Ελλάδα Έκθεση Κατάστασης Περιβάλλοντος 2018

Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος & Αειφόρου Ανάπτυξης (ΕΚΠΑΑ) 1 Ελλάδα Έκθεση Κατάστασης Περιβάλλοντος 2018

Ελλάδα Έκθεση Κατάστασης Περιβάλλοντος 2018

Συγγραφείς ανά θεματική ενότητα Πρόλογος Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος & Αειφόρου Ανάπτυξης Ζωή Βροντίση/ Πρόεδρος του ΔΣ του ΕΚΠΑΑ 3 Κλιματική Αλλαγή/ Ποιότητα Ατμόσφαιρας/ Ακουστικό Περιβάλλον Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (Ε.Α.Α.) - Ινστιτούτο Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης (Ι.Ε.Π.Β.Α.) Επιστημονικώς Υπεύθυνος: Μιχαλόπουλος Νικόλαος/ Καθηγητής, Διευθυντής Ι.Ε.Π.Β.Α. Επιστημονική ομάδα: Δρ. Ασημακοπούλου Βασιλική/ Κύρια Ερευνήτρια Δρ. Γερασόπουλος Ευάγγελος/ Διευθυντής Ερευνών Δρ. Γιαννακόπουλος Χρήστος/ Διευθυντής Ερευνών Δρ. Γρίβας Γεώργιος/ Επιστημονικός Συνεργάτης Δρ. Κοτρωνάρου Αναστασία/ Διευθύντρια Ερευνών Διαχείριση Υδατικών Πόρων Ειδική Γραμματεία Υδάτων, Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας Φύση - Βιοποικιλότητα Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Επιστημονικώς Υπεύθυνη: Βασιλική Κατή/ Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών, Παν. Ιωαννίνων Επιστημονική ομάδα: Δρ. Τζωρτζακάκη Όλγα/ Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών Δρ. Χατζηχαραλάμπους Έλενα/ ΕΚΒΥ - Υπεύθυνη Βιοποικιλότητας Χρυσοπολίτου Bασιλική/ ΕΚΒΥ - Υπεύθυνη Συνεργασιών Χατζηιορδάνου Λένα/ ΕΚΒΥ - Τομέας ΓΠΖ και Βάσεων Δεδομένων Πορτόλου Δανάη/ Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία Δρ. Φασουλάς Χαράλαμπος/ Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, Ελληνικό Φόρουμ Γεωπάρκων Δρ. Ηλιόπουλος Γιώργος/ Τμήμα Γεωλογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών Δρ. Παπαϊωάννου Χαρητάκης/ Αναπτυξιακή Εταιρεία Ηπείρου, Γεωπάρκο Βίκου-Αώου Διαχείριση Αποβλήτων TERRA NOVA Ε.Π.Ε., ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΉ ΤΕΧΝΙΚΉ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΉ Επιστημονικώς Υπεύθυνος: Ανδρέας Σωτηρόπουλος, Περιβαλλοντολόγος, MSc. Επιστημονική ομάδα: Ιωάννης Σπανός/ Χημικός Μηχανικός ΕΜΠ Γεώργιος Κωνσταντινόπουλος/ Δικηγόρος παρά Αρείω Πάγω, MSc. Δρ. Αργυρώ Λαγούδη/ Χημικός Σταυρούλα Μπαραφάκα/ Χημικός Μηχανικός ΕΜΠ Οριζόντια Περιβαλλοντικά Θέματα Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος & Αειφόρου Ανάπτυξης Πέτρος Βαρελίδης/ Δρ. Χημικός Μηχανικός, εκτ. χρέη Διευθυντή του ΕΚΠΑΑ Συμπεράσματα Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος & Αειφόρου Ανάπτυξης Πέτρος Βαρελίδης/ Δρ. Χημικός Μηχανικός, εκτ. χρέη Διευθυντή του ΕΚΠΑΑ Ζωή Βροντίση/ Ηλεκτρολόγος Μηχανικός ΕΜΠ, MSc. Περιβαλλοντική Πολιτική και Τεχνολογία, Προέδρος του ΔΣ του ΕΚΠΑΑ Ευχαριστούμε τις θεματικές υπηρεσίες του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας που συνεργάστηκαν για την ολοκλήρωση της έκθεσης καθώς και τον κ. Andrea Bonetti για την παροχή φωτογραφικού υλικού. Γενικός Συντονισμός, καθοδήγηση και εποπτεία του συνόλου των θεματικών ενοτήτων Ζωή Βροντίση/ Ηλεκτρολόγος Μηχανικός ΕΜΠ, MSc. Περιβαλλοντική Πολιτική και Τεχνολογία, Προέδρος του ΔΣ του ΕΚΠΑΑ Πέτρος Βαρελίδης/ Δρ. Χημικός Μηχανικός, εκτ. χρέη Διευθυντή του ΕΚΠΑΑ ISBN: 978-960-99033-6-3 ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ & ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ (Ε.Κ.Π.Α.Α.) 2018 Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος & Αειφόρου Ανάπτυξης (ΕΚΠΑΑ) Έπαυλη Καζούλη, Λεωφ. Κηφισίας 241 Κηφισιά, Τ.Κ. 14561, Αθήνα Τ +30 210 8089271, 3, F +30 210 8084707, Ε info-ekpaa@prv.ypeka.gr http://ekpaa.ypeka.gr/ Ομάδα Έργου ΕΚΠΑΑ Ζωή Βροντίση/ Ηλεκτρολόγος Μηχανικός ΕΜΠ, MSc. Περιβαλλοντική Πολιτική και Τεχνολογία, Προέδρος του ΔΣ του ΕΚΠΑΑ Πέτρος Βαρελίδης/ Δρ. Χημικός Μηχανικός, εκτ. χρέη Διευθυντή ΕΚΠΑΑ Μαρία Ελευθερίου/ Γεωλόγος, MSc. Γεωτ. Περιβάλλοντος, MSc. Περιβ/κός Σχεδ. Έργων Υποδομής Έκδοση Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος & Αειφόρου Ανάπτυξης (ΕΚΠΑΑ) Ιούλιος 2018 http://ekpaa.ypeka.gr/index.php/soer-2018 Σχεδιασμός Souldesign Studio

Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ...21 1 - ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ 1. ΕΚΠΟΜΠEΣ ΑΕΡIΩΝ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠIΟΥ...24 1.1 Διαχρονική εξέλιξη εκπομπών αερίων θερμοκηπίου...24 1.2 Διαχρονική εξέλιξη έντασης εκπομπών αερίων θερμοκηπίου...32 2. ΠΟΛΙΤΙΚEΣ ΚΑΙ ΜEΤΡΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ...36 3. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΜΕ ΒΑΣΙΚΕΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ...41 3.1 Ατμόσφαιρα...41 3.2 Θαλάσσιο περιβάλλον...51 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΜΕ ΑΚΡΑΙΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ...52 4.1 Ακραίες θερμοκρασίες...52 4.2 Διαταραχές υδρολογικού κύκλου...60 4.3 Δασικές πυρκαγιές...62 4.4 Πλημμυρικά φαινόμενα...63 5. ΒΙΟΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ...65 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ A - Νομοθεσία για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής...68 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ B - Νομοθεσία σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής...71 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...74 2 - ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 1. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΗΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ...81 1.1 Επιπτώσεις στην υγεία...81 1.2 Επιπτώσεις στα οικοσυστήματα...82 1.3 Επιπτώσεις σχετικές με την κλιματική αλλαγή...83 2. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΣΤΙΣ ΠΙΕΣΕΙΣ...84 2.1 Απλοί δείκτες που αφορούν στις πιέσεις...84 2.2 Σύνθετοι δείκτες που αφορούν στις πιέσεις...96 3. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ...109 3.1 Ένταση εκπομπών της δημόσιας συμβατικής παραγωγής θερμοηλεκτρικής ενέργειας και θερμότητας...109 4. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ...110 4.1 Υπέρβαση των οριακών τιμών ποιότητας αέρα στις αστικές περιοχές...110 4.2 Υπέρβαση των στόχων για την ποιότητα αέρα λόγω της κυκλοφορίας...131 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - Νομοθεσία για το ατμοσφαιρικό περιβάλλον...136 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...141 3 - ΑΚΟΥΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...146 1. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΚΠΟΝΗΜΕΝΩΝ Σ.Χ.Θ. & Σ.Δ...148 1.1 Πολεοδομικά Συγκροτήματα...148 1.2 Οδικοί άξονες...151 1.3 Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών Ελευθέριος Βενιζέλος...155 2. ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΚΘΕΣΗΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΕ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΘΟΡΥΒΟ...160 3. ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΕ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΘΟΡΥΒΟ - ΣΧΕΔΙΑ ΔΡΑΣΗΣ ΑΝΑ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ Ή ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟ ΕΡΓΟ...173 3.1 Πολεοδομικά συγκροτήματα...173 3.2 Οδικοί άξονες...174 3.3 Αεροδρόμιο Αθηνών Ελευθέριος Βενιζέλος...180 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - Συνοπτική παρουσίαση μελετών Στρατηγικής Χαρτογράφησης Θορύβου και Σχεδίων Δράσης για Πολεοδομικά Συγκροτήματα...188 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...223 4 - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...226 2. ΟΔΗΓΙΑ 2000/60/ΕΚ «ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΠΙΣΗ ΕΝΟΣ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΥΔΑΤΩΝ»...228 2.1 Γενικά...228 2.2 Πρόγραμμα παρακολούθησης της ποιοτικής & ποσοτικής κατάστασης των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων: Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης...229 2.3 Παρακολούθηση Επιφανειακών Υδάτων...231 2.4 Παρακολούθηση Υπόγειων Υδάτων...234 2.5 Σχέδια Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών (ΣΔΛΑΠ) ανά Υδατικό Διαμέρισμα...243 2.6 Τιμολογιακή Πολιτική των Υπηρεσιών Ύδατος...264 3. ΟΔΗΓΙΑ 2007/60/ΕΚ ΓΙΑ ΤΗΝ «ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΔΥΝΩΝ ΠΛΗΜΜΥΡΑΣ»...272 3.1 Γενικά...272 3.2 Η εφαρμογή της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ στην Ελλάδα...274 3.3 Προκαταρκτική Αξιολόγηση Κινδύνων Πλημμύρας...277 4. ΟΔΗΓΙΑ 91/271/ΕΚ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΛΥΜΑΤΩΝ...299 4.1 Γενικά...299 4.2 Κατάταξη των οικισμών & συμμόρφωση με τις προβλέψεις της Οδηγίας 91/271/ΕΚ...300 4.3 Επεξεργασία λυμάτων στις «μεγάλες πόλεις»...303 4.4 Παραγωγή ιλύος, επαναχρησιμοποίηση και διάθεση ιλύος...303 5. ΟΔΗΓΙΑ 91/676/ΕΟΚ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΝΙΤΡΟΡΥΠΑΝΣΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ...304 5.1 Γενικά...304 5.2 Η Εφαρμογή της Οδηγίας 91/676/ΕΟΚ «για την προστασία των υδάτων από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης»...304 6. ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ...309 6.1 Γενικά...309 6.2 Οδηγία Πλαίσιο 2008/56/ΕΚ «περί πλαισίου κοινοτικής δράσης στο πεδίο της πολιτικής για το θαλάσσιο περιβάλλον»...309 6.3 Στάδιο Προετοιμασίας...309 6.4 Νομοθετικό Πλαίσιο Εφαρμογής του σχεδίου δράσης των «θαλάσσιων στρατηγικών»...312 6.5 Προγράμματα παρακολούθησης για τη συνεχή εκτίμηση της περιβαλλοντικής κατάστασης των θαλάσσιων υδάτων...312 6.6 Προγράμματα Μέτρων...315 7. ΚΟΛΥΜΒΗΤΙΚΑ ΥΔΑΤΑ...316 7.1 Οδηγία 2006/7/ΕΚ για τη Διαχείριση της Ποιότητας των Υδάτων Κολύμβησης...316 7.2 Αξιολόγηση υδάτων κολύμβησης έτους 2015...317 7.3 Αξιολόγηση υδάτων κολύμβησης έτους 2016...317 7.4 Συμπεράσματα...325 7.5 Παράκτια ύδατα κολύμβησης...325 7.6 Εσωτερικά ύδατα κολύμβησης...325 7.7 Μητρώο Ταυτοτήτων ακτών κολύμβησης...326 5 - ΦYΣΗ - ΒΙΟΠΟΙΚΙΛOΤΗΤΑ 1. ΓΕΝΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ...334 1.1 Διατήρηση της βιοποικιλότητας: Γιατί;...334

1.2 Βιοποικιλότητα της Ελλάδας...336 1.3 Η προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας στην Ελλάδα...337 1.4 Πλαίσιο υλοποίησης της παρούσας έκθεσης...342 1.5 Δείκτες παρακολούθησης της Φύσης και της Βιοποικιλότητας...343 1.6 Σύνοψη της κατάστασης της φύσης και της βιοποικιλότητας στην Ελλάδα...345 2. ΔΕΙΚΤΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ...350 2.1 Αφθονία και κατανομή επιλεγμένων ειδών - πτηνά...350 Βιβλιογραφία 2.1...352 Παράρτημα 2.1...354 2.2 Είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος...362 Βιβλιογραφία 2.2...369 Παράρτημα 2.2...370 2.3 Οικότοποι Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος...390 Βιβλιογραφία 2.3...395 Παράρτημα 2.3...396 2.4 Κάλυψη οικοσυστημάτων...402 Βιβλιογραφία 2.4...405 Παράρτημα 2.4...406 2.5 Πιέσεις και απειλές σε είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος...408 Βιβλιογραφία 2.5...414 Παράρτημα 2.5...415 2.6 Πιέσεις και απειλές σε οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος...418 Βιβλιογραφία 2.6...422 Παράρτημα 2.6...423 2.7 Απώλεια φυσικών-ημιφυσικών οικοσυστημάτων...425 Βιβλιογραφία 2.7...428 Παράρτημα 2.7...429 2.8 Κατακερματισμός φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων και περιοχών...430 Βιβλιογραφία 2.8...432 Παράρτημα 2.8...433 2.9 Οικολογικό αποτύπωμα της Ελλάδας...434 Βιβλιογραφία 2.9...438 Παράρτημα 2.9...439 2.10 Εθνικά προστατευόμενες περιοχές...441 Βιβλιογραφία 2.10...444 Παράρτημα 2.10...445 2.11 Περιοχές χαρακτηρισμένες βάσει των Οδηγιών της ΕΕ για τους Οικοτόπους και για τα Πτηνά...446 Βιβλιογραφία 2.11...448 Παράρτημα 2.11...449 2.12 Διατήρηση της Γεωποικιλότητας...450 Βιβλιογραφία 2.12...452 Παράρτημα 2.12...453 6 - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ 1. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ & ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ 2015 2016...457 1.1 Αστικά στερεά απόβλητα...457 1.2 Μη επικίνδυνα βιομηχανικά απόβλητα...459 1.3 Επικίνδυνα απόβλητα...463 1.4 Ρεύματα αποβλήτων εναλλακτικής διαχείρισης...469 1.5 Σύγκριση με στόχους...516 1.6 Δείκτες παρακολούθησης παραγωγής & διαχείρισης αποβλήτων και σύγκριση με τα σχέδια διαχείρισης αποβλήτων...519 2. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΕΠΙΒΛΗΘΕΝΤΩΝ ΠΡΟΣΤΙΜΩΝ...533 2.1 ΧΑΔΑ...533 2.2 Επικίνδυνα απόβλητα...533 3. ΡΥΠΑΣΜΕΝΑ ΕΔΑΦΗ...536 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - Καταγραφή νομοθετικού πλαισίου για τα απόβλητα και το έδαφος...537 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...546 7 - ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 1. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΕΙΣ...550 2. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΔΕΙΟΔΟΤΗΣΗ...554 3. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΕΙΣ...557 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...558 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ 1 - ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Πίνακας 1.2.1 Μέτρα και πολιτικές αντιμετώπισης κλιματικής αλλαγής σε εθνικό επίπεδο, ανά τομέα, και ποσοτικοποίηση της επίδρασης τους (Πηγή: 7 η Εθνική Έκθεση για την Κλιματική Αλλαγή προς τη Γραμματεία της Σύμβασης για την Κλιματική Αλλαγή (ΜΕΕΝ, 2018))...40 Πίνακας 1.3.1 Μέσες τιμές (και τυπική απόκλιση 12 RCMs) της σχετικής υγρασίας στα 2m από την επιφάνεια (RH, %), για τις τριακονταετίες 1961-1990, 2021-2050 και 2071-2100, κατά το σενάριο Α1Β...48 Πίνακας 1.3.2 Μέσες τιμές (και τυπική απόκλιση 12 RCMs) του κλάσματος νεφοκάλυψης (%) και εισερχόμενης ολικής μικρού μήκους κύματος ακτινοβολίας στην επιφάνεια (W m -2 ), για τις τριακονταετίες 1961-1990, 2021-2050 και 2071-2100, κατά το σενάριο Α1Β...49 Πίνακας 1.3.3 Μέσες τιμές (και τυπική απόκλιση 12 RCMs) της ταχύτητας ανέμου (m sec -1 ), για τις τριακονταετίες 1961-1990, 2021-2050 και 2071-2100, κατά το σενάριο Α1Β...50 Πίνακας 1.4.1 Αυξητικές μεταβολές στους δείκτες σχετικά με την αύξηση της θερινής θερμοκρασίας για τις 13 κλιματικές περιοχές της Ελλάδας. Η πρώτη τιμή σε κάθε κελί του πίνακα αντιστοιχεί στην περίοδο 2021-2050 και η δεύτερη τιμή στην περίοδο 2071-2100...56 Πίνακας 1.4.2 Αυξητικές μεταβολές στους δείκτες σχετικά με την αύξηση της ελάχιστης ημερήσιας θερμοκρασίας για τις 13 κλιματικές περιοχές της Ελλάδας. Μεταβολές με αρνητικό πρόσημο υποδηλώνουν μειώσεις. Η πρώτη τιμή σε κάθε κελί του πίνακα αντιστοιχεί στην περίοδο 2021-2050 και η δεύτερη τιμή στην περίοδο 2071-2100...59 Πίνακας 1.4.3 Μεταβολές στους δείκτες σχετικά με τις βροχοπτώσεις, την ξηρασία και τις δασικές πυρκαγιές για τις 13 κλιματικές περιοχές της Ελλάδας. Μεταβολές με αρνητικό πρόσημο υποδηλώνουν μειώσεις. Η πρώτη τιμή σε κάθε κελί του πίνακα αντιστοιχεί στην περίοδο 2021-2050 και η δεύτερη τιμή στην περίοδο 2071-2100...63 2 - ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Πίνακας 2.4.1 Σταθμοί μέτρησης ατμοσφαιρικής ρύπανσης του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης (ΕΔΠΑΡ)...111 Πίνακας 2.4.2 Μέσες τιμές συγκεντρώσεων από ενδεικτικές μετρήσεις για τον προσδιορισμό των συγκεντρώσεων βενζο(a)πυρενίου, σε σταθμούς του ΕΔΠΑΡ...130 Πίνακας Π.1 Αντιστοιχία ευρωπαϊκής - εθνικής νομοθεσίας σε θέματα σχετικά με το ατμοσφαιρικό περιβάλλον...139 3 - ΑΚΟΥΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Πίνακας 3.1.1 Πολεοδομικά Συγκροτήματα με Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ...149 Πίνακας 3.1.2 Βασικά Στοιχεία για Πολεοδομικά Συγκροτήματα με Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ...150 Πίνακας 3.1.3 Οδικοί Άξονες με Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ...152 Πίνακας 3.1.4 Ηχομετρήσεις σε διάφορες περιοχές Εγνατίας Οδού για Σ.Χ.Θ. 2015...153 Πίνακας 3.1.5 Εκτάσεις των Ο.Τ.Α. εντός της περιοχής μελέτης ΔΑΑ...157 Πίνακας 3.1.6 Χαρακτηριστικά μεγέθη του ΔΑΑ Ελευθέριος Βενιζέλος...157 Πίνακας 3.1.7 Χαρακτηριστικά μεγέθη του ΔΑΑ Ελευθέριος Βενιζέλος - εξέλιξη κίνησης 2006-2016...158 7

Πίνακας 3.1.8 Συγκριτικά στοιχεία ετών 2011 και 2006 κίνησης ΔΑΑ...158 Πίνακας 3.1.9 Συγκριτικά στοιχεία ετών 2016, 2011 και 2006 κίνησης ΔΑΑ...159 Πίνακας 3.2.1 Συγκεντρωτικά στοιχεία έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο στα Πολεοδομικά Συγκροτήματα της Χώρας, από μελέτες ΠΣ, Σ.Χ.Θ. Δείκτης L den...162 Πίνακας 3.2.2 Συγκεντρωτικά στοιχεία εκτιμήσεων έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο, μετά τα Σ.Δ. στα Πολεοδομικά Συγκροτήματα της Χώρας. Δείκτης L den...163 Πίνακας 3.2.3 Εποπτική παρουσίαση εκτιμώμενων μεταβολών (%) εκτιθέμενων ανά κλάση θορύβου με την υλοποίηση των Σ.Δ. στα ΠΣ. Δείκτης L den...164 Πίνακας 3.2.4 Συγκεντρωτικά στοιχεία έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο στα Πολεοδομικά Συγκροτήματα της Χώρας, από μελέτες ΠΣ, Σ.Χ.Θ. Δείκτης L night...165 Πίνακας 3.2.5 Συγκεντρωτικά στοιχεία εκτιμήσεων έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο, μετά τα Σ.Δ. στα Πολεοδομικά Συγκροτήματα της Χώρας. Δείκτης L night...166 Πίνακας 3.2.6 Εποπτική παρουσίαση εκτιμώμενων μεταβολών (%) εκτιθέμενων ανά κλάση θορύβου με την υλοποίηση των Σ.Δ. στα ΠΣ. Δείκτης L night...167 Πίνακας 3.3.1 Έκθεση Πληθυσμού σε Θόρυβο λόγω Εγνατίας Οδού με βάση Σ.Χ.Θ. 2015...175 Πίνακας 3.3.2 Έκθεση Πληθυσμού σε Θόρυβο λόγω Αττικής Οδού (Σ.Χ.Θ. 2010)...176 Πίνακας 3.3.3 Έκθεση Πληθυσμού σε Θόρυβο λόγω Αττικής Οδού (Σ.Χ.Θ. 2008)...176 Πίνακας 3.3.4 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε Θόρυβο λόγω Αττικής Οδού στην περίπτωση εφαρμογής του προτεινόμενου Σχεδίου Δράσης (Σ.Χ.Θ. 2010)...177 Πίνακας 3.3.5 Εγκεκριμένα προς άμεση υλοποίηση αντιθορυβικά πετάσματα Αττικής οδού...178 Πίνακας 3.3.6 Εκτίμηση έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο, προ και μετά των Σ.Δ. Αττικής οδού...179 Πίνακας 3.3.7 Θέσεις σταθμών NOMOS...180 Πίνακας 3.3.8 Μέσες ετήσιες μετρήσεις σταθμών NOMOS εκτός αεροδρομίου 2011...181 Πίνακας 3.3.9 Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο ΔΑΑ (Σ.Χ.Θ. 2011)...182 Πίνακας 3.3.10 Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο ΔΑΑ (Σ.Χ.Θ. 2006)...183 Πίνακας 3.3.11 Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο ΔΑΑ (Σ.Χ.Θ. 2017) Κατανομή πληθυσμού για τους δείκτες θορύβου L den & L night - ΣΧΘ 2017 (δεδομένα 2016)...184 Πίνακας Π.1 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. - Λάρισα...188 Πίνακας Π.2 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. - Λάρισα...189 Πίνακας Π.3 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. - Βόλος...190 Πίνακας Π.4 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. - Βόλος...191 Πίνακας Π.5 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ - Ηράκλειο...192 Πίνακας Π.6 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. - Ηράκλειο...193 Πίνακας Π.7 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ - Χανιά...194 Πίνακας Π.8 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. - Χανιά...195 Πίνακας Π.9 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, L den Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. - Πάτρα...196 Πίνακας Π.10 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, L night Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. - Πάτρα...197 Πίνακας Π.11 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. - Ιωάννινα...198 Πίνακας Π.12 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. - Ιωάννινα...199 Πίνακας Π.13 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. - Καβάλα...200 Πίνακας Π.14 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. - Καβάλα...201 Πίνακας Π.15 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε οδικό θόρυβο, Σ.Χ.Θ. - Κέρκυρα...202 Πίνακας Π.16 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε αεροπορικό θόρυβο, Σ.Χ.Θ. - Κέρκυρα...203 Πίνακας Π.17 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού, Σ.Δ.1, με αεροδρόμιο (οδικός + αεροπορικός) - Κέρκυρα...203 Πίνακας Π.18 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού, Σ.Δ.2, χωρίς αεροδρόμιο - Κέρκυρα...203 Πίνακας Π.19 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. - Αγρίνιο...204 Πίνακας Π.20 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. - Αγρίνιο...205 Πίνακας Π.21 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. - Αθήνα - Κέντρο...206 Πίνακας Π.22 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. - Αθήνα - Κέντρο...206 Πίνακας Π.23 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. - Αθήνα - Βόρεια...208 Πίνακας Π.24 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. - Αθήνα - Βόρεια...209 Πίνακας Π.25 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, L den Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. - Αθήνα - Νότια...210 Πίνακας Π.26 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, L night Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ.. - Αθήνα - Νότια...211 Πίνακας Π.27 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ - Πειραιάς...212 Πίνακας Π.28 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ., L den - Πειραιάς...213 Πίνακας Π.29 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ., L night - Πειραιάς...213 Πίνακας Π.30 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. - Θεσσαλονίκη - Νεάπολη Θεσσαλονίκης...215 Πίνακας Π.31 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. - Θεσσαλονίκη - Νεάπολη Θεσσαλονίκης...216 Πίνακας Π.32 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε οδικό και αεροπορικό θόρυβο, Σ.Χ.Θ., μόνο 4m, εκτεθειμένη πρόσοψη - Καλαμαριά Θεσσαλονίκης...217 Πίνακας Π.33 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε οδικό και αεροπορικό θόρυβο, Σ.Χ.Θ., στην πιο εκτεθειμένη πρόσοψη σε όλους τους ορόφους...217 Πίνακας Π.34 Σύγκριση Έκθεσης Πληθυσμού σε Σ.Χ.Θ. (Στάδιο Β) και Σ.Δ. (Στάδιο Γ)...218 Πίνακας Π.35 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε οδικό θόρυβο, Σ.Χ.Θ., μόνο 4m, εκτεθειμένη πρόσοψη - Σέρρες...220 Πίνακας Π.36 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε οδικό θόρυβο, Σ.Χ.Θ., στην πιο εκτεθειμένη πρόσοψη σε όλους τους ορόφους - Σέρρες...221 Πίνακας Π.37α Σύγκριση Έκθεσης Πληθυσμού σε Σ.Χ.Θ. (Στάδιο Β) και Σ.Δ. (Στάδιο Γ) - Σέρρες...221 Πίνακας Π.37β Σύγκριση Έκθεσης Πληθυσμού σε Σ.Χ.Θ. (Στάδιο Β) και Σ.Δ. (Στάδιο Γ) - Σέρρες...222 4 - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Πίνακας 4.2.1 Κατανομή σημείων παρακολούθησης της ποιότητας των επιφανειακών υδάτων ανά υδατικό διαμέρισμα, ανά κατηγορία επιφανειακών υδατικών συστημάτων και ανά τύπο παρακολούθησης...231 Πίνακας 4.2.2 Συνολικά στοιχεία του προγράμματος παρακολούθησης έτους 2013 για τα Υπόγεια Υδατικά Συστήματα (ΥΥΣ) της χώρας...236 Πίνακας 4.2.3 Συνολικά στοιχεία του προγράμματος παρακολούθησης έτους 2014 για τα Υπόγεια Υδατικά Συστήματα (ΥΥΣ) της χώρας...237 Πίνακας 4.2.4 Συνολικά στοιχεία του προγράμματος παρακολούθησης έτους 2015 για τα Υπόγεια Υδατικά Συστήματα (ΥΥΣ) της χώρας...238 Πίνακας 4.2.5 Συνολικά στοιχεία του πλήθους των σταθμών παρακολούθησης των υπόγειων νερών ανά υδατικό διαμέρισμα και ανά τύπο παρακολούθησης (εποπτικός, επιχειρησιακός)...240 Πίνακας 4.2.6 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών ανά κατηγορία υδατικών συστημάτων (ΥΣ) της χώρας...245 Πίνακας 4.2.7 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για την οικολογική και χημική κατάσταση των ποτάμιων υδατικών συστημάτων της χώρας...248 Πίνακας 4.2.8 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για την οικολογική και χημική κατάσταση των λιμναίων υδατικών συστημάτων της χώρας...250 Πίνακας 4.2.9 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για την οικολογική και χημική κατάσταση των μεταβατικών υδατικών συστημάτων της χώρας...252 Πίνακας 4.2.10 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για την οικολογική και χημική κατάσταση των παράκτιων υδατικών συστημάτων της χώρας...254 Πίνακας 4.2.11 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για την οικολογική και χημική κατάσταση των ΙΤΥΣ/ΤΥΣ υδατικών συστημάτων της χώρας...256 Πίνακας 4.2.12 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για την ποιοτική και ποσοτική κατάσταση των υπόγειων υδατικών συστημάτων της χώρας...258 Πίνακας 4.2.13 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για τις κατηγορίες του μητρώου προστατευόμενων περιοχών ανά υδατικό διαμέρισμα...262 Πίνακας 4.2.14 Υπηρεσίες ύδατος, πάροχοι υπηρεσιών και χρήσεις νερού σύμφωνα με το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο...265 Πίνακας 4.2.15 Χρηματοοικονομικό Κόστος παροχής παροχής υπηρεσιών νερού ύδρευσης, αποχέτευσης και επεξεργασίας λυμάτων...267 Πίνακας 4.2.16 Χρηματοοικονομικό Κόστος παροχής παροχής υπηρεσιών νερού για αγροτική χρήση (άρδευση)...267 Πίνακας 4.2.17 Εκτίμηση Ετήσιου Περιβαλλοντικού Κόστους ανά χρήση ύδατος και υδατικό διαμέρισμα...268 Πίνακας 4.2.18 Εκτίμηση Ετήσιου Κόστους Πόρου ανά χρήση ύδατος και υδατικό διαμέρισμα...269 Πίνακας 4.2.19 Ανάκτηση του χρηματοοικονομικού κόστους ανά υπηρεσία ύδατος σε κάθε υδατικό διαμέρισμα...271 Πίνακας 4.3.1 Όρια κατάταξης ιστορικών πλημμυρικών συμβάντων...277 Πίνακας 4.3.2 Επιφάνεια Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας (ΖΔΥΚΠ) στα Υδατικά Διαμερίσματα της χώρας, όπως ορίστηκαν κατά την Προκαταρτική Αξιολόγηση...283 Πίνακας 4.3.3 Κατακλυζόμενες επιφάνειες στα Υδατικά Διαμερίσματα για τις εξεταζόμενες περιόδους επαναφοράς...287 Πίνακας 4.3.4 Θιγόμενος πληθυσμός για το βασικό σενάριο εξέτασης (Τ=100 έτη) των Σχεδίων Διαχείρισης κινδύνων Πλημμύρας βάσει του οποίου καταρτίστηκε το Πρόγραμμα Μέτρων...292 9

