Σύνταγμα προβλέπει ὅτι τά θεσμικά ὄργανα καί οἱ ὑπηρεσίες τῆς Ἕνωσης ὀφείλουν νά σέβονται τά δικαιώματα πού ὁρίζονται στόν Χάρτη. γ. Οἱ πολιτικές τῆς Ἔνωσης Ἐπιδράσεις τοῦ Εὐρωσυντάγματος στήν Ἑλληνική ἔννομη τάξη Τά κράτη μέλη παραχώρησαν μεγάλο μέρος τῶν ἐξουσιῶν τους στήν Ε.Ε. μέ σκοπό νά καταστεῖ ἡ Ἕνωση πιό εὐέλικτη καί ἀποτελεσματική. Ἀποκλειστικές ἁρμοδιότητες ἔχει ἡ Ἕνωση σέ ὅ,τι ἀφορᾶ τόν ἀνταγωνισμό στήν ἐσωτερική ἀγορά καί στό ἐμπόριο μέ τρίτες χῶρες. Ἁρμοδιότητες σέ συνεργασία μέ τούς ἑταίρους διαθέτει ἐπίσης σέ ὅ,τι ἀφορᾶ τίς μεταφορές, τό περιβάλλον, τήν μετανάστευση καί τήν ἀστυνομική συνεργασία. Τέλος ἔχει συμπληρωματικές ἁρμοδιότητες σέ τομεῖς ὅπως ὁ πολιτισμός, ὁ ἀθλητισμός καί ἡ παιδεία, τομεῖς στούς ὁποίους μπορεῖ νά παρέμβει μόνον σέ ἐναρμόνιση μέ τήν ἐθνική νομοθεσία. Νέος θεσμός πού ξενίζει εἶναι ὁ θεσμός τοῦ Ὑπουργοῦ Ἐξωτερικῶν τῆς Ἕνωσης, πού διορίζεται ἀπό τό Εὐρωπαϊκό Συμβούλιο σέ συμφωνία μέ τήν Ἐπιτροπή. Στόχος τοῦ νέου θεσμοῦ εἶναι ἡ κοινή φωνή τῆς Ἕνωσης σέ θέματα ἐξωτερικῆς πολιτικῆς καί ἀσφάλειας. Ἡ Ἕνωση θά ἀποκτήσει μεγαλύτερη συνοχή σέ ζητήματα ἐξωτερικοῦ ἐνδιαφέροντος καί θά παρουσιάζεται στούς διεθνεῖς δρῶντες μέ μία συγκροτημένη ἄποψη πού θά ἐκφράζεται ἐπίσημα καί ταυτόχρονα θά ἀποφεύγεται ὁ κατακερματισμός τῆς δράσης τῆς Ἕνωσης πού τήν ταλανίζει (ὅπως αὐτό συνέβη στούς πρόσφατους πολέμους σέ Ἀφγανιστάν καί Ἰράκ). Ὁ Ὑπουργός Ἐξωτερικῶν θά ἡγεῖται μιᾶς διπλωματικῆς ὑπηρεσίας μέ παρουσία ἀνθρώπινου δυναμικοῦ σέ πάνω ἀπό 120 χῶρες. Στά πλαίσια τοῦ περαιτέρω ἐκδημοκρατισμοῦ τῆς Ἕνωσης ἡ νομοθετική ἐξουσία θά ἀσκεῖται πλέον ἀπό τό Εὐρωπαϊκό Κοινοβούλιο πού συγκροτεῖται ἀπό τούς Εὐρωβουλευτές καί ὄχι μόνον ἀπό τό Συμβούλιο τῶν ἀρχηγῶν τῶν κρατῶν-μελῶν πού ἔπαιρναν ὅλες τίς ἀποφάσεις γιά νομοθετήματα. Οἱ Εὐρωβουλευτές θά συννομοθετοῦν μέ Πρωθυπουργούς καί Προέδρους. Τό Σύνταγμα ἀφήνει ἀνοιχτό τό ἐνδεχόμενο κάποια μέλη νά προχωρήσουν σέ ἐνισχυμένη συνεργασία σέ ἄλλους τομεῖς, λαμβανομένων ὑπ ὄψιν τῶν θεσμικῶν περιορισμῶν τῆς Ἕνωσης. 36