Πίνακας 4.3.5 Εκτάσεις ανά κλάση κινδύνου εντός των κατακλυζόμενων εκτάσεων των ΥΔμε περίοδο επαναφοράς Τ100...294 Πίνακας 4.4.1 Ποσοστό πληθυσμού εξυπηρετούμενου από ΕΕΛ...300 Πίνακας 4.4.2 Ποσοστό συμμόρφωσης των οικισμών βάσει κατάταξης...301 Πίνακας 4.4.3 Υποδομές στις μεγάλες πόλεις - Έτος αναφοράς 2014...303 Πίνακας 4.5.1 Εξέλιξη του ποσοστού των σημείων των οποίων οι μέσες και οι μέγιστες τιμές υπερβαίνουν τα 50 mg/l και 40 mg/l για τις περιόδους 2008-2011 και 2012-2015...308 Πίνακας 4.6.1 Περιοχές αξιολόγησης...311 Πίνακας 4.6.2 Παράμετροι παρακολούθησης στο πλαίσιο υφιστάμενων προγραμμάτων που εφαρμόζονται στα παράκτια και τα χωρικά ύδατα...313 Πίνακας 4.7.1 Ταξινόμηση υδάτων κολύμβησης...317 Πίνακας 4.7.2 Ταξινόμηση των υδάτων κολύμβησης (συνολικά) σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2015 (Υ.Π.ΕΝ. /Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...318 Πίνακας 4.7.3 Ταξινόμηση των παράκτιων υδάτων κολύμβησης σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2015 (Υ.Π.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...319 Πίνακας 4.7.4 Ταξινόμηση των εσωτερικών υδάτων κολύμβησης σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2015 (Υ.Π.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...319 Πίνακας 4.7.5 Ταξινόμηση των υδάτων κολύμβησης (συνολικά) σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2016 (Υ.Π.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...320 Πίνακας 4.7.6 Ταξινόμηση των παράκτιων υδάτων κολύμβησης σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2016 (Πηγή: Υ.Π.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...321 Πίνακας 4.7.7 Ταξινόμηση των εσωτερικών υδάτων σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2016 (Υ.Π.ΕΝ. / ΕιδικήΓραμματεία Υδάτων)...322 Πίνακας 4.7.8 Παράκτια Ύδατα Κολύμβησης. Συμμόρφωση με Οδηγία 76/160/ΕΚ (Πηγή:ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...326 Πίνακας 4.7.9 Παράκτια Ύδατα Κολύμβησης (Πηγή: ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...327 Πίνακας 4.7.10 Εσωτερικά Ύδατα Κολύμβησης. Συμμόρφωση με Οδηγία 76/160/ΕΚ (Πηγή: ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...328 Πίνακας 4.7.11 Εσωτερικά Ύδατα Κολύμβησης (Πηγή: ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...329 5 - ΦΥΣΗ - ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Πίνακας 5.1.1 Πρόοδος της Ελλάδας για τη θεσμική προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας με χρονολογική σειρά, ως προς την ενσωμάτωση Διεθνών (Α) και Ευρωπαϊκών (Β) συμβάσεων στην Ελληνική έννομη τάξη, και ως προς την Εθνική νομοθεσία (Γ)...337 Πίνακας 5.1.2 Συνεισφορά των συγγραφέων στα υποκεφάλαια της έκθεσης, τα οποία αφορούν στο Δείκτη αντίστοιχης αρίθμησης...342 Πίνακας 5.1.3 Επιλογή δεικτών αξιολόγησης της κατάστασης της φύσης και της βιοποικιλότητας της Ελλάδας και σύνδεσή τους με την παγκόσμια (SDG, Aichi), Ευρωπαϊκή (EU, SEBI) και Εθνική (GR) περιβαλλοντική πολιτική...344 Πίνακας 5.1.4 Σύνοψη της κατάστασης της φύσης και της βιοποικιλότητας στην Ελλάδα μέσω 12 δεικτών, ως προς την τάση των δεικτών και σε σύγκριση με την αντίστοιχη κατάσταση στην Ευρωπαϊκή Ένωση (EU)...348 Πίνακας 5.2.1 Τάσεις κοινών ειδών πουλιών στην Ελλάδα για την περίοδο 2007-2016...351 Πίνακας 5.2.2 Αριθμός ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα, ανά ταξινομική ομάδα και ανά βιογεωγραφική περιοχή (ΜED: Μεσογειακή, MMED: Θαλάσσια Μεσογειακή) (κατάλογος 3 ης Εθνικής Έκθεσης)...364 Πίνακας 5.2.3 Αριθμός τύπων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα, ανά κατηγορία και ανά βιογεωγραφική περιοχή (ΜED: Μεσογειακή, MMED: Θαλάσσια Μεσογειακή) (κατάλογος 3 ης Εθνικής Έκθεσης)...393 Πίνακας 5.2.4 Κάλυψη γης (% συνολικής έκτασης) στην Ελλάδα και στην Ευρώπη (2012) ως προς τις κατηγορίες Corine...426 Πίνακας 5.2.5 Μέσος όρος οικολογικού ελλείμματος (-) ή πλεονάσματος (+) ανά κατηγορία χρήσης φυσικών πόρων κατά τη δεκαετία 2004-2013 στην Ελλάδα, σημασία της κάθε κατηγορίας στη δημιουργία του οικολογικού ελλείμματος και βελτίωση κατάστασης (% μείωση ελλείμματος ή αύξηση πλεονάσματος) ως προς τις τιμές του 2004...438 Πίνακας 5.2.6 Περιοχές της Ελλάδας χαρακτηρισμένες ως εθνικά προστατευόμενες το έτος 2016...443 Πίνακας 5.2.7 Περιοχές που προστατεύονται από διεθνείς συμβάσεις στην Ελλάδα, το έτος 2016...444 Πίνακας 5.2.8 Αριθμός και έκταση (χερσαία και θαλάσσια, σε km 2 ) των περιοχών του Δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα (αφαιρουμένων των αλληλεπικαλύψεων)...447 Πίνακας 5.2.9 Τα ελληνικά Γεωπάρκα του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωπάρκων της UNESCO και η επικάλυψή τους με τις περιοχές του Δικτύου Natura 2000...452 6 - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ 11 Πίνακας 6.1.1 Ποσοτικά στοιχεία παραγωγής και διαχείρισης ΑΣΑ...458 Πίνακας 6.1.2 Ποσότητες μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων ανά Κεφάλαιο του ΕΚΑ...460 Πίνακας 6.1.3 Ποσότητες μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων που οδηγήθηκαν προς διάθεση (Εργασίες D)...461 Πίνακας 6.1.4 Ποσότητες μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων που οδηγήθηκαν προς ανάκτηση (Εργασίες R)...462 Πίνακας 6.1.5 Υφιστάμενη παραγωγή επικινδύνων αποβλήτων (έτη 2011-2014)...464 Πίνακας 6.1.6 Ποσότητες επικινδύνων αποβλήτων ανά Κεφάλαιο του ΕΚΑ...465 Πίνακας 6.1.7 Ποσότητες επικινδύνων αποβλήτων που οδηγήθηκαν προς διάθεση (Εργασίες D)...466 Πίνακας 6.1.8 Ποσότητες επικινδύνων αποβλήτων που οδηγήθηκαν προς ανάκτηση (Εργασίες R)...467 Πίνακας 6.1.9 Ποσότητες επικινδύνων αποβλήτων που οδηγήθηκαν προς ανάκτηση (Εργασίες R)...469 Πίνακας 6.1.10 Εξέλιξη δικτύου μπλε κάδων και πληθυσμιακής κάλυψης...470 Πίνακας 6.1.11 Διαχείριση αποβλήτων συσκευασιών. Ποσοτικά στοιχεία έτους 2016...472 Πίνακας 6.1.12 Ποσοτικοί στόχοι ανάκτησης και ανακύκλωσης (15/8/2015-14/8/2018)...473 Πίνακας 6.1.13 Ποσοτικοί στόχοι ανάκτησης και ανακύκλωσης από 15/8/2018...474 Πίνακας 6.1.14 Ποσοτικά στοιχεία ΗΗΕ που διατέθηκαν στην Ελληνική αγορά το 2016...475 Πίνακας 6.1.15 Σημεία συλλογής του ΣΣΕΔ Ανακύκλωση Συσκευών ανά Περιφέρεια...477 Πίνακας 6.1.16 Συλλεγόμενες ποσότητες ανά κατηγορία ΑΗΗΕ για τα έτη 2015 και 2016...478 Πίνακας 6.1.17 Σημεία συλλογής του ΣΣΕΔ Φωτοκύκλωση ανά Περιφέρεια...479 Πίνακας 6.1.18 Συλλεγόμενες ποσότητες λαμπτήρων, φωτιστικών και μικροσυσκευών ανά περιφέρεια για το έτος 2016...479 Πίνακας 6.1.19 Ποσοτικά και ποσοστιαία στοιχεία ανάκτησης και επαναχρησιμοποίησης /ανακύκλωσης...480 Πίνακας 6.1.20 Ποσότητες ΑΗΗΕ που παραδώθηκαν στις μονάδες επεξεργασίας και τις οποίες επεξεργάστηκαν...481 Πίνακας 6.1.21 Ανακτώμενα υλικά που προήλθαν από την επεξεργασία των ΑΗΗΕ 2016...482 Πίνακας 6.1.22 Ποσοστιαία αξιοποίηση υλικών ανά κατηγορία ΗΗΕ και για τα δύο ΣΣΕΔ...483 Πίνακας 6.1.23 Η ελληνική αγορά ανά τύπο μπαταρίας (2016)...486 Πίνακας 6.1.24 Ποσότητες διακινούμενων προϊόντων και ποσότητες παραγόμενων αποβλήτων συσσωρευτών Pb - οξέος για τα έτη 2014-2016...486 Πίνακας 6.1.25 Ποσότητες διακινούμενων προϊόντων συσσωρευτών νικελίου - καδμίου για τα έτη 2014-2016...487 Πίνακας 6.1.26 Ποσότητες και ποσοστά συλλογής αποβλήτων ηλεκτρικών στηλών για τα έτη 2014-2016...487 Πίνακας 6.1.27 Ποσότητες και ποσοστά συλλογής συσσωρευτών Μολύβδου Οξέος για τα έτη 2014-2016...488 Πίνακας 6.1.28 Ποσότητες και ποσοστά συλλογής συσσωρευτών Νικελίου Καδμίου για τα έτη 2014-2016...488 Πίνακας 6.1.29 Μέσος όρος απόδοσης ανακύκλωσης των εργοστασίων ανακύκλωσης συσσωρευτών Pb - οξέος για τα έτη 2014-2016...488 Πίνακας 6.1.30 Υποκατηγορίες αποβλήτων οι οποίες εμπεριέχονται στα ΟΤΚΖ (ΕΚΑ 16 01 04*) σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κατάλογο Αποβλήτων...489 Πίνακας 6.1.31 Ποσότητες καινούριων οχημάτων τα οποία έχουν ταξινομηθεί από το 2006 μέχρι και το 2016...490 Πίνακας 6.1.32 Ποσότητες μεταχειρισμένων οχημάτων τα οποία έχουν εισαχθεί στην χώρα από το 2006 μέχρι και το 2016...490 Πίνακας 6.1.33 Ποσότητες ΟΤΚΖ από το 2008 μέχρι και το 2016...491 Πίνακας 6.1.34 Ποσότητες ΟΤΚΖ έτους 2016...491 Πίνακας 6.1.35 Εξέλιξη της γεωγραφικής κάλυψης και των σημείων παράδοσης...492 Πίνακας 6.1.36 Αριθμός διαλυτηρίων και σημείων συλλογής ανά Περιφερειακή Ενότητα...492 Πίνακας 6.1.37 Βάρος των υλικών (tn) το οποίο προέκυψε από την επεξεργασία των 51.415 ΟΤΚΖ του έτους 2016...494 Πίνακας 6.1.38 Κατηγορίες μεταχειρισμένων ελαστικών...496 Πίνακας 6.1.39 Ισχύουσες χρηματικές εισφορές για το έτος 2016...497 Πίνακας 6.1.40 Δηλώσεις νέων ελαστικών για το έτος 2016...497 Πίνακας 6.1.41 Κατηγορίες κατόχων μεταχειρισμένων ελαστικών...498 Πίνακας 6.1.42 Γεωγραφικές περιοχές και ποσότητες συλλεγόμενων ελαστικών...499 Πίνακας 6.1.43 Μονάδες τελικής αξιοποίησης ελαστικών...501 Πίνακας 6.1.44 Αποθηκευτικοί χώροι συλλεκτών μεταφορέων...501 Πίνακας 6.1.45 Αποθηκευμένες ποσότητες αποβλήτων (ολόκληρων η τεμαχισμένων) μεταχειρισμένων ελαστικών καθώς και υπολειμμάτων της μηχανικής επεξεργασίας κατά τα έτη 2013 2016...502 Πίνακας 6.1.46 Τελικοί προορισμοί ολόκληρων μεταχειρισμένων ελαστικών μέσω ECOELASTIKA το 2016...502 Πίνακας 6.1.47 Ποσότητες ολόκληρων ή επεξεργασμένων ελαστικών που προωθήθηκαν για ενεργειακή αξιοποίηση ή ανακύκλωση 2016...503

Πίνακας 6.1.48 Παραγωγή ΑΛΕ για τα έτη 2004 2016...505 Πίνακας 6.1.49 Συλλεχθείσες ποσότητες ΑΛΕ για τα έτη 2004 2016...506 Πίνακας 6.1.50 Γεωγραφικές περιοχές και Σημεία Συλλογής ΑΛΕ...507 Πίνακας 6.1.51 Στόχοι και αποτελέσματα αναγέννησης ΑΛΕ...509 Πίνακας 6.1.52 Συνολικές ποσότητες ΑΕΚΚ που οδηγήθηκαν σε μονάδες επεξεργασίας για την περίοδο 2014-2016...511 Πίνακας 6.1.53 Αριθμός εγκαταστάσεων εξορυκτικών αποβλήτων 2006/21/ΕΚ)...513 Πίνακας 6.1.54 Ποσότητα μη επικινδύνων εξορυκτικών αποβλήτων που έχουν επεξεργαστεί εκτός της εγκατάστασης παραγωγής τους με βάση τα στοιχεία από τις ΕΕΠΑ του έτους 2014...513 Πίνακας 6.1.55 Οικονομικά στοιχεία ΣΣΕΔ έτους 2016 σε εκατ....514 Πίνακας 6.1.56 Ποσοστιαία κατανομή ετήσιων εσόδων ΕΟΑΝ...515 Πίνακας 6.1.57 Ποσοστιαία κατανομή ετήσιων εξόδων ΕΟΑΝ...515 Πίνακας 6.1.58 Επίδοση της χώρας ως προς την επίτευξη στόχων νομοθεσίας, ανά ρεύμα αποβλήτων και σύγκριση με Ευρωπαϊκό μέσο όρο... 516-519 Πίνακας 6.1.59 Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν για τα έτη 2011-2016...519 Πίνακας 6.1.60 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες παραγωγής Αστικών Στερεών Αποβλήτων...520 Πίνακας 6.1.61 Ποσοτικά στοιχεία διαχείρισης Αστικών Στερεών Αποβλήτων...521 Πίνακας 6.1.62 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες παραγωγής μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων...522 Πίνακας 6.1.63 Ποσοτικά στοιχεία διαχείρισης μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων...522 Πίνακας 6.1.64 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες παραγωγής επικινδύνων αποβλήτων...524 Πίνακας 6.1.65 Ποσοτικά στοιχεία διαχείρισης επικινδύνων αποβλήτων...524 Πίνακας 6.1.66 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες παραγωγής αποβλήτων συσκευασιών...526 Πίνακας 6.1.67 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες HHE που διατέθηκαν στην αγορά...528 Πίνακας 6.1.68 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες αποβλήτων ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών...528 Πίνακας 6.1.69 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες αποβλήτων ΟΤΚΖ...529 Πίνακας 6.1.70 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες αποβλήτων ελαστικών οχημάτων...530 Πίνακας 6.1.71 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες ΑΛΕ...531 Πίνακας 6.1.72 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες ΑΕΚΚ...532 Πίνακας 6.1.73 Ποσοτικά στοιχεία διαχείρισης Εξορυκτικών Αποβλήτων...532 Πίνακας 6.2.1 Διαχρονική διαχείριση «ιστορικά» αποθηκευμένων επικινδύνων αποβλήτων...535 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ 1 - ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Γράφημα 1.1.1 Διαχρονική μεταβολή των ελληνικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (ΕΑΘ), χωρίς LULUCF, σε όρους ισοδύναμου CO 2 (CO 2 eq) και % μεταβολή (γραμμές) ως προς το έτος βάσης (περιλαμβάνεται η αντίστοιχη μεταβολή στις χώρες της ΕΕ - 28)...25 Γράφημα 1.1.2 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών CO 2 και του συνόλου των υπολοίπων αερίων του θερμοκηπίου (ΑΘ), με ή χωρίς LULUCF...25 Γράφημα 1.1.3 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών για το μεθάνιο (CH 4 ), το υποξείδιο του αζώτου (N 2 O) και τις φθοριούχες ενώσεις (F-gases)...26 Γράφημα 1.1.4 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών φθοριούχων αερίων (F-gases) του θερμοκηπίου (HFCs: υδροφθοράνθρακες, PFCs: υπερφθοράνθρακες, SF 6 )...26 Γράφημα 1.1.5 Διαχρονική μεταβολή των ΕΑΘ ανά τομέα, σε όρους ισοδύναμου CO 2...27 Γράφημα 1.1.6 Συμμετοχή των διαφόρων τομέων στις εθνικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, για το 2015...27 Γράφημα 1.1.7 Διαχρονική μεταβολή των ΕΑΘ από καύσεις στον τομέα της ενέργειας...28 Γράφημα 1.1.8 Συμμετοχή των επιμέρους κατηγοριών στις ΕΑΘ από καύσεις στον τομέα της ενέργειας για το 2015...28 Γράφημα 1.1.9 Διαχρονική μεταβολή των ΕΑΘ από τον τομέα των βιομηχανικών διεργασιών και χρήσης προϊόντων...29 Γράφημα 1.1.10 Διαχρονική μεταβολή ως προς το έτος 2005, των ΕΑΘ που εντάσσονται στις προβλέψεις της απόφασης 406/2009/ΕΚ (ESD - Effort Sharing Decision)...30 Γράφημα 1.1.11 Διαχρονική μεταβολή των ΕΑΘ από τομείς που δεν προσμετρώνται στο εθνικό σύνολο...31 Γράφημα 1.1.12 Διαχρονική εξέλιξη του ισοζυγίου εκπομπής/απομάκρυνσης αερίων του θερμοκηπίου από τον τομέα χρήσης γης, αλλαγής χρήσης γης και δασοπονίας (LULUCF)...31 13 Γράφημα 1.1.13 Διαχρονική εξέλιξη ΕΑΘ (χωρίς LULUCF) ανά κάτοικο...32 Γράφημα 1.1.14 Διαχρονική εξέλιξη έντασης ΕΑΘ στην Ελλάδα (χωρίς LULUCF) ανά μονάδα ΑΕΠ (το ΑΕΠ εκφρασμένο σε σταθερές τιμές αγοράς), σε σχέση με την ΕΕ-28...33 Γράφημα 1.1.15 Διαχρονική εξέλιξη έντασης ΕΑΘ στην Ελλάδα (χωρίς LULUCF) ανά μονάδα ΑΕΠ (το ΑΕΠ εκφρασμένο σε όρους αγοραστικής δύναμης PPS, σε σχέση με την ΕΕ-28)...33 Γράφημα 1.1.16 Διαχρονική εξέλιξη έντασης ΕΑΘ από τη χρήση ενέργειας στη βιομηχανία...34 Γράφημα 1.1.17 Διαχρονική εξέλιξη έντασης ΕΑΘ από τη χρήση ενέργειας στα νοικοκυριά...34 Γράφημα 1.1.18 Διαχρονική εξέλιξη ΕΑΘ στην Ελλάδα από παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και ένταση εκπομπών (γραμμές)...35 2 - ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Γράφημα 2.2.1 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών διοξειδίου του θείου (SO 2 ) στην Ελλάδα...85 Γράφημα 2.2.2 Συμμετοχή των διαφόρων τομέων δραστηριότητας...85 Γράφημα 2.2.3 Μεταβολή εκπομπών SO 2 για το 2015, σε σχέση με το 200...86 Γράφημα 2.2.4 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών οξειδίων του αζώτου (NOx) στην Ελλάδα...87 Γράφημα 2.2.5 Συμμετοχή των διαφόρων τομέων δραστηριότητας στις εκπομπές οξειδίων του αζώτου (NO x ), για το έτος 2015...88 Γράφημα 2.2.6 Μεταβολή εκπομπών NO x για το 2015, σε σχέση με το 2009...88 Γράφημα 2.2.7 Μεταβολή εκπομπών NO x για το 2015, σε σχέση με το 2009...89 Γράφημα 2.2.8 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών μη-μεθανιούχων πτητικών οργανικών ενώσεων (NMVOC) στην Ελλάδα...91 Γράφημα 2.2.9 Συμμετοχή των διαφόρων τομέων δραστηριότητας στις εκπομπές μη-μεθανιούχων πτητικών οργανικών ενώσεων (NMVOC), για το έτος 2015...91 Γράφημα 2.2.10 Μεταβολή εκπομπών ΝMVOC για το 2015, σε σχέση με το 2009...92 Γράφημα 2.2.11Διαχρονική μεταβολή εκπομπών ουσιών οξίνισης, από τον τομέα των μεταφορών...93 Γράφημα 2.2.12 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών προπομπών όζοντος, από τον τομέα των μεταφορών...93 Γράφημα 2.2.13 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών πρωτογενών σωματιδίων και προπομπών δευτερογενών σωματιδίων, από τον τομέα των μεταφορών...94 Γράφημα 2.2.14 Μεταβολή εκπομπών ρύπων, από τον τομέα των μεταφορών, μεταξύ 2009-2015...95 Γράφημα 2.2.15 Συμμετοχή τομέα μεταφορών στις ολικές εκπομπές ρύπων για το 2015...95 Γράφημα 2.2.16 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών ουσιών οξίνισης στην Ελλάδα...96 Γράφημα 2.2.17 Σχετική συμμετοχή ατμοσφαιρικών ρύπων στο ολικό δυναμικό οξίνισης...97 Γράφημα 2.2.18 Μεταβολή εκπομπών ουσιών οξίνισης μεταξύ 2009-2015, ανά τομέα...97 Γράφημα 2.2.19 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών ουσιών οξίνισης που σχετίζονται με την ενέργεια, ως προς το έτος βάσης (1990)...98 Γράφημα 2.2.20 Συνεισφορά τομέων στις συνολικές εκπομπές ουσιών οξίνισης που σχετίζονται με την ενέργεια...99 Γράφημα 2.2.21 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών προπομπών όζοντος στην Ελλάδα...100 Γράφημα 2.2.22 Σχετική συμμετοχή ατμοσφαιρικών ρύπων στο ολικό δυναμικό σχηματισμού τροποσφαιρικού όζοντος...101 Γράφημα 2.2.23 Μεταβολή εκπομπών προπομπών όζοντος, μεταξύ 2009-2015, ανά τομέα...101 Γράφημα 2.2.24 EEA ENER 005: Διαχρονική μεταβολή εκπομπών προπομπών του όζοντος, που σχετίζονται με την ενέργεια, ως προς το έτος βάσης (1990)...102 Γράφημα 2.2.25 Συνεισφορά τομέων στις συνολικές εκπομπές προπομπών όζοντος που σχετίζονται με την ενέργεια...103 Γράφημα 2.2.26α Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών πρωτογενών σωματιδίων PM 10 και προπομπών δευτερογενών σωματιδίων στην Ελλάδα...104 Γράφημα 2.2.26β Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών πρωτογενών σωματιδίων PM 2.5 στην Ελλάδα...105 Γράφημα 2.2.27 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών σωματιδίων και προπομπών τους, ως προς το έτος βάσης (1990)...105 Γράφημα 2.2.28 Μεταβολή εκπομπών πρωτογενών σωματιδίων και προπομπών δευτερογενών σωματιδίων, μεταξύ 2009-2015, ανά τομέα...106 Γράφημα 2.2.29 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών πρωτογενών PM 10 που σχετίζονται με την ενέργεια, ανά τομέα...107 Γράφημα 2.2.30 Συνεισφορά τομέων στις συνολικές εκπομπές πρωτογενών σωματιδίων PM 10, που σχετίζονται με την ενέργεια...107 Γράφημα 2.2.31 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών πρωτογενών PM 2.5 που σχετίζονται με την ενέργεια, ανά τομέα...107 Γράφημα 2.3.1 Διαχρονική μεταβολή παραγωγής δημόσιας συμβατικής ηλεκτρικής ενέργειας και θερμότητας και αντίστοιχες εκπομπές αέριων ρύπων...109 Γράφημα 2.3.2 Διαχρονική μεταβολή έντασης εκπομπών ανά μονάδα συμβατικά παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας και θερμότητας...109 Γράφημα 2.4.3 Ποσοστό του πληθυσμού που εκτίθεται σε επίπεδα συγκεντρώσεων που παραβιάζουν

τα προβλεπόμενα από την οδηγία 2008/50/ΕΚ...116 Γράφημα 2.4.4 Ημερήσιες υπερβάσεις τιμής στόχου για την προστασία της υγείας από συγκεντρώσεις όζοντος (εκφρασμένες ως το 93,2 o εκατοστημόριο μεγίστων ημερησίων 8-ώρων τιμών στις ετήσιες χρονοσειρές). Περιλαμβάνονται οι σταθμοί αστικού και περιαστικού υποβάθρου της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας...118 Γράφημα 2.4.5 Όπως ανωτέρω για τους σταθμούς υποβάθρου στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης (μέση τιμή και εύρος)...119 Γράφημα 2.4.6 Όπως ανωτέρω για τους σταθμούς στη Βόρεια και Νότια Ελλάδα...119 Γράφημα 2.4.7 Ποσοστό του συνολικού πληθυσμού που εκτίθεται σε ετήσιες συγκεντρώσεις ΝO 2...121 Γράφημα 2.4.8 Μέση ετήσια συγκέντρωση NO 2 που καταγράφεται σε σταθμούς αστικού και περιαστικού υποβάθρου της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας...121 Γράφημα 2.4.9 Μέση ετήσια τιμή και εύρος συγκεντρώσεων NO 2 που καταγράφονται σε σταθμούς αστικού και περιαστικού υποβάθρου της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης...122 Γράφημα 2.4.10 Μέση ετήσια τιμή και εύρος συγκεντρώσεων NO 2 για τους σταθμούς στη Βόρεια και Νότια Ελλάδα (μέση τιμή των δύο σταθμών κυκλοφορίας για την Πάτρα)...122 Γράφημα 2.4.11 Ποσοστό του πληθυσμού που εκτίθεται σε ετήσιες συγκεντρώσεις PM 10...123 Γράφημα 2.4.12 Υπερβάσεις 24-ωρης οριακής τιμής PM 10 (εκφρασμένες ως το 90,4 o εκατοστημόριο ημερησίων συγκεντρώσεων στις ετήσιες χρονοσειρές). Περιλαμβάνονται οι σταθμοί αστικού και περιαστικού υποβάθρου της ευρύτερη περιοχής της Αθήνας...124 Γράφημα 2.4.13 Υπερβάσεις 24-ωρης τιμής PM 10 (εκφρασμένες ως το 90,4 o εκατοστημόριο ημερησίων συγκεντρώσεων στις ετήσιες χρονοσειρές). Περιλαμβάνονται οι σταθμοί καταγραφής στην ευρύτερη περιοχής της Θεσσαλονίκης...124 Γράφημα 2.4.14 Υπερβάσεις 24-ωρης οριακής τιμής PM 10 (εκφρασμένες ως το 90,4 o εκατοστημόριο ημερησίων συγκεντρώσεων στις ετήσιες χρονοσειρές). Περιλαμβάνονται οι σταθμοί καταγραφής στη βόρεια ζώνη της Ελλάδας...125 Γράφημα 2.4.15 Υπερβάσεις 24-ωρης οριακής τιμής PM 10 (εκφρασμένες ως το 90,4 o εκατοστημόριο ημερησίων συγκεντρώσεων στις ετήσιες χρονοσειρές). Περιλαμβάνονται οι σταθμοί καταγραφής στη νότια ζώνη της Ελλάδας...125 Γράφημα 2.4.16 Υπερβάσεις ετήσιας οριακής τιμής PM 2.5 για τους σταθμούς υποβάθρου, όπου πραγματοποιείται πολυετής καταγραφή των επιπέδων στην Αθήνα...126 Γράφημα 2.4.17 Μηναία διακύμανση συγκεντρώσεων μαύρου άνθρακα (ΒC) και μαύρου άνθρακα από καύση βιομάζας (BCbb), κατά την ετήσια περίοδο Μάιος 2015 - Απρίλιος 2016 (εκτός Νοεμβρίου)...127 Γράφημα 2.4.18 Μέγιστη τιμή και 99,2 ο εκατοστημόριο των ετήσιων χρονοσειρών συγκεντρώσεων SO 2 στους σταθμούς υποβάθρου της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας...128 Γράφημα 2.4.19 Διαχρονική εξέλιξη μέσης ετήσιας συγκέντρωσης βενζολίου σε σταθμούς στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας. Επισημαίνεται η μικρή πληρότητα μετρήσεων για το 2015...129 Γράφημα 2.4.20 Μέση τιμή και εύρος των μέσων ετήσιων συγκεντρώσεων διοξειδίου του αζώτου που καταγράφονται σε σταθμούς κυκλοφορίας και υποβάθρου (αστικού και περιαστικού) στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας...132 Γράφημα 2.4.21 Όπως ανωτέρω, για την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Διαθέσιμα δεδομένα μόνο από έναν σταθμό κυκλοφορίας...133 Γράφημα 2.4.22 Μέση τιμή και εύρος των τιμών του 90,4 ου εκατοστημορίου ημερησίων συγκεντρώσεων PM 10 που καταγράφονται σε σταθμούς κυκλοφορίας και υποβάθρου (αστικού και περιαστικού) στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας...134 Γράφημα 2.4.23 Μέση τιμή των μέσων ετήσιων συγκεντρώσεων PM 2.5 που καταγράφονται σε σταθμούς κυκλοφορίας και υποβάθρου στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας...135 3 - ΑΚΟΥΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Γράφημα 3.2.1 Κατανομή κατοίκων σε ζώνες θορύβου (db) σε σύνολο ΠΣ με βάση Σ.Χ.Θ...161 Γράφημα 3.2.2 Ποσοστά πληθυσμού σε ζώνες θορύβου (db) σε σύνολο ΠΣ με βάση Στρατηγική Χαρτογράφηση Θορύβου (Σ.Χ.Θ.) και μετά την εφαρμογή των Σχεδίων Δράσης (Σ.Δ.)...161 Γράφημα 3.2.3 Ποσοστά πληθυσμού που εκτίθενται σε ζώνες θορύβου L den ανά ΠΣ (Σ.Χ.Θ.) και συνολικά...168 Γράφημα 3.2.4 Ποσοστά πληθυσμού που εκτίθενται σε ζώνες θορύβου L den > 55dB...169 Γράφημα 3.2.5 Ποσοστά πληθυσμού χωρών EE που εκτίθενται σε L den > 55dB...169 Γράφημα 3.2.6 Ποσοστά πληθυσμού που εκτίθενται σε ζώνες θορύβου L night...170 Γράφημα 3.2.7 Ποσοστά πληθυσμού που εκτίθενται σε ζώνες θορύβου L night > 50dB...171 Γράφημα 3.2.8 Ποσοστά συνολικού πληθυσμού που εκτίθενται σε L night > 50dB...171 Γράφημα 3.2.9 Ποσοστά πληθυσμού χωρών EE που εκτίθενται σε L night > 50dB...172 Γράφημα 3.3.1 Κατανομή πληθυσμού περιοχής μελέτης στις ζώνες των δεικτών L den και L night (db)...184 4 - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Γράφημα 4.2.1 Μεθοδολογία αξιολόγησης της συνολικής κατάστασης των επιφανειακών υδάτινων σωμάτων (Παλαιολόγος Ε., Επιμορφωτικό Πρόγραμμα «Διαχείριση Υδατικών Πόρων»)...230 15 Γράφημα 4.2.2 Κατανομή σταθμών παρακολούθησης των επιφανειακών νερών ανά υδατικό διαμέρισμα και ποσοστιαία κατανομή των σταθμών παρακολούθησης ανά κατηγορία επιφανειακών υδατικών συστημάτων...232 Γράφημα 4.2.3 Ποσοτική και χημική κατάσταση των υδροσημείων παρακολούθησης της χώρας έτους 2013...236 Γράφημα 4.2.4 Ποσοτική και χημική κατάσταση των υδροσημείων παρακολούθησης της χώρας έτους 2014...237 Γράφημα 4.2.5. Ποσοτική και χημική κατάσταση των υδροσημείων παρακολούθησης της χώρας έτους 2015...238 Γράφημα 4.2.6 Κατανομή σταθμών παρακολούθησης των υπόγειων νερών ανά υδατικό διαμέρισμα και ανά τύπο παρακολούθησης (εποπτικός, επιχειρησιακός) και ποσοστιαία κατανομή ανά τύπο παρακολούθησης...241 Γράφημα 4.2.7 Συγκεντρωτικό γράφημα χαρακτηρισμού και ταξινόμησης των υδροσημείων παρακολούθησης των υπόγειων νερών για την ποσοτική και ποιοτική (χημική) κατάστασή τους ανά έτος...242 Γράφημα 4.2.8 Κατανομή των υδατικών συστημάτων (ΥΣ) της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα και ποσοστιαία αναλογία ως προς το σύνολο των υδατικών συστημάτων...246 Γράφημα 4.2.9 Κατανομή των ποτάμιων υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την οικολογική και χημική κατάσταση...248-9 Γράφημα 4.2.10 Ποσοστιαία αναλογία των ποτάμιων υδατικών συστημάτων της χώρας ως προς την οικολογική και χημική κατάσταση...249 Γράφημα 4.2.11 Κατανομή των λιμναίων υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την οικολογική και χημική κατάσταση...250-1 Γράφημα 4.2.12 Ποσοστιαία αναλογία των λιμναίων υδατικών συστημάτων της χώρας ως προς την οικολογική και χημική κατάσταση...251 Γράφημα 4.2.13 Κατανομή των μεταβατικών υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την οικολογική και χημική κατάσταση...252-3 Γράφημα 4.2.14 Ποσοστιαία αναλογία των μεταβατικών υδατικών συστημάτων της χώρας ως προς την οικολογική και χημική κατάσταση...253 Γράφημα 4.2.15 Κατανομή των παράκτιων υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την οικολογική και χημική κατάσταση...254-5 Γράφημα 4.2.16 Ποσοστιαία αναλογία των παράκτιων υδατικών συστημάτων της χώρας ως προς την οικολογική και χημική κατάσταση...255 Γράφημα 4.2.17 Κατανομή των ΙΤΥΣ/ΤΥΣ υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την οικολογική και χημική κατάσταση...256-7 Γράφημα 4.2.18 Ποσοστιαία αναλογία των ΙΤΥΣ/ΤΥΣ υδατικών συστημάτων της χώρας ως προς την οικολογική και χημική κατάσταση...257 Γράφημα 4.2.19 Κατανομή των υπόγειων υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την ποιοτική και ποσοτική κατάσταση...258-9 Γράφημα 4.2.20 Ποσοστιαία αναλογία των υπόγειων υδατικών συστημάτων της χώρας ως προς την ποιοτική και ποσοτική κατάσταση...259 Γράφημα 4.2.21. Κατανομή των προστατευόμενων περιοχών της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα και ποσοστιαία τους αναλογία...263 Γράφημα 4.3.1 Κριτήρια και υποκριτήρια προσδιορισμού των Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας (ΖΔΥΚΠ)...282 Γράφημα 4.3.2 Έκταση Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας στα ΥΔ της Χώρας (Στοιχεία Προκαταρκτικής Αξιολόγησης 2012)...284 Γράφημα 4.3.3 Ποσοστό επιφάνειας κατάκλυσης ανά Υδατικό Διαμέρισμα για τις εξεταζόμενες περιόδους επαναφοράς...288 Γράφημα 4.3.4 Ποσοστό θιγόμενου πληθυσμού στα Υδατικά Διαμερίσματα για το βασικό σενάριο κατάρτισης των προγραμμάτων μέτρων των Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας (Περίοδος Επαναφοράς Τ=100 έτη)...292 Γράφημα 4.3.5 Βαθμός κινδύνου πλημμύρας στις κατακλυζόμενες περιοχές των ΥΔ με περίοδο επαναφοράς Τ100...295 Γράφημα 4.3.6 Στόχοι Διαχείρισης των Κινδύνων Πλημμύρας...297 Γράφημα 4.3.7 Αριθμός μέτρων ανά άξονα δράσης των Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας (ΣΔΚΠ)...297 Γράφημα 4.3.8 Αριθμός μέτρων ανά είδος μέτρου όπως καθορίζονται στα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας (ΣΔΚΠ) των Υδατικών Διαμερισμάτων της χώρας...298 Γράφημα 4.4.1 Εξέλιξη του πραγματικού πληθυσμού (de facto) που εξυπηρετείται από Ε.Ε.Λ...300 Γράφημα 4.4.2 Κατανομή του πληθυσμού αιχμής...301 Γράφημα 4.4.3 Ποσοστό συμμόρφωσης των οικισμών βάσει κατάταξης ανά προτεραιότητα...302 Γράφημα 4.4.4 Ποσοστό Συμμόρφωσης των ανά προτεραιότητα πληθυσμών ως προς τον συνολικό πληθυσμό αιχμής...302

Γράφημα 4.4.5 Διάθεση παραγόμενης ιλύος...303 Γράφημα 4.7.1 Ταξινόμηση των υδάτων κολύμβησης (συνολικά) σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2015 (Πηγή: ΥΠ.ΕΝ./ Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...318 Γράφημα 4.7.2 Ταξινόμηση των παράκτιων υδάτων σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2015 (Υ.Π.ΕΝ./ Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...319 Γράφημα 4.7.3 Ταξινόμηση των υδάτων κολύμβησης (συνολικά) σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2016 (Πηγή: ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...320 Γράφημα 4.7.4 Ταξινόμηση των παράκτιων υδάτων σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2016 (Υ.Π.ΕΝ./ Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...321 Γράφημα 4.7.5 Ταξινόμηση των εσωτερικών υδάτων σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2016 (Υ.Π.ΕΝ. / ΕιδικήΓραμματεία Υδάτων)...322 Γράφημα 4.7.6 Ποσοστό συμμόρφωσης των παράκτιων υδάτων κολύμβησης της Ελλάδας με τις υποχρεωτικές και τις ενδεικτικές τιμές της Οδηγίας 76/176/ΕΟΚ και ταξινόμησης τους βάσει της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ από το 1990 έως το 2016...323 Γράφημα 4.7.7 Ποσοστό συμμόρφωσης των εσωτερικών υδάτων κολύμβησης της Ελλάδας με τις υποχρεωτικές και τις ενδεικτικές τιμές της Οδηγίας 76/176/ΕΟΚ και ταξινόμησης τους βάσει της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ από το 1990 έως το 2016...324 5 - ΦΥΣΗ - ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Γράφημα 5.2.1 Οι Δείκτες των Κοινών Πουλιών, Αγροτικών Πουλιών και Δασικών Πουλιών στην Ελλάδα για την περίοδο 2007-2016...353 Γράφημα 5.2.2 Οι Δείκτες των Κοινών Πουλιών, Αγροτικών Πουλιών και Δασικών Πουλιών στην Ευρώπη για την περίοδο 1980-2015...353 Γράφημα 5.2.3 Κατάσταση διατήρησης των 284 ειδών της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD) που απαντούν στην Ελλάδα, σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014)...365 Γράφημα 5.2.4 Τάσεις για τα 149 είδη της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD) που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2), σύμφωνα με την 3η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014)...365 Γράφημα 5.2.5 Κατάσταση διατήρησης των 20 ειδών της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΜΕD) που απαντούν στην Ελλάδα, σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014)...365 Γράφημα 5.2.6 Τάσεις για τα 14 είδη της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΜΕD) που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2), σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014)...365 Γράφημα 5.2.7 Ποσοστό ειδών στις διαφορετικές κλάσεις κατάστασης διατήρησης στην Ελλάδα και στην υπόλοιπη Ευρώπη κατά την περίοδο 2007-2012 (2007-2014 για την Ελλάδα)...366 Γράφημα 5.2.8 Κατάσταση διατήρησης και τάσεις ανά ταξινομική ομάδα ειδών που απαντούν στην Ελλάδα, σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014)...367 Γράφημα 5.2.9 Μεταβολή της κατάστασης διατήρησης των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD), σε σχέση με την προηγούμενη Εθνική Έκθεση (περίοδοι αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014)...368 Γράφημα 5.2.10 Μεταβολή της κατάστασης διατήρησης των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MMED), σε σχέση με την προηγούμενη Εθνική Έκθεση (περίοδοι αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014)...368 Γράφημα 5.2.11 Βραχυπρόθεσμες τάσεις (2001-2014) του πληθυσμού για τα αναπαραγόμενα (Β) και διαχειμάζοντα (W) πτηνά Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα...369 Γράφημα 5.2.12 Μακροπρόθεσμες τάσεις (1980-2014) του πληθυσμού για τα αναπαραγόμενα (Β) και διαχειμάζοντα (W) πτηνά Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα...369 Γράφημα 5.2.13 Κατάσταση διατήρησης των 80 τύπων οικοτόπων της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD) που απαντούν στην Ελλάδα, σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014)...392 Γράφημα 5.2.14 Τάσεις για τους 25 τύπους οικοτόπων της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD) που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2), σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014)...392 Γράφημα 5.2.15 Κατάσταση διατήρησης των οκτώ τύπων οικοτόπων της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΜΕD) που απαντούν στην Ελλάδα, σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014)...393 Γράφημα 5.2.16 Τάσεις για τους έξι τύπους οικοτόπων της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΜΕD) που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2), σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014)...393 Γράφημα 5.2.17 Ποσοστό (%) τύπων οικοτόπων στις διαφορετικές κλάσεις κατάστασης διατήρησης στην Ελλάδα και στην υπόλοιπη Ευρώπη κατά την περίοδο 2007-2012 (2007-2014 για την Ελλάδα)...393 17 Γράφημα 5.2.18 Κατάσταση διατήρησης και τάσεις ανά κατηγορία τύπων οικοτόπων που απαντούν στην Ελλάδα, σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014)...393 Γράφημα 5.2.19 Μεταβολή της κατάστασης διατήρησης των τύπων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD), σε σχέση με την προηγούμενη Εθνική Έκθεση (περίοδοι αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014)...395 Γράφημα 5.2.20 Μεταβολή της κατάστασης διατήρησης των τύπων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MMED), σε σχέση με την προηγούμενη Εθνική Έκθεση (περίοδοι αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014)...395 Γράφημα 5.2.21 Αλλαγές στις κατηγορίες οικοσυστημάτων (ha) που συντελέστηκαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο 2006-2012 και το % ποσοστό της αλλαγής σε σχέση με το 2006...404 Γράφημα 5.2.22 Αλλαγή (%) των δασικών εκτάσεων σε άλλες κατηγορίες οικοσυστημάτων κατά το χρονικό διάστημα 2006-2012...404 Γράφημα 5.2.23 Αλλαγή (ha) των αγροτικών οικοσυστημάτων σε άλλες κατηγορίες οικοσυστημάτων κατά το χρονικό διάστημα 2006-2012...405 Γράφημα 5.2.24 Αριθμός πιέσεων και απειλών για κάθε ομάδα ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Μεσογειακής βιογεωγραφικής περιοχής (MED) στην Ελλάδα (2007-2014), με βάση την έντασή τους (Φ-μα: Μη-αγγειακά φυτά, Φ: Αγγειακά φυτά, Αρθ: Αρθρόποδα, Μαλ: Μαλάκια, Ασπ: Άλλα ασπόνδυλα, Ιχθ: Ιχθυοπανίδα, Αμφ: Αμφίβια, Ερπ: Ερπετά, Θηλ: Θηλαστικά)...409 Γράφημα 5.2.25 Αριθμός ειδών ανά ομάδα οργανισμών για τα οποία καταγράφηκαν απειλές στη Μεσογειακή βιογεωγραφική περιοχή (MED) στην Ελλάδα (2007-2014)...410 Γράφημα 5.2.26 Συχνότητα (%) των πιέσεων και απειλών (από κοινού) υψηλής έντασης που καταγράφηκαν στα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MED) στην Ελλάδα (2007-2014)...410 Γράφημα 5.2.27 Αριθμός πιέσεων και απειλών για κάθε ομάδα ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MMED) στην Ελλάδα (2007-2014) με βάση την έντασή τους...411 Γράφημα 5.2.28 Αριθμός ειδών της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MMED) για τα οποία καταγράφηκαν απειλές στην Ελλάδα (2007-2014)...412 Γράφημα 5.2.29 Συχνότητα (%) των πιέσεων και απειλών (από κοινού) υψηλής έντασης που καταγράφηκαν στα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής στην Ελλάδα (2007-2014)...412 Γράφημα 5.2.30 Αριθμός πιέσεων που καταγράφηκαν για τα είδη ορνιθοπανίδας της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ στην Ελλάδα (2007-2014) με βάση την έντασή τους...413 Γράφημα 5.2.31 Συχνότητα των πιέσεων που καταγράφηκαν στα είδη ορνιθοπανίδας στην Ελλάδα (2007-2014)...413 Γράφημα 5.2.32 Συχνότητα (%) των πιέσεων υψηλής έντασης που καταγράφηκαν στα είδη ορνιθοπανίδας Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα (2007-2014)...414 Γράφημα 5.2.33 Αριθμός πιέσεων και απειλών ανά γενική ομάδα τύπων χερσαίων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τουςστην Ελλάδα (2007-2014)...419 Γράφημα 5.2.34 Αριθμός χερσαίων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που καταγράφηκαν στην Ελλάδα (2007-2014) ανά κατηγορία απειλών...420 Γράφημα 5.2.35 Συχνότητα (%) των πιέσεων και απειλών (από κοινού) υψηλής έντασης (επίπεδο 1) που καταγράφηκαν στους χερσαίους οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα (2007-2014)...420 Γράφημα 5.2.36 Αριθμός πιέσεων και απειλών που καταγράφηκαν στην Ελλάδα (2007-2014) ανά γενική ομάδα τύπων θαλάσσιων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τους...421 Γράφημα 5.2.37 Αριθμός θαλάσσιων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που καταγράφηκαν στην Ελλάδα (2007-2014) ανά κατηγορία απειλών...421 Γράφημα 5.2.38 Συχνότητα (%) των πιέσεων και απειλών (από κοινού) υψηλής έντασης (επίπεδο 1) που καταγράφηκαν στους θαλάσσιους οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα (2007-2014)...422 Γράφημα 5.2.39 Απορρόφηση (%) των φυσικών και ημι-φυσικών εκτάσεων από την επέκταση των αστικών και άλλων τεχνητών εκτάσεων κατά την περίοδο 2006-2012 στην Ελλάδα και στην Ευρώπη...427 Γράφημα 5.2.40 Ποσοστό ετήσιας απορρόφησης τεχνητών επιφανειών από επί μέρους ανθρωπογενείς χρήσεις κατά την περίοδο 2006-2012 στην Ελλάδα και στην Ευρώπη...428 Γράφημα 5.2.41 Έκταση (km 2 ) και αριθμός Περιοχών Άνευ Δρόμων (Π.Α.Δ) στην Ελλάδα το 2013, ως προς τις διαφορετικές κατηγορίες έκτασής τους (2013)...431 Γράφημα 5.2.42 Ποσοστό (%) της συνολικής έκτασης των Περιοχών Άνευ Δρόμων (Π.Α.Δ.) ανά κατηγορία έκτασής τους στην Ελλάδα και στην Ευρώπη (2013)...432 Γράφημα 5.2.43 Συνεισφορά των διαφορετικών φυσικών πόρων και της χρήσης αυτών στη διαμόρφωση της βιοχωρητικότητας και του οικολογικού αποτυπώματος της Ελλάδας αντίστοιχα το έτος 2013...435 Γράφημα 5.2.44 Οικολογικό αποτύπωμα (κατανάλωση βιολογικών πόρων και απορρόφηση αποβλήτων) και βιοχωρητικότητα (παραγωγή βιολογικών πόρων) στην Ελλάδα από το 1961 έως το 2013...436

Γράφημα 5.2.45 Οικολογικό αποτύπωμα άνθρακα και οικολογικό έλλειμμα (οικολογικό αποτύπωμα μείον βιοχωρητικότητα) της κτηνοτροφίας, δασοπονίας, αλιείας και γεωργίας στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία 2004-2013 στην Ελλάδα...437 Γράφημα 5.2.46 Διαχρονική τάση της επιφάνειας των εθνικά προστατευόμενων περιοχών (km 2 ) στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1938-2016...443 Γράφημα 5.2.47 Διαχρονική τάση της επιφάνειας των προστατευόμενων περιοχών του Δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα...448 Γράφημα 5.2.48 Mέσος όρος (ποσοστό %) κάλυψης της έκτασης του Δικτύου Natura 2000 επί του εδάφους χέρσου, για την Ελλάδα και συνολικά για την Ευρώπη (EU28)...448 Γράφημα 5.2.49 Η συνολική έκταση των ελληνικών Γεωπάρκων του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωπάρκων της UNESCO παρουσιάζει ανοδική πορεία κατά την περίοδο 2000-2016...451 6 - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ Γράφημα 6.1.1 Δείκτες παραγωγής Αστικών Στερεών Αποβλήτων ανά κάτοικο...520 Γράφημα 6.1.2 Ποσοτικά στοιχεία διαχείρισης Αστικών Στερεών Αποβλήτων...521 Γράφημα 6.1.3 Ποσοστά διαχείρισης μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων...523 Γράφημα 6.1.4 Ποσοστά διαχείρισης επικινδύνων αποβλήτων...525 Γράφημα 6.1.5 Παραγωγή αποβλήτων συσκευασιών...527 Γράφημα 6.1.6 Δείκτες παραγωγής αποβλήτων συσκευασιών...527 Γράφημα 6.1.7 Δείκτες παραγωγής αποβλήτων ΟΤΚΖ...529 Γράφημα 6.1.8 Δείκτες παραγωγής αποβλήτων ελαστικών...530 Γράφημα 6.1.9 Παραγόμενες ποσότητες Αποβλήτων Λιπαντικών Ελαίων...531 7 - ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Γράφημα 7.1.1 Σύνολο περιβαλλοντικών ελέγχων που διεξήχθησαν από τους Επιθεωρητές Περιβάλλοντος, 2004-2017...550 Γράφημα 7.1.2 Διοικητικές πράξεις που εκδίδονται για την περαίωση των υποθέσεων...551 Γράφημα 7.1.3 Έναυσμα ελέγχων των επιθεωρητών περιβάλλοντος...552 Γράφημα 7.1.4 Εισηγήσεις προστίμων από την Επιθεώρηση Περιβάλλοντος κατά το έτος 2017...553 Γράφημα 7.2.1 Περιβαλλοντικές άδειες (νέες και ανανεώσεις/τροποποιήσεις) κατ έτος...555 Γράφημα 7.2.2 Ποσοστό νέων και ανανεώσεων/τροποποιήσεων ΑΕΠΟ κατ έτος...555 Γράφημα 7.2.3 Πλήθος ΑΕΠΟ κατ έτος υποκατηγορίας Α1 ανά ομάδα δραστηριότητας...556 Γράφημα 7.2.4 Πλήθος ΑΕΠΟ κατ έτος υποκατηγορίας Α2 ανά ομάδα δραστηριότητας...557 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ 1 - ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Εικόνα 1.3.1 Κλιματικές περιοχές της Ελλάδας για την εκτίμηση των κλιματικών μεταβολών...41 Εικόνα 1.3.2 Μεταβολές της μέσης θερμοκρασίας του αέρα ( o C) μεταξύ των περιόδων (α) 2021-2050 και 1961-1990, (β) 2071-2100 και 1961-1990 (σενάριο Α1Β)...43 Εικόνα 1.3.3 Ποσοστιαίες (%) μεταβολές του μέσου ετήσιου ύψους του υετού μεταξύ των περιόδων (α) 2021-2050 και 1961-1990, (β) 2071-2100 και 1961-1990 (σενάριο Α1Β)...44 Εικόνα 1.3.4 Τάση μεταβολής (mm ανά έτος) επιπέδου της θαλάσσιας στάθμης, για την περίοδο 1992-2014, όπως καταγράφεται από δορυφορικές μετρήσεις (ΕΕΑ, 2016)...51 Εικόνα 1.4.1 Μεταβολές στη μέση μέγιστη καλοκαιρινή θερμοκρασία (Average Summer Tmax) μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990, (β) 2071-2100 και 1961-1990...53 Εικόνα 1.4.2 Μεταβολές στον αριθμό ημερών με μέγιστη θερμοκρασία >35 o C μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990, (β) 2071-2100 και 1961-1990...53 Εικόνα 1.4.3 Μεταβολές στον αριθμό ημερών με ελάχιστη θερμοκρασία >20 o C μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 (β) 2071-2100 και 1961-1990...55 Εικόνα 1.4.4 Μεταβολές στον αριθμό ημερών με έντονη δυσφορία μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 και (β) 2071-2100 και 1961-1990...55 Εικόνα 1.4.5 Μεταβολές στη μέση ελάχιστη χειμερινή θερμοκρασία (Average Winter Tmin) μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990, (β) 2071-2100 και 1961-1990...57 Εικόνα 1.4.6 Μεταβολές στον αριθμό των νυχτερινών παγετών μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 και (β) 2071-2100 και 1961-1990...57 19 Εικόνα 1.4.7 Μεταβολές στη διάρκεια της βλαστητικής περιόδου μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 και (β) 2071-2100...58 Εικόνα 1.4.8 Ποσοστιαία μεταβολή στη συνολική βροχόπτωση σε διάστημα 3 συνεχόμενων ημερών μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 και (β) 2071-2100 και 1961-1990...61 Εικόνα 1.4.9 Μεταβολές στη μέγιστη διάρκεια της ξηρής περιόδου (σε ημέρες) μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 και (β) 2071-2100 και 1961-1990...61 Εικόνα 1.4.10 Μεταβολές στον αριθμό ημερών με εξαιρετικά αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιάς μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 και (β) 2071-2100 και 1961-1990...62 Εικόνα 1.4.11 Μεταβολές πιθανότητας υπέρβασης του κατωφλίου έντασης βροχόπτωσης πέρα από το οποίο προκύπτει αυξημένος κίνδυνος πλημμύρας μεταξύ των 2070-2100 (A2, Β2), 2090-2099 (Α1Β) και 1961-1990 (EMEKA, 2011)...64 2 - ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Εικόνα 2.4.1 Σταθμοί του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης...112 Εικόνα 2.4.2 Σταθμοί μέτρησης ατμοσφαιρικής ρύπανσης του ΥΠΕΝ στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας...113 Εικόνα 2.4.3 Σταθμοί μέτρησης ατμοσφαιρικής ρύπανσης του ΕΔΠΑΡ στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης...114 3 - ΑΚΟΥΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Εικόνα 3.1 Περιοχή Σ.Χ.Θ. Εγνατίας Οδού...153 Εικόνα 3.1.2α Ζώνη και τμήματα Σ.Χ.Θ. Αττικής Οδού και Δήμοι που επηρεάζονται...154 Εικόνα 3.1.2β Ενδεικτική εικόνα Σ.Χ.Θ. Αττικής Οδού (L night ΣΔ1)...154 Εικόνα 3.1.3 Περιοχή μελέτης Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. ΔΑΑ...156 Εικόνα 3.3.1 Ετήσια Μέση Ημερήσια Κυκλοφορία Εγατίας Οδού έτους 2014...174 Εικόνα 3.3.2 Σύγκριση Σ.Χ.Θ. 2011 και 2006. Ισοθορυβικές των οριακών τιμών L den 70dB(A) και L night 60dB(A)...185 Εικόνα 3.3.3 Σ.Χ.Θ. 2017 L den και L night )...186 4 - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Εικόνα 4.2.1 Δίκτυο σταθμών παρακολούθησης Επιφανειακών Υδάτων...233 Εικόνα 4.2.2 ίκτυο σταθμών παρακολούθησης Υπόγειων Υδάτων...235 Εικόνα 4.2.3 Χωρική κατανομή της ποιοτικής (χημικής) και ποσοτικής κατάστασης των υπόγειων υδατικών συστημάτων (ΥΥΣ) της χώρας...260 Εικόνα 4.3.1 Θέσεις Ιστορικών Πλημμυρικών Συμβάντων...278 Εικόνα 4.3.2 Κατηγορίες ανά Αριθμό πλημμυρικών γεγονότων στις θέσεις ιστορικών πλημμυρικών συμβάντων...279 Εικόνα 4.3.3 Κατηγορίες ανά Έκταση Πλημμύρας...280 Εικόνα 4.3.4 Κατηγορίες ανά Ύψος Αποζημίωσης...280 Εικόνα 4.3.5. Κατηγορίες ανά Τύπο Καταστροφής...280 Εικόνα 4.3.6 Θέσεις Σημαντικών Πλημμυρικών Συμβάντων...281 Εικόνα 4.3.7 Επιφάνεια κατάκλυσης για περίοδο επαναφοράς Τ100...284 Εικόνα 4.3.8 Συνολική μέγιστη ανύψωση Μ.Σ.Θ. στην ακτογραμμή για περίοδο επαναφοράς 50 ετών...285 Εικόνα 4.3.9 Επιφάνεια κατάκλυσης για περίοδο επαναφοράς Τ100...288 Εικόνα 4.3.10 Δυνητικά θιγόμενες χρήσεις γης, οικονομικές δραστηριότητες και υποδομές ΥΔ Ανατολικής Μακεδονίας (Τ=100 έτη)...291 Εικόνα 4.3.11 Αξιολόγηση επιπτώσεων πλημμύρας για Τ=100 έτη - ΖΔΥΚΠ GR01RAK0001- Πεδινή περιοχή ρεμάτων Καλαμάτας Μεσσήνης...293 Εικόνα 4.5.1 Χάρτης της Ελλάδας όπου με πορτοκαλί χρώμα παρουσιάζονται οι ευπρόσβλητες σε νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης ζώνες (Πηγή: Ειδική Γραμματεία Υδάτων / Υ.Π.ΕΝ.)...305 Εικόνα 4.5.2 Δίκτυα παρακολούθησης για τις περιόδους 2008-2012 και 2012-2015...306 Εικόνα 4.5.3 Κατανομή μέσης υπερετήσιας συγκέντρωσης νιτρικών ιόντων ανά υπόγειο υδατικό σύστημα για την περίοδο 2012-2015...307 Εικόνα 4.6.1 Υποδιαίρεση θαλάσσιων υποπεριοχών της Ελλάδας...311 Εικόνα 4.6.2 Θέσεις δειγματοληψίας βάσει της Οδηγίας Πλαίσιο 2008/56/ΕΚ...314 Εικόνα 4.7.1 Ύδατα κολύμβησης στην Ελλάδα που παρακολουθούνται για την κολυμβητική περίοδο 2015 (ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...330 Εικόνα 4.7.2 Ύδατα κολύμβησης στην Ελλάδα που παρακολουθούνται για την κολυμβητική περίοδο 2016 (ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων)...331

Πρόλογος Το Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΕΚΠΑΑ), έχοντας ως γνώμονά του την προστασία του περιβάλλοντος αλλά και τα οφέλη που αυτό μπορεί να προσφέρει μέσω της βιώσιμης ανάπτυξης, παρουσιάζει την Έκθεση Κατάστασης Περιβάλλοντος 2018 (ΕΚΠ 2018). Η παρούσα έκθεση αποτελεί την 4η Έκθεση Κατάστασης Περιβάλλοντος της Ελλάδας, και αποτελεί μια ολοκληρωμένη συνοπτική παρουσίαση των εξελίξεων και των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι βασικοί τομείς του περιβάλλοντος. Είναι η πρώτη μετά το 2013, έτος όπου δημοσιεύθηκε η τελευταία Εθνική Έκθεση για την Κατάσταση Περιβάλλοντος για την περίοδο 2008-2011. Στην ΕΚΠ 2018 περιλαμβάνονται λεπτομερείς πληροφορίες για την κατάσταση του περιβάλλοντος στην Ελλάδα στους τομείς της κλιματικής αλλαγής, της ποιότητας της ατμόσφαιρας, του θορύβου, της φύσης, των υδάτων, των αποβλήτων και των οριζόντιων περιβαλλοντικών θεμάτων, σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, παρέχοντας σε όλους τους ενδιαφερόμενους φορείς μια αντικειμενική βάση στοιχείων και πληροφοριών. Η ΕΚΠ 2018 έρχεται σε μια περίοδο όπου η χώρα βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Η Ελλάδα, αρχίζει μετά από πολλά χρόνια ύφεσης, να διαμορφώνει τη στρατηγική ευημερίας και προόδου για την ουσιαστική έξοδο της από την πολύπλευρη οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική κρίση με στόχο τη δημιουργία μιας ανθεκτικής και ευημερούσας κοινωνίας που αντέχει στις εξωτερικές και περιβαλλοντικές απειλές. Κρίσιμο στάδιο σε αυτή την πορεία θα αποτελέσει η αναγνώριση από το σύνολο των κοινωνικών εταίρων πολιτείας ότι το περιβάλλον είναι βασικό στοιχείο ταυτότητας και ταυτόχρονα αναπτυξιακός πόρος για την Ελλάδα. Ως τέτοιο, η προστασία του αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για ένα νέο, βιώσιμο μοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης, θέτοντας τις βάσεις για κοινωνική ευημερία, παραγωγική εργασία, δίκαιη ανάπτυξη αλλά και διαφύλαξη του φυσικού πλούτου. Είναι τώρα η ώρα στρατηγικών αποφάσεων, ώστε η χώρα να καταφέρει να αξιοποιήσει βιώσιμα το απαράμιλλο φυσικό και ανθρώπινο πλούτο της, χωρίς να δεσμευτεί σε επιλογές και δραστηριότητες που μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο την μοναδική φύση μας και την ευημερία των παιδιών μας. Ταυτόχρονα με τις εθνικές προκλήσεις, ολόκληρη η παγκόσμια κοινότητα βρίσκεται μπροστά σε κρίσιμες αποφάσεις που θα καθορίσουν την πορεία της ανθρωπότητας για τις δεκαετίες που έρχονται. Η μετάβαση σε ένα σύστημα χαμηλών εκπομπών, κυκλικής οικονομίας και υψηλής βιοποικιλότητας αποτελούν αναγνωρισμένη προτεραιότητα όλο και περισσότερων κοινωνικών εταίρων, σε όλες τις γωνιές του πλανήτη. Η επιστημονική κοινότητα έχει ήδη καταθέσει προτάσεις για μέτρα που οφείλουν πλέον άμεσα να υλοποιηθούν με υπευθυνότητα και με την αίσθηση του επείγοντος ώστε να εξασφαλίσουμε ένα βιώσιμο μέλλον για εμάς και τις επόμενες γενιές. Οι νέες αυτές πολιτικές μπορούν να αποτελέσουν ευκαιρία για μια παγκόσμια βιώσιμη ανάπτυξη, όπως αυτή περιγράφεται από τους 17 Στόχους για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη του ΟΗΕ. Οι στόχοι αυτοί αποτελούν μια παγκόσμια παρακαταθήκη και ένα χρήσιμο εργαλείο για την πράσινη και δίκαιη μετάβαση, συνδέοντας βασικούς κοινωνικούς στόχους, όπως η εξάλειψη της φτώχειας και η δίκαιη εργασία, με στόχους για την προστασία του περιβάλλοντος, την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, την μετάβαση σε νέα παραγωγικά και καταναλωτικά πρότυπα. Ταυτόχρονα, οι ίδιοι στόχοι αποτελούν και κοινωνικές προτεραιότητες, για τις οποίες χρειάζεται αντικειμενική και διαχρονική παρακολούθηση μέσω κατάλληλων στοιχείων δεικτών. Στο πλαίσιο αυτό το ΕΚΠΑΑ παρουσιάζει σήμερα την Έκθεση Κατάστασης Περιβάλλοντος για την Ελλάδα, η οποία εκπονήθηκε σε συνεργασία με πανεπιστημιακούς φορείς, το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, ερευνητικά κέντρα και μελετητικές εταιρείες. Το Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΕΚΠΑΑ) ιδρύθηκε το 2000 για να συνεισφέρει στην επίτευξη της ενσωμάτωσης της περιβαλλοντικής διάστασης στην ευρύτερη αναπτυξιακή πολιτική, σε επιμέρους τομείς και στον στρατηγικό σχεδιασμό, παρέχοντας την κατάλληλη τεχνογνωσία και αντικειμενική πληροφόρηση. Μετά την ανάκτηση της διοικητικής και οικονομικής του αυτοτέλειας, το 2015, το ΕΚΠΑΑ ανέλαβε ενεργό δράση για την υποστήριξη της Ελληνικής Πολιτείας στην κατάρτιση και εφαρμογή ορθών και αποτελεσματικών πολιτικών στους τομείς του περιβάλλοντος και της βιώσιμης ανάπτυξης, επικεντρώνοντας τις δράσεις του στα ακόλουθα: Την υποστήριξη του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας στην κάλυψη των υποχρεώσεων της χώρας προς στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος. Την υλοποίηση έργων περιβαλλοντικής φύσης. Την ανάληψη δράσεων για τη διάδοση της περιβαλλοντικής πολιτικής, τη συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων φορέων και την ευαισθητοποίηση των πολιτών σε θέματα περιβάλλοντος και βιώσιμης ανάπτυξης. Δεσμευόμαστε να συνεχίσουμε το έργο περιβαλλοντικής πληροφόρησης προς τους πολίτες με την ετήσια Έκθεση Κατάστασης Περιβάλλοντος και με μια σειρά άλλων έργων και πρωτοβουλιών, στοχεύοντας στην καλύτερη πρόσβαση σε περιβαλλοντική πληροφορία, στην περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και στην ενεργό δράση. Δουλεύουμε για την εξασφάλιση ενός δίκαιου και βιώσιμου αύριο, γνωρίζοντας οτι οι πρωτοβουλίες που παίρνουμε σήμερα είναι καθοριστικής σημασίας. Με την ετήσια έκδοση της Έκθεσης Κατάστασης Περιβάλλοντος, στοχεύουμε στην παροχή σταθερής και αξιόπιστης πληροφόρησης, ώστε όλοι οι κοινωνικοί εταίροι να μπορούν να διαθέτουν επαρκή στοιχεία για να αναλάβουν δράση για την προστασία και την βελτίωση του φυσικού μας περιβάλλοντος και ταυτόχρονα της ευημερίας μας. Άλλωστε, μόνο την προστασία του περιβάλλοντος και βάζοντας σε εφαρμογή τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης, μπορούν να δημιουργηθούν πραγματικές ευκαιρίες διεξόδου από την πολύπλευρη κοινωνική, οικονομική και περιβαλλοντική κρίση. Ζωή Βροντίση Προέδρος ΔΣ ΕΚΠΑΑ Αθήνα, Ιούλιος 2018

1 Κλιματική Αλλαγή 22 23

H συντελούμενη κλιματική αλλαγή αποτελεί αναμφισβήτητα το σημαντικότερο περιβαλλοντικό ζήτημα σε παγκόσμιο επίπεδο, επιφέροντας συνέπειες για τα οικοσυστήματα αλλά και τους περισσότερους τομείς της ανθρώπινης ζωής και δραστηριότητας, οι οποίες αναμένονται να οξυνθούν στα χρόνια που έρχονται. 1. Εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου Γράφημα 1.1.1 Διαχρονική μεταβολή των ελληνικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (ΕΑΘ), χωρίς LULUCF, σε όρους ισοδύναμου CO 2 (CO 2 eq) και % μεταβολή (γραμμές) ως προς το έτος βάσης (περιλαμβάνεται η αντίστοιχη μεταβολή στις χώρες της ΕΕ - 28) Αναγνωρίζοντας το ρόλο των αυξημένων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου από ανθρωπογενείς δραστηριότητες στην παρατηρούμενη αύξηση της θερμοκρασίας, η διεθνής δράση για τον περιορισμό τους με στόχο τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής έχει ενταθεί τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Στο Παράρτημα Α παρέχεται αναλυτική περιγραφή της διεθνούς, ευρωπαϊκής και εθνικής νομοθεσίας, σχετικά με την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Στη σύμβαση πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή (United Nations Framework Convention on Climate Change - UNFCCC) συμφωνήθηκε ο περιορισμός της αύξησης της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας, σε λιγότερο από 2 o C σε σχέση με τα προ-βιομηχανικά επίπεδα. Οι δεσμεύσεις των κρατών για μειώσεις εκπομπών καθορίσθηκαν από το πρωτόκολλο του Κιότο. Ο στόχος επαναλαμβάνεται στην πρόσφατη συμφωνία των Παρισίων με αναφορά στην καταβολή προσπαθειών για περαιτέρω περιορισμό στους 1,5 o C. Η ευρωπαϊκή νομοθεσία είναι ευθυγραμμισμένη με τους διεθνείς στόχους και έχει δεσμευθεί για μειώσεις 20% των εκπομπών του θερμοκηπίου έως το 2020 και 30% έως το 2030, η οποία επιδιώκεται κυρίως μέσω του συστήματος εμπορίας δικαιωμάτων αερίων του θερμοκηπίου (Emissions Trading System - ETS) και καθορισμένων μειώσεων σε εθνικό επίπεδο από τομείς που δεν εντάσσονται στο σύστημα, στο πλαίσιο του επιμερισμού της προσπάθειας μείωσης των εκπομπών (effort sharing). 1.1. Διαχρονική εξέλιξη εκπομπών αερίων θερμοκηπίου Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι κύριες τάσεις εκπομπών αερίων θερμοκηπίου (ΕΑΘ) στην Ελλάδα. Τα δεδομένα προέρχονται από τις επίσημες αναφορές της χώρας προς την UNFCCC (UNFCCC, 2017), για το έτος αναφοράς 2015. Τα αποτελέσματα αναλύονται ανά τομέα εκπομπής και ανά αέριο του θερμοκηπίου. Το 2015 οι συνολικές ΕΑΘ στη χώρα, εξαιρώντας τη συνεισφορά του τομέα χρήσης γης, αλλαγής χρήσης γης και δασοπονίας (LULUCF) ανήλθαν σε 95,7 Μt ισοδυνάμου CO 2, μειωμένες κατά 7,1% σε σχέση με το έτος βάσης 1990. Σε σχέση με το αμέσως προηγούμενο έτος η μείωση ανέρχεται σε 3,6%. H διαχρονική τάση μεταβολής παρουσιάζεται στο Γράφημα 1.1.1. Σε αντίθεση με τη σταθερά πτωτική τάση που καταγράφεται για τις ευρωπαϊκές χώρες (όπου παράλληλα, μεταξύ 1990-2015 καταγράφεται μια αύξηση ΑΕΠ άνω του 40%), στην Ελλάδα δεν παρατηρείται η ίδια αποσύνδεση των ΕΑΘ από τους δείκτες οικονομικής ανάπτυξης, καθώς έως το 2007 καταγράφεται ανοδική τάση που οδηγεί σε υπέρβαση των επιπέδων του έτους βάσης. Στη συνέχεια σημειώνεται σημαντική πτώση (27,3% για την περίοδο 2008-2015). Ολικές ΕΑΘ (ktc0 2 eq) 160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0-40% Ελλάδα ΕΕ - 28 1990 1995 2000 2005 2010 2015 40% 0% Μεταβολή ως προς το έτος βάσης Ακόμα και αν οι προσπάθειες για τον περιορισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου αποβούν επιτυχείς, η μεταβολή των κλιματικών συνθηκών έως έναν βαθμό είναι αναπόφευκτη, με αποτέλεσμα να απαιτείται συμπληρωματική δράση προς την προσαρμογή στις συνέπειες της. Στην ΕΕ έχει υιοθετηθεί στρατηγική για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, που προωθεί και συντονίζει σχετικές δράσεις σε όλες τις χώρες, διασφαλίζοντας ότι ο παράγοντας της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή λαμβάνεται υπόψη σε κάθε συναφή τομέα πολιτικής. Σε εθνικό επίπεδο, έχει εκπονηθεί και εγκριθεί η Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή (ΕΣΠΚΑ)[ΥΠΕΝ, 2016]. Στο Παράρτημα Β περιγράφεται η ευρωπαϊκή και εθνική νομοθεσία, σχετικά με την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και παρουσιάζεται συνοπτικά η ΕΣΠΚΑ καθώς και δράσεις προσαρμογής σε άλλες τομεακές πολιτικές. Η περιοχή της Μεσογείου είναι ιδιαίτερα ευπρόσβλητη στην κλιματική αλλαγή λόγω της περαιτέρω επιδείνωσης που επιφέρει στις κλιματικές συνθήκες που χαρακτηρίζονται από υψηλές θερμοκρασίες και ξηρασία. Σε συνδυασμό με τη μεταβολή του μέσου κλίματος, η αύξηση της συχνότητας και έντασης των ακραίων φαινομένων αναμένονται να επιφέρουν σημαντικές επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία και σε κύριους τομείς της οικονομίας όπως η γεωργία και ο τουρισμός. Σε αυτό το πλαίσιο είναι σημαντική η παρακολούθηση και αξιολόγηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (ενότητα 1) και των μεταβαλλόμενων κλιματικών παραμέτρων (ενότητα 3) και των σχετιζομένων ακραίων φαινομένων (ενότητα 4). Αντίστοιχο καίριο ρόλο έχει η καταγραφή και ανάλυση των πολιτικών και μέτρων που στοχεύουν στο μετριασμό της κλιματικής αλλαγής (ενότητα 2), αλλά των δράσεων προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή (ενότητα 5). Οι εκπομπές έτους βάσης για την Ελλάδα ως προς τον στόχο του πρωτοκόλλου του Κιότο (1990 για τα CO 2, CH 4, N 2 O και 1995 για τα φθοριούχα αέρια του θερμοκηπίου) αντιστοιχούν σε 105,9 Μt. Καθώς η συνεισφορά του τομέα LULUCF έχει αρνητικό αποτέλεσμα ως προς το ισοζύγιο εκπομπών διαχρονικά, δε συμπεριλαμβάνεται κατά τον υπολογισμό των εκπομπών του έτους βάσης. Οι εκπομπές που αναλογούν στην Ελλάδα για την περίοδο 2008-2012, σύμφωνα με την απόφαση των χωρών της ΕΕ για κοινή επίτευξη των στόχων του πρωτοκόλλου η οποία επιτρέπει στη χώρα αύξηση 25% κατ έτος, είναι 662,9 Mt. Οι συνολικές εκπομπές που υπολογίζονται γι αυτό το διάστημα ανέρχονται σε 601,8 Mt (χωρίς LULUCF). Το διοξείδιο του άνθρακα είναι το αέριο θερμοκηπίου με τη μεγαλύτερη συνεισφορά στις ολικές ΕΑΘ, η οποία για το 2015, ανέρχεται σε 78,3%. Οι εκπομπές CO 2 έχουν μειωθεί κατά 10,1% σε σχέση με το 1990 και 4,7% σε σχέση με το 2014. Η διαχρονική διακύμανση των εκπομπών CO 2 διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό την αντίστοιχη των ολικών ΕΑΘ, ιδιαίτερα από τη στιγμή που οι εκπομπές των υπολοίπων αερίων του θερμοκηπίου παρουσιάζουν μικρότερη διαχρονική διακύμανση. Γράφημα 1.1.2 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών CO 2 και του συνόλου των υπολοίπων αερίων του θερμοκηπίου (ΑΘ), με ή χωρίς LULUCF ΕΑΘ (ktc0 2 eq) 120.000 80.000 40.000 0 CO 2 (χωρίς LULUCF) 1990 1995 2000 2005 2010 2015 CO 2 (με LULUCF) Λοιπά ΑΘ (χωρίς LULUCF) Λοιπά ΑΘ (με LULUCF) 24 25

Γράφημα 1.1.3 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών για το μεθάνιο (CH 4 ), το υποξείδιο του αζώτου (N 2 O) και τις φθοριούχες ενώσεις (F-gases) Γράφημα 1.1.5 Διαχρονική μεταβολή των ΕΑΘ ανά τομέα, σε όρους ισοδύναμου CO 2 120.000 ΕΑΘ (ktc0 2 eq) 15.000 10.000 5.000 ΕΑΘ ανά τομέα (ktc0 2 eq) 80.000 40.000 0 1990 1995 2000 2005 2010 2015 0 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Ενέργεια Βιομηχανικές Διεργασίες - Προϊόντα Γεωργία Απόβλητα CΗ 4 Ν 2 Ο F - gases Γράφημα 1.1.4 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών φθοριούχων αερίων (F-gases) του θερμοκηπίου (HFCs: υδροφθοράνθρακες, PFCs: υπερφθοράνθρακες, SF 6 ) Γράφημα 1.1.6 Συμμετοχή των διαφόρων τομέων στις εθνικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, για το 2015 9% Γεωργία 12 % Βιομηχανικές Διεργασίες - Προϊόντα 5% Απόβλητα 74 % Ενέργεια 6.000 Εκπομπές F-gases (ktc0 2 eq) HFCs 4.000 2.000 0 PFCs 1990 SF 6 1995 2000 2005 2010 2015 Οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου εκτός του CO 2 παρουσιάζονται στο Γράφημα 1.1.3. Για το μεθάνιο (CH 4 ), οι εκπομπές κατά το 2015, αναλογούν στο 10,7% των ολικών ισοδυνάμων εκπομπών. Για το υποξείδιο του αζώτου (N 2 O) το αντίστοιχο ποσοστό είναι 4,7%. Ενώ οι εκπομπές μεθανίου έχουν καταγράψει μικρή μείωση σε σχέση με το 1990 (6,3%), η αντίστοιχη μείωση των εκπομπών Ν 2 Ο είναι αρκετά μεγαλύτερη (39,3%). Για την ίδια περίοδο, στις χώρες της ΕΕ -28, ενώ η μείωση για το Ν 2 Ο είναι συγκρίσιμη (37%), στην περίπτωση του CH 4 αναφέρεται πολύ υψηλότερη μείωση σε σχέση με την Ελλάδα (38%), λόγω του περιορισμού των εκπομπών από την καύση ανθρακούχων ορυκτών για την παραγωγή ενέργειας και από τον τομέα των αποβλήτων. Οι εκπομπές από την παραγωγή και χρήση φθοριούχων αερίων του θερμοκηπίου, συνιστούν το 6,3% των ισοδύναμων ολικών ΕΑΘ και καταγράφονται σημαντικά αυξημένες (42,7%), σε σχέση με το 1995 (έτος βάσης για τα F-gases). Όπως φαίνεται στο Γράφημα 1.1.4 οι υδροφθοράνθρακες (HFCs) είναι μακράν η κατηγορία με τη μεγαλύτερη συνεισφορά μεταξύ των φθοριούχων ενώσεων. Επισημαίνεται ότι για τη δεύτερη περίοδο του πρωτοκόλλου του Κιότο, στα F-gases έχει ενταχθεί και το τριφθοριούχο άζωτο (ΝF 3 ). Το ΝF 3 αποτελεί μια ένωση που έχει περιορισμένη χρήση σε εξειδικευμένες εφαρμογές ηλεκτρονικών, όμως όπως και το εξαφθοριούχο θείο (SF 6 ) διακρίνεται από πολύ υψηλό δυναμικό υπερθέρμανσης. Στο Γράφημα 1.1.5 παρουσιάζεται η διαχρονική μεταβολή για τις ολικές εκπομπές ΕΑΘ, κατά τους κύριους τομείς δραστηριοτήτων. Ο τομέας της ενέργειας είναι αυτός που σχετίζεται με τον μεγαλύτερο όγκο εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Σε σχέση με το 1990, οι εκπομπές του καταγράφονται μειωμένες κατά 7,6% και βρίσκονται στα χαμηλότερα επίπεδα διαχρονικά. Οι μεταβολές μεταξύ διαδοχικών ετών ενδέχεται να διαφέρουν, ως αποτέλεσμα της μεταβλητότητας των συνθηκών που καθορίζουν την ενεργειακή ζήτηση, όμως από το 2007 και μετά παρατηρείται σημαντική μείωση, η οποία ανέρχεται σε 34,3%. Αναλυτικά για το έτος καταγραφής 2015 η κατανομή των συνεισφοράς των κυρίων τομέων στις ΕΑΘ απεικονίζεται στο Γράφημα 1.1.6. 26 27