Στά θέματα ἐξωτερικῆς πολιτικῆς καί ἀσφάλειας τό Εὐρωπαϊκό Σύνταγμα προβλέπει ὅτι τήν ἐξωτερική πολιτική θά τήν χαράσσει τό Συμβούλιο ὁμόφωνα στίς περισσότερες περιπτώσεις. Κάτι τέτοιο βέβαι θά εἶναι ἀρκετά δύσκολο σέ μία Εύρώπη τῶν 25 μελῶν, δηλ. πρακτικά ἀνάμεσα σέ 25 διαφορετικές ἀπόψεις. Ἡ πολιτική ἄμυνας προχωρεῖ μέ ἀργά βήματα δεδομένης τῆς παρουσίας ἀρκετῶν παραδοσιακά οὐδετέρων κρατῶν στούς κόλπους τῆς Ἕνωσης, καθώς καί τῶν ὑπαρχουσῶν ἰδιαιετέρων στρατιωτικῶν σχέσεων Εὐρώπης-ΝΑΤΟ. Προβλέπεται ἐπίσης οἰκονομική ἀλληλεγγύη μεταξύ τῶν μελῶν, ἀλληλεγγύη σέ περίπτωση τρομοκρατικῶν ἐπιθέσεων καί ἀποστολή οἰκονομικῆς βοήθειας (ὄχι ἀποκλειστικά σέ κράτη-μέλη) σέ περιπτώσεις φυσικῶν καταστροφῶν. Στήν Ἑλλάδα τό ΠΑΣΟΚ, ὁ Συνασπισμός καί τό ΚΚΕ ἔχουν ἐκφράσει δημόσια τή θέση τους ὑπέρ τοῦ δημοψηφίσματος γιά τήν υἱοθέτηση τοῦ Εὐρωσυντάγματος, ἀλλά μᾶλλον θά τεθεῖ σέ ψηφοφορία ἀπό τήν Ὁλομέλεια τῆς Βουλῆς, ὅπως προβλέπει τό Σύνταγμα. Ὃπως τονίστηκε, ἔχει ἤδη διαμορφωθεῖ ἕνας ἑνιαῖος εὐρωπαϊκός συνταγματικός χῶρος 3 ἀπό τίς ἀμοιβαῖες παραχωρήσεις ἀνάμεσα στίς ἱδρυτικές συνθῆκες τῆς Ἕνωσης καί τά ἐθνικά συντάγματα τῶν κρατῶν μελῶν. Ἔχει δηλ. διαμορφωθεῖ ἕνα πεδίο συμφωνίας καί συναίνεσης γύρω ἀπό ὅλα τά σημαντικά προβλήματα. Πρόκειται, λοιπόν, μέ τήν ἐπικείμενη θέσπιση τοῦ Νέου Εὐρωπαϊκοῦ Συντάγματος, γιά μιά μετάβαση ἀπό ἕνα ἄγραφο, διάσπαρτο στίς εὐρωπαϊκές παραδοχές καί στό εὐρωπαϊκό κεκτημένο εὐρωπαϊκό σύνταγμα σέ ἕνα Ἑνιαῖο Εὐρωπαϊκό Σύνταγμα 4. Τό Εὐρωπαϊκό Σύνταγμα εἶναι ἓνας μεγάλος πολιτικός συμβιβασμός, παρά τό γεγονός ὅτι οἱ ἔννοιες τῆς δημοκρατίας, τοῦ κράτους δικαίου καί τοῦ κοινωνικοῦ κράτους, ὑφίστανται πολύ ἰσχυρές δοκιμασίες, πιέσεις καί ἀμφισβητήσεις. Ἐντούτοις ἡ ἔννοια τοῦ 3 Ὁ εὐρωπαϊκός συνταγματικός χῶρος, ὅπως συντίθεται μέσα ἀπό τίς κοινές συνταγματικές παραδόσεις τῶν κρατῶν μελῶν τό πρωτογενές δίκαιο τῆς Ἕνωσης καί τήν