Γράφημα 1.1.7 Διαχρονική μεταβολή των ΕΑΘ από καύσεις στον τομέα της ενέργειας ΕΑΘ (ktc0 2 eq) 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 Παραγωγή Ενέργειας Χρήση ενέργειας στον τριτογενή τομέα Γράφημα 1.1.8 Συμμετοχή των επιμέρους κατηγοριών στις ΕΑΘ από καύσεις στον τομέα της ενέργειας για το 2015 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Βιομηχανική χρήση Ενέργειας Οικιακή χρήση ενέργειας 1% Πρωτογενής τομέας 7% Οικιακή χρήση Ενέργειας 24 % Μεταφορές Μεταφορές Χρήση ενέργειας στον πρωτογενή τομέα 1% Τριτογενής τομέας 59 % Παραγωγή Ενέργειας (Γράφημα 1.1.7), καθώς στο ίδιο διάστημα οι εκπομπές από την παραγωγή ενέργειας μειώνονται κατά 31,3%, από τις μεταφορές κατά 26,3% και από τη βιομηχανική χρήση ενέργειας κατά 47,8%. Οι εκπομπές που προέρχονται από τον κλάδο των διαφευγουσών εκπομπών και αφορούν κυρίως εκπομπές μεθανίου από την εξόρυξη ανθρακούχων ορυκτών, επίσης μειώνονται, κατά 34,3%. Επισημαίνεται ωστόσο ότι σε σχέση με το έτος βάσης (1990), οι εκπομπές από τον τομέα των μεταφορών έχουν αυξηθεί (17,8%), ενώ από τον τομέα της παραγωγής ενέργειας έχουν μειωθεί μόνο κατά 5,4%. Η αύξηση των ΕΑΘ από τον τομέα των μεταφορών μεταξύ 1990-2015 παρατηρείται και για τις χώρες της ΕΕ, όμως η μείωση για το αντίστοιχο διάστημα από τον τομέα παραγωγής ενέργειας είναι αρκετά υψηλότερη (περίπου 25%). Στο Γράφημα 1.1.8 απεικονίζεται η συμμετοχή των επιμέρους κατηγοριών καύσεων στον τομέα της ενέργειας στις ολικές εθνικές ΕΑΘ από τον τομέα για το 2015. Ο τομέας βιομηχανικών διεργασιών και χρήσης προϊόντων (Industrial Processes and Product Use - IPPU) παράγει για το 2015, το 12,4% των ολικών ΕΑΘ (χωρίς LULUCF). Aν και σε σχέση με το 1990, παρατηρείται αύξηση κατά 6,0% (σε αντίθεση με τις χώρες της ΕΕ-28, όπου καταγράφεται μείωση κατά 27%), τα επίπεδα έχουν υποχωρήσει σημαντικά σε σχέση με αυτά των αρχών της προηγούμενης δεκαετίας. Παρότι η πτωτική τάση των εκπομπών που οδήγησε σε περιορισμό τους κατά το 1/3 στο διάστημα 2005-2010 έχει αντιστραφεί, παρατηρούνται σημαντικές διακυμάνσεις ανά έτος. Οι ανά κατηγορία δραστηριότητες ΕΑΘ από τον τομέα συνοψίζονται στο Γράφημα 1.1.9. Η βιομηχανία ορυκτών υλικών καταγράφει μεγάλη μείωση των εκπομπών (47% μεταξύ 2007-2015), η οποία ανεξάρτητα από τα μέτρα περιορισμού εκπομπών, αντικατοπτρίζει τις επιπτώσεις της ύφεσης στον κατασκευαστικό Γράφημα 1.1.9 Διαχρονική μεταβολή των ΕΑΘ από τον τομέα των βιομηχανικών διεργασιών και χρήσης προϊόντων 10.000 τομέα. Ακόμα μεγαλύτερη είναι η μείωση στον κλάδο της χημικής βιομηχανίας (85% μεταξύ 2005-2015), ενώ αντίθετα ο κλάδος της μεταλλευτικής βιομηχανίας παρουσιάζει σχετική διαχρονική σταθερότητα. Ο γεωργικός τομέας καλύπτει το 8,7% των ολικών ΕΑΘ (χωρίς LULUCF) του 2015, οι οποίες σε σχέση με το έτος βάσης υπολογίζονται μειωμένες κατά 17,9%. Η μείωση αποδίδεται κυρίως στον περιορισμό των εκπομπών υποξειδίου του αζώτου που αναφέρθηκε ανωτέρω και σχετίζεται με τον σταδιακό έλεγχο των εκπομπών από τη χρήση λιπασμάτων στα γεωργικά εδάφη, λόγω των υψηλών τιμών τους και των εναλλακτικών δυνατοτήτων στο πλαίσιο οργανικών καλλιεργειών. Σε αντίθεση με τις ευρωπαϊκές χώρες όπου ο σημαντικότερος παράγοντας περιορισμού των ΕΑΘ από τον αγροτικό τομέα είναι η μείωση του αριθμού των εκτρεφόμενων βοοειδών, στην Ελλάδα η επίδραση από τις μεταβολές στον κτηνοτροφικό κλάδο είναι μικρή. Στον τομέα των αποβλήτων αποδίδεται το 4,7% των ΕΑΘ (χωρίς LULUCF) για το 2015, με τις εκπομπές να είναι κατά 7,8% μειωμένες ως προς το έτος βάσης. Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχει οδηγήσει στην αύξηση του αριθμού των παραγόμενων αποβλήτων, η οποία σε συνδυασμό με τη μη-διαχείριση του παραγόμενου βιοαερίου και την περιορισμένη εφαρμογή εναλλακτικών μορφών διαχείρισης, έως το 2006, οδήγησε στην αύξηση των εκπομπών από τον κλάδο της διάθεσης στερεών αποβλήτων κατά 53%. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η σταδιακή υιοθέτηση κατάλληλων πρακτικών για το βιοαέριο και την ανακύκλωση έχει οδηγήσει στον περιορισμό εκπομπών μεθανίου και η αύξηση των εκπομπών από τον κλάδο ως προς το έτος βάσης έχει περιορισθεί στο 40%. Αντίθετα, στον κλάδο της διαχείρισης υγρών αποβλήτων έχει καταγραφεί σημαντική μείωση (σχεδόν κατά το ήμισυ του έτους βάσης), λόγω της αύξησης του τμήματος του πληθυσμού που εξυπηρετείται από εγκαταστάσεις βιολογικής επεξεργασίας λυμάτων. 8% Βιομηχανική χρήση ενέργειας Έως το 2007, η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης στη χώρα είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας αλλά και της δραστηριότητας του τομέα των οδικών μεταφορών, με την αύξηση του αριθμού οχημάτων και της χρήσης τους. Η πτωτική τάση τον εκπομπών στο διάστημα που ακολουθεί, δεν αποδίδεται μόνο στα αποτελέσματα της οικονομικής ύφεσης αλλά και στην απόδοση των διαφόρων στρατηγικών που ευνοούν τον μετριασμό τους (αύξηση μεριδίου ΑΠΕ, αύξηση χρήσης φυσικού αερίου στην παραγωγή ενέργειας και στη βιομηχανία, πολιτικές σχετικά με τον περιορισμό των εκπομπών από τα οχήματα). To 2015 ο τομέας της ενέργειας παράγει σχεδόν τα 3/4 των ολικών εκπομπών (74,2%, χωρίς LULUCF). Η μείωση που καταγράφηκε για τις ολικές ΕΑΘ από τον τομέα της ενέργειας κατά το 2007-2015 παρατηρείται για τις περισσότερες επί μέρους κατηγορίες δραστηριότητας του τομέα Ολικές ΕΑΘ (ktc0 2 eq) 8.000 6.000 4.000 2.000 0 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Βιομηχανία Ορυκτών Χημική Βιομηχανία Μεταλλευτική Βιομηχανία Παραγωγή/ Χρήση άλλων προιόντων 28 29

Η διαχρονική τάση των εκπομπών που εμπίπτουν στις προβλέψεις της απόφασης 406/2009/ΕΚ και δεν καλύπτονται από το σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπών (ETS), σε σχέση με το έτος βάσης του 2005, παρουσιάζεται στο Γράφημα 1.1.10. Είναι εμφανές ότι οι μειώσεις στην Ελλάδα κατά την περίοδο 2005-2015 είναι ιδιαίτερα σημαντικές και προσεγγίζουν το 30%. Αν και κατά τα έτη 2014 και 2015 παρατηρείται μια τάση αύξησης των εκπομπών, επισημαίνεται ότι η μείωση των υπολογιζόμενων εκπομπών, υπερβαίνει κατά πολύ την προβλεπόμενη από την απόφαση (4%) και είναι η μεγαλύτερη σε ποσοστό μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών. Γράφημα 1.1.11 Διαχρονική μεταβολή των ΕΑΘ από τομείς που δεν προσμετρώνται στο εθνικό σύνολο 14.000 12.000 Οι εκπομπές από τους τομείς που δεν προσμετρώνται στα εθνικά σύνολα (memo items), για την απογραφική διαδικασία των ΕΑΘ κατά UNFCCC, και συγκεκριμένα οι εκπομπές από τη διεθνή ναυσιπλοΐα, οι εκπομπές από τη διεθνή αεροπλοΐα και οι εκπομπές CO 2 από την καύση βιομάζας παρουσιάζονται στο Γράφημα 1.1.11. ΕΑΘ (ktc0 2 eq) 10.000 8.000 6.000 Όπως έχει αναφερθεί, ο τομέας LULUCF αποτελεί παράγοντα απορρόφησης (sink) για τα αέρια του θερμοκηπίου, για όλη την περίοδο 1990-2015. Στο Γράφημα 1.1.12 είναι ορατή η έντονη διαχρονική διακύμανση της συνεισφοράς του τομέα στο ισοζύγιο εκπομπών/απορροφήσεων αερίων θερμοκηπίου. Σε σχέση με το 1990, η καθαρή απορρόφηση έχει αυξηθεί κατά 44%, κυρίως ως αποτέλεσμα του αυξημένου (106%) δυναμικού καθαρής απορρόφησης από τις δασικές εκτάσεις. Αντίθετα, πλέον υπολογίζονται καθαρές εκπομπές από τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις (εκπομπή 287kt CO 2 το 2015, σε σχέση με απορρόφηση 808kt CO 2 το 1990). 4.000 2.000 0 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Διεθνής Αεροπλοϊα Διεθνής Ναυσιπλοΐα CO 2 από καύση βιομάζας Γράφημα 1.1.10 Διαχρονική μεταβολή ως προς το έτος 2005, των ΕΑΘ που εντάσσονται στις προβλέψεις της απόφασης 406/2009/ΕΚ (ESD - Effort Sharing Decision) Γράφημα 1.1.12 Διαχρονική εξέλιξη του ισοζυγίου εκπομπής/απομάκρυνσης αερίων του θερμοκηπίου από τον τομέα χρήσης γης, αλλαγής χρήσης γης και δασοπονίας (LULUCF) Ισοζύγιο LULUCF 0% 0 Μεταβολή ΕΑΘ από τομείς ESD -10% -20% -30% ktco 2 eq -1.000-2.000-3.000-40% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015-4.000 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Ελλάδα ΕΕ - 28 30 31

1.2. Διαχρονική εξέλιξη έντασης εκπομπών αερίων θερμοκηπίου Στη συνέχεια καταγράφεται η διαχρονική εξέλιξη της έντασης των ΕΑΘ σε σχέση με βασικά δημογραφικά και οικονομικά μεγέθη. Τα στατιστικά στοιχεία που αφορούν στο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (Gross Domestic Product - GDP), το κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε μονάδες αγοραστικής δύναμης (Purchasing Power Standards, GDP-PPS), τη βιομηχανική δραστηριότητα σε όρους ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας (Gross Value Added - GVA), τον αριθμό των νοικοκυριών και την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (καθαρή παραγόμενη - GWh), προέρχονται από τη βάση δεδομένων του Ευρωπαϊκού Στατιστικού Συστήματος (Eurostat). Στο Γράφημα 1.1.13 παρουσιάζεται η διαχρονική εξέλιξη των ΕΑΘ ανά κάτοικο. Από το 2013 και μετά σε κάθε κάτοικο της χώρας αναλογεί η εκπομπή λιγότερων από 10 τόνους ισοδυνάμου CO 2 ανά έτος, χωρίς να υπολογίζεται ο τομέας LULUCF. Το ποσό του 2015 (8,9 ton/κάτοικο), έχει μειωθεί κατά 12% σε σχέση με το 1990 και είναι συγκρίσιμό με την κατά κεφαλή ένταση ευρωπαϊκό μέσο όρο που για το 2015 διαμορφώνεται στους 8,5 τόνους ανά κάτοικο. Η μεταβολή των εθνικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (χωρίς LULUCF) ως προς το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ σε σταθερές τιμές 2010) εμφανίζεται στο Γράφημα 1.1.14. Κατά την περίοδο 1995-2008, η αύξηση του ΑΕΠ κατά 57% συνοδεύτηκε από αύξηση των ΕΑΘ κατά 21%, με αποτέλεσμα την μείωση κατά 23% της έντασης των εκπομπών ανά μονάδα ΑΕΠ. Στα χρόνια που ακολούθησαν (2009-2016), η ένταση έχει σχεδόν παραμείνει αμετάβλητη (0,52-0,59), καθώς ο σημαντικός περιορισμός των ΕΑΘ (κατά 23%), συνοδεύεται - και σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται - από την οικονομική ύφεση, η οποία αντικατοπτρίζεται στην κατά 23% μείωση του ΑΕΠ στο συγκεκριμένο διάστημα. H διαχρονική εξέλιξη της έντασης των ΕΑΘ προς το ΑΕΠ σε όρους αγοραστική δύναμης, συνοψίζεται στο Γράφημα 1.1.15. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης παρατηρείται η αποσύζευξη των ΕΑΘ από την οικονομική ανάπτυξη, καθώς για τη συνολική περίοδο, η μείωση κατά 19% των εκπομπών, σχεδόν επιμερίζεται στα αντίστοιχα έτη. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλη την περίοδο 1995-2015, μόνο για 3 έτη δεν παρατηρείται μείωση της έντασης (και σε αυτές τις περιπτώσεις η αύξηση δεν υπερβαίνει το 0.3%). Η μείωση των ΕΑΘ εμφανίζεται ανεξάρτητη από την αυξητική πορεία του ΑΕΠ, το οποίο αυξάνεται πάνω από 40%, μεταξύ 1990-2015. Γράφημα 1.1.14 Διαχρονική εξέλιξη έντασης ΕΑΘ στην Ελλάδα (χωρίς LULUCF) ανά μονάδα ΑΕΠ (το ΑΕΠ εκφρασμένο σε σταθερές τιμές αγοράς), σε σχέση με την ΕΕ-28 Ένταση ΕΑΘ ανά μονάδα ΑΕΠ (kg C0 2 eq/ ) 0,8 0,4 0,0 1995 2000 2005 2010 2015 Ελλάδα ΕΕ - 28 Γράφημα 1.1.13 Διαχρονική εξέλιξη ΕΑΘ (χωρίς LULUCF) ανά κάτοικο Γράφημα 1.1.15 Διαχρονική εξέλιξη έντασης ΕΑΘ στην Ελλάδα (χωρίς LULUCF) ανά μονάδα ΑΕΠ (το ΑΕΠ εκφρασμένο σε όρους αγοραστικής δύναμης PPS, σε σχέση με την ΕΕ-28) 15 1,0 Εξέλιξη ΕΑΘ κατά κεφαλή (ton C0 2 eq/ κάτοικο) 10 5 Ένταση ΕΑΘ ανά μονάδα αγροτικής δύναμης (kgc0 2 eq/pps του ΑΕΠ) 0,5 0 0,0 1990 1995 2000 2005 2010 2015 1995 2000 2005 2010 2015 Ελλάδα ΕΕ - 28 32 33

Στο Γράφημα 1.1.16 παρουσιάζεται η ένταση των εκπομπών που προέρχεται από χρήση ενέργειας στη βιομηχανία. Ως δείκτης βιομηχανικής δραστηριότητας για τη στάθμιση των εκπομπών χρησιμοποιείται η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία (Gross Value Added - GVA, εκφρασμένη σε σταθερές τιμές 2010), για τις δραστηριότητες που εμπίπτουν στους κωδικούς NACE B-E, εξαιρουμένων των κατασκευών. Παρατηρείται ότι η ένταση των εκπομπών, αν και παρουσιάζει πτωτική τάση κατά την τελευταία δεκαετία, παραμένει υψηλότερη και εμφανίζει μεγαλύτερη μεταβλητότητα από την αντίστοιχη σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η οποία καταγράφει σταθερή μείωση, ως αποτέλεσμα πολιτικών για την αποδοτικότερη χρήση ενέργειας και περιορισμού των εκπομπών, ενόσω ο τομέας εξακολουθεί να αναπτύσσεται. Γράφημα 1.1.16 Διαχρονική εξέλιξη έντασης ΕΑΘ από τη χρήση ενέργειας στη βιομηχανία Η ένταση των εκπομπών από χρήση ενέργειας στα νοικοκυριά (Γράφημα 1.1.17) εμφανίζεται χαμηλότερη στην Ελλάδα απ ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο, κατά τα τελευταία έτη (για τα οποία υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για την ΕΕ-28). Η επίπτωση της μεταβολής που έχει σημειωθεί στον εγχώριο τομέα οικιακής χρήσης ενέργειας, κατά την περίοδο της ύφεσης, αντικατοπτρίζεται στη ραγδαία πτώση που σημειώνεται στο διάστημα 2011-2013, η οποία υποδεικνύει τον περιορισμό της οικιακής καύσης πετρελαίου και την αντικατάσταση της από εναλλακτικούς τρόπους θέρμανσης, συμπεριλαμβανόμενης της οικιακής καύσης βιομάζας. Η ένταση εκπομπών από παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (ΕΑΘ από τον κλάδο παραγωγής δημόσιας ηλεκτρικής και θερμικής ενέργειας, διαθέσιμης προς κατανάλωση) έχει σταδιακά μειωθεί από το 1990 και μετά λόγω της λειτουργίας παραγωγικών μονάδων φυσικού αερίου και της αύξησης της συμμετοχής των ΑΠΕ. Επισημαίνονται οι δυνατότητες του συστήματος να καλύπτονται οι πρόσκαιρες αιχμές της ζήτησης ηλεκτρισμού, ιδίως μέσω των μονάδων υδροηλεκτρικής ενέργειας. Η μείωση της έντασης από ηλεκτροπαραγωγή είναι εμφανής ακόμα και κατά το παλαιότερο διάστημα οικονομικής ανάπτυξης και αυξημένης ζήτησης, αναδεικνύοντας σε βάθος χρόνου τη σταδιακή μετάβαση του τομέα ηλεκτροπαραγωγής σε καύσιμα και τεχνολογίες χαμηλότερων εκπομπών. Ωστόσο, η εξάρτηση της ηλεκτροπαραγωγής από την καύση χαμηλής θερμογόνου δύναμης λιγνίτη αποτυπώνεται στην απόκλιση που παρατηρείται σε σχέση με την ένταση στις χώρες της ΕΕ. Ένταση ΕΑΘ από χρήση ενέργειας στη βιομηχανία (kgco 2 eq/ GVA) 0,6 0,4 0,2 0,0 1995 2000 2005 2010 2015 Γράφημα 1.1.18 Διαχρονική εξέλιξη ΕΑΘ στην Ελλάδα από παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και ένταση εκπομπών (γραμμές) Ελλάδα ΕΕ - 28 Γράφημα 1.1.17 Διαχρονική εξέλιξη έντασης ΕΑΘ από τη χρήση ενέργειας στα νοικοκυριά Ένταση ΕΑΘ από οικιακή χρήση ενέργειας (ton/ νοικοκυριό) 3 2 1 0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ΕΑΘ από ηλεκτροπαραγωγή ktc0 2 eq 80.000 60.000 40.000 20.000 2,0 1,5 1,0 0,5 0 0,0 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Ένταση ΕΑΘ από ηλεκτροπαραγωγή (tonc0 2 eq/mwh) Ελλάδα ΕΕ - 28 Ελλάδα ΕΕ - 28 34 35

2. Πολιτικές και μέτρα αντιμετώπισης κλιματικής αλλαγής Στην παρούσα ενότητα παρουσιάζονται οι κυριότερες υιοθετημένες και εφαρμοσμένες τομεακές πολιτικές σε εθνικό επίπεδο, που στοχεύουν στη μείωση των ΕΑΘ, σύμφωνα με τις προβλέψεις του πρωτοκόλλου του Κιότο, του ευρωπαϊκού πακέτου Ενέργειας - Κλιματικής Αλλαγής και των λοιπών οδηγιών της ΕΕ (MEEN, 2018). Η υιοθέτηση των συγκεκριμένων πολιτικών και μέτρων πραγματοποιείται στο πλαίσιο των αντιστοίχων Εθνικών Σχεδίων Δράσης και των βασικών στόχων της Εθνικής Ενεργειακής Στρατηγικής, στο μέτρο του δυναμικού μείωσης εκπομπών και της οικονομικής αποτελεσματικότητας τους. Τομέας Ενέργειας Βελτίωση του συστήματος συμβατικής παραγωγής ενέργειας με κύρια μέτρα: - τη σταδιακή διακοπή λειτουργίας των παλαιοτέρων, μηαποδοτικών και πλέον ρυπογόνων θερμοηλεκτρικών μονάδων παραγωγής. Κατά την περίοδο 2010-2016 έχουν τεθεί εκτός συστήματος λιγνιτικές μονάδες συνολικής ισχύος 913MW ενώ ο σχετικός προγραμματισμός έως το 2025 προβλέπει άλλα 2112 MW. - την έναρξη λειτουργίας νέων παραγωγικών μονάδων που ακολουθούν τις βέλτιστες διαθέσιμες τεχνικές και την οδηγία 2010/75/EK (Industrial Emissions Directive - IED) - την αύξηση του μεριδίου παραγόμενου ηλεκτρισμού από φυσικό αέριο. - τη διασύνδεση νησιών με το ηπειρωτικό δίκτυο. Η διασύνδεση νησιών των βορείων Κυκλάδων πραγματοποιείται σε τρεις φάσεις μέχρι το 2020. Έως τώρα έχει πραγματοποιηθεί η κεντρική διασύνδεση της Σύρου και η ακτινική διασύνδεση της Πάρου, και η πρώτη φάση θα ολοκληρωθεί με τη διασύνδεση και της Μυκόνου, εντός του 2018. Η διασύνδεση με την Κρήτη σχεδιάζεται σε δύο φάσεις έως το 2022. Προώθηση της χρήσης φυσικού αερίου για οικιακή θέρμανση, στον τριτογενή τομέα και στη βιομηχανία μέσω: - ευνοϊκής τιμολογιακής πολιτικής σε όλους τους τομείς, με την πρόβλεψη ότι η τιμή του φυσικού αερίου θα είναι χαμηλότερη από των ανταγωνιστικών υγρών καυσίμων. - διαρκούς ανάπτυξης των δικτύων μεταφοράς και διανομής για την ενίσχυση της πρόσβασης. - αναμόρφωσης του θεσμικού και κανονιστικού πλαισίου της ελληνικής αγοράς φυσικού αερίου με τη σταδιακή απελευθέρωση της πρόσβασης στο σύστημα μεταφοράς και διανομής έως το 2018. Ειδικά για τον οικιακό και τριτογενή τομέα προβλέφθηκαν: - δημοσιονομικά μέτρα, όπως μειώσεις στον φόρο εισοδήματος για μετατροπή εγκαταστάσεων σε φυσικό αέριο ή την εγκατάσταση νέων. - εκπτώσεις σε τέλη σύνδεσης με το δίκτυο. - εντατική διαφημιστική προβολή με έμφαση στην αυξημένη απόδοση, την εξοικονόμηση και τον φιλικό προς το περιβάλλον χαρακτήρα του φυσικού αερίου. Ειδικά για τον βιομηχανικό τομέα: - παρέχονται κίνητρα στο πλαίσιο του συστήματος εμπορίας, καθώς ο περιορισμένος αριθμός δικαιωμάτων εκπομπής που διανέμονται στον βιομηχανικό τομέα θα οδηγήσει σε αυξημένη χρήση καθαρών τεχνολογιών και καυσίμων. - αυστηροποιούνται οι αποφάσεις έγκρισης περιβαλλοντικών όρων που εκδίδονται σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις αναφορικά με τη χρήση άλλων συμβατικών καυσίμων. Προώθηση της χρήσης ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή: Τα μέτρα στον τομέα των ΑΠΕ εντάσσονται στο πλαίσιο της οδηγίας 2009/28/ΕΚ, ή οποία έθεσε σαν στόχο για την Ελλάδα, συμμετοχή των ΑΠΕ στην ολική κατανάλωση ενεργείας που να ανέρχεται σε 18% το 2020. Η Ελλάδα επέλεξε να αναμορφώσει τον στόχο στο 20% και καθόρισε στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την ανανεώσιμη ενέργεια ότι 40% της ολικής κατανάλωσης ηλεκτρισμού θα προέρχεται από ΑΠΕ. Ήδη κατά το 2016, ως αποτέλεσμα της ταχείας αύξησης της εγκατεστημένης δυναμικότητας ηλεκτροπαραγωγής από αιολική και ηλιακή ενέργεια, αλλά και της μείωσης της ζήτησης κατά την τελευταία δεκαετία, οι ΑΠΕ καταλαμβάνουν μερίδιο 31% στη συνολική παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Κύριος μοχλός για τη μεγάλη αύξηση παραγωγής ηλεκτρισμού από ΑΠΕ κατά την περίοδο 2006-2015 ήταν το πρόγραμμα σταθερών εγγυημένων τιμών (Feed-In Tariff), που οδήγησε σε μεγάλη αύξηση της εγκατεστημένης δυναμικότητας από ΑΠΕ, ιδιαίτερα από φωτοβολταϊκά συστήματα. Κατά το 2012-2014, ανεστάλη η αδειοδότηση νέων φωτοβολταϊκών καθώς είχε επιτευχθεί ήδη ο στόχος των 2200 MW έως το 2020. Επίσης, από το 2014 αναδιαρθρώθηκαν οι εγγυημένες τιμές, ενώ το πρόγραμμα FiT για νέες μονάδες ΑΠΕ τερματίσθηκε το 2015. Στο μεγαλύτερο του τμήμα έχει αντικατασταθεί από ένα νέο πρόγραμμα υποστήριξης παραγωγής από ΑΠΕ, που βασίζεται σε σύστημα προσαύξησης επί της αγοραίας τιμής (Feed-In- Premium), όπου οι νέες μονάδες παραγωγής (με κάποιες εξαιρέσεις) συμμετέχουν σε μια ανταγωνιστική διαδικασία δημοπράτησης για τον καθορισμό των τιμών. Παράλληλα, έχουν ληφθεί μέτρα για την απλοποίηση της αδειοδότησης μικρότερων μονάδων και για την παροχή κινήτρων στις τοπικές κοινότητες όπου εγκαθίστανται νέες μονάδες. Εφαρμογή μέτρων ενεργειακής αποδοτικότητας στη βιομηχανία: Βασικό όργανο περιορισμού των βιομηχανικών εκπομπών από κατανάλωση ενέργειας στον βιομηχανικό τομέα αποτελεί το σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων ΕΑΘ, καθώς προάγει τη λήψη μέτρων για την ενίσχυση της ενεργειακής αποδοτικότητας από τις μονάδες. Πρόσθετα μέτρα στους διάφορους τομείς της βιομηχανίας έχουν κατευθυνθεί μέσω του Εθνικού Προγράμματος Δράσης για τη μείωση των ΕΑΘ και των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων για την Ενέργεια και την Ανταγωνιστικότητα και περιλαμβάνουν κυρίως: - παρεμβάσεις εξοικονόμησης ενέργειας στις κτηριακές υποδομές των βιομηχανικών εγκαταστάσεων. - ανάπτυξη και εγκατάσταση συστημάτων για την ανάκτηση, εξοικονόμηση και υποκατάσταση συμβατικής ενέργειας στην παραγωγική διαδικασία. - μέτρα σχετικά με το κόστος εξοπλισμού για την αυτόνομη παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές ή την υποκατάσταση καυσίμων από φυσικό αέριο ή LPG. - βιοκλιματικού τύπου παρεμβάσεις για την εξοικονόμηση ενέργειας. - πραγματοποίηση ενεργειακών διαγνωστικών ελέγχων (υποχρεωτικών από το 2016 και ανά 4 έτη για τις μεγάλες επιχειρήσεις) και συγκριτικής αξιολόγησης. Εφαρμογή των μέτρων ενεργειακής αποδοτικότητας στον οικιακό και τριτογενή τομέα: Πέρα από την προώθηση της χρήσης φυσικού αερίου και ΑΠΕ, τα μέτρα που λαμβάνονται στοχεύουν στη βελτίωση της θερμικής απόδοσης των κατοικιών και την προώθηση ενεργειακά αποδοτικών συσκευών και εξοπλισμού θέρμανσης. Ο Κανονισμός Ενεργειακής Απόδοσης Κτηρίων (ΚΕΝΑΚ) θεσμοθετεί τον ολοκληρωμένο ενεργειακό σχεδιασμό στον κτιριακό τομέα με σκοπό την εξοικονόμηση ενέργειας και την προστασία του περιβάλλοντος. Τα μέτρα υποστηρίζονται από τη μεταφορά στην εθνική νομοθεσία των ευρωπαϊκών οδηγιών 2002/91/ΕΚ για τη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης από κτήρια και των οδηγιών 2006/32/ΕΚ, 2010/31/ΕΕ και 2012/27/ ΕΕ για την ενεργειακή απόδοση κτηρίων. Τα κυριότερα μέτρα που περιλαμβάνονται στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Εξοικονόμηση ενέργειας περιλαμβάνουν: - την εφαρμογή του κανονισμού ενεργειακής απόδοσης κτηρίων, με θεσμοθέτηση προδιαγραφών για το σχεδιασμό, τη μόνωση και την ηλεκτρομηχανολογική εγκατάσταση, με τον καθορισμό διαδικασίας έκδοσης και ισχύος ενεργειακών πιστοποιητικών και με τον καθορισμό διαδικασίας ενεργειακών επιθεωρήσεων σε κτήρια, λέβητες και συστήματα θέρμανσης και ψύξης. - το πρόγραμμα εξοικονομώ κατ οίκον, που στοχεύει στην παροχή οικονομικών κινήτρων σε ιδιώτες για παρεμβάσεις εξοικονόμησης ενέργειας στις κατοικίες τους και συγκεκριμένα για θερμομόνωση του κτηριακού κελύφους, για εγκατάσταση θερμομονωτικών πλαισίων και συστημάτων σκίασης καθώς και για την αναβάθμιση των συστημάτων θέρμανσης και ζεστού νερού. - την υποχρεωτική εγκατάσταση θερμικών ηλιακών συστημάτων σε νέα κτήρια κατοικίας και σε κτήρια του τριτογενούς τομέα από το 2011 και μετά, με στόχο τον περιορισμό κατανάλωσης ενέργειας για χρήση ζεστού νερού. - την ενεργειακή σήμανση συσκευών και τον καθορισμό ελάχιστης απαιτούμενης ενεργειακής απόδοσης. - τον ολοκληρωμένο ενεργειακό σχεδιασμό στην τοπική αυτοδιοίκηση, με παρεμβάσεις ενεργειακής αναβάθμισης και εξοικονόμησης στα δημοτικά κτήρια, στους δημόσιους χώρους (παρεμβάσεις στα δίκτυα φωτισμού και βιοκλιματικές παρεμβάσεις), στις τοπικές συγκοινωνίες με βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των δημοτικών οχημάτων και συνολικά στις τεχνικές υποδομές των τοπικών αρχών. - παρεμβάσεις εξοικονόμησης ενέργειας στα δημόσια και σχολικά κτήρια με πραγματοποίηση δράσεων αξιοποίησης ΑΠΕ για την παροχή θέρμανσης ή/και ψύξης και παρεμβάσεις βιοκλιματικού σχεδιασμού σε νέα σχολεία. - πρόγραμμα πράσινων δωμάτων σε δημόσια κτήρια. - υποχρεωτική αντικατάσταση όλων των χαμηλής ενεργειακής απόδοσης λαμπτήρων στο σύνολο του δημόσιου και ευρύτερου δημόσιου τομέα. 36 37

Τομέας Μεταφορών Μέτρα για τις οδικές μεταφορές: Παρά την ελάττωση τους λόγω της οικονομικής κρίσης, οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου από τον τομέα μεταφορών εξακολουθούν να είναι υπολογίσιμες. Ταυτόχρονα με δημοσιονομικά μέτρα, όπως η ένταξη των εκπομπών CO 2 ως παραμέτρου κατά τον υπολογισμό των τελών ταξινόμησης και τελών κυκλοφορίας των οχημάτων, η περαιτέρω ελάττωση των εκπομπών του τομέα προωθείται μέσω: - παρεμβάσεων συνολικά στο σύστημα μεταφορών και συγκεκριμένα με έργα ενίσχυσης των υποδομών του οδικού δικτύου ιδίως στα αστικά κέντρα, με προγράμματα αναβάθμισης των συστημάτων λειτουργίας των φωτεινών σηματοδοτών και διαχείρισης κυκλοφορίας και με την ανάπτυξη των υποδομών μεταφοράς εναλλακτικών καυσίμων. - παρεμβάσεων στα μέσα μαζικής μεταφοράς και συγκεκριμένα με την επέκταση των δικτύων μετρό, προαστιακού και τραμ στην Αθήνα και την κατασκευή του μετρό Θεσσαλονίκης, με τον συνεχιζόμενο εξηλεκτρισμό του σιδηροδρομικού δικτύου, με την ανανέωση του στόλου των αστικών λεωφορείων (οχήματα τεχνολογίας Euro V, ηλεκτρικά και φυσικού αερίου), με την επέκταση του δικτύου των λεωφορειόδρομων στην Αθήνα και με τη μείωση του ορίου ηλικίας για την κυκλοφορία ημιαστικών και υπεραστικών λεωφορείων. - παρεμβάσεων στα ιδιωτικής χρήσης οχήματα και συγκεκριμένα με την επέκταση του δικτύου των Κέντρων Τεχνικού Ελέγχου Οχημάτων (ΚΤΕΟ) και τη συνεπαγόμενη αύξηση του αριθμού των ελεγχόμενων οχημάτων, με την απαίτηση έκδοσης κάρτας ελέγχου καυσαερίων και με την παροχή κινήτρων για την ανανέωση του στόλου ιδιωτικών αυτοκινήτων, μοτοσυκλετών και ταξί. Επίσης, η συμφωνία μεταξύ της EE και των ευρωπαϊκών, ιαπωνικών και κορεατικών εταιρειών κατασκευής αυτοκινήτων (ACEA, JAMA, KAMA) για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των καυσίμων των νέων αυτοκινήτων αναμένεται να οδηγήσει στην αύξηση της συμμετοχής των οχημάτων χαμηλών εκπομπών στον επιβατικό στόλο. - μέτρων για την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης από οδικές μεταφορές στα αστικά κέντρα και συγκεκριμένα κατά την τροποποίηση του συστήματος του δακτυλίου στην Αθήνα με την απαγόρευση κυκλοφορίας των παλαιών φορτηγών και λεωφορείων στον μεγάλο δακτύλιο ( πράσινος δακτύλιος ). - μέτρων δημιουργίας ή επέκτασης δικτύων ποδηλατοδρόμων και γενικότερα προώθησης βιώσιμης αστικής κινητικότητας. Ο περιορισμός των ΕΑΘ από τις μεταφορές επιδιώκεται και από τις πολιτικές της ΕΕ στον τομέα και συγκεκριμένα από: - τους κανονισμούς 443/2009/ΕΚ και 510/2011/EE για τις εκπομπές CO 2 από νέα επιβατικά και ελαφρά επαγγελματικά οχήματα, αντίστοιχα και την οδηγία 2009/30/ΕΚ για την ποιότητα των καυσίμων. Επίσης, υποστηρίζεται από την οδηγία 1999/94/ΕΚ για την πληροφόρηση των καταναλωτών σχετικά με τις εκπομπές CO 2 νέων επιβατικών οχημάτων και την οδηγία 2014/94/ΕΕ για την ανάπτυξη υποδομών εναλλακτικών καυσίμων. Προώθηση της χρήσης φυσικού αερίου στις μεταφορές: Σημαντικό τμήμα των αστικών λεωφορείων και των δημοτικών απορριμματοφόρων χρησιμοποιούν ως καύσιμο το φυσικό αέριο, ενώ ένα τμήμα του επιβατικού στόλου απαρτίζεται από οχήματα διπλού καυσίμου. Παρέχονται κίνητρα για την προώθηση της χρήσης ιδιωτικών οχημάτων που κινούνται με φυσικό αέριο, βιοκαύσιμα ή χρησιμοποιούν υβριδική τεχνολογία. Χρήση βιοκαυσίμων στις μεταφορές: Με τη μεταφορά στην εθνική νομοθεσία της οδηγίας 2003/30/ ΕΚ από τον νόμο 3423/2005 (ΦΕΚ 304Α/13.12.2005) τροποποιούνται οι νομοθετικές διατάξεις για την ελληνική αγορά καυσίμων με την ένταξη των βιοκαυσίμων και άλλων ανανεώσιμων καυσίμων. Για την ενίσχυση της χρήσης τους προβλέφθηκε από τον νόμο 3340/2005 ο μηδενισμός του ειδικού φόρου κατανάλωσης βιοκαυσίμων για τα έτη 2005-2007. Από τον Δεκέμβριο του 2005, στο πετρέλαιο κίνησης που παράγεται από τα ελληνικά διυλιστήρια αναμειγνύεται καθαρό βιοντίζελ έως και 5% κατ όγκο (7% από τον Ιανουάριο του 2010). Κατά το 2015, η συμμετοχή των καυσίμων στη συνολική καταναλισκόμενη ενέργεια στον τομέα των μεταφορών ανέρχεται σε 2,5%, όταν ο νομικά δεσμευτικός στόχος για το 2020 είναι 10%. Το μερίδιο των βιοκαυσίμων αναμένεται να ανέλθει σημαντικά με την εναρμόνιση της διαδικασίας πιστοποίησης τήρησης κριτηρίων αειφορίας των βιοκαυσίμων που διατίθενται στην ελληνική αγορά, προς την αντίστοιχη που εφαρμόζεται στις άλλες χώρες της ΕΕ. Τομέας Βιομηχανίας Μείωση εκπομπών φθοριούχων αερίων του θερμοκηπίου: Η μείωση των εκπομπών φθοριούχων αερίων του θερμοκηπίου (F-gases) επιδιώκεται μέσω της εφαρμογής της οδηγίας 2006/40/ΕΚ και του κανονισμού (ΕΕ) 517/2014, που καλύπτουν τις βασικές εφαρμογές χρήσης τους και στοχεύουν στον περιορισμό άμεσης εκπομπής και διαρροών. Στην Ελλάδα ενεργοποιούνται διάφοροι μηχανισμοί ελέγχου και επιβολής ποινών. Ο έλεγχος για τη συμμόρφωση με τις προβλέψεις της ευρωπαϊκής νομοθεσίας πραγματοποιείται από τις αρμόδιες υπηρεσίες στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους και σε περίπτωση όπου διαπιστώνονται παραβάσεις από νομικά ή φυσικά πρόσωπα επιβάλλονται οι προβλεπόμενες κυρώσεις. Αγροτικός τομέας Κοινή αγροτική πολιτική (ΚΑΠ): Κατά την τελευταία της αναθεώρηση, η Ευρωπαϊκή Κοινή Αγροτική Πολιτική εισήγαγε μέτρα για την άμεση χρηματοδότηση παραγωγών που τηρούν βασικούς κανόνες περιβαλλοντικών πρακτικών, συνθηκών υγιεινής διαβίωσης των ζώων και διαχείρισης καλλιεργειών και εδαφών. Το σύστημα αναμένεται να οδηγήσει σε μείωση των εκπομπών μεθανίου (CH 4 ) και υποξειδίου του αζώτου (N 2 O), κυρίως μέσω: - της μείωσης του ρυθμού εντατικοποίησης στη χρήση γεωργικής γης και τη βελτίωση της διαχείρισης κτηνοτροφικών αποβλήτων. - της μείωσης χρήσης λιπασμάτων. Πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης - Ενίσχυση βιολογικής γεωργίας: Η βιολογική παραγωγή και η μείωση της χρήσης συνθετικών αζωτούχων λιπασμάτων αναμένεται να οδηγήσουν σε σημαντικό περιορισμό των εκπομπών N 2 O. Σύμφωνα με στατιστικές εκτιμήσεις σε εθνικό επίπεδο (MEEN, 2018), οι δράσεις του προγράμματος αγροτικής ανάπτυξης (2014-2020) για τη μετάβαση σε βιολογικές μεθόδους και πρακτικές θα αυξήσουν κατά 40%, σε σχέση με το 2016, την έκταση των βιολογικών καλλιεργειών της χώρας και η οικονομική ενίσχυση για διατήρηση των βιολογικών πρακτικών θα καλύψει το 70% των ήδη υπαρχουσών. Τομέας Αποβλήτων Ανάκτηση οργανικών αποβλήτων: Τα βιοαποικοδομήσιμα απόβλητα είναι η κατηγορία αποβλήτων με την ισχυρότερη εκπομπή CH 4 κατά τη διαδικασία αναερόβιας αποσύνθεσης. Κατά συνέπεια, στοχεύεται η ελάττωση της ποσότητας βιοαποικοδομήσιμων αποβλήτων που καταλήγουν σε χώρους υγειονομικής ταφής, μέσω της εγκατάστασης μονάδων επεξεργασίας στερεών αποβλήτων. Επίσης, προωθούνται μέτρα για τη ξεχωριστή συλλογή βιοαποβλήτων και τη γεωργική χρήση ιλύος ως λίπασμα/ εδαφοβελτιωτικό. Ανάκτηση βιοαερίου: Συστήματα για τη συλλογή/καύση σε πυρσό και την ενεργειακή αξιοποίηση λειτουργούν στους χώρους ελεγχόμενης διάθεσης απορριμμάτων στα μεγάλα αστικά κέντρα και αντίστοιχα εγκαθίστανται σε αστικά κέντρα με περισσότερους από 100.000 κατοίκους. Στο κέντρο επεξεργασίας λυμάτων της Ψυττάλειας, από τη διαδικασία αναερόβιας χώνευσης της ιλύος παράγεται βιοαέριο, το οποίο χρησιμοποιείται ως καύσιμο σε δύο μονάδες συμπαραγωγής ηλεκτρικής και θερμικής ενέργειας που καλύπτουν τις θερμικές ανάγκες της μονάδας. Τομέας LULUCF Μέτρα στον τομέα χρήσης γης, αλλαγής χρήσης γης και δασοπονίας: Οι στόχοι των ελληνικών πολιτικών αναφορικά με τον τομέα χρήσης γης, αλλαγής χρήσης γης και δασοπονίας εστιάζουν κυρίως στη διατήρηση και προστασία της ήδη υπάρχουσας δασικής γης και στη σταδιακή επέκταση και αναβάθμιση της. Στο πλαίσιο της ελληνικής δημοσιονομικής κατάστασης η επίτευξη των στόχων βασίζεται κυρίως σε πολιτικές που έχουν ήδη υιοθετηθεί και εφαρμοσθεί. Για την περίοδο 2013-2020, τα σχετικά μέτρα που εφαρμόζονται στοχεύουν στη δασοπροστασία και βιώσιμη διαχείριση, στη διαφύλαξη της υγείας των οικοσυστημάτων και στην ανάπλαση και επέκταση δασικών εκτάσεων. 38 39

Στον Πίνακα 1.2.1 συνοψίζονται οι ποσοτικοποιημένες εκτιμήσεις για την απόδοση των υιοθετημένων και εφαρμοσμένων πολιτικών που στοχεύουν στη μείωση των ΕΑΘ σύμφωνα με τις προβλέψεις του πρωτοκόλλου του Κιότο, του ευρωπαϊκού πακέτου Ενέργειας - Κλιματικής Αλλαγής και των λοιπών οδηγιών της ΕΕ, όπως περιγράφονται στην 7 η Εθνική Έκθεση για την Κλιματική Αλλαγή προς τη Γραμματεία της Σύμβασης για την Κλιματική Αλλαγή (ΜΕΕΝ, 2018). Η ποσοτικοποιημένη επίδραση των μέτρων εκτιμάται μέσω της σύγκρισης ενός υποθετικού σεναρίου βάσης, στο οποίο δεν έχει ενσωματωθεί η επίδραση, με το σενάριο κατόπιν μέτρων ( with measures ), το οποίο έχει καταρτισθεί (ΜΕΕΝ, 2018) για την πραγματοποίηση των εθνικών προβλέψεων ΕΑΘ και στο Δράση Αντιμετώπισης Κ.Α. Βελτίωση του συστήματος συμβατικής παραγωγής ενέργειας Προώθηση της χρήσης φυσικού αερίου για οικιακή θέρμανση Προώθηση της χρήσης φυσικού αερίου στον τριτογενή τομέα Προώθηση της χρήσης φυσικού αερίου στη βιομηχανία Προώθηση της χρήσης ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή Εφαρμογή μέτρων ενεργειακής απόδοσης στη βιομηχανία Εφαρμογή των μέτρων ενεργειακής απόδοσης στον οικιακό και τριτογενή τομέα Μέτρα για τις οδικές μεταφορές Προώθηση της χρήσης φυσικού αερίου στις μεταφορές Τομέας Ενέργεια Μεταφορές Αέριο θερμοκηπίου Έτος έναρξης εφαρμογής CO 2 1996 Μείωση ΕΑΘ 2015 (kt CO 2 eq) Μείωση ΕΑΘ 2020 (kt CO 2 eq) Μείωση ΕΑΘ 2030 (kt CO 2 eq) 11700 5500 CO 2 1998 304 366 CO 2 1998 250 430 CO 2 1996 671 1094 23211 CO 2 1994 15000 25000 CO 2 2008 300 500 CO 2 2008 2930 4000 CO 2, CH 4, N 2 O 1983 340 600 CO 2 1999 501 (μόνο για CO 2 ) 17 22 Χρήση βιοκαυσίμων στις μεταφορές CO 2 2005 650 960 Μείωση εκπομπών φθοριωμένων αερίων Βιομηχανία HFCs, PFCs 2004 NA 460 2300 ΚΑΠ - Μείωση του ρυθμού εντατικοποίησης στη χρήση γεωργικής γης και τη βελτίωση της διαχείρισης CH 4, N 2 O 2007 430 600 κτηνοτροφικών αποβλήτων Αγροτικός 800 ΚΑΠ - Μείωση χρήσης λιπασμάτων N 2 O 2007 125 200 Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης - Ενίσχυση βιολογικής γεωργίας N 2 O 2007 350 450 Ανάκτηση οργανικών αποβλήτων CH 4 2002 800 1000 Απόβλητα 800 Ανάκτηση βιοαερίου CH 4 2002 500 700 Μέτρα στον τομέα LULUCF LULUCF CO 2, CH 4, N 2 O οποίο η επίδραση του μέτρου λαμβάνεται υπόψη. Το σενάριο κατόπιν μέτρων υποθέτει ότι δε λαμβάνονται περαιτέρω μέτρα, εκτός από αυτά που έχουν υιοθετηθεί και εφαρμοσθεί έως το 2015 και θεωρείται επαρκές για την επίτευξη των τρεχόντων στόχων μετριασμού ΕΑΘ της χώρας. Στον πίνακα αναφέρονται, ανά κατηγορία μέτρων, οι προβλέψεις για τα έτη 2020 και 2030 και οι εκτιμήσεις για την απόδοση τους για το διάστημα εφαρμογής έως το 2015. Η συνολική δυνητική μείωση ΕΑΘ, που θα έχει συντελεστεί έως το 2020 ως αποτέλεσμα των υιοθετημένων και εφαρμοζόμενων τομεακών μέτρων και πολιτικών σε εθνικό επίπεδο, εκτιμάται σε 34,8 Mt ισοδύναμου CO 2. Πίνακας 1.2.1 Μέτρα και πολιτικές αντιμετώπισης κλιματικής αλλαγής σε εθνικό επίπεδο, ανά τομέα, και ποσοτικοποίηση της επίδρασης τους (Πηγή: 7 η Εθνική Έκθεση για την Κλιματική Αλλαγή προς τη Γραμματεία της Σύμβασης για την Κλιματική Αλλαγή (ΜΕΕΝ, 2018)) 40 2002-3. Επιπτώσεις σχετικές με βασικές κλιματικές μεταβλητές 3.1. Ατμόσφαιρα Η εξέταση των μεταβολών σε σχέση με τις κύριες ατμοσφαιρικές μεταβλητές στην Ελλάδα για τον 21 ο αιώνα πραγματοποιήθηκε με την αξιοποίηση των αποτελεσμάτων ενός συνόλου (ensemble) κλιματικών μοντέλων για διάφορα σενάρια εκπομπών. Τα χρησιμοποιούμενα μοντέλα βασίζονται σε μεγάλης - κλίμακας συζευγμένα μοντέλα γενικής κυκλοφορίας (General Circulation Models - GCMs), τα οποία συμπληρώνονται, ως προς την παροχή εξειδικευμένης πληροφορίας με υψηλή χωρική ανάλυση, από περιοχικά κλιματικά μοντέλα (Regional Climate Models - RCMs). Εικόνα 1.3.1 Κλιματικές περιοχές της Ελλάδας για την εκτίμηση των κλιματικών μεταβολών H μελέτη των κλιματικών μεταβολών πραγματοποιήθηκε ξεχωριστά για 13 περιοχές της ελληνικής επικράτειας, οι οποίες διακρίνονται στη βάση των κλιματικών και γεωγραφικών χαρακτηριστικών τους. Οι 13 κλιματικές περιοχές (Εικόνα 1.3.1) είναι οι ακόλουθες: 1. Ηπειρωτικές κλιματικές περιοχές: Δυτική Ελλάδα (WG), Κεντρική και Ανατολική Ελλάδα (CEG), Δυτική και Κεντρική Μακεδονία (WCM), Ανατολική Μακεδονία - Θράκη (EMT), Δυτική Πελοπόννησος (WP), Ανατολική Πελοπόννησος (ΕP) και Αττική (ΑΤ) 2. Νησιωτικές και Θαλάσσιες κλιματικές περιοχές: Κρήτη (C), Δωδεκάνησα (D), Κυκλάδες (CΥ), Ανατολικό Αιγαίο (EA), Βόρειο Αιγαίο (ΝA), και Ιόνιο (I). 41

Σενάριο Α2: Μέτρια αύξηση του μέσου παγκόσμιου κατά κεφαλήν εισοδήματος. Ιδιαίτερα έντονη κατανάλωση ενέργειας. Ραγδαία αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού. Αργή και τμηματική τεχνολογική ανάπτυξη και μέτριες έως μεγάλες αλλαγές στη χρήση γης. Ραγδαία αύξηση της συγκέντρωσης του CO 2 στην ατμόσφαιρα η οποία θα φτάσει τα 850 ppm το 2100. Σενάριο Α1Β: Ραγδαία οικονομική ανάπτυξη. Ιδιαίτερα έντονη κατανάλωση ενέργειας, αλλά παράλληλα διάδοση νέων και αποδοτικών τεχνολογιών. Χρήση τόσο ορυκτών καυσίμων όσο και εναλλακτικών πηγών ενέργειας. Μικρές αλλαγές στη χρήση γης. Ραγδαία αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού μέχρι το έτος 2050 και σταδιακή μείωσή του στη συνέχεια. Έντονη αύξηση της συγκέντρωσης του CO 2 στην ατμόσφαιρα η οποία θα φτάσει τα 720 ppm το 2100. Σενάριο Β2: Ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας με μέτριους ρυθμούς. Ηπιότερες τεχνολογικές αλλαγές σε σύγκριση με το σενάριο εκπομπών Α1Β. Ραγδαία αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού. Αύξηση της συγκέντρωσης του CO 2 στην ατμόσφαιρα με μέτριους αλλά σταθερούς ρυθμούς η οποία θα φτάσει το 2100 τα 620 ppm. Τα σενάρια εκπομπών αερίων (CO 2, CH 4, N 2 O, PFCs, SF 6, HFCs, NO x, CO, VOC, SO 2, BC, OC), τα οποία χρησιμοποιήθηκαν σαν βάση είναι τα A2, A1B και B2, βάσει των οποίων έχουν αναπτυχθεί βάσεις δεδομένων και προσομοιώσεων μοντέλων από το Κέντρο Ερεύνης Φυσικής της Ατμόσφαιρας και Κλιματολογίας της Ακαδημίας Αθηνών (ΚΕΦΑΚ). Τα κύρια χαρακτηριστικά τους συνοψίζονται αριστερά (ΕΜΕΚΑ, 2011). Η μελέτη των μεταβολών των κλιματικών παραμέτρων για τα σενάρια εκπομπών Α2 και Β2 βασίστηκε στα αποτελέσματα ενός συνόλου κλιματικών προσομοιώσεων με RCMs, που διεξήχθησαν στα πλαίσια του κοινοτικού προγράμματος PRUDENCE (http:// prudence.dmi.dk/). Τα δεδομένα καλύπτουν μια περίοδο 30 ετών για το παρόν κλίμα (1961-1990) και μια περίοδο 30 ετών στο μέλλον (2071-2100) για τη μελέτη της κλιματικής αλλαγής. Η διακριτική ικανότητα των RCMs του προγράμματος PRUDENCE είναι 0,5 μοίρες. Για την περίπτωση του σεναρίου Α1Β, η μελέτη των κλιματικών μεταβολών βασίστηκε σε σύνολο 12 προσομοιώσεων που διεξήχθησαν στα πλαίσια του προγράμματος ENSEMBLES (http://ensemblesrt3.dmi.dk/). Τα δεδομένα για την περίπτωση του σεναρίου Α1Β καλύπτουν μια περίοδο 30 ετών για το παρόν κλίμα (1961-1990) και τις μελλοντικές χρονικές περιόδους 2021-2050 και 2071-2100. Η διακριτική ικανότητα των RCMs του προγράμματος ENSEMBLES είναι περίπου 0,25 μοίρες. Οι μεταβολές των υπό μελέτη κλιματικών παραμέτρων για την περίπτωση των σεναρίων Α2, Α1Β και Β2 βασίζεται στη μέση τιμή του συνόλου (ensemble mean) των αντίστοιχων προσομοιώσεων. Μέση θερμοκρασία αέρα Οι κλιματικές προσομοιώσεις με βάση και τα 3 εξεταζόμενα σενάρια εκπομπών υποδεικνύουν τη μελλοντική αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του αέρα στην Ελλάδα, σε σχέση με την περίοδο αναφοράς (1961-1990). Η αύξηση αναμένεται ισχυρότερη στις ηπειρωτικές περιοχές της Ελλάδας σε σύγκριση με τις νησιωτικές. Επίσης, θα είναι μεγαλύτερη κατά το καλοκαίρι και το φθινόπωρο και μικρότερη κατά το χειμώνα και την άνοιξη. Στην Εικόνα 1.3.2 απεικονίζονται οι μεταβολές της μέσης ετήσιας θερμοκρασίας των περιόδων 2021-2050 και 2071-2100 σε σχέση με την περίοδο αναφοράς 1961-1990 για το σενάριο Α1Β. Όπως προκύπτει, όλες οι περιοχές της Ελλάδας αναμένεται το 2021-2050 να έχουν περίπου κατά 1,5 o C θερμότερες μέσες ετήσιες θερμοκρασίες. Κατά τη δεκαετία 2091-2100, η μέση θερμοκρασία για την επικράτεια προβλέπεται ότι θα είναι υψηλότερη της αντίστοιχης την περίοδο αναφοράς κατά 3,2 o C το χειμώνα, κατά 4,2 o C το καλοκαίρι, και κατά περίπου 3,5 o C την άνοιξη, το φθινόπωρο και για το σύνολο του έτους. Η άνοδος της θερμοκρασίας κατά τη χειμερινή περίοδο, για τις διάφορες κλιματικές περιοχές της Ελλάδας, κυμαίνεται μεταξύ 3 o C και 3,5 o C, με τις μεγαλύτερες τιμές να προβλέπονται για τη Βόρεια Ελλάδα και τις μικρότερες για τα νησιά. Το καλοκαίρι η αύξηση της θερμοκρασίας αναμένεται ότι θα προσεγγίσει τους 4,5 o C με 5 o C στις ηπειρωτικές περιοχές, ενώ αντίθετα στα νησιά δε θα ξεπεράσει τους 4 o C. Στην περίπτωση του πλέον δυσμενούς υπό μελέτη σεναρίου Α2, η μέση θερμοκρασία του αέρα για την επικράτεια, αναμένεται κατά τη δεκαετία 2091-2100 να είναι υψηλότερη κατά 3,9 o C το χειμώνα και την άνοιξη, κατά 5,4 o C το καλοκαίρι, κατά 4,7 o C το φθινόπωρο. Σε ετήσια βάση, η αύξηση θα ανέρχεται σε 4,5 o C. Η άνοδος της θερμοκρασίας κατά τη χειμερινή περίοδο προβλέπεται ότι θα κυμανθεί μεταξύ 4 o C και 4,5 o C στις ηπειρωτικές περιοχές, ενώ στις νησιωτικές περιοχές θα είναι μικρότερη και δε θα ξεπεράσει τους 3,5 o C, με εξαίρεση το Βόρειο Αιγαίο όπου θα φτάσει τους 4 o C. Κατά την άνοιξη, η θερμοκρασία προβλέπεται ότι θα αυξηθεί κατά 4,5 o C στις ηπειρωτικές περιοχές και κατά 3,5 o C στα νησιά. Το καλοκαίρι η αύξηση της θερμοκρασίας αναμένεται ότι θα είναι μεγαλύτερη συγκριτικά με τις υπόλοιπες εποχές. Πιο συγκεκριμένα, προβλέπεται άνοδος της θερινής θερμοκρασίας μεταξύ 6 o C και 7 o C στις ηπειρωτικές περιοχές και μεταξύ 4,5 o C και 5 o C στις νησιωτικές περιοχές. Τέλος, κατά το φθινόπωρο, η άνοδος της θερμοκρασίας θα είναι πιο ομοιόμορφη στις διάφορες κλιματικές περιοχές της Ελλάδας και θα κυμανθεί μεταξύ 4,3 o C και 5,2 o C. Η προβλεπόμενη άνοδος της μέσης θερμοκρασίας κατά το τέλος του 21 ου αιώνα για την περίπτωση του σεναρίου εκπομπών Β2 είναι μικρότερη περίπου κατά 1,3 o C σε σύγκριση με την αντίστοιχη άνοδο για το σενάριο εκπομπών Α2. Η διαφορά αυτή είναι μικρότερη το χειμώνα και την άνοιξη (1 o C) και μεγαλύτερη το φθινόπωρο (1,5 o C) και το καλοκαίρι (1,7 o C). Εικόνα 1.3.2 Μεταβολές της μέσης θερμοκρασίας του αέρα ( o C) μεταξύ των περιόδων (α) 2021-2050 και 1961-1990, (β) 2071-2100 και 1961-1990 (σενάριο Α1Β) 42 43

Βροχόπτωση Με βάση τα αποτελέσματα των κλιματικών προσομοιώσεων, ο υετός που κατακρημνίζεται κατά τη διάρκεια το έτους θα μειωθεί στο μέλλον στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας και κατά τα τρία εξεταζόμενα σενάρια. Η μείωση του υετού εκτιμάται ότι θα είναι ιδιαίτερα σημαντική για την περίπτωση των σεναρίων Α2 και Α1Β και πιο ήπια για την περίπτωση του σεναρίου Β2. Στην Εικόνα 1.3.3 απεικονίζονται οι ποσοστιαίες μεταβολές του μέσου ετήσιου ύψους του υετού των περιόδων 2021-2050 και 2071-2100, σε σχέση με την περίοδο αναφοράς για την περίπτωση του σεναρίου Α1Β. Το ύψος του υετού που κατακρημνίζεται ανά την επικράτεια κατά την περίοδο 2021-2050 θα μειωθεί, σε σχέση με την περίοδο αναφοράς, περίπου κατά 5%. Η ποσοστιαία μείωση του μέσου ετήσιου υετού, κατά την περίοδο 2021-2050, προβλέπεται ότι θα είναι μεγαλύτερη στην Κρήτη και την Πελοπόννησο όπου θα προσεγγίσει το 15%, στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας θα κυμανθεί μεταξύ 5% και 10%, ενώ στον αντίποδα στο Βόρειο Αιγαίο θα παρουσιάσει μικρή αύξηση. Μεγαλύτερη θα είναι η μείωση του υετού που κατακρημνίζεται ανά την επικράτεια κατά το τέλος του 21 ου αιώνα. Πιο συγκεκριμένα για την Ελλάδα ως σύνολο, το μέσο ύψος του υετού κατά την περίοδο 2071-2100 (για την περίπτωση του σεναρίου εκπομπών Α1Β), προβλέπεται ότι θα μειωθεί κατά 16% τον χειμώνα, κατά 26,5% την άνοιξη, κατά 37% το καλοκαίρι, κατά 12,5% το φθινόπωρο και κατά 19% για το σύνολο του έτους. Η ποσοστιαία μείωση του μέσου ετήσιου υετού προβλέπεται ότι θα είναι μεγαλύτερη στην Κρήτη και την Πελοπόννησο όπου θα προσεγγίσει το 25%, στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας θα είναι ίση με περίπου 20% ενώ στο Βόρειο Αιγαίο θα είναι μικρότερη από 15%. Κατά τον χειμώνα, η μεγαλύτερη ποσοστιαία μείωση του υετού αναμένεται στη νότια νησιωτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο, όπου θα ξεπεράσει το 20%. Στη Δυτική Ελλάδα, το Ιόνιο και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου ο υετός αναμένεται ότι θα μειωθεί περίπου κατά 15%, ενώ στις υπόλοιπες περιοχές η ποσοστιαία μείωση θα κυμανθεί στην περιοχή του 10%. Το καλοκαίρι η ποσοστιαία μείωση του υετού θα προσεγγίσει ή και θα ξεπεράσει το 40% στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας ενώ ακόμα και στο Βόρειο Αιγαίο, για το οποίο προβλέπεται η μικρότερη ποσοστιαία μείωση του, το ύψος του θα μειωθεί σε ποσοστό μεγαλύτερο από 20%. Κατά την άνοιξη, στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας η βροχόπτωση θα μειωθεί σε ποσοστό άνω του 20%. Τέλος, κατά το φθινόπωρο, η σημαντικότερη ποσοστιαία μείωση της βροχόπτωσης προβλέπεται στην Κρήτη και τη Δυτική Πελοπόννησο όπου θα φτάσει το 20%, ενώ στον αντίποδα στην Κεντρική-Ανατολική Ελλάδα και το Βόρειο Αιγαίο η μείωση της δε θα ξεπεράσει το 7%. Στην περίπτωση του σεναρίου Α2, το ύψος του υετού που κατακρημνίζεται ανά την επικράτεια αναμένεται ότι, κατά την περίοδο 2071-2100, θα μειωθεί σε σχέση με την περίοδο αναφοράς κατά 16% τον χειμώνα, κατά 19% την άνοιξη, κατά 47% το καλοκαίρι, κατά 10% το φθινόπωρο και κατά 17% για το έτος συνολικά. Η ποσοστιαία μείωση του μέσου ετήσιου υετού εκτιμάται ότι θα είναι μεγαλύτερη στα δυτικά ηπειρωτικά και την Ανατολική Πελοπόννησο όπου θα υπερβεί το 20%, στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας εκτός του Βορείου Αιγαίου η μείωση του θα κυμανθεί μεταξύ 15% και 20% και στο Βόρειο Αιγαίο δεν αναμένεται να υπερβεί το 10%. Κατά το χειμώνα, οπότε καταγράφεται το μεγαλύτερο ύψος υετού στην Ελλάδα, η μεγαλύτερη ποσοστιαία μείωση αναμένεται στα ανατολικά ηπειρωτικά τμήματα, τη Δυτική Πελοπόννησο και το Νότιο Αιγαίο, όπου θα ξεπεράσει το 18%. Σε αντιδιαστολή, στο Βόρειο Αιγαίο η μείωση της βροχόπτωσης θα είναι μικρότερη από 8%, ενώ στις υπόλοιπες περιοχές η μείωσή της θα κυμανθεί μεταξύ 9% και 12%. Η ποσοστιαία μείωση της βροχόπτωσης παίρνει τη μέγιστη τιμή της το καλοκαίρι και στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας ξεπερνά το 40%. Ωστόσο σε απόλυτα νούμερα η μείωση του υετού το καλοκαίρι είναι μικρή με εξαίρεση τη Βόρεια Ελλάδα, καθώς και κατά την τρέχουσα χρονική περίοδο το θερινό ύψος βροχής στην Ελλάδα (με εξαίρεση τα βόρεια ηπειρωτικά) είναι μικρό. Κατά την άνοιξη, στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας το ύψος του υετού θα μειωθεί σε ποσοστό μεγαλύτερο του 20% ενώ και στις υπόλοιπές περιοχές η μείωση του θα προσεγγίσει το 15%. Τέλος, κατά το φθινόπωρο σημαντική μείωση του υετού, σε ποσοστό μεγαλύτερο του 18%, αναμένεται στη Δυτική Ελλάδα, τη Δυτική Πελοπόννησο και την Ανατολική Μακεδονία-Θράκη. Στην περίπτωση του σεναρίου Β2 η μείωση της βροχόπτωσης κατά την περίοδο 2071-2100, σε σχέση με την περίοδο αναφοράς, θα είναι μικρότερη. Τον χειμώνα και την άνοιξη, αξιοσημείωτη μείωση του υετού, περίπου κατά 10%, προβλέπεται μόνο στη Νότια Ελλάδα. Το φθινόπωρο το ύψος του υετού θα μειωθεί σημαντικά μόνο στη Δυτική Ελλάδα (περίπου κατά 8%) ενώ αντιθέτως στη νησιωτική Ελλάδα η βροχόπτωση προβλέπεται ότι θα αυξηθεί μέχρι και κατά 10%. Τέλος, το καλοκαίρι η βροχόπτωση θα μειωθεί σημαντικά σε όλη την Ελλάδα. Όμως σε απόλυτη κλίμακα, η θερινή μείωση του υετού θα είναι αξιόλογη μόνο στη Βόρεια Ελλάδα. Εικόνα 1.3.3 Ποσοστιαίες (%) μεταβολές του μέσου ετήσιου ύψους του υετού μεταξύ των περιόδων (α) 2021-2050 και 1961-1990, (β) 2071-2100 και 1961-1990 (σενάριο Α1Β) 44 45

Σχετική Υγρασία Η μέση ετήσια τιμή της σχετικής υγρασίας στα 2 μέτρα από την επιφάνεια αναμένεται ότι θα μειωθεί στην Ελλάδα και για τα τρία σενάρια εκπομπών. Η μείωση της σχετικής υγρασίας συνδέεται με την αύξηση της θερμοκρασίας, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της τάσης κορεσμού. Στην περίπτωση που δεν είναι δυνατό να αυξηθεί το περιεχόμενο της ατμόσφαιρας σε υδρατμούς, κάτι το οποίο συμβαίνει στις ηπειρωτικές περιοχές ιδιαίτερα το καλοκαίρι, η μέση τιμή της σχετικής υγρασίας μειώνεται. Από τις προσομοιώσεις προκύπτει ότι και για τα τρία σενάρια εκπομπών οι μεταβολές της σχετικής υγρασίας είναι πολύ ηπιότερες στις νησιωτικές σε σχέση με τις ηπειρωτικές κλιματικές περιοχές. Επίσης είναι κατά πολύ ηπιότερες στο εγγύς μέλλον σε σύγκριση με το τέλος του αιώνα. Η μεγαλύτερη ποσοστιαία μείωση της σχετικής υγρασίας, στην περίπτωση του σεναρίου Α1Β, προβλέπεται κατά το καλοκαίρι. Πιο συγκεκριμένα, η μέση θερινή τιμή της σχετικής υγρασίας, κατά την περίοδο 2091-2100, προβλέπεται ότι θα μειωθεί κατά 12% στα δυτικά και βόρεια ηπειρωτικά τμήματα της Ελλάδας, κατά 6% έως 8% στα υπόλοιπα ηπειρωτικά, και κατά 3% έως 5% στις νησιωτικές περιοχές. Το χειμώνα αντίθετα η σχετική υγρασία εκτιμάται ότι δε θα μεταβληθεί σημαντικά στην ευρύτερη περιοχή της Ελλάδας. Κατά την άνοιξη, η μέση τιμή της σχετικής υγρασίας προβλέπεται ότι θα ελαττωθεί κατά 6% στις ηπειρωτικές περιοχές, κατά 4% στα νησιά του Βορείου του Ανατολικού Αιγαίου και την Κρήτη, και σε ποσοστό μικρότερο του 2% στις υπόλοιπες νησιωτικές περιοχές. Τέλος, το φθινόπωρο η σχετική υγρασία θα παρουσιάσει μικρή μείωση στα δυτικά και βόρεια ηπειρωτικά, ενώ στις υπόλοιπες περιοχές δε θα μεταβληθεί σημαντικά. Βάσει του πλέον δυσμενούς υπό μελέτη σεναρίου εκπομπών Α2, η σχετική υγρασία θα μειωθεί την περίοδο 2091-2100 κατά 4,5%, σε σχέση με την περίοδο αναφοράς 1961-1990, στην Ελλάδα ως σύνολο. Η ποσοστιαία μείωση της μέσης ετήσιας τιμής της σχετικής υγρασίας στα δυτικά και βόρεια ηπειρωτικά τμήματα της Ελλάδας θα προσεγγίσει το 10%, στα υπόλοιπα ηπειρωτικά θα κυμανθεί μεταξύ 6% και 8%, ενώ στα νησιά θα είναι μικρότερη και δε θα ξεπεράσει το 4%. Στην περίπτωση του σεναρίου Β2 οι μεταβολές της σχετικής υγρασίας σε εποχική και ετήσια βάση θα είναι μικρές, με μοναδική εξαίρεση τη θερινή περίοδο, κατά την οποία προβλέπεται σημαντική μείωση της στην ηπειρωτική Ελλάδα (έως και 10%). Κλάσμα νεφοκάλυψης - Εισερχόμενη μικρού μήκους κύματος ακτινοβολία Οι κλιματικές προσομοιώσεις, με βάση και τα 3 υπό μελέτη σενάρια εκπομπών, υποδεικνύουν τη μείωση της νεφοκάλυψης στην Ελλάδα για τις προσεχείς δεκαετίες, σε σχέση με την περίοδο αναφοράς 1961-1990. Η μείωση της νεφοκάλυψης προβλέπεται ότι θα είναι εντονότερη στην περίπτωση του σεναρίου Α2 και ηπιότερη στην περίπτωση του σεναρίου Β2. Η ποσοστιαία μείωση της μέσης ετήσιας νεφοκάλυψης μεταξύ της δεκαετίας 2091-2100 και της περιόδου αναφοράς για την επικράτεια εκτιμάται ότι θα είναι ίση με 16% και 8% για τα σενάρια Α2 και Β2, αντίστοιχα. Σημειώνεται ότι η χωρική κατανομή της μεταβολής του μέσου ετήσιου κλάσματος νεφοκάλυψης προβλέπεται ότι θα είναι ομοιόμορφη και για τα δύο σενάρια εκπομπών. Η νεφοκάλυψη αναμένεται ότι θα ελαττωθεί στο μέλλον και στην περίπτωση του σεναρίου εκπομπών Α1Β. Γενικά, η ποσοστιαία μείωση του μέσου κλάσματος νεφοκάλυψης στις διάφορες κλιματικές περιοχές παίρνει τιμές μεταξύ των τιμών που προβλέπονται για τα σενάρια Α2 και Β2 και για την περίοδο 2071-2100 αναμένεται μέση μείωση 13% σε επίπεδο επικράτειας. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των υπό μελέτη προσομοιώσεων, η εισερχόμενη μικρού μήκους κύματος ακτινοβολία που φτάνει στην επιφάνεια θα παρουσιάσει μικρή αύξηση στην Ελλάδα βάσει των σεναρίων εκπομπών Α2, Α1Β και Β2. Σημειώνεται ότι η αύξηση αυτή - έως έναν βαθμό - σχετίζεται με τη εκτιμώμενη μείωση της νεφοκάλυψης. Στην περίπτωση του σεναρίου εκπομπών Α2, η εισερχόμενη ηλιακή ακτινοβολία, κατά τη διάρκεια του έτους για την επικράτεια, προβλέπεται ότι την περίοδο 2091-2100 θα αυξηθεί κατά 4,5 W m -2, σε σχέση με την περίοδο ελέγχου. Στη Βόρεια Ελλάδα αναμένεται αύξηση μεγαλύτερη των 6 W m -2, ενώ αντίθετα στις νότιες νησιωτικές περιοχές η αύξηση δε θα ξεπεράσει τα 3 Wm -2. Επίσης, η αύξηση γενικά θα είναι μεγαλύτερη στη Δυτική σε σύγκριση με την Ανατολική Ελλάδα. Για την περίπτωση του σεναρίου εκπομπών Α1Β, η μέση ετήσια τιμή της εισερχόμενης ηλιακής ακτινοβολίας που φτάνει στην επιφάνεια, για την Ελλάδα ως σύνολο, προβλέπεται ότι την περίοδο 2091-2100 θα αυξηθεί κατά 2,4 W m -2. Η αύξηση θα κυμανθεί στις περιοχές της Ελλάδας μεταξύ 2 W m -2 και 4,5 W m -2, με τις μεγαλύτερες τιμές να αντιστοιχούν στη Δυτική Ελλάδα και τις μικρότερες στις Κυκλάδες, το Ανατολικό Αιγαίο και τα Δωδεκάνησα. Κατά τη χειμερινή περίοδο, η αύξηση της εισερχόμενης ηλιακής ακτινοβολίας στο μεγαλύτερο τμήμα της Ελλάδας θα κυμανθεί μεταξύ 3-5 W m -2, εκτός της Βορείου Ελλάδας, όπου δεν αναμένεται να ξεπεράσει τα 2,5 W m -2. Το καλοκαίρι η εισερχόμενη ηλιακή ακτινοβολία που φτάνει στην επιφάνεια δεν αναμένεται να μεταβληθεί σημαντικά για την Ελλάδα ως σύνολο. Η μεγαλύτερη αύξηση της εισερχόμενης ηλιακής ακτινοβολίας, συνολικά για την επικράτεια, προβλέπεται κατά την άνοιξη και θα είναι ίση με 10 W m -2. Η αύξηση θα είναι εντονότερη στα δυτικά ηπειρωτικά τμήματα, όπου θα ξεπεράσει τα 13 W m -2, ενώ και στην υπόλοιπη Ελλάδα η αύξηση της ηλιακής ακτινοβολίας θα είναι μεγάλη και θα κυμανθεί μεταξύ 8 W m -2 και 11 W m -2. Τέλος, κατά το φθινόπωρο, η εισερχόμενη μικρού μήκους κύματος ακτινοβολία προβλέπεται ότι θα μειωθεί. Η μείωση θα είναι ομοιόμορφη ανά την Ελλάδα και θα ισούται με 3 W m -2. Στην περίπτωση του σεναρίου εκπομπών Β2, η αύξηση της εισερχόμενης ηλιακής ακτινοβολίας ανά την Ελλάδα είναι μικρότερη σε σχέση με το σενάριο Α2. Ειδικότερα, βάσει των προσομοιώσεων, προκύπτει ότι η εισερχόμενη ηλιακή ακτινοβολία για την Ελλάδα ως σύνολο, κατά τη διάρκεια του έτους στο τέλος του 21 ου αιώνα, θα είναι μεγαλύτερη κατά 2,3 W m -2, σε σύγκριση με την περίοδο ελέγχου. Και στην περίπτωση του σεναρίου Β2, η μέγιστη αύξηση της προσπίπτουσας ακτινοβολίας προβλέπεται την άνοιξη και η ελάχιστη το φθινόπωρο. Επίσης, η μέγιστη αύξηση της εισερχόμενης ηλιακής ακτινοβολίας προβλέπεται στη Δυτική και τη Βόρεια Ελλάδα και η μικρότερη στις νότιες νησιωτικές περιοχές. Ταχύτητα ανέμου Η μέση ετήσια τιμή της ταχύτητας του ανέμου για την Ελλάδα ως σύνολο δεν αναμένεται να μεταβληθεί μεταξύ του μελλοντικού και του παρόντος κλίματος, βάσει και των τριών σεναρίων εκπομπών. Εντούτοις σε συγκεκριμένες περιοχές, προς τα τέλη του 21 ου αιώνα, αναμένονται σημαντικές μεταβολές της ταχύτητας του ανέμου σε εποχική και ετήσια βάση. Πιο συγκεκριμένα, για την περίπτωση του πιο ακραίου υπό μελέτη σεναρίου Α2, η μέση ετήσια τιμή της ταχύτητας του ανέμου προβλέπεται ότι θα αυξηθεί στην ανατολική Ελλάδα με εξαίρεση τα Δωδεκάνησα οπού θα μείνει αμετάβλητη, ενώ θα μειωθεί στα δυτικά. Στην περίπτωση του ηπιότερου σεναρίου Β2 προβλέπεται ότι οι μεταβολές των μέσων εποχικών και της μέσης ετήσιας ταχύτητας του ανέμου, στις διάφορες περιοχές της Ελλάδας, θα έχουν το ίδιο πρόσημο με την περίπτωση του σεναρίου Α2, αλλά μικρότερη απόλυτη τιμή. Εξαίρεση αποτελεί η περιοχή του Αιγαίου το καλοκαίρι, όπου οι μεταβολές της έντασης των ετησίων ανέμων προβλέπονται παρόμοιες και για τα δύο σενάρια. Παρόμοια συμπεράσματα προκύπτουν και στην περίπτωση του ενδιάμεσου σεναρίου Α1Β. Σε εποχική βάση, η ταχύτητα του ανέμου για την Ελλάδα ως σύνολο θα αυξηθεί το καλοκαίρι, εξαιτίας της ενίσχυσης των ετησίων ανέμων στο Αιγαίο, περίπου κατά 4%. Τονίζεται ότι, ενώ τα μοντέλα του PRUDENCE (σενάρια Α2 και Β2) προβλέπουν ότι η μέγιστη ενίσχυση των ετησίων θα παρατηρηθεί στο Κεντρικό Αιγαίο, τα μοντέλα του ENSEMBLE (σενάριο A1B) προβλέπουν ότι η μέγιστη θερινή ενίσχυση του ανέμου, σε ποσοστό άνω του 10%, αναμένεται στο Βόρειο Αιγαίο. Αντίθετα, κατά τον χειμώνα, προβλέπεται ελάττωση της έντασης του ανέμου σε όλες της περιοχές της Ελλάδας, η οποία θα είναι σημαντικότερη στο Ιόνιο και τη Δυτική Ελλάδα (5%) και ασθενέστερη στην ανατολική ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου (3%). Κατά τις ενδιάμεσες εποχές, οι μεταβολές της ταχύτητας του ανέμου είναι αντίστοιχες αυτών που εκτιμώνται για τα σενάρια Α2 και Β2. Αξίζει να σημειωθεί ότι η τάση της έντασης των ετησίων ανέμων, κατά την περίοδο 2071-2100, είναι στην περίπτωση και των τριών σεναρίων εκπομπών ανοδική. 46 47