ὑποδοχή του ἀπό τά συντάγματα τῶν κρατῶν-μελῶν, συνιστᾶ ἤδη ἕνα διάσπαρτο εὐρωπαϊκό σύνταγμα, τό ὁποῖο βεβαίως δέν εἶναι κωδικοποιημένο, δέν ἔχει τά προσόντα τῆς πανηγυρικότητας, τῆς ἐλλειπτικότητας καί τῆς συστηματικότητας, πού ἀξιώνει κανείς ἀπό ἕνα παραδοσιακό ἤ καί ἀπό ἕνα σύγχρονο, συνταγματικό κείμενο, ἀλλά πάντως ὑπάρχει. Καί ἔτσι αὐτό πού ἔχουμε νά ἀντιμετωπίσουμε ἀπό πλευρᾶς ὄγκου, εἶναι πολύ μικρότερο ἀπό ὅτι μπορεῖ νά ὑποθέσει κανείς. Εὐ. Βενιζέλου, Ἡ πρόκληση τοῦ Εύρωπαϊκοῦ Συντάγματος, Ἀθῆνα-Θεσσαλονίκη, 2003, σελ. 43. 4 P. Graig, Constitutions, Constitunalism and the European union, ELG 201 c., T. Schilling, Treaty and Constitution. A comperative analysis of an aneasy relationship, Maastricht J. Eur. Comp. L., 1996, 47 c. 37

Συντάγματος ἀποδεικνύεται καί ἀνθεκτική καί προσαρμοστική. Φαίνετια ὅτι μπορεῖ νά ἐπιβιώσει ἀνεξάρτητα ἀπό τήν ὕπαρξη κυριαρχίας, μέ τήν ἔννοια τόσο τῆς ἐσωτερικῆς ὅσο καί τῆς ἐξωτερικῆς κυριαρχίας ἑνός ἐθνικοῦ κράτους 5. Τό Σύνταγμα τῆς Εὐρώπης εἶναι ἐφικτό νά λειτουργήσει σέ ἕνα διεθνές ἐπίπεδο καί πάντως σέ ἕνα ἐπίπεδο περιφερειακῆς συνεργασίας, ὅπως εἶναι ἡ Εὐρωπαϊκή Ἕνωση. Γιά νά ἐπιτευχθεῖ, ὡστόσο, ἡ πολιτική ἕνωση τῆς Εὐρώπης θά πρέπει νά ἐκπληρωθοῦν ἐκεῖνες οἱ προϋποθέσεις, κάτω ἀπό τίς ὁποῖες δημιουργήθηκε ἡ ἐθνική συνείδηση, ἔτσι ὥστε ἕνας τόσο ἀπίθανος σχηματισμός μιᾶς εὐρωπαϊκῆς ταυτότητας νά εἶναι δυνατόν νά ἐπεκταθεῖ καί πέραν τῶν ἐθνικῶν συνόρων. Ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ παρουσιάζεται ἡ ἀναγκαιότητα μιᾶς εὐρωπαϊκῆς κοινωνίας πολιτῶν, ἡ δημιουργία ἑνός δημοσίου χώρου εὐρωπαϊκῆς ἐμβέλειας καί ἡ δημιουργία μιᾶς εὐρωπαϊκῆς κουλτούρας, πού θά μποροῦν νά τήν μοιραστοῦν ὅλοι οἱ πολίτες τῆς Ε.Ε. 6 Οἱ προϋποθέσεις αὐτές φαίνεται ἀπό τήν μέχρι τώρα ἀνάπτυξη ὅτι τείνουν νά διαμορφωθοῦν καί γιαὐτό τό Εὐρωπαϊκό Σύνταγμα εἶναι θέμα χρόνου, πότε θά ἰσχύσει, ἀνεξάρτητα ἀπό τίς ἐπιδράσεις στίς ἔννομες τάξεις τῶν κρατῶν μελῶν, πού εἶναι πολύ αἰσθητές καί σημαντικές ἤδη ἐδῶ καί 20 περίπου χρόνια πέρασαν ἀπό τήν Ἑνιαία Εὐρωπαϊκή Πράξη. 