Πίνακας 1.3.1 Μέσες τιμές (και τυπική απόκλιση 12 RCMs) της σχετικής υγρασίας στα 2m από την επιφάνεια (RH, %), για τις τριακονταετίες 1961-1990, 2021-2050 και 2071-2100, κατά το σενάριο Α1Β Πίνακας 1.3.2 Μέσες τιμές (και τυπική απόκλιση 12 RCMs) του κλάσματος νεφοκάλυψης (%) και εισερχόμενης ολικής μικρού μήκους κύματος ακτινοβολίας στην επιφάνεια (W m -2 ), για τις τριακονταετίες 1961-1990, 2021-2050 και 2071-2100, κατά το σενάριο Α1Β Περίοδος RH (%) Μεταβολή(%) Περίοδος Νεφοκάλυψη (%) Εισερχόμενη Ακτινοβολία (%) 1961-1990 67,01±7,21 1961-1990 41,4±8,3 180,7±17,3 Δυτική - Κεντρική Μακεδονία 2021-2050 65,27±7,06-2,6±1,0 Δυτική - Κεντρική Μακεδονία 2021-2050 39,2±8,0-5,3±1,3 182,5±16,8 1,0±0,8 2071-2100 63,53±6,59-5,1±2,3 2071-2100 36,7±7,8-11,4±3,0 184,3±15,3 2,1±1,6 1961-1990 68,57±6,25 1961-1990 41,7±7,5 178,6±16,9 Ανατολική Μακεδονία - Θράκη 2021-2050 66,93±6,24-2,4±0,7 Ανατολική Μακεδονία - Θράκη 2021-2050 39,4±7,3-5,4±1,3 180,3±16,4 1,0±0,8 2071-2100 65,25±5,80-4,8±1,8 2071-2100 36,9±7,1-11,6±3,0 182,2±15,1 2,1±1,6 1961-1990 74,20±3,85 1961-1990 39,2±5,9 186,5±18,6 Βόρειο Αιγαίο 2021-2050 73,26±3,86-1,3±0,8 Βόρειο Αιγαίο 2021-2050 37,0±5,7-5,5±1,7 187,3±18,4 0,5±0,7 2071-2100 72,52±3,88-2,3±1,8 2071-2100 34,7±5,7-11,7±3,1 188,2±18,5 1,0±1,1 1961-1990 73,93±3,08 1961-1990 36,5±6,3 196,0±20,8 Κυκλάδες 2021-2050 73,64±2,96-0,4±0,6 Κυκλάδες 2021-2050 34,2±6,4-6,4±2,0 197,0±20,9 0,5±0,5 2071-2100 73,48±2,66-0,6±0,8 2071-2100 31,8±6,4-13,2±3,8 198,1±21,5 1,1±0,9 1961-1990 71,75±3,82 1961-1990 35,6±5,5 194,3±19,2 Ανατολικό Αιγαίο 2021-2050 71,01±3,91-1,0±0,4 Ανατολικό Αιγαίο 2021-2050 33,3±5,4-6,5±1,5 195,3±19,3 0,6±0,6 2071-2100 70,14±3,68-2,2±1,1 2071-2100 30,8±5,3-13,7±3,7 196,7±19,3 1,2±0,9 1961-1990 72,75±2,79 1961-1990 34,6±7,4 201,0±22,0 Δωδεκάνησα 2021-2050 72,50±2,75-0,3±0,4 Δωδεκάνησα 2021-2050 32,2±7,4-7,2±2,0 202,1±22,0 0,5±0,4 2071-2100 72,32±2,41-0,6±1,0 2071-2100 29,7±7,5-14,7±5,0 203,4±22,8 1,2±0,8 1961-1990 71,56±3,69 1961-1990 36,6±5,9 200,6±19,0 Κρήτη 2021-2050 70,79±3,68-1,1±0,5 Κρήτη 2021-2050 34,1±5,5-6,8±1,6 202,2±19,0 0,8±0,6 2071-2100 69,95±3,85-2,3±1,5 2071-2100 31,4±5,2-14,2±3,2 203,9±19,1 1,7±1,2 1961-1990 66,68±5,93 1961-1990 37,9±7,5 188,3±17,7 Κεντρική - Ανατολική Ελλάδα 2021-2050 65,43±5,85-1,9±0,9 Κεντρική - Ανατολική Ελλάδα 2021-2050 35,8±7,1-5,6±1,5 189,7±17,3 0,8±0,8 2071-2100 64,06±5,54-3,9±2,3 2071-2100 33,5±6,8-11,6±3,1 191,2±16,0 1,6±1,4 1961-1990 66,51±4,32 1961-1990 36,9±7,0 192,4±17,3 Αττική 2021-2050 65,28±4,26-1,9±1,0 Αττική 2021-2050 34,7±6,6-6,0±1,8 193,7±17,0 0,7±0,8 2071-2100 63,98±4,04-3,8±2,5 2071-2100 32,5±6,3-12,0±3,4 195,2±16,6 1,5±1,5 1961-1990 67,50±5,48 1961-1990 35,3±6,7 195,3±18,5 Ανατολική Πελοπόννησος 2021-2050 66,50±5,59-1,5±0,8 Ανατολική Πελοπόννησος 2021-2050 33,1±6,3-6,2±1,9 196,7±18,3 0,8±0,7 2071-2100 65,31±5,45-3,3±1,9 2071-2100 30,9±6,1-12,6±3,7 198,4±17,5 1,6±1,2 1961-1990 71,38±6,17 1961-1990 44,9±7,9 179,1±18,7 Δυτική Ελλάδα 2021-2050 69,92±6,23-2,1±0,7 Δυτική Ελλάδα 2021-2050 42,4±7,6-5,7±1,6 181,6±18,3 1,4±0,9 2071-2100 67,96±6,18-4,8±1,4 2071-2100 39,4±7,6-12,4±2,9 184,1±16,8 2,9±1,4 1961-1990 73,16±3,56 1961-1990 40,6±6,0 186,9±19,7 Ιόνιο 2021-2050 72,84±3,72-0,5±0,6 Ιόνιο 2021-2050 38,3±6,0-5,8±1,8 188,3±19,6 0,7±0,5 2071-2100 72,47±3,72-1,0±1,0 2071-2100 35,5±5,9-12,9±2,9 189,6±19,5 1,5±1,0 1961-1990 70,55±5,2 1961-1990 40,8±7,0 189,9±19,3 Δυτική Πελοπόννησος 2021-2050 69,25±5,27-1,9±0,5 Δυτική Πελοπόννησος 2021-2050 38,3±6,7-6,2±1,9 192,2±19,0 1,2±0,7 2071-2100 67,45±5,26-4,4±1,4 2071-2100 35,4±6,6-13,6±3,1 194,5±18,0 2,5±1,2 1961-1990 71,40±3,71 1961-1990 38,0±5,8 191,1±18,8 Επικράτεια 2021-2050 70,61±3,70-1,1±0,4 Επικράτεια 2021-2050 35,8±5,7-6±1,4 192,4±18,8 0,7±0,5 2071-2100 69,78±3,42-2,3±1,0 2071-2100 33,3±5,6-12,7±3,1 193,8±18,7 1,5±1,0 48 49

Πίνακας 1.3.3 Μέσες τιμές (και τυπική απόκλιση 12 RCMs) της ταχύτητας ανέμου (m sec -1 ), για τις τριακονταετίες 1961-1990, 2021-2050 και 2071-2100, κατά το σενάριο Α1Β Δυτική - Κεντρική Μακεδονία Ανατολική Μακεδονία - Θράκη Βόρειο Αιγαίο Κυκλάδες Ανατολικό Αιγαίο Δωδεκάνησα Κρήτη Κεντρική - Ανατολική Ελλάδα Αττική Περίοδος Ταχύτητα Ανέμου (%) 1961-1990 2,90±0,83 2021-2050 2,88±0,81-0,4±1,2 2071-2100 2,82±0,77-2,1±2,7 1961-1990 3,54±0,86 2021-2050 3,56±0,86 0,5±0,9 2071-2100 3,57±0,82 0,9±2,0 1961-1990 6,21±0,96 2021-2050 6,26±0,95 0,8±1,4 2071-2100 6,38±0,96 2,9±2,9 1961-1990 6,51±1,24 2021-2050 6,51±1,24 0,1±0,9 2071-2100 6,64±1,28 2,0±1,8 1961-1990 5,74±1,13 2021-2050 5,75±1,11 0,3±1,1 2071-2100 5,87±1,13 2,4±2,0 1961-1990 6,08±0,69 2021-2050 6,03±0,65-0,8±1,8 2071-2100 6,01±0,62-1,1±2,9 1961-1990 4,61±1,25 2021-2050 4,59±1,24-0,3±0,9 2071-2100 4,64±1,23 0,9±1,7 1961-1990 3,47±1,08 2021-2050 3,47±1,07 0,1±0,8 2071-2100 3,46±1,04 0,2±1,8 1961-1990 3,73±1,15 2021-2050 3,75±1,14 0,5±0,8 3.2. Θαλάσσιο περιβάλλον Θερμοκρασία επιφάνειας της θάλασσας Η θερμοκρασία της θάλασσας αποτελεί κρίσιμη φυσική παράμετρο με σημαντικές προεκτάσεις, τόσο στη ρύθμιση του κλίματος, όσο και στο μεταβολισμό και την κατανομή των διαφόρων ειδών. Ωστόσο, η αξιόπιστη παρακολούθηση των διαχρονικών μεταβολών της παρουσιάζει δυσκολίες. Κατά τη μελέτη για τις πιθανές επιπτώσεις των κλιματικών μεταβολών στην αλιεία και τις υδατοκαλλιέργειες στην Ελλάδα (Παπουτσόγλου, 2011), στο πλαίσιο της επιτροπής μελέτης επιπτώσεων κλιματικής αλλαγής, πραγματοποιήθηκε ανασκόπηση αναφορών για τα φυσικά, χημικά και βιολογικά χαρακτηριστικά των ελληνικών θαλάσσιων περιοχών. Εξετάσθηκαν παράκτιες και μη περιοχές του Βορείου- Βορειοανατολικού Αιγαίου (κόλπος Καβάλας, Θερμαϊκός κόλπος), του κεντρικού Αιγαίου (Παγασητικός, Ευβοϊκός και Σαρωνικός κόλπος), του Νοτίου Αιγαίου (Κρητικό πέλαγος) και του Ιονίου πελάγους. Οι αναφορές αυτές καλύπτουν 1-2 ετήσιες μετρήσεις της δεκαετίας του 1980, του 1990, καθώς και της δεκαετίας του 2000 μέχρι το 2006. Οι τιμές της θερμοκρασίας σε αρκετές περιπτώσεις έχουν καταγραφεί με σχετικά μεγάλο εύρος μεταξύ ελαχίστων και μεγίστων (π.χ. 2-21 C, 15-25 C, 15-22 C) ενώ σε άλλες όχι (π.χ. 18-20 C, 18-22 C και 16-18 C). Λαμβάνοντας υπόψη ότι η προσαρμογή της θερμοκρασίας των επιφανειακών στρωμάτων των θαλασσών στη θερμοκρασία της υπερκείμενης ατμόσφαιρας ολοκληρώνεται σε περίπου 30 ημέρες, εκτιμάται ότι στο Αιγαίο έχει διαπιστωθεί αύξηση της θερμοκρασίας, από το 1985 έως το 2005, κατά μέσο όρο περίπου 1,5 o C. Θεωρείται πολύ πιθανό ότι η αύξηση της θερμοκρασίας - η οποία εκτιμάται ότι έχει συντελεστεί σε όλες τις θάλασσες της Ευρώπης από το 1870 και έπειτα - θα εξακολουθήσει σε παγκόσμιο επίπεδο και στα επόμενα χρόνια, αν και με βραδύτερους ρυθμούς σε σχέση με τη θερμοκρασία της ατμόσφαιρας (Kirtman et al., 2013). Μέση στάθμη θάλασσας Η μέση στάθμη της θάλασσας έχει ανέλθει σε παγκόσμιο επίπεδο και κατά μήκος των περισσότερων ακτών στην Ευρώπη. Το παγκόσμιο μέσο επίπεδο κατά το 2015 ήταν το υψηλότερο μεταξύ των ετών για τα οποία υπάρχουν καταγεγραμμένα στοιχεία. Η συνολική άνοδος για το διάστημα 1901-2015 ανέρχεται σε 19,5 cm (1,7 mm ανά έτος, αλλά με σημαντική διακύμανση μεταξύ των δεκαετιών). Οι εκτιμήσεις για τον ρυθμό της ανόδου, για την περίοδο μετά το 1993, οπότε έγινε δυνατή η δορυφορική παρατήρηση του φαινομένου, υποδεικνύουν υψηλότερες τιμές, της τάξης των 2,6-3,2 mm έτος. Αν και παρατηρείται ευρεία χωρική διακύμανση, στις περισσότερες περιοχές της ευρωπαϊκής ακτογραμμής έχει παρατηρηθεί άνοδος της στάθμης. Οι διαδικασίες που σχετίζονται με την πλανητική υπερθέρμανση θεωρούνται ως το βασικό αίτιο για την παρατηρούμενη άνοδο. Η άνοδος, η οποία αναμένεται να συνεχισθεί στο υπόλοιπο του αιώνα, προβλέπεται ότι θα υπερβεί την αντίστοιχή για την περίοδο 1971-2010, σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και για τις περισσότερες θαλάσσιες περιοχές της Ευρώπης, συμπεριλαμβανόμενης της Μεσογείου (EEA, 2016). Στην Εικόνα 1.3.4 παρουσιάζεται η τάση μεταβολής της στάθμης της θάλασσας, από δορυφορική καταγραφή, για το διάστημα 1992-2010. Οι παρατηρούμενες μεταβολές στην Μεσόγειο, δεν είναι απαραίτητο ότι προέρχονται ως αποτέλεσμα μόνο της κλιματικής αλλαγής, αντιθέτως ενδέχεται να επηρεάζονται και από διάφορες άλλες φυσικές διεργασίες, που σχετίζονται με την ατμοσφαιρική και ωκεάνια κυκλοφορία και άλλους τοπικούς παράγοντες. Σε τοπικό επίπεδο, η άνοδος της θαλάσσιας στάθμης αναμένεται να παρουσιάζει σημαντική μεταβλητότητα σε σχέση με την παγκόσμια τάση και οι εκτιμήσεις για τη μελλοντική εξέλιξη εμφανίζουν δυσχέρειες. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η επικινδυνότητα που συνδέεται με το φαινόμενο ρυθμίζεται, εκτός από τον ρυθμό και το εύρος της ανόδου της στάθμης, και από τοπικούς παράγοντες, όπως η τεκτονική ανύψωση/καθίζιση, η στερεοπαροχή - ιδιαίτερα σε δελταϊκές περιοχές - και η παράκτια γεωμορφολογία. Εκτιμάται ότι εάν δεν υπάρξει τεκτονική και γεωδυναμική διόρθωση μιας ενδεχόμενης ανόδου της στάθμης της θάλασσας κατά 0,5 m, σε δελταϊκές περιοχές, όπως του Αλφειού και του Αξιού - Αλιάκμονα, το εύρος της υποχώρησης της ακτογραμμής, θα κυμανθεί μεταξύ 30-190 m και 50-2.750 m, αντίστοιχα (Παπανικολάου κ.α., 2011). Ανατολική Πελοπόννησος Δυτική Ελλάδα Ιόνιο Δυτική Πελοπόννησος Επικράτεια 2071-2100 3,80±1,14 2,2±1,9 1961-1990 4,16±1,27 2021-2050 4,15±1,27-0,1±0,9 2071-2100 4,18±1,27 0,6±2,2 1961-1990 3,09±1,11 2021-2050 3,06±1,10-1,1±1,3 2071-2100 3,01±1,07-2,5±1,7 1961-1990 4,95±0,86 2021-2050 4,88±0,84-1,3±1,1 2071-2100 4,78±0,80-3,4±1,4 1961-1990 3,60±1,09 2021-2050 3,57±1,08-0,8±1,1 2071-2100 3,53±1,06-2,0±1,6 1961-1990 5,02±0,87 2021-2050 5,00±0,86-0,3±0,9 2071-2100 5,01±0,84 0,1±1,4 Εικόνα 1.3.4 Τάση μεταβολής (mm ανά έτος) επιπέδου της θαλάσσιας στάθμης, για την περίοδο 1992-2014, όπως καταγράφεται από δορυφορικές μετρήσεις (ΕΕΑ, 2016) 50 51

4. Επιπτώσεις σχετικές με ακραία φαινόμενα Εικόνα 1.4.1 Μεταβολές στη μέση μέγιστη καλοκαιρινή θερμοκρασία (Average Summer Tmax) μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990, (β) 2071-2100 και 1961-1990 Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής ενδέχεται να είναι πιο σοβαρές εξαιτίας της αλλαγής της συχνότητας εμφάνισης ακραίων καιρικών φαινομένων, παρά εξαιτίας μιας μακροχρόνιας αλλαγής στο μέσο κλίμα. Αυτό συμβαίνει διότι μια αλλαγή στη μέση τιμή μπορεί να επιφέρει μια δυσανάλογη και μη- γραμμική επίπτωση σε ακραία γεγονότα, που ξεπερνούν κάποια στατιστικά κατώφλια αναφοράς. Εξαιτίας της πολυπλοκότητας των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των φυσικών συστημάτων και του κλιματικού συστήματος, οι επιπτώσεις από μία κλιματική αλλαγή δεν είναι εύκολο να εκτιμηθούν και να περιγραφούν πλήρως και άμεσα. Για αυτόν τον λόγο χρησιμοποιούνται ως δείκτες οι παρατηρούμενες μεταβολές σε εμφανή και μετρήσιμα χαρακτηριστικά των φυσικών συστημάτων, τα οποία παρουσιάζουν σημαντική εξάρτηση από την κλιματική αλλαγή και μπορούν να υποδηλώσουν αλλαγές στο σύνολο του συστήματος. Η εκτίμηση πραγματοποιείται με χρήση εξειδικευμένων μοντέλων, τα οποία χρησιμοποιούν δεδομένα για τις κλιματικές μεταβλητές, για το παρόν κλίμα, καθώς και προβολές τους για μελλοντικές περιόδους, ώστε να προβλεφθούν οι μελλοντικές μεταβολές των δεικτών. Οι εκτιμήσεις που παρουσιάζονται στη συνέχεια για τις ακραίες θερμοκρασίες και τις υδρολογικές μεταβλητές, προέκυψαν από τη χρήση των χωρικά διακριτών δεδομένων που δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο του κοινοτικού προγράμματος ENSEMBLES, με τη συμμετοχή του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, και έχει σαν αντικείμενο τη μοντελοποίηση ακραίων κλιματικών φαινομένων και τη μελέτη της αβεβαιότητάς τους. Τα δεδομένα προήλθαν από το κλιματικό μοντέλο RACMO2, με χωρική ανάλυση περίπου 25 χιλιομέτρων περίπου). Τα δεδομένα καλύπτουν μία χρονική περίοδο 30 ετών για το παρόν κλίμα (1961-1990) και δύο μελλοντικές χρονικές περιόδους (2021-2050 και 2071-2100), για τη μελέτη της κλιματικής αλλαγής σύμφωνα με το σενάριο Α1Β της IPCC. Το σενάριο Α1Β, όπως έχει αναφερθεί, είναι μετριοπαθές ως προς τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (Alcamo et al. 2007). Η εξέταση πραγματοποιείται σε καθεμία από τις επιλεγμένες κλιματικές περιοχές, στις οποίες εξετάσθηκε η μεταβολή των βασικών κλιματικών μεταβλητών στην προηγούμενη ενότητα, και τα αποτελέσματα απεικονίζονται χαρτογραφικά για τον ελλαδικό χώρο. Υπολογίζονται οι αλλαγές σε σχετικούς κλιματικούς δείκτες μεταξύ της κάθε μελλοντικής περιόδου (2021-2050 και 2071-2100) και της περιόδου αναφοράς (1961-1990). Η πρώτη μελλοντική περίοδος (2021-2050), καλύπτει τις ανάγκες των φορέων διαμόρφωσης πολιτικής, για τον προγραμματισμό τους κατά τα επόμενα χρόνια. Η δεύτερη περίοδος (2071-2100) είναι κατάλληλη να αναδείξει το εύρος των μεταβολών στο τέλος του 21 ου αιώνα. Για τη μεταβολή της έντασης των πλημμυρών παρουσιάζονται τα σχετικά αποτελέσματα της έκθεσης της Τράπεζας της Ελλάδας για τις περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής (ΕΜΕΚΑ, 2011). Οι εκτιμήσεις έχουν πραγματοποιηθεί για τα κλιματικά σενάρια Α1Β, Α2 και Β2, βάσει των κλιματικών μοντέλων ECHAM4 και HadCM3 (Lehner et al., 2006). 4.1. Ακραίες θερμοκρασίες Μέγιστη θερμοκρασία Οι μεταβολές στην μέση θερινή μέγιστη θερμοκρασία παρουσιάζονται στην Εικόνα 1.4.1. Για την περίοδο 2021-2050, αναμένεται αύξηση η οποία ξεπερνά τους 1,5 o C, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις φθάνει τους 2,5 o C. Για το 2071-2100 η αντίστοιχη αύξηση φθάνει τους 5 o C. Οι περιοχές που επηρεάζονται περισσότερο είναι οι ηπειρωτικές περιοχές στο εσωτερικό της χώρας, που βρίσκονται μακριά από την επίδραση της θάλασσας. Αντίθετα, περιοχές που επηρεάζονται από τη θαλάσσια αύρα παρουσιάζουν σημαντικά μικρότερες μεταβολές στις αντίστοιχες θερμοκρασίες (Κρήτη, νησιά Αιγαίου). Στην Εικόνα 1.4.2 αποτυπώνονται οι αλλαγές στον αριθμό των ημερών καύσωνα, όταν η θερμοκρασία ξεπερνά τους 35 o C, οι οποίες ασκούν σημαντική επίδραση στη δυσφορία του πληθυσμού, ειδικά στις αστικές περιοχές. Είναι εμφανές ότι σε όλη την ελληνική επικράτεια, ο αριθμός των ημερών, κατά τις οποίες η θερμοκρασία ξεπερνά τους 35 o C, αυξάνεται. Οι μεγαλύτερες αλλαγές αναμένονται στα πεδινά ηπειρωτικά της Στερεάς Ελλάδας, της Θεσσαλίας, της Νότιας Πελοποννήσου και της Κεντρικής Μακεδονίας, όπου φθάνουν μέχρι και 20 το 2021-2050 και μέχρι 40 το 2071-2100 επιπλέον ημέρες καύσωνα σε ετήσια βάση (σε σύγκριση με την περίοδο 1961-1990). Σχετικά μικρότερες αλλαγές θα παρατηρηθούν στην Κρήτη και την Αττική, με αύξηση στον αριθμό των ημερών καύσωνα που δε θα υπερβαίνει τις 15 επιπλέον μέρες το 2021-2050 και τις 30 επιπλέον ημέρες το 2071-2100. Στα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, η αύξηση στις αναμενόμενες ημέρες καύσωνα προβλέπεται να είναι μικρότερη, με 10 περισσότερες ημέρες το 2021-2050 και 15 επιπλέον ημέρες το 2071-2100. Η μικρότερη αύξηση κρίνεται φυσιολογική με δεδομένη τη θαλάσσια επίδραση, η οποία παίζει κυρίαρχο ρόλο στο μετριασμό των υψηλών θερμοκρασιών το καλοκαίρι, κυρίως εξαιτίας της ευεργετικής επίδρασης της θαλάσσιας αύρας. Έχει εκτιμηθεί ότι στα περισσότερα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας, τα "ψυχρά" καλοκαίρια στην περίοδο 2070-2100 θα είναι όσο ζεστά ήταν τα θερμότερα του πρόσφατου παρελθόντος (Lelieveld et al., 2012). Ειδικά για την περίπτωση της Αθήνας, το πιο καυτό καλοκαίρι της περιόδου 1961-1990, αυτό του 1987 (με τον περίφημο καύσωνα του Ιουλίου, που χαρακτηρίσθηκε από υψηλή θνησιμότητα), στο τέλος του αιώνα θα θεωρείται αρκετά ψυχρό, σε σχέση με τις αναμενόμενες συνθήκες. Εικόνα 1.4.2 Μεταβολές στον αριθμό ημερών με μέγιστη θερμοκρασία >35 o C μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990, (β) 2071-2100 και 1961-1990 52 53

Σημαντική παράμετρος είναι και η αλλαγή στον αριθμό των θερμών νυχτών κάθε χρόνο. Ως θερμές (ή τροπικές) νύχτες χαρακτηρίζονται εκείνες κατά τις οποίες η νυχτερινή ελάχιστη θερμοκρασία ξεπερνά τους 20 o C. Η παράμετρος αυτή συνδέεται στενά με την υγεία του πληθυσμού, καθώς μια θερμή νύχτα μετά από μια μέρα καύσωνα μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των επιπέδων δυσφορίας των πολιτών. Η Εικόνα 1.4.3 εμφανίζει τις αλλαγές σε αυτή την παράμετρο για την Ελλάδα. Οι θερμές νύχτες αναμένεται να αυξηθούν στο σύνολο της επικράτειας, όμως σε αυτήν την περίπτωση, σε αντίθεση με ότι αναμένεται για τις πολύ θερμές ημέρες, οι παράκτιες και νησιωτικές περιοχές είναι αυτές που πλήττονται περισσότερο σε σχέση με περιοχές στον ηπειρωτικό κορμό της χώρας. Η Κρήτη, οι παράκτιες περιοχές της Ανατολικής Ελλάδας και τα νησιά του Αιγαίου υπολογίζεται ότι θα βιώσουν, ανά έτος, 40 επιπλέον ημέρες το 2021-2050 και 80 επιπλέον ημέρες το 2071-2100 με υψηλές νυκτερινές θερμοκρασίες. Ωστόσο, στη Δυτική Ελλάδα και στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, η αύξηση θα είναι μικρότερη από 30 μέρες το 2021-2050 και από 70 μέρες το 2071-2100. Στη Δυτική Μακεδονία, θα παρατηρηθούν οι μικρότερες αυξήσεις, ως 15 ημέρες το 2021-2050 και ως 30 ημέρες το 2071-2100. Εικόνα 1.4.3 Μεταβολές στον αριθμό ημερών με ελάχιστη θερμοκρασία >20 o C μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 (β) 2071-2100 και 1961-1990 Η αυξημένη θερμοκρασία επιδρά στην άνεση (ή τη δυσφορία) που αισθάνεται ο άνθρωπος, σε βαθμό ο οποίος εξαρτάται επιπλέον από την υγρασία του περιβάλλοντος. Για την εκτίμηση της αισθητής θερμότητας κατά την έκθεση σε ζέστη και υγρασία χρησιμοποιείται ο δείκτης humidex (Masterton and Richardson 1979). Ο δείκτης εκφράζει τη θερμοκρασία όπως γίνεται αισθητή από τον άνθρωπο και εφαρμόζεται σε θερινές και γενικά θερμές περιόδους. Τιμές του δείκτη που πλησιάζουν και υπερβαίνουν τους 40 C σχετίζονται με έντονη αίσθηση δυσφορίας και υποδεικνύουν την ανάγκη να αποφεύγεται η κόπωση. Η Εικόνα 1.4.4 παρουσιάζει τις μεταβολές στη διάρκεια της περιόδου του έτους όπου ο δείκτης humidex ξεπερνά τους 38 o C. Επισημαίνεται ότι, αντίθετα με την περίπτωση των καυσώνων, όπου τα ηπειρωτικά διαμερίσματα έχουν τις μεγαλύτερες αλλαγές, εδώ είναι τα παράκτια και νησιωτικά συμπλέγματα της χώρας αυτά που επηρεάζονται περισσότερο. Εικόνα 1.4.4 Μεταβολές στον αριθμό ημερών με έντονη δυσφορία μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 και (β) 2071-2100 και 1961-1990 Ειδικά στα παράκτια του Ιονίου και στα Δωδεκάνησα θα αυξηθεί η διάρκεια της περιόδου με humidex >38 o C κατά 20 ημέρες το 2021-2050 και κατά 40 ημέρες το 2071-2100. Αυτό θα έχει αντίκτυπο στη δυσφορία και κατ επέκταση στην υγεία του πληθυσμού. Αυξήσεις της τάξης των 15 ημερών για την περίοδο 2021-2050 και 25 ημερών για την περίοδο 2071-2100 θα έχουν τα πεδινά ηπειρωτικά και η Κρήτη, ενώ οι ορεινές περιοχές φαίνεται ότι δε θα έχουν σημαντικές μεταβολές σε αυτή την παράμετρο και θα διατηρήσουν το δροσερό καλοκαιρινό κλίμα τους. Η άνοδος των θερινών μεγίστων θερμοκρασιών και η παρατήρηση ακραία υψηλών τιμών αναμένεται να έχει σημαντικές πρόσθετες συνέπειες, όπως οι αυξημένες ενεργειακές ανάγκες για ψύξη, αλλά και ο αυξημένος δευτερογενής σχηματισμός φωτοχημικών ρύπων στην ατμόσφαιρα (Lelieveld et al., 2014). 54 55

Στον ακόλουθο πίνακα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα για τις μεταβολές των δεικτών που σχετίζονται με την αύξηση της θερμοκρασίας, κατά τη θερμή περίοδο του έτους. Εικόνα 1.4.5 Μεταβολές στη μέση ελάχιστη χειμερινή θερμοκρασία (Average Winter Tmin) μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990, (β) 2071-2100 και 1961-1990 Πίνακας 1.4.1 Αυξητικές μεταβολές στους δείκτες σχετικά με την αύξηση της θερινής θερμοκρασίας για τις 13 κλιματικές περιοχές της Ελλάδας. Η πρώτη τιμή σε κάθε κελί του πίνακα αντιστοιχεί στην περίοδο 2021-2050 και η δεύτερη τιμή στην περίοδο 2071-2100 Μέγιστη θερινή θερμοκρασία ( o C) Tmax > 35 o C (ημέρες) Tmin > 20 o C (ημέρες) Έντονη δυσφορία (ημέρες) Δυτική Ελλάδα 2 4 20 40 20 50 20 40 Κεντρική και Ανατολική Ελλάδα 2 4,5 20 40 35 65 15 30 Αττική 1,7 4 15 35 40 70 15 25 Δυτική και Κεντρική Μακεδονία 2 4 20 40 15 20 5 10 Ανατολική Μακεδονία - Θράκη 2 4 15 40 20 50 10 20 Δυτική Πελοπόννησος 2 4 20 40 25 60 20 40 Ανατολική Πελοπόννησος 2,5 4,5 20 40 25 60 10 25 Κρήτη 1,5 3,5 15 35 40 70 15 30 Δωδεκάνησα 1,5 3,5 10 15 40 70 20 40 Κυκλάδες 1,5 3,5 10 15 30 60 10 20 Ανατολικό Αιγαίο 1,5 3,5 10 15 30 60 10 25 Βόρειο Αιγαίο 1,5 3,5 10 15 25 50 10 20 Ιόνιο 1,5 3,5 10 15 25 50 20 40 Εικόνα 1.4.6 Μεταβολές στον αριθμό των νυχτερινών παγετών μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 και (β) 2071-2100 και 1961-1990 Ελάχιστη θερμοκρασία Στην Εικόνα 1.4.5 απεικονίζονται οι αλλαγές στη μέση ελάχιστη χειμερινή θερμοκρασία. Οι μέσες ελάχιστες χειμερινές θερμοκρασίες αυξάνονται λιγότερο σε σχέση με τις μέσες μέγιστες θερινές. Όλες οι περιοχές της Ελλάδας αναμένεται να έχουν, κατά περίπου 1,5 o C το 2021-2050 και κατά 3,5 o C το 2071-2100, θερμότερες ελάχιστες θερμοκρασίες τον χειμώνα. Τα αποτελέσματα αυτά είναι σε αντιστοιχία με ευρήματα σε μεγάλη κλίμακα, σύμφωνα με τα οποία, κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχει παρατηρηθεί σημαντική τάση αύξησης των ελαχίστων θερμοκρασιών. Αυτή η άνοδος της θερμοκρασίας θα είναι μεγαλύτερη στις πιο ορεινές περιοχές, κυρίως στις οροσειρές της Πίνδου και της νότιας Ελλάδας. Εκεί η αύξηση θα φτάσει τους 2 o C το 2021-2050 και τους 4 o C το 2071-2100. Η άνοδος αυτής της παραμέτρου μπορεί να επηρεάσει τα δάση που είναι συνηθισμένα σε ψυχρότερες συνθήκες. Αν οι συνθήκες γίνουν απαγορευτικές για ορισμένες κατηγορίες δασών (π.χ. δάση ελάτης), ενδέχεται αυτά να αρχίσουν να αναπτύσσονται σε μεγαλύτερα υψόμετρα. Αντίθετα, μια θετική πτυχή της ανόδου της ελάχιστης θερμοκρασίας θα αποτελέσει η μειωμένη ενεργειακή απαίτηση για θέρμανση κατά τη χειμερινή περίοδο. Στην Εικόνα 1.4.6 παρουσιάζονται οι αλλαγές στον αριθμό των νυχτερινών παγετών ανά έτος. Η παράμετρος αυτή είναι πολύ σημαντική για τις αγροτικές περιοχές, ειδικότερα για αυτές που υπάρχουν ευαίσθητες καλλιέργειες, όπως είναι τα εσπεριδοειδή. Μειώσεις της τάξης των 15 ημερών για το 2021-2050 και των 40 ημερών για το 2071-2100 διαφαίνονται για τη Μακεδονία και Θράκη. Μειώσεις κατά 10-15 ημέρες το 2021-2050 και κατά 25 ημέρες το 2071-2100 εκτιμώνται για τα ηπειρωτικά της Θεσσαλίας και της Πελοποννήσου. Μικρότερες μειώσεις αναμένονται στις υπόλοιπες περιοχές του ελλαδικού χώρου, κυρίως διότι αυτές ήδη χαρακτηρίζονται από μικρό αριθμό ημερών με νυχτερινό παγετό στο παρόν κλίμα. 56 57

Σαν αποτέλεσμα της πρώιμης λήξης και αργότερης έναρξης των ανοιξιάτικων και φθινοπωρινών παγετών αντίστοιχα, αναμένεται η χρονική επέκταση της βλαστητικής περιόδου, η οποία καθορίζεται από την επικράτηση ευνοϊκών συνθήκων για ανάπτυξη φυτών και καλλιεργειών. Οι μεγαλύτερες αναμενόμενες αυξήσεις, οι οποίες εστιάζονται στον ορεινό ηπειρωτικό κορμό της χώρας, θα φθάσουν έως και τις 20 και 35 επιπλέον ημέρες, για το 2021-2050 και το 2071-2100, αντίστοιχα. Στις υπόλοιπες περιοχές θα υπάρξουν αυξήσεις 10-15 ημέρες το 2021-2050 και 15-25 ημέρες το 2071-2100. Στην Εικόνα 1.4.7 συνοψίζονται οι αλλαγές στη διάρκεια της βλαστητικής περιόδου. Στον Πίνακα 1.4.2 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα για τις μεταβολές των δεικτών που σχετίζονται με την αύξηση της ελάχιστης ημερήσιας θερμοκρασίας και τις συνεπαγόμενες επιπτώσεις. Εικόνα 1.4.7 Μεταβολές στη διάρκεια της βλαστητικής περιόδου μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 και (β) 2071-2100 Πίνακας 1.4.2 Αυξητικές μεταβολές στους δείκτες σχετικά αύξηση της ελάχιστης ημερήσιας θερμοκρασίας για τις 13 κλιματικές περιοχές της Ελλάδας. Μεταβολές με αρνητικό πρόσημο υποδηλώνουν μειώσεις. Η πρώτη τιμή σε κάθε κελί του πίνακα αντιστοιχεί στην περίοδο 2021-2050 και η δεύτερη τιμή στην περίοδο 2071-2100 Ελάχιστη χειμερινή θερμοκρασία ( o C ) Αριθμός παγετών (ημέρες) Βλαστητική περίοδος (ημέρες) Δυτική Ελλάδα 2 4 0 0 20 35 Κεντρική και Ανατολική Ελλάδα 1,5 3,5-10 -25 10 20 Αττική 1,5 3,5-5 -5 10 15 Δυτική και Κεντρική Μακεδονία 1,5 3,5-15 -40 15 35 Ανατολική Μακεδονία - Θράκη 1,5 3,5-15 -30 10 20 Δυτική Πελοπόννησος 1,5 3,5-5 0 10 15 Ανατολική Πελοπόννησος 1,5 3,5-10 -15 10 15 Κρήτη 1,5 3,5 0 0 10 15 Δωδεκάνησα 1,5 3,5 0 0 10 15 Κυκλάδες 1,5 3,5 0 0 10 15 Ανατολικό Αιγαίο 1,5 3,5 0 0 10 15 Βόρειο Αιγαίο 1,5 3,5 0 0 10 15 Ιόνιο 1,5 3,5 0 0 10 15 58 59

4.2. Διαταραχές υδρολογικού κύκλου Βροχοπτώσεις Στην Εικόνα 1.4.8 αποτυπώνονται οι βραχυπρόθεσμες μεταβολές των βροχοπτώσεων, εκφρασμένες ως ποσοστιαία μεταβολή στην ποσότητα του νερού που πέφτει σε σύντομο χρονικό διάστημα (εντός τριών συνεχόμενων ημερών στην υπό εξέταση περίπτωση), κατά τη διάρκεια του έτους. Η αυξητική τάση αυτής της παραμέτρου, που συνδυάζεται με μια παράλληλη μείωση στη συνολική ετήσια βροχόπτωση, συνεπάγεται ότι περισσότερες και πιο ραγδαίες βροχές θα σημειώνονται σε σύντομα χρονικά διαστήματα, αυξάνοντας τον κίνδυνο πλημμυρικών φαινομένων. Οι ξαφνικές πλημμύρες (flash floods) αποτελούν ένα ιδιαίτερα ανησυχητικό φαινόμενο, ειδικά αν μεταβληθεί η συχνότητά τους με την κλιματική αλλαγή. Παρατηρείται ισχυρή χωρική διαφοροποίηση για τις αναμενόμενες μεταβολές στην περίοδο 2021-2050. Ορισμένες περιοχές της Ελλάδας δεν εμφανίζουν καμία ουσιαστική μεταβολή για το 2021-2050, όπως για παράδειγμα η Δυτική Ελλάδα, η Ανατολική Μακεδονία-Θράκη και η Κρήτη. Αντίθετα, άλλες περιοχές παρουσιάζουν σημαντικές αυξήσεις στην ένταση των ακραίων βροχοπτώσεων. Ειδικότερα στην ανατολική ηπειρωτική χώρα το συνολικό ποσό βροχής που σημειώνεται σε διάστημα τριών ημερών αυξάνεται κατά 20%, το 2021-2050. Η κατάσταση φαίνεται να αλλάζει σημαντικά μέχρι το τέλος του 21 ου αιώνα. Σε περιοχές της Δυτικής Ελλάδας και της Θράκης, η ποσότητα των ραγδαίων βροχοπτώσεων μειώνεται κατά 10-20%, ενώ αντίθετα, στην Ανατολική Στερεά και Βορειοδυτική Μακεδονία, η παράμετρος αυτή αυξάνεται κατά 30%. Στις υπόλοιπες περιοχές υπάρχουν μικρές αυξομειώσεις. Ξηρασία Εικόνα 1.4.8 Ποσοστιαία μεταβολή στη συνολική βροχόπτωση σε διάστημα 3 συνεχόμενων ημερών μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 και (β) 2071-2100 και 1961-1990 Εικόνα 1.4.9 Μεταβολές στη μέγιστη διάρκεια της ξηρής περιόδου (σε ημέρες) μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 και (β) 2071-2100 και 1961-1990 Στη συνέχεια εξετάζονται οι αλλαγές στη διάρκεια των περιόδων ξηρασίας, δηλαδή οι αλλαγές στη διάρκεια των διαδοχικών ημερών στις οποίες οι βροχοπτώσεις είναι λιγότερες από 1mm την ημέρα (Εικόνα 1.4.9). Γίνεται φανερό ότι η διάρκεια των ξηρών περιόδων αυξάνεται. Αύξηση μικρότερη από 10 ημέρες παρατηρείται στη Δυτική χώρα για την περίοδο 2021-2050. Για την περίοδο 2071-2100, η Δυτική και Βόρεια Ελλάδα θα έχουν αυξήσεις μικρότερες από 20 ημέρες. Οι μεγαλύτερες αυξήσεις παρατηρούνται στην ανατολική ηπειρωτική χώρα (Ανατολική Στερεά, Ανατολική Πελοπόννησο και Εύβοια) και Βόρεια Κρήτη, όπου αναμένονται περισσότερες από 20 επιπλέον ημέρες ξηρασίας μέχρι το 2021-2050 και μέχρι 40 ημέρες το 2071-2100. 60 61

4.3. Δασικές πυρκαγιές Οι δασικές πυρκαγιές, όπως και κάθε άλλη φυσική διαδικασία ενός οικοσυστήματος, επηρεάζονται πολύ εύκολα από την κλιματική αλλαγή, καθώς η συμπεριφορά της φωτιάς συναρτάται άμεσα με την υγρασία της καύσιμης ύλης, που με τη σειρά της καθορίζεται από τη βροχόπτωση, τη σχετική υγρασία και θερμοκρασία του αέρα και την ταχύτητα του ανέμου. Συνεπώς, η προβλεπόμενη άνοδος της μέσης θερμοκρασίας εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής θα αυξήσει την ξηρότητα της καύσιμης ύλης, ελαττώνοντας τη σχετική υγρασία, με το φαινόμενο αυτό να γίνεται πιο έντονο στις περιοχές που μειώνεται η βροχόπτωση. Παράλληλα η αύξηση της συχνότητας εμφάνισης ακραίων καιρικών συνθηκών αναμένεται να έχει μεγάλη επίπτωση στην τρωτότητα των δασών από πυρκαγιές. Η Εικόνα 1.4.10 παρουσιάζει τις αλλαγές στον αριθμό των ημερών με εξαιρετικά αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιάς, μια παράμετρο εξίσου σημαντική για δασικές, γεωργικές και τουριστικές περιοχές. Ο κίνδυνος πυρκαγιάς εκτιμάται βάσει του ημερησίου δείκτη επικινδυνότητας πυρκαγιάς (FWI), ο οποίος χρησιμοποιείται παγκόσμια για την εκτίμηση του κινδύνου πυρκαγιάς σε ένα γενικευμένο τύπο καυσίμου. Ο υπολογισμός του δείκτη πραγματοποιείται με βάση παραμέτρους που σχετίζονται με την υγρασία ανά είδος καύσιμης ύλης κα με την ένταση και διάδοση της πυρκαγιάς. Για τον υπολογισμό απαιτούνται δεδομένα μόνο για καιρικές μεταβλητές και συγκεκριμένα για τη θερμοκρασία, τη σχετική υγρασία, την ταχύτητα ανέμου και τις βροχοπτώσεις. Υψηλές τιμές του δείκτη (FWI >30) σχετίζονται με εξαιρετικά αυξημένο κίνδυνο εκδήλωσης δασικής πυρκαγιάς (Goοd et al., 2008). Εκτιμάται ότι το διάστημα με εξαιρετικά αυξημένο κίνδυνο για πυρκαγιά αυξάνεται κατά 20 ημέρες το 2021-2050 και κατά 40 ημέρες το 2071-2100, σε όλη την Ανατολική Ελλάδα από τη Θράκη ως την Πελοπόννησο. Μικρότερες αυξήσεις αναμένονται στη Δυτική Ελλάδα, κυρίως λόγω του υγρότερου κλίματος της περιοχής. Στον Πίνακα 1.4.3 συνοψίζονται οι μεταβολές στις παραμέτρων που σχετίζονται με διαταραχές στον υδρολογικό κύκλο και δασικές πυρκαγιές, για τις 13 γεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας. Πίνακας 1.4.3 Μεταβολές στους δείκτες σχετικά με τις βροχοπτώσεις, την ξηρασία και τις δασικές πυρκαγιές για τις 13 κλιματικές περιοχές της Ελλάδας. Μεταβολές με αρνητικό πρόσημο υποδηλώνουν μειώσεις. Η πρώτη τιμή σε κάθε κελί του πίνακα αντιστοιχεί στην περίοδο 2021-2050 και η δεύτερη τιμή στην περίοδο 2071-2100 Μέγιστη βροχόπτωση σε 3 ημέρες (%) Διάρκεια ξηρής περιόδου (ημέρες) Ακραίος κίνδυνος πυρκαγιάς (ημέρες) Δυτική Ελλάδα 0-10 10 20 10 30 Κεντρική και Ανατολική Ελλάδα 20 0 15 25 20 40 Αττική 10 25 20 35 15 35 Δυτική και Κεντρική Μακεδονία 10 20 10 20 20 40 Ανατολική Μακεδονία - Θράκη 0 0 10 25 20 40 Δυτική Πελοπόννησος 0-15 15 30 15 30 Ανατολική Πελοπόννησος 15 10 20 45 20 40 Κρήτη 0 0 20 40 15 35 Δωδεκάνησα 0 0 10 30 10 25 Κυκλάδες 0 0 10 30 10 25 Ανατολικό Αιγαίο 15 15 10 40 10 30 Βόρειο Αιγαίο 0 10 10 30 10 30 Ιόνιο 0 20 15 30 10 25 Εικόνα 1.4.10 Μεταβολές στον αριθμό ημερών με εξαιρετικά αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιάς μεταξύ (α) 2021-2050 και 1961-1990 και (β) 2071-2100 και 1961-1990 4.4. Πλημμυρικά φαινόμενα Όπως είναι τυπικό για τις περιοχές της Μεσογείου, έτσι και στην περίπτωση της Ελλάδας, το συνηθέστερο είδος πλημμυρών είναι οι αιφνίδιες πλημμύρες (flash floods), ένα φαινόμενο με ιδιαίτερα καταστροφικές συνέπειες. Τα πλημμυρικά φαινόμενα στην Ελλάδα - κατά κανόνα μικρής διάρκειας - συνήθως συνδέονται με βροχοπτώσεις υψηλής ραγδαιότητας. Οι πλημμύρες παρουσιάζουν μεγάλες απορροές και η εμφάνιση τους επηρεάζεται από το περιορισμένο μέγεθος των υδρολογικών λεκανών. Οι μελλοντικές κλιματικές μεταβολές ενδέχεται να οδηγήσουν στην αύξηση της συχνότητας των πλημμυρών (Parry et al. 2007), λόγω της αύξησης της έντασης των βροχοπτώσεων. Η πιθανότητα εμφάνισης αναμένεται αυξημένη για την περίπτωση των αιφνίδιων και αστικών πλημμυρών (Kundzewicz et al., 2007). Στην περίπτωση της Ελλάδας, το ζήτημα των αστικών πλημμυρών θεωρείται βαρύνουσας σημασίας, καθώς οι επικρατούσες συνθήκες οικιστικής ανάπτυξης ενεργούν εις βάρος των αποστραγγιστικών συστημάτων και δυνητικά πολλαπλασιάζουν τις οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες των πλημμυρικών φαινομένων. Στην Εικόνα 1.4.11 (επόμενη σελίδα) παρουσιάζονται οι μεταβολές της πιθανότητας υπέρβασης του κατωφλίου έντασης βροχόπτωσης (Cannon and Gartner, 2005), πέρα από το οποίο προκύπτει αυξημένος κίνδυνος πλημμύρας, για τα τρία κλιματικά σενάρια Α1Β (για το 2090-2099) και Α2, Β2 (για το 2070-2100). Η μέση εκατοστιαία μεταβολή πιθανότητας υπέρβασης ορίου εκτιμάται σε 6,45% για το σενάριο Β2, 24,7% για το σενάριο Α2 και 30,15% για το σενάριο Α1Β. Παρατηρούνται σημαντικές αυξομειώσεις στην εκτιμώμενη πιθανότητα πλημμυρών κατά τόπους ανάλογα με το κλιματικό σενάριο. Για τα σενάρια Α2 και Β2 αναμένεται αυξημένη πιθανότητα εκδήλωσης πλημμυρών κατά 2,6 (Α2) και 3 (Β2) φορές στη Δ. Πελοπόννησο, Ήπειρο και Δ. Μακεδονία. Αντίθετα μειώσεις αναμένονται στην Κ. Ελλάδα και την Κ. Μακεδονία, κατά 50% (Α2) έως 90% (Β2). Υπό το Σενάριο Α1Β για το τέλος του αιώνα, σχεδόν σε όλη την επικράτεια διαφαίνεται αύξηση της πιθανότητας έως και 168%, όπου η Κ. Μακεδονία και η Θεσσαλία παρουσιάζουν τις μεγαλύτερες μεταβολές. Αντίθετα, μειώσεις προκύπτουν στη Ν. Πελοπόννησο, τη Β. Κρήτη και τα Δωδεκάνησα, έως και 35%. 62 63

Εικόνα 1.4.11 Μεταβολές πιθανότητας υπέρβασης του κατωφλίου έντασης βροχόπτωσης πέρα από το οποίο προκύπτει αυξημένος κίνδυνος πλημμύρας μεταξύ των 2070-2100 (A2, Β2), 2090-2099 (Α1Β) και 1961-1990 (EMEKA, 2011) 5. Βιοφυσικές και κοινωνικόοικονομικές επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής σε εθνικό επίπεδο, συνοψίζονται στη σχετική μελέτη της Επιτροπής Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής στην Ελλάδα, που έχει εκδοθεί από την Τράπεζα της Ελλάδας (EMEKA, 2011) και τις συναφείς τομεακές μελέτες. Η μελέτη εξετάζει τα διάφορα σενάρια εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου για την αναμενόμενη κλιματική μεταβολή κατά τα επόμενα έτη, τα οποία αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο της τρίτης έκθεσης της διακυβερνητικής επιτροπής του Ο.Η.Ε. για την κλιματική αλλαγή (Nakicenovic et al., 2000). Τα πιο ακραία εξ αυτών, σενάρια Β2 (ηπιότερο) και Α2 (δυσμενέστερο) προβλέπουν για το τέλος του 21ου αιώνα, σε σχέση με την περίοδο αναφοράς 1961-1990: αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα μεταξύ 3,0 o C και 4,5 o C. μείωση της βροχόπτωσης μεταξύ 5% και 19%, σε επίπεδο επικράτειας. μείωση της σχετικής υγρασίας, για το σύνολο της επικράτειας, μεταξύ 1% και 4,5%. μείωση της νεφοκάλυψης μεταξύ 8% και 16%. αύξηση της έντασης της ηλιακής ακτινοβολίας μεταξύ 2,3 και 4,5 W m -2. αύξηση των μέσων ταχυτήτων για τους Ετησίες ανέμους έως και 10%. άνοδο της θαλάσσιας στάθμης, που θα κυμαίνεται από 0,2 έως και 2 μέτρα. Στη βάση αυτών των δυνητικών μεταβολών πραγματοποιούνται οι ακόλουθες εκτιμήσεις για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής ανά τομέα: Οικοσυστήματα: Προβλέπονται σοβαρές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα, καθώς η Ελλάδα - όπως και οι υπόλοιπες Μεσογειακές χώρες - αναμένεται να χάσει υπό προϋποθέσεις, έως και το 100% της τρέχουσας αφθονίας των ειδών της. Ιδιαίτερα ευάλωτα εμφανίζονται τα ενδημικά είδη, κυρίως σε περιοχές όπου δεν υπάρχει η δυνατότητα μετανάστευσης. Έως και το 47% των αυτόχθονων ειδών ψαριών στα εσωτερικά ύδατα της Ελλάδας απειλούνται από την κλιματική αλλαγή. Πολλά εφήμερα οικοσυστήματα υγροτόπων αναμένεται να εξαφανισθούν και πολλά άλλα να συρρικνωθούν μόνιμα. Σημαντικό είναι το ενδεχόμενο επηρεασμού της ποιότητας και διαθεσιμότητας του νερού των λιμνών. Στο θαλάσσιο περιβάλλον, η άνοδος της θερμοκρασίας και η μεταβολή των βιοχημικών και φυσικών ιδιοτήτων του νερού είναι πιθανό να έχουν επιπτώσεις στη θαλάσσια βιοποικιλότητα, ευνοώντας την εξάπλωση ασθενειών, την εμφάνιση τοξικών φυτών και τη διάδοση θερμόφιλων ειδών. Γενικότερα, στην περιοχή της Μεσογείου, το ευμετάβλητο περιβαλλοντικό σκηνικό ευνοεί την εισβολή και τον εγκλιματισμό χωροκατακτητικών ξενικών ειδών τα οποία επηρεάζουν τα υδάτινα οικοσυστήματα. Οι γενικευμένες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στις υπηρεσίες οικοσυστήματος, αναμένεται να περιορίσουν τις δυνατότητες προσαρμογής σε αυτήν, κινητοποιώντας μια δύσκολα αντιστρέψιμη κυκλική διαδικασία (Βέλλα κ.α., 2011). Η κλιματική αλλαγή αναμένεται, επίσης, να επηρεάσει τα δασικά οικοσυστήματα, με σημαντικές μεταβολές στη σύνθεση και χωρική κατανομή των δασών. Προβλέπεται η συρρίκνωση των εκτάσεων των παραγωγικών δασών, σε ποσοστά έως και 4-8%, για το δυσμενές σενάριο, ανάλογα με το είδος τους. To 1-2% των παράκτιων δασικών οικοσυστημάτων κινδυνεύουν με ερημοποίηση. Παρά την προβλεπόμενη επέκταση της αυξητικής περιόδου των φυτών, η συνεπαγόμενη μείωση της παραγωγής ξυλείας θα ανέλθει σε 27-35%, ενώ αναμένεται μείωση της λιβαδικής παραγωγής (10-25%). Η άνοδος της θερμοκρασίας, όπως έχει αναφερθεί και στην ενότητα 1.4, θα οδηγήσει σε αύξηση του αριθμού των πυρκαγιών. Σε αυτήν την περίπτωση η αναμενόμενη διεύρυνση της συνολικής καμένης έκτασης εκτιμάται σε 10-20%. Έμμεση επίδραση, με δυνητικές επιπτώσεις στις προσπάθειες μετριασμού της κλιματικής αλλαγής, αποτελεί η συνεπακόλουθη επιβράδυνση του ρυθμού δέσμευσης άνθρακα (35-50%, έως το τέλος του αιώνα). Επισημαίνεται ότι, λόγω της διαχείρισης που εφαρμόσθηκε κατά το παρελθόν, τα δασικά οικοσυστήματα, που καλύπτουν μεγάλο μέρος της χερσαίας επιφάνειας της Ελλάδας, είναι ιδιαίτερα υποβαθμισμένα και οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής αναμένονται να περιορίσουν ακόμα περισσότερο την παραγωγή τους σε σχέση με το δυναμικό τους (Νάστης κ.α., 2011). Γεωργική παραγωγή: Στην Ελλάδα, δίνεται έμφαση κυρίως στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής σε καλλιέργειες σίτου, βαμβακιού, αραβοσίτου, ελιάς και αμπέλου, οι οποίες καταλαμβάνουν τις μεγαλύτερες εκτάσεις γεωργικής γης στη χώρα (Καραμάνος και Βολουδάκης, 2008). Υπό το ηπιότερο σενάριο Β2, θα ευνοηθεί η γεωργική παραγωγή βορειότερα και ανατολικά (Μακεδονία και Θράκη). Αντίθετα, το σενάριο Α2 θα έχει δυσμενείς επιπτώσεις στην παραγωγή. Πιο ευαίσθητη εμφανίζεται η καλλιέργεια σίτου, ενώ η παραγωγή βαμβακιού θα υποστεί μειώσεις, ιδιαίτερα στην Κεντρική και Ανατολική Ελλάδα. Οι επιπτώσεις στην παραγωγή των δενδροκαλλιεργειών, έως τα μέσα του αιώνα, αναμένεται να είναι από ουδέτερες έως θετικές, όμως, προς το τέλος του αιώνα, οι αρνητικές επιπτώσεις θα αυξηθούν, ιδίως στη νότια Ελλάδα. Η καλλιέργεια κηπευτικών θα μετατοπισθεί βορειότερα και η παραγωγή θα αυξηθεί, ως συνέπεια της επέκτασης της καλλιεργητικής περιόδου. Το γεωργικό εισόδημα, λόγω των συνολικών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, αναμένεται να αυξηθεί μέχρι το 2100, σε ποσοστά 2,92-13,37% του ΑΕΠ, στην περίπτωση που δε ληφθούν υπόψη οι επιπτώσεις της ερημοποίησης στην απόδοση των καλλιεργειών. Αν συμπεριληφθούν οι αρνητικές επιδράσεις της ερημοποίησης, οι συνολικές επιπτώσεις κυμαίνονται από οφέλη 3,31% έως ζημίες 14,84% του ΑΕΠ. Οι επιπτώσεις διαφοροποιούνται περαιτέρω αν συνεκτιμηθούν οι μεταβολές και άλλων παραγόντων που επηρεάζουν τη γεωργική παραγωγή και σχετίζονται με τις κλιματικές μεταβολές, όπως η επίδραση των ζιζανί- 64 65

ων και των επιβλαβών εντόμων (Σκούρτος κ.α., 2011α). Επίσης, οι προβλέψεις θα μπορούσαν να επιβαρυνθούν ακόμα περισσότερο εάν λαμβάνονταν υπόψη οι επιπτώσεις από την αύξηση της συχνότητας των ακραίων φαινομένων. Αλιεία: Έχει εκτιμηθεί ότι αύξηση της μέσης θερμοκρασίας στην επιφάνεια του Αιγαίου κατά 1 o C συνδέεται με μείωση του συνόλου των αλιευμάτων κατά 0,8%, ως προς τη μέση τιμή. Μια δυνητική αύξηση της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας κατά 3,3 o C έως το 2100 θα οδηγούσε σε μείωση κατά 2,5% του πληθυσμού των αλιευμάτων. Η παραγωγή δεν αναμένεται να μειωθεί σημαντικά, αλλά θα πραγματοποιηθεί ανακατανομή των ποσοτήτων των ειδών που αλιεύονται και θα προστεθούν μεταναστευτικά είδη. Επίσης, θα ενισχυθεί η είσοδος και επικράτηση θερμόφιλων φυτικών και ζωικών υδρόβιων ειδών, με μεταβολές στη βιοποικιλότητα και πιθανά τοξικά φαινόμενα. Στην περίπτωση των εκτρεφόμενων ιχθύων η αύξηση της θερμοκρασίας αναμένεται να οδηγήσει σε αύξηση του ρυθμού ανάπτυξης και αύξηση της παραγωγής. Αντίθετα, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας πιθανώς θα έχει επιπτώσεις για τις παράκτιες εγκαταστάσεις εκτροφής. Η αύξηση των επιπέδων CO 2 ενδέχεται να συνοδευθεί από οξίνιση των υδατοσυλλογών, με πιθανές συνέπειες σε είδη ευαίσθητα σε χαμηλότερες τιμές ph. Επίσης, οι μεταβολές που σχετίζονται με την ακραία βροχόπτωση είναι δυνατό να οδηγήσουν σε αυξομειώσεις της παροχής των ποταμών, με συνεπακόλουθες μεταβολές σε υδατοκαλλιέργειες στην περιοχή των εκβολών τους (Παπουτσόγλου, 2011). Υδάτινοι πόροι: Σύμφωνα με τα εξεταζόμενα σενάρια, αναμένεται η μείωση της ποσότητας των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων και η αύξηση της εξατμισιοδιαπνοής, η οποία στο ξηρό κλίμα της Ελλάδας αποτελεί σημαντική παράμετρο του υδρολογικού κύκλου. Κατά συνέπεια, αναμένεται γενική μείωση της τροφοδοσίας και ανανέωσης του ύδατος των υδροφόρων οριζόντων. Η μείωση του όγκου ύδατος που κατεισδύει από την επιφάνεια προς τους υπογείους υδροφόρους ορίζοντες, έως το 2050, θα είναι 14-22% και έως το 2100, 30-54%. Κατ επέκταση, οι αναμενόμενες μεταβολές θα έχουν άμεσες επιπτώσεις στο είδος και στην έκταση των καλλιεργειών. Προβλέπεται επέκταση των υφάλμυρων παράκτιων ζωνών, ως αποτέλεσμα του μειωμένου δυναμικού των χερσαίων υδάτων, λόγω της μειωμένης τροφοδοσίας και της υπεράντλησης. Επίσης, θα αυξηθεί η συγκέντρωση ρύπων στις παράκτιες περιοχές και στη θάλασσα, λόγω της ελαττωμένης αραίωσης. Η αποδόμηση των δελταϊκών περιοχών που ήδη παρατηρείται θα εντατικοποιηθεί (Στουρνάρας κ.α., 2011). Οι μεταβολές στον όγκο των επιφανειακών απορροών, στα διαθέσιμα αποθέματα υπογείων υδάτινων πόρων, αλλά και γενικά στην ποιότητα των υδάτων συνδέονται με οικονομικές επιπτώσεις, λόγω της μειωμένης παραγωγικότητας, ιδίως στον γεωργικό τομέα και του αυξημένου κόστους απορρύπανσης. Η συνολική ζημία για την ελληνική οικονομία, σε παρούσες αξίες, εκτιμάται, ότι με επιτόκιο προεξόφλησης 1% και υπό το δυσμενές σενάριο Α2, θα ανέλθει σε 1,69% του ΑΕΠ (0,58% αντίστοιχα με επιτόκιο προεξόφλησης 3%) [Σκούρτος κ.α., 2011β]. Παράκτιες περιοχές: Οι κύριες επιπτώσεις που αφορούν το δομημένο περιβάλλον και τους ανθρώπους που κατοικούν σε παράκτιες περιοχές σχετίζονται με την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας εξετάζεται υπό το πρίσμα τόσο των μακροπρόθεσμων προβλέψεων για τη μέση στάθμη, όσο και της αύξησης της συχνότητας των κυματικών καταιγίδων (πρόσκαιρη άνοδος), λόγω της διατάραξης του υδρολογικού κύκλου. Το συνολικό κόστος λόγω της μακροχρόνιας ανόδου κατά 0,5m και 1m της στάθμης του νερού στην ελληνική παράκτια ζώνη, λόγω των αρνητικών επιπτώσεων για την οικιστική, τουριστική, υγροτοπική, δασική και γεωργική χρήση της γης, εκτιμάται σε 4,4 και 10,5 δισεκατομμύρια, αντίστοιχα. Τα κόστη που αντιστοιχούν σε αρνητικές επιπτώσεις, λόγω της απώλειας πολιτιστικών/πνευματικών και αισθητικών/ ψυχαγωγικών αξιών ανέρχονται σε 10,5 και 19,5 δισεκατομμύρια, κατά περίπτωση ανόδου στάθμης, αντίστοιχα. Το κοινωνικό κόστος των κυματικών καταιγίδων στην ελληνική παράκτια ζώνη εκτιμάται σε περίπου 620 εκατομμύρια. Ζήτηση Ενέργειας: Όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα, η αύξηση της θερμοκρασίας θα οδηγήσει σε αυξημένη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας για ψύξη, κατά τη θερινή περίοδο. Η αυξημένη ζήτηση μπορεί να προκαλέσει διακοπές ρεύματος και υπερφόρτωση στο δίκτυο ηλεκτρισμού της χώρας, σε βαθμό που να μη μπορεί να καλύψει τα επίπεδα ζήτησης. Εκτιμάται ότι, σε σχέση με την περίοδο αναφοράς (1961-1990), στα πεδινά ηπειρωτικά της Ελλάδος έως το 2050, θα υπάρξουν 10-20 επιπλέον ημέρες ανά έτος με αυξημένες ανάγκες ψύξης (30-40, έως το 2100, αντίστοιχα), ενώ στις νησιωτικές και ορεινές περιοχές οι αυξήσεις θα είναι μικρότερες. Αντίστροφα, αναμένεται η μείωση των ημερών με αυξημένες απαιτήσεις θέρμανσης, κατά τη χειμερινή περίοδο (κατά 10-20 ημέρες ανά έτος έως το 2050 και κατά 45 ημέρες έως το 2100). Μεταφορές: Οι υποδομές μεταφορών αναμένεται κυρίως να επηρεασθούν λόγω της ανόδου της στάθμης των θάλασσας. Οι επιπτώσεις αφορούν στα δίκτυα χερσαίων μεταφορών και στη λειτουργία των λιμένων και κατ επέκταση του συστήματος των θαλασσίων μεταφορών. Άνοδος της στάθμης κατά 0,5m έως το 2050, θα επιφέρει συνολικό κόστος 3,9 δισεκατομμυρίων, για συντήρηση και ανακατασκευή στο σύστημα μεταφορών. Πρόσθετη φθορά στις υποδομές προβλέπεται να προκύψει λόγω της αυξημένης συχνότητας και έντασης πλημμυρικών επεισοδίων. Σημαντικό είναι και το κόστος από την αύξηση των αναγκών συντήρησης και αποκατάστασης του οδοστρώματος και των σιδηροτροχιών, λόγω των αυξημένων θερμοκρασιών. Επίσης, αναμένεται μείωση της απόδοσης των εφοδιαστικών αλυσίδων, λόγω καθυστερήσεων και διακοπών των μεταφορικών υπηρεσιών. Περιορισμένα οφέλη θα προκύψουν από τη μείωση των χιονοπτώσεων και της συνεπαγόμενης μείωσης των καθυστερήσεων και των αναγκών διάνοιξης των μεταφορικών αξόνων. Το κόστος συντήρησης στον μεταφορικό τομέα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής κυμαίνεται από 195 έως 595 εκατομμύρια /έτος, ανάλογα με το σενάριο, ενώ πολύ μεγαλύτερες θα είναι οι επιβαρύνσεις λόγω των καθυστερήσεων στα συστήματα μεταφορών. Δομημένο περιβάλλον: Η κλιματική αλλαγή αναμένεται να οδηγήσει στη μεταβολή των συνθηκών που επικρατούν στους εσωτερικούς χώρους κτηρίων που λειτουργούν χωρίς προσθήκη ενέργειας και στη μεταβολή της κατανάλωσης σε κτήρια που εφαρμόζεται θερμοστατικός έλεγχος. Οι συγκεκριμένες συνέπειες αναμένεται να αντισταθμισθούν σε μεγάλο βαθμό από την αναβάθμιση των κτηρίων και τη μελλοντική βελτίωση της τεχνολογίας των συστημάτων παραγωγής ενέργειας. Το σημερινό κόστος των παρεμβάσεων που απαιτούνται για τον εκσυγχρονισμό του συνόλου των κτηρίων, ώστε να είναι συμβατά με τις τεχνολογικές επιταγές που θα ισχύουν κατά το 2050, είναι της τάξης των 230 δισεκατομμυρίων. Υπολογίζεται, ότι οι έως τότε κλιματικές μεταβολές θα επιβαρύνουν το κόστος επιπλέον κατά 7,6-10,3%, ανάλογα με τη γεωγραφική περιφέρεια. Τουρισμός: Εκτιμάται ότι η κλιματική αλλαγή θα οδηγήσει σε χρονική και περιφερειακή ανακατανομή των τουριστικών αφίξεων και κατά συνέπεια των τουριστικών εσόδων. Αν και η εκτίμηση των οικονομικών επιπτώσεων σε ποσοτικό επίπεδο παρουσιάζει σημαντικές δυσκολίες, θεωρείται ότι προς το τέλος του αιώνα, οι διεθνείς αφίξεις, κατά τους θερινούς μήνες στους κύριους τουριστικούς προορισμούς, θα μειωθούν σημαντικά. Αν ληφθεί υπόψη και το προβλεπόμενο αυξημένο κόστος λειτουργίας (5-7%), λόγω των αναγκών προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, τα καθαρά αποτελέσματα χρήσης των τουριστικών μονάδων θα επηρεασθούν σημαντικά και η βιωσιμότητα πολλών θα δοκιμασθεί, εφόσον ο χρόνος των τουριστικών αφίξεων παραμείνει επικεντρωμένος στη θερινή περίοδο (Σαρτζετάκης κ.α., 2011). Υγεία: Εκτιμάται ότι στην Ελλάδα, η σχετιζόμενη με την κλιματική αλλαγή αύξηση της θνησιμότητας του πληθυσμού θα σημειώσει σταδιακή αύξηση κατά τον 21 ο αιώνα. Στην περίπτωση αύξησης της μέσης μέγιστης θερμοκρασίας, τη θερινή περίοδο στην Αττική, κατά 4,4 o C το 2100, εκτιμάται - υπό το μετριοπαθές σενάριο Α1Β - ότι ο αριθμός των θανάτων που αποδίδονται στην ανθρωπογενή υπερθέρμανση θα αυξηθεί κατά περίπου 25%. Αντίθετα, η μείωση των θανάτων που σχετίζονται με το ακραίο ψύχος, δε θα υπερβεί το 3%. Για την περιοχή της Αττικής, η ετήσια οικονομική επίπτωση, κατά τη δεκαετία 2091-2100 για την περίπτωση του σεναρίου Α1Β, εκτιμάται ότι θα ανέλθει σε 95 εκατομμύρια, ενώ οι αντίστοιχες επιπτώσεις υπό τα σενάρια Β2 και Α2 θα είναι 85 και 135 εκατομμύρια. Συνολικές επιπτώσεις στην οικονομία: Όπως προκύπτει, η κλιματική αλλαγή θα έχει σημαντικές οικονομικές επιπτώσεις σε σειρά τομέων δραστηριότητας, με μείωση παραγωγικότητας, απώλεια κεφαλαίου και επιπλέον δαπάνες για αποκατάσταση ζημιών. Το κόστος της κλιματικής αλλαγής για την ελληνική οικονομία περιλαμβάνει τις άμεσες επιπτώσεις ανά τομέα, τις έμμεσες επιπτώσεις στην οικονομία, καθώς και τις επιπτώσεις από τις αλληλεπιδράσεις των τομέων μεταξύ τους. Έχουν εκτιμηθεί (EMEKA, 2011), τα κόστη για τα σενάρια μη-δράσης, δράσης προς τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και δράσης προς την προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Τα αποτελέσματα των υπολογισμών - που πραγματοποιούνται με μηδενικό προεξοφλητικό επιτόκιο - αναφέρουν ότι: Το συνολικό σωρευτικό κόστος του σεναρίου μη-δράσης για την ελληνική οικονομία, για το χρονικό διάστημα έως το 2100, εκφρασμένο ως μείωση του ΑΕΠ του έτους βάσης, ανέρχεται στα 701 δισεκατομμύρια (σταθερές τιμές του 2008). Στο σενάριο μετριασμού, κατά το οποίο η Ελλάδα μειώνει συνεχώς και δραστικά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, στο πλαίσιο αντίστοιχης παγκόσμιας προσπάθειας η οποία επιτυγχάνει περιορισμό της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας στους 2 βαθμούς Κελσίου, το συνολικό κόστος για την ελληνική οικονομία, εξαιτίας της μετριασμένης κλιματικής αλλαγής, εκτιμάται στα 294 δισεκατομμύρια. Αν σε αυτά προστεθεί το κόστος των μέτρων μείωσης των εκπομπών (142 δισεκατομμύρια ), η συνολική εξοικονόμηση σε σχέση με το σενάριο μηδράσης ανέρχεται σε 265 δισεκατομμύρια. Επισημαίνεται ότι, προκειμένου να αποβεί επιτυχής, η στρατηγική μετριασμού πρέπει να εφαρμοσθεί αποτελεσματικά στο σύνολο της παγκόσμιας κοινότητας. Στο σενάριο προσαρμογής, κατά το οποίο λαμβάνονται μέτρα που αποσκοπούν στο να μειώσουν τις ζημίες εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, η οποία θα επέλθει με ένταση όπως αυτή του σεναρίου μη-δράσης, οι ζημίες από τις μηαντιμετωπιζόμενες επιπτώσεις ανέρχεται σε 510 δισεκατομμύρια. Συμπεριλαμβανομένου του κόστους των μέτρων προσαρμογής (67 δισεκατομμύρια ), προκύπτει συνολική εξοικονόμηση 124 δισεκατομμυρίων, σε σχέση με το σενάριο μη- δράσης. 66 67