5 W. van Gerven, toward a coherant constitutional system within the European Union, EPL 1996, 82 c. J. Isensee, Staat und Verfassung, Handbuch des Staatsrechts der Bundesrepublik Deutschland, I, Heidelberg, 1995, S. 592 ff. Τό κράτος εἶναι τό ἀναγκαῖο ἀντικείμενο τοῦ Συντάγματος καί τό ἀπαραίτητο μέσο γιά νά τό καταστήσει ἀποτελεσματικό. Ἡ ἰδέα ἑνός συντάγματος δίχως κράτος ἐμφανίζεται καί στούς ὑποστηρικτές ἑνός παγκόσμιου συνταγματισμοῦ βασισμένου σέ ἕνα λαό πού ἀποτελεῖται ἀπό ὅλη τήν ἀνθρωπότητα. Βλ. σχετικά Ν. Δημαρᾶ, Εἰσαγωγή στό Ἀστικό Δίκαιο, Πάτρα 2004, σελ. 30 ἑπ. καί ἰδιαίτερα σελ. 38 ἑπ. 6 J. Habermas, Zeit der Übergänge, Frankfurt am Main, 2001, S. 104-129. 38

39

Βιβλιοπαρουσιάσεις Στυλιανοῦ Βλαστοῦ Ἡ ἀτομική σύμβαση ἐργασίας Ἀθῆνα, 2004 Ἡ ἐφαρμογή τοῦ ἐργατικοῦ δικαίου ἀφορᾶ ὄχι μόνον τούς νομικούς, δηλ. τούς δικαστές καί τούς δικηγόρους, ἀλλά καί αὐτά τά ὑποκείμενά του, δηλ. τόν ἐργοδότη καί τόν ἐργαζόμενο. Ἐπίσης οἱ λογιστές, οἱ φοιτητές τῶν νομικῶν σχολῶν, οἱ ἐργατικές καί ἐργοδοτικές ὀργανώσεις ἔχουν ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιά τό ἐργατικό δίκαιο. Ἡ πολυνομία ὡστόσο, ἡ ἰδιαιτερότητα τῶν ἐργατικῶν ζητημάτων, ἡ ἔλλειψις ἐπαρκοῦς χρόνου καί τό δυσνόητο πολλές φορές τῶν ἐννοιῶν τοῦ ἐργατικοῦ δικαίου τό καθιστοῦν, συνήθως, μή πορσιτό στούς ἀμέσως ἤ ἐμμέσως ἀσχολούμενους μέ αὐτό. Ὅπως σημειώνει καί ὁ συγγραφέας του, τό βιβλίο αὐτό στοχεύει στήν ἄμβλυνση τῶν προβλημάτων αὐτῶν, κυρίως ἀπό τόν ἀπασχολούμενο μέ αὐτό στήν πράξη. Γιά τόν λόγο αὐτό ἐπιλέχθηκαν ζητήματα, τά ὁποῖα ἀπησχόλησαν τήν νομική θεωρία καί κυρίως τή νομολογία τοῦ ἐργατικοῦ δικαίου, καί καλύπτουν ὅλο τό φάσμα ἀπό τήν κατάρτιση συμβάσεως ἐξηρτημένης ἐργασίας μέχρι καί τήν λύση της, πού παρατίθενται μέ τήν μορφή πρακτικῶν ζητημάτων τῆς καθημερινῆς ζωῆς, ὅπως ἔχουν διαμορφωθεῖ ἀπό τήν σύγχρονη θεωρία καί τήν νομολογία τοῦ ἐργατικοῦ δικαίου σέ ἀνάλογες περιπτώσεις. Ἀπόστολος Γεωργιάδης Ἐνοχικό δίκαιο-εἰδικό μέρος, Τόμος Ι Ἀθῆνα 2004 Οἱ συμβάσεις πού ἀφοροῦν τήν πώληση, τήν δωρεά καί τήν γονική παροχή περιλαμβάνονται στήν ὕλη τοῦ πρώτου μέρους. 40

Στό δίκαιο τῆς πωλήσεως περιλαμβάνεται ὁ πρόσφατος νόμος 3043/2002 (εὐθύνη τοῦ πωλητῆ), ὁ ν. 2251/1994 γιά τήν προστασία τοῦ καταναλωτῆ καί ὁ ν. 2532/1997 γιά τήν διεθνῆ πώληση κινητῶν. Στήν ὕλη περιλαμβάνεται καί ἀναλυτική παρουσίαση τῆς πωλήσεως ἀκινήτου, αὐτοκινήτου, ἐπιχειρήσεως, δικαιώματος καθώς καί τά ἰδιαίτερα εἴδη τῆς πωλήσεως (μέ ἐπιφύλαξη κυριότητος, μέ δοκιμή, κατά προτίμηση, μέ συμφωνία ἐξωνήσεως καί μέ πλειστηριασμό). Ἰδιαίτερα ἐξετάζεται ἡ ἐπαγγελματική μίσθωση ἐκτός ἀπό τήν κοινή μίσθωση, ἡ μίσθωση κατοικίας καί ἐπαγγελματικῆς στέγης, οἱ μισθώσεις γιά τήν στέγαση ὑπηρεσιῶν τοῦ Δημοσίου ἤ ΝΠΔΔ καθώς καί ἡ χρηματοδοτική (Leasing) καί χρονομετρική (Timesharing). Τό πρῶτο μέρος τελειώνει μέ τίς νέες μορφές συμβάσεων παραχωρήσεως τῆς χρήσεως, ὅπως τή σύμβαση ἄδειας ἐμεταλλεύσεως εὑρεσιτεχνίας, τή σύμβαση παραχωρήσεως χρήσεως σήματος καί διακριτικοῦ τίτλου, τή σύμβαση ἐκμετάλλευσης πνευματικῆς ἰδιοκτησίας καί τή σύμβαση παραχώρησης τεχνογνωσίας (Knowhow). Βλαδίμηρος Μωυσιάδης Κώδικας Διοικητικῆς Δικονομίας Ἀθῆνα-Θεσσαλονίκη 2003 Ἡ τρίτη ἔκδοση περιέχει ὅλες τίς πρόσφατες νομοθετικές παρεμβάσεις, τίς νέες δικαστικές ἀποφάσεις καί ἑρμηνευτικά σχόλια. Στήν ἔκδοση αὐτή περιέχονται καί οἱ τελευταῖες τροποποιήσεις τοῦ ΚΔιοικΔικ. περί ἐκλογικῆς διαδικασίας τῶν Ὀργανισμῶν Τοπικῆς Αὐτοδικοικήσεως (Ν. 3051/2002) καθώς καί οἱ διατάξεις τοῦ Ν. 3068/2002 περί θεσπίσεως ἀκυρωτικῆς ἁρμοδιότητος τῶν Διοικητικῶν Πρωτοδικείων (καθεστώς ἀλλοδαπῶν), τό ἰδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο περί τοῦ τρόπου συμμορφώσεως τῆς Διοικήσεως στίς δικαστικές ἀποφάσεις καί περί τῆς ἐκτελέσεως τῶν δικαστικῶν ἀποφάσεων κατά τοῦ Δημοσίου, τῶν ΟΤΑ καί τῶν λοιπῶν ΝΠΔΔ. 41