Παράρτημα A Νομοθεσία για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι προσπάθειες για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής κατευθύνονται προς τη διαμόρφωση και υλοποίηση κατάλληλων στρατηγικών για το κλίμα στα κράτημέλη, αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Με στόχο τον περιορισμό στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου σταδιακά έως το 2050, έχουν τεθεί κρίσιμοι στόχοι για το κλίμα και το περιβάλλον κατά την περίοδο που μεσολαβεί. Η δράση για το κλίμα στην ΕΕ συντάσσεται με τους στόχους της σύμβασης - πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή (United Nations Framework Convention on Climate Change - UNFCCC, 1992), και του πρωτοκόλλου του Κιότο (1997), το οποίο αποτελεί την πρώτη νομικά δεσμευτική συμφωνία για μειώσεις εκπομπών που απορρέει από τη σύμβαση. Η σύμβαση επικυρώθηκε από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα με την απόφαση 94/69/ΕΚ (ΕΚ, 1994) και την Ελλάδα με τον νόμο 2205/94 (ΦΕΚ 60/Α/15.4.94). Το πρωτόκολλο του Κιότο επικυρώθηκε από την ΕΕ το 2002, με την απόφαση 2002/358/ΕΚ (ΕΚ, 2002α). Για την πρώτη περίοδο δέσμευσης στο πρωτόκολλο (2008-2012), οι χώρες της ΕΕ έθεσαν ως στόχο την από κοινού μείωση των εκπομπών, σε ποσοστό 8% ως προς το 1990. Στο πλαίσιο της απόφασης για την από κοινού μείωση, η Ελλάδα είχε τη δυνατότητα αύξησης των εκπομπών έως 25%. Το πρωτόκολλο επικυρώθηκε από τη χώρα με τον νόμο 3017/2002 (ΦΕΚ 117/Α/30.5.02) και για την επίτευξη της εθνικής δέσμευσης καταρτίσθηκε το 2 o εθνικό πρόγραμμα μείωσης εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (ΦΕΚ 58/Α/5.3.03). Κύριο στόχο της UNFCCC αποτελεί η σταθεροποίηση των συγκεντρώσεων των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, σε επίπεδο που να προλαμβάνεται η επικίνδυνη ανθρωπογενής επίδραση στο κλιματικό σύστημα. Προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος αυτός, η συνολική μέση ετήσια αύξηση της θερμοκρασίας της επιφάνειας του πλανήτη δεν πρέπει να υπερβαίνει τους 2 C, σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα. Αυτό συνεπάγεται ότι οι παγκόσμιες εκπομπές αερίων θερμοκηπίου θα πρέπει να μειωθούν μέχρι το 2050 σε ποσοστό τουλάχιστον 50% έναντι των επιπέδων του 1990. Στο πλαίσια μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης για την κλιματική και ενεργειακή πολιτική (2020 European Climate - Energy Package), οι χώρες της ΕΕ έχουν δεσμευθεί έως το 2020 για: - μείωση των συνολικών εκπομπών αερίων θερμοκηπίου της Κοινότητας σε ποσοστό τουλάχιστον 20% σε σχέση με τα επίπεδα του 1990, έως το 2020. - 20% της κατανάλωσης ενέργειας στην ΕΕ που να προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ). - βελτίωση στην ενεργειακή αποδοτικότητα, ώστε να μειωθεί κατά 20% η χρήση πρωτογενούς ενέργειας. Βασικά συστατικά της προσπάθειας για περιορισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου στην ΕΕ είναι: - το σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων αεριών θερμοκηπίου, στο πλαίσιο των ευέλικτων μηχανισμών που προβλέπονται από το πρωτόκολλο του Κιότο, το οποίο θεσπίσθηκε από την οδηγία 2003/87/ΕΚ (ΕΚ, 2003) και τροποποιήθηκε από τις οδηγίες 2004/101/ΕΚ (ΕΚ, 2004) και 2009/29/ΕΚ (ΕΚ, 2009α). Το σύστημα εμπορίας (Emission Trading System - ETS) καλύπτει το 40-45% των ευρωπαϊκών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και ο προβλεπόμενος στόχος για το 2020 είναι οι εκπομπές από τους τομείς που εντάσσονται σε αυτό να είναι κατά 21% χαμηλότερες, σε σχέση με το 2005. Για τις επιπλέον μειώσεις εκπομπών που προγραμματίζονται για το 2030, θα απαιτηθούν συνολικές μειώσεις 43% από το σύστημα εμπορίας, σε σχέση με το 2005, και κατά συνέπεια σχεδιάζεται η αναμόρφωση και ενίσχυση του. Στους τομείς που εντάσσονται στο σύστημα συγκαταλέγονται και οι αεροπορικές δραστηριότητες σύμφωνα με την οδηγία 2008/101/ΕΚ (ΕΚ, 2008). Στην Ελλάδα, η ενσωμάτωση των ανωτέρων οδηγιών πραγματοποιείται κυρίως με τις κοινές υπουργικές αποφάσεις 54409/2632/2004 (ΦΕΚ 1931/Β/27.12.2004), 26910/852/ Ε103/2013 (ΦΕΚ 1021/Β/25.4.2013) και 57495/2959/Ε103 (ΦΕΚ 2030/Β/29.12.2010), αντίστοιχα. Ο Εθνικός πίνακας κατανομής δικαιωμάτων εκπομπών 2013-2020 έχει καταρτισθεί σύμφωνα και με τα οριζόμενα στην απόφαση 2013/448/ΕΕ. Με την ΚΥΑ 181478/965 (ΦΕΚ 3763/Β/26.10.2017) πραγματοποιήθηκε η κωδικοποίηση της νομοθεσίας για το σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπών. - οι εθνικοί στόχοι περιορισμού εκπομπών, οι οποίοι καλύπτουν τους τομείς που δεν εντάσσονται στο σύστημα εμπορίας (σχεδόν το 55% των συνολικών εκπομπών της ΕΕ), όπως οδικές μεταφορές, οικιακές εκπομπές, γεωργία και απόβλητα. Με βάση την απόφαση 406/2009/ΕΚ (ΕΚ, 2009β), που στοχεύει στον επιμερισμό της προσπάθειας των κρατών-μελών για τη μείωση των εκπομπών, καθορίζονται τα ελάχιστα ποσοστά κατά τα οποία οφείλει κάθε κράτος-μέλος να περιορίσει τις οικίες εκπομπές έως το 2020, σε σχέση με το 2005 (το προβλεπόμενο ποσοστό για την Ελλάδα είναι 4%), καθώς και οι ετήσιοι δεσμευτικοί εθνικοί στόχοι εκπομπών για την περίοδο 2013-2020. Με την απόφαση 2013/162/ΕΕ (ΕΕ, 2013α), όπως έχει τροποποιηθεί από την απόφαση 2013/634/ ΕΕ και έχει επικαιροποιηθεί με την απόφαση 2017/1471/ΕΕ, προσδιορίζονται τα ετήσια δικαιώματα εκπομπής των κρατών μελών για την περίοδο 2013-2020. Οι προβλεπόμενες μειώσεις εκπομπών από τα κράτη συνδυαστικά θα οδηγήσουν σε συνολική μείωση της τάξης του 10%, η οποία μαζί με τη μείωση κατά 21% από το σύστημα εμπορίας θα έχουν ως αποτέλεσμα την επίτευξη του προσδοκώμενου στόχου, για 20% μείωση των συνολικών εκπομπών στην ΕΕ, έως το 2020. - η μείωση των εκπομπών από των τομέα των μεταφορών. Ο τομέας στον οποίο έχει πραγματοποιηθεί η μικρότερη πρόοδος σε ευρωπαϊκό επίπεδο αναφορικά με τη μείωση των ΕΑΘ είναι οι μεταφορές. Η στρατηγική της ΕΕ προβλέπει τη στροφή προς τις μετακινήσεις με χαμηλές εκπομπές, νομοθετώντας τον περιορισμό των εκπομπών από οχήματα και τη βελτίωση της ποιότητας των καυσίμων. O κανονισμός (EK) 443/2009 (ΕΚ, 2009γ) καθορίζει στόχους επιδόσεων των εκπομπών CO 2 για καινούργια επιβατικά αυτοκίνητα. Αντίστοιχα η μείωση εκπομπών από καινούργια ελαφρά επαγγελματικά οχήματα επιδιώκεται μέσω του κανονισμού (ΕΕ) 510/2011 (ΕΕ, 2011α), που θέτει πρότυπα επίδοσης. O κανονισμός (ΕΕ) 2017/2400 (ΕΕ, 2017α) θεσπίζει κανόνες για την έκδοση αδειών και τη χρήση εργαλείου προσομοίωσης (Vehicle Energy Consumption Calculation Tool -VECTO) για προσδιορισμό των εκπομπών CO 2 και της κατανάλωσης καυσίμου των νέων βαρέων επαγγελματικών οχημάτων και τη δήλωση τους. Αυστηρές προδιαγραφές τίθενται στην ποιότητα των καυσίμων που χρησιμοποιούνται από τα διάφορα οχήματα. Η οδηγία 2009/30/ΕΚ (ΕΚ, 2009δ) προβλέπει την καθιέρωση μηχανισμού για την παρακολούθηση εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά τον κύκλο ζωής των καυσίμων και θέτει ως στόχο για τα κράτη τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κύκλου ζωής ανά μονάδα ενέργειας, κατά τουλάχιστον 6%, έως το 2020. Η οδηγία αναφέρεται στη χρήση βενζίνης, ντίζελ και βιοκαυσίμων στις οδικές μεταφορές καθώς και στο πετρέλαιο εσωτερικής καύσης που χρησιμοποιείται από κινητά μη-οδικά μηχανήματα. Η Λευκή Βίβλος για τις μεταφορές (ΕΕ, 2011β) έχει επισημάνει ότι οι ευρωπαϊκές εκπομπές από τις θαλάσσιες μεταφορές θα πρέπει να μειωθούν κατά τουλάχιστον 40% στο διάστημα 2005-2050. Οι εκπομπές της διεθνούς ναυτιλίας δεν περιέχονται στους τρέχοντες στόχους περιορισμού εκπομπών της ΕΕ. Αντίθετα, προωθεί μια διεθνή προσέγγιση υπό την καθοδήγηση του Διεθνούς Ναυτιλιακού Οργανισμού, καθώς θεωρείται ότι θα είναι πιο αποτελεσματική. Ωστόσο, έχει προταθεί στρατηγική για τη σταδιακή ενσωμάτωση των ναυτιλιακών εκπομπών στις πολιτικές της ΕΕ για τη μείωση των οικείων ΕΑΘ και αναφέρεται αρχικά στην καταγραφή/ αναφορά/ επαλήθευση των εκπομπών CO 2 από εμπορικά πλοία υψηλής χωρητικότητας που χρησιμοποιούν ευρωπαϊκούς λιμένες κατάπλου (κανονισμός ΕΕ 2015/757) και σε επόμενο στάδιο στη θέσπιση στόχων για τον περιορισμό των εκπομπών του τομέα. - ο έλεγχος των εκπομπών φθοριούχων αερίων του θερμοκηπίου (HFCs, PFCs, SF 6 ), τα οποία έχουν σταδιακά υποκαταστήσει τις επιβλαβείς για το στρατοσφαιρικό όζον ενώσεις (CFCs, HCFCs, halons). Η δράση της ΕΕ κατευθύνεται μέσω της οδηγίας 2006/40/ΕΚ (ΕΚ, 2006) και του κανονισμού (ΕΕ) 517/2014 (ΕΕ, 2014). Με την οδηγία απαγορεύεται η χρήση στα συστήματα κλιματισμού οχημάτων, όσων φθοριούχων αερίων έχουν δυναμικό πλανητικής υπερθέρμανσης πάνω από 150 φορές αυτό του CO 2. Ο κανονισμός προβλέπει μια σειρά από μέτρα για την ορθή χρήση των φθοριούχων αερίων και την ελαχιστοποίηση των διαρροών στην ατμόσφαιρα, καθώς και για τη σταδιακή μείωση της παραγωγής και χρήσης των αερίων αυτών σε προϊόντα, διεργασίες και εξοπλισμό - η σταδιακή ενσωμάτωση της τήρησης ουδέτερου ισοζυγίου εκπομπών-απορροφήσεων από τον τομέα χρήσης γης, αλλαγής χρήσης γης και δασοπονίας (LULUCF) στην επίσημη ευρωπαϊκή πολιτική. Έως το 2020, η ΕΕ δεσμεύεται στο πλαίσιο του πρωτοκόλλου του Κιότο να διασφαλίσει ότι οι ΕΑΘ από τις χρήσεις γης αντισταθμίζονται από ισοδύναμες απορροφήσεις που προκύπτουν από πρόσθετες δράσεις στον τομέα. Επιδιώκεται η νομοθετική ένταξη αυτής της αρχής στο πλαίσιο της πολιτικής για την περίοδο έως το 2030, με την ενσωμάτωση προβλέψεων για τον τομέα στον αναθεωρημένο κανονισμό για την μείωση εκπομπών από τομείς εκτός συστήματος εμπορίας. Με την απόφαση 529/2013/ΕΕ (ΕΕ, 2013β), έχουν ορισθεί λογιστικοί κανόνες για τις εκπομπές και τις απορροφήσεις αερίων του τομέα και προβλέπεται η υποχρέωση των κρατών μελών να παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τις δράσεις για τη βελτίωση του ισοζυγίου. Η βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας εξειδικεύεται σαν στόχος με το ομώνυμο ευρωπαϊκό σχέδιο του 2011. Για την επίτευξη του καθορισμένου στόχου μείωσης 20% στην κατανάλωση πρωτογενούς ενέργειας ως το 2020, η οδηγία 2012/27/ΕΕ (ΕΕ, 2012) προβλέπει την αξιοποίηση ενέργειας με πλέον αποδοτικό τρόπο σε όλα τα στάδια της ενεργειακής αλυσίδας, από την παραγωγή έως την τελική χρήση. Αναφέρεται η θέσπιση ενδεικτικών στόχων ενεργειακής αποδοτικότητας και καθορίζονται σειρά μέτρων και πολιτικών για την εξοικονόμηση ενέργειας, τόσο για τον παραγωγικό τομέα όσο και για τους ιδιώτες. Επίσης, ζητείται από τα κράτη μέλη να πραγματοποιήσουν αξιολόγηση των δυνατοτήτων αποδοτικής συμπαραγωγής ενέργειας. Στο πλαίσιο της οδηγίας, αλλά και της παλαιότερης 2006/32/ΕΚ, η Ελλάδα έχει υποβάλει σχέδια ενεργειακής αποδοτικότητας το 2007, το 2011 και το 2014. Επίσης, έχει καθορίσει σαν στόχο ενεργειακής αποδοτικότητας για το 2020, τελική κατανάλωση ενέργειας 18,4 εκατομμύρια toe (τόνοι ισοδυνάμου πετρελαίου). Στην κατεύθυνση του περιορισμού της ενεργειακής κατανάλωσης βρίσκονται επίσης η οδηγία 2010/31/ΕΕ (ΕΕ, 2010α) για την ενεργειακή απόδοση των κτηρίων και οι οδηγίες (ΕΕ) 2017/1369 (ΕΕ, 2017β) και 2009/125/EΚ (ΕΚ, 2009ε) για την ενεργειακή σήμανση και τις απαιτήσεις οικολογικού σχεδιασμού των συνδεόμενων με την ενέργεια καταναλωτικών προϊόντων, αντίστοιχα. Για την επίτευξη του προβλεπόμενου ποσοστού ενέργειας από ΑΠΕ, η σχετική οδηγία 2009/28/ΕΚ (ΕΚ, 2009ζ) προσδιορίζει δεσμευτικούς εθνικούς στόχους για το 2020 (18% μερίδιο ενέργειας από ΑΠΕ στην περίπτωση της Ελλάδας), για την επίτευξη των οποίων πρέπει να λαμβάνονται σχετικά μέτρα. Ορίζεται ότι κάθε κράτος-μέλος οφείλει να μεριμνήσει ώστε το μερίδιο της ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές σε όλες τις μορφές μεταφορών να αντιπροσωπεύει, το 2020, ποσοστό τουλάχιστον 10% της τελικής κατανάλωσης ενέργειας στις μεταφορές. Προβλέπεται επίσης η θέσπιση εθνικών σχεδίων δράσης για την ανανεώσιμη ενέργεια, όπου καθορίζονται οι εθνικοί στόχοι για τα μερίδια ενέργειας από ΑΠΕ σε επιμέρους τομείς. Οι προβλέψεις της οδηγίας έχουν μεταφερθεί στην ελληνική νομοθεσία με τον νόμο 3851 (ΦΕΚ Α/85/4.6.2010), όπου καθορίζεται ένα πιο φιλόδοξο ποσοστό ενέργειας από ΑΠΕ στην ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας (20%), και ποσοστό παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ τουλάχιστον 40%. Κομβική στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πολιτικής αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής είναι η στήριξη έργων για την περιβαλλοντικά ασφαλή δέσμευση CO 2 και αποθήκευση του σε γεωλογικούς σχηματισμούς (σύμφωνα με το θεσμικό πλαίσιο που τίθεται από την οδηγία 2009/31/ ΕΚ) αλλά και για την ανάπτυξη καινοτόμων τεχνολογιών ενέργειας από ανανεώσιμες πήγες. Η χρηματοδότηση των έργων πραγματοποιείται στο πλαίσιο του συστήματος ΕΤS όπως προβλέπεται στην απόφαση 2010/670/ΕΕ (ΕΕ, 2010β). 68 69

Έχοντας επιτύχει τους στόχους για την πρώτη φάση εφαρμογής του πρωτοκόλλου του Κιότο (2008-2012), η ΕΕ δεσμεύθηκε στη δεύτερη φάση του πρωτοκόλλου (συμφωνία της Ντόχα) για μείωση εκπομπών 20% έως το 2020 σε σχέση με το 1990 (στόχος παρόμοιος με την αντίστοιχη ευρωπαϊκή πολιτική). Η τροποποίηση της Ντόχα στο πρωτόκολλο του Κιότο έχει κυρωθεί από την Ελλάδα και μεταφερθεί στην εθνική νομοθεσία (νόμος 4345/2015, ΦΕΚ 14/Α/17.11.2015). Ο στόχος της συμβάσης - πλαίσιο για περιορισμό της αύξησης της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας, σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα, κάτω των 2 o C, επαναλαμβάνεται στη συμφωνία των Παρισίων, την οποία συνομολόγησαν 195 κράτη κατά την 21 η παγκόσμια διάσκεψη για το κλίμα (2015). Ο στόχος επεκτείνεται με την πρόβλεψη ότι θα καταβληθούν προσπάθειες για την περαιτέρω μείωση στους 1,5 o C, ώστε να περιορισθούν σημαντικά οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Στη συμφωνία επίσης προβλέπεται η αύξηση της ικανότητας προσαρμογής στις δυσμενείς επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής καθώς και η ύπαρξη συνεπούς χρηματοδότησης για τη μείωση των εκπομπών. Η συμφωνία απαιτεί από τα μέρη της να συμβάλλουν ανάλογα με τις δυνατότητες τους, με τον προγραμματισμό, αναφορά και υποστήριξη εθνικά προσδιορισμένων συμβολών. Τα μέρη θα θεσπίσουν κατάλληλα μέτρα περιορισμού των εκπομπών με στόχο την επίτευξη των σχεδιασμένων συμβολών. Η αξιολόγηση της εφαρμογής της συμφωνίας προγραμματίζεται για το 2023 - και ανά πέντε έτη στη συνέχεια - με την πραγματοποίηση παγκόσμιας απογραφής, τα αποτελέσματα της οποίας θα χρησιμοποιούνται για την αναμόρφωση και ενίσχυση των λαμβανόμενων μέτρων. Η συμφωνία των Παρισίων έχει επικυρωθεί από την Ελλάδα με τον νόμο 4426/2016 (ΦΕΚ 187/Α/6.10.2016). Στην Ευρώπη, με αφετηρία την έκδοση της Πράσινης Βίβλου το 2013 (EE, 2013γ), το 2014 τέθηκαν ακόμα πιο φιλόδοξοι στόχοι για το 2030, κατά τη θέσπιση στρατηγικού πλαισίου για το κλίμα και την ενέργεια (2030 Climate & Energy Framework) [EC, 2014]. Οι τρεις προαναφερθέντες άξονες (μείωση εκπομπών, ΑΠΕ και ενεργειακή αποδοτικότητα) πλέον προβλέπουν, σε επίπεδο ΕΕ, κατ ελάχιστον: - 40% μείωση στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου (σε σχέση με το 1990), η οποία θα επιτευχθεί από κοινού από τα κράτη-μέλη, με μείωση, σε σχέση με το 2005, κατά 43% των εκπομπών από τους τομείς που εντάσσονται στο σύστημα εμπορίας εκπομπών και κατά 30% των εκπομπών από τομείς εκτός συστήματος. Ο στόχος του 40% αποτελεί τη βάση της από κοινού συμβολής των χωρών της ΕΕ, στη συμφωνία των Παρισίων. - 27% μερίδιο από ΑΠΕ στη τελική ακαθάριστη κατανάλωση ενέργειας, με προγραμματιζόμενη εξειδίκευση του στόχου ανά κράτος-μέλος. - 27% βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας (σε σχέση με το σενάριο αναφοράς). Ο συγκεκριμένος ενδεικτικός στόχος μπορεί να αυξηθεί στο 30% στο πλαίσιο αναμενόμενης αναθεώρησης μετά το 2020. Η επίτευξη των νέων στόχων αναμένεται να συνοδευτεί με ευρεία αναθεώρηση του νομοθετικού πλαισίου σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ειδικότερα, για τις εκπομπές από το ETS, στο πλαίσιο της σχεδιαζόμενης αναμόρφωσης των κανόνων και μηχανισμών του συστήματος, η οδηγία (EE) 2018/410 (EE, 2018), τροποποιεί την 2003/87/ΕΚ, προβλέποντας μεγαλύτερη μείωση (2,2% κατ έτος αντί του 1,5% της τρίτης περιόδου εφαρμογής) του μεγίστου αριθμού δικαιωμάτων που θα εκδοθούν από το 2021 και έπειτα. Επίσης, με τον νέο κανονισμό Effort Sharing (EC, 2016α) που έχει προταθεί (και τέθηκε σε ισχύ στις 30 Μαΐου 2018, ως κανονισμός (ΕΕ) 2018/842), προβλέπεται η ανάληψη δεσμευτικών στόχων σε εθνικό επίπεδο για την μείωση των εκπομπών εκτός ETS. Η μείωση ΕΑΘ εκτός ETS για την Ελλάδα, για το 2030 σε σχέση με το 2005, καθορίζεται στο 16%. Η επίτευξη του στόχου του 27% των ΑΠΕ αναμένεται ότι θα οδηγήσει σε διείσδυση 50% των ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή. Αν και δεν υπάρχουν ακόμα εξειδικευμένοι στόχοι σε εθνικό επίπεδο, προβλέπεται η λήψη δεσμεύσεων κατά την προτεινόμενη αναθεωρημένη οδηγία για τις ΑΠΕ (EC, 2016β). Επίσης, έχουν εξετασθεί ενδεικτικοί στόχοι για διάφορα σενάρια επιμερισμού της απαιτούμενης προσπάθειας, στα οποία η Ελλάδα εμφανίζεται με στόχους διείσδυσης των ΑΠΕ στην ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας το 2030, μεταξύ 26% και 34% (EC, 2016γ). Τέλος, σχετικά με την ενεργειακή αποδοτικότητα, ενόψει της αναθεώρησης της σχετικής οδηγίας (EC, 2016δ) αναμένεται ο προσδιορισμός - δεσμευτικού πλέον - στόχου βελτίωσης κατά 30% σε επίπεδο ΕΕ για το 2030, με πολιτικές σχετικές με μείωσης των πωλήσεων ενέργειας σε εθνικό επίπεδο και με σειρά μέτρων αναφορικά με την ενεργειακή απόδοση κτηρίων και επιχειρήσεων. Οι στόχοι που έχουν τεθεί για το 2030 συγκλίνουν στον μακροπρόθεσμο στόχο της ΕΕ, σύμφωνα με τον Ενεργειακό Χάρτη Πορείας 2050 (2050 Low-Carbon Roadmap), για τη σταδιακή μετάβαση σε οικονομία χαμηλού άνθρακα έως το 2050 (EC, 2011). Σύμφωνα με τον σχεδιασμό, τα επίπεδα των εκπομπών το 2050 θα έχουν μειωθεί κατά 80% σε σχέση με το 1990, με τη συμβολή όλων των κρατών-μελών που θα εφαρμόσουν κατάλληλες πολιτικές και μέτρα σε εθνικό επίπεδο και στο σύνολο των τομέων. Παράρτημα B Νομοθεσία σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής Π.Β.1. Θεσμικό πλαίσιο Το πλαίσιο για την ενίσχυση της ετοιμότητας των ευρωπαϊκών χωρών στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής τίθεται από την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή (European Strategy on Adaptation to Climate Change)[ΕΕ, 2013δ], η οποία υιοθετήθηκε το 2013. H στρατηγική προωθεί και συντονίζει δράσεις για την προσαρμογή στις ευρωπαϊκές χώρες, διασφαλίζοντας ότι ο παράγοντας της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή λαμβάνεται υπόψη σε κάθε συναφή τομέα πολιτικής. Οι κύριοι τομείς ενδιαφέροντος περιλαμβάνουν τους υδατικούς πόρους, τα οικοσυστήματα και τη βιοποικιλότητα, τα δάση, την ενέργεια καθώς και κοινωνικά ζητήματα. Σε εθνικό επίπεδο, έχει εκπονηθεί και εγκριθεί η Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή (ΕΣΠΚΑ), διαθέσιμη στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΝ (http://ypeka. gr/default.aspx?tabid=303)[υπεν, 2016]. Η ΕΣΠΚΑ θέτει τους γενικούς στόχους, τις κατευθυντήριες αρχές και τα μέσα υλοποίησης μιας σύγχρονής αποτελεσματικής και αναπτυξιακής στρατηγικής προσαρμογής, σκοπεύοντας να κινητοποιήσει διαδικασίες σχεδιασμού και υλοποίησης των απαραίτητων μέτρων σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Το σχέδιο της Εθνικής Στρατηγικής για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή (ΕΣΠΚΑ) καταρτίσθηκε από Επιτροπή Μελέτης των Επιπτώσεων της Κλιματικής Αλλαγής της Τράπεζας της Ελλάδος (ΕΜΕΚΑ), με τη στήριξη της Τράπεζα της Ελλάδας και την κατ' αρχήν συνεισφορά της Δ/νσης Κλιματικής Αλλαγής και Ποιότητας της Ατμόσφαιρας του ΥΠΕΝ. Στη συνέχεια συνοψίζονται τα βασικά σημείο της ΕΣΠΚΑ (ΥΠΕΝ, 2016). «Η Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή (ΕΣΠΚΑ) σκοπεύει στην τεκμηρίωση της αναγκαιότητας διαμόρφωσης κατάλληλου θεσμικού και οικονομικού πλαισίου για την υποστήριξη των δημόσιων και ιδιωτικών δράσεων προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Η διεθνής εμπειρία και η διαθέσιμη πληροφόρηση από τα κράτη-μέλη της ΕΕ παρέχουν ικανά δεδομένα για τον προβληματισμό πάνω στους βασικούς πυλώνες της ΕΣΠΚΑ: την ανάλυση κλιματικής επικινδυνότητας και τρωτότητας της ελληνικής επικράτειας, την κριτική ανασκόπηση των εναλλακτικών μέτρων προσαρμογής σε 15 τομείς ενδιαφέροντος, την παρουσίαση των κυριότερων εργαλείων αξιολόγησης προσαρμοστικών επενδύσεων και πολιτικών, τα εργαλεία ενσωμάτωσης της προσαρμοστικής πολιτικής σε ευρύτερες πολιτικές, τη διεθνή διάσταση της προσαρμογής, την ενδυνάμωση της προσαρμοστικής ικανότητας, τη διαβούλευση κοινωνικών εταίρων για την προσαρμογή και τέλος την παρακολούθηση και αναθεώρηση των προσαρμοστικών πολιτικών. Το γενικό πλαίσιο της ΕΣΠΚΑ πρέπει να καταστεί λειτουργικό για τους φορείς υλοποίησης του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Η λειτουργικότητα συνεπάγεται εξειδίκευση, η οποία με τη σειρά της απαιτεί λεπτομερή πληροφόρηση σε χωρική κλίμακα και στοχευμένη διαβούλευση με συγκεκριμένους κοινωνικούς εταίρους. Ιδιαίτερα σημαντική κρίνεται η συνεχής παρακολούθηση της εφαρμογής της στρατηγικής με τη δημιουργία παρατηρητηρίου παρακολούθησης και ειδικού μηχανισμού επιστημονικής υποστήριξης εθνικών/ περιφερειακών/τοπικών προσπαθειών και δράσεων. Εκτός από το παρατηρητήριο παρακολούθησης και τον μηχανισμό υποστήριξης, τα επόμενα βήματα προς την υλοποίηση της ΕΣΠΚΑ πρέπει να εστιάζονται: στην επέκταση της γνωστικής και πληροφοριακής βάσης σε θέματα κλιματικών επιπτώσεων. στη σύνδεση της ΕΣΠΚΑ με το υπάρχον πλαίσιο διαχείρισης φυσικών καταστροφών. στην αξιολόγηση και ιεράρχηση των προτεινόμενων από τους φορείς μέτρων. στη διερεύνηση των δυνατοτήτων χρηματοδότησης των μέτρων από εθνικές και διεθνείς πηγές. στην κατάρτιση εξειδικευμένων σεναρίων της ελληνικής οικονομίας και των πλέον τρωτών κλάδων της. στην ενσωμάτωση των παραπάνω σε εξειδικευμένα περιφερειακά σχέδια δράσης και οδικούς χάρτες σε συγκεκριμένους τομείς ενδιαφέροντος. στη διερεύνηση συγκεκριμένων μέτρων για την ενδυνάμωση της προσαρμοστικής ικανότητας φορέων και πολιτών. στην κατάρτιση σχεδίου αναθεώρησης και προσαρμογής της ΕΣΠΚΑ». Η έγκριση της πρώτης ΕΣΠΚΑ πραγματοποιείται με τον νόμο 4414 (ΦΕΚ 149/Α/9.8.2016). Η ΕΣΠΚΑ δεν αναλύει σε βάθος τις αναγκαίες τομεακές πολιτικές, ούτε αποφαίνεται για τη σκοπιμότητα επιμέρους μέτρων και δράσεων προσαρμογής σε τοπικό/περιφερειακό επίπεδο και δεν επιχειρεί την ιεράρχηση των ενδεικτικά προτεινόμενων μέτρων και δράσεων. Η ΕΣΠΚΑ ορίζει ότι τα θέματα αυτά αποτελούν την ουσία των Περιφερειακών Σχεδίων Προσαρμογής στην Κλιματική Αλλαγή (ΠεΣΠΚΑ), τα οποία εξειδικεύουν τις κατευθύνσεις της, καθορίζοντας τις άμεσες προτεραιότητες προσαρμογής σε τοπικό επίπεδο. Για την εκπόνηση των ΠεΣΠΚΑ καθορίζεται ως απαραίτητη προϋπόθεση η θεσμική κατοχύρωση των διαδικασιών εκπόνησης με τη θεσμοθέτηση των προδιαγραφών/ περιεχομένου των σχεδίων και των διαδικασιών έγκρισης, υλοποίησης και παρακολούθησης της εφαρμογής τους. Στα άρθρα 42-45 του νόμου 4414 ρυθμίζονται θέματα σχετικά με την εκπόνηση και αναθεώρηση της ΕΣΠΚΑ και των Περιφερειακών Σχεδίων για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή (ΠεΣΠΚΑ), τα οποία με βάση τις κλιματικές συνθήκες και την τρωτότητα κάθε περιφέρειας θα καθορίσουν επακριβώς τους τομείς πολιτικής και τις γεωγραφικές ενότητες προτεραιότητας για λήψη εξειδικευμένων μέτρων. Συγκεκριμένα, από τον νόμο τίθενται οι ελάχιστες τεχνικές προδιαγραφές σχετικά με το περιεχόμενο των ΠεΣΠΚΑ. Με την ΥΑ 11258 (ΦΕΚ 873/Β/16.03.2017) προσδιορίζονται οι επακριβείς προδιαγραφές περιεχομένου των ΠεΣΠΚΑ, σχετικά με τους στόχους τους, με την αναφορά δεδομένων από το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, με την εκτίμηση των αναμενόμενων κλιματικών μεταβολών και την ανάλυση της κλιματικής τρωτότητας επιμέρους τομέων και γεωγραφικών περιοχών, με την εκτίμηση των άμεσων και μακροπρόθεσμων επιπτώσεων των κλιματικών αλλαγών και με προτεινόμενα μέτρα και δράσεις για τους τομείς και τις περιοχές προτεραιότητας. Κατά τον χρόνο συγγραφής της παρούσας έκθεσης έχουν ξεκινήσει οι διαδικασίες εκπόνησης των ΠεΣΠΚΑ στις 13 περιφέρειες της χώρας, με τις διαδικασίες προκήρυξης και ανάθεσης να βρίσκονται σε εξέλιξη σε 10 περιφέρειες. Με την Υπουργική Απόφαση Υ.Α. 34768/2017 (ΦΕΚ Β/3246/15.7.2017) συστήθηκε και συγκροτήθηκε Εθνικό Συμβούλιο για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή. 70 71

Π.Β.2. Τομεακές πολιτικές Η ποιότητα και διαθεσιμότητα του νερού αναμένεται να αποτελέσει κεντρικό ζήτημα, το οποίο θα πρέπει να αντιμετωπισθεί στο πλαίσιο της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Στον τομέα της πολιτικής των υδάτων, το πλαίσιο κοινοτικής δράσης τίθεται από την οδηγία 2000/60/ΕΚ (ΕΚ, 2000). Αν και η κλιματική αλλαγή δεν τυγχάνει ειδικής μνείας στην οδηγία, η Λευκή Βίβλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή (ΕΕ, 2009α) επισημαίνει την ανάγκη προώθησης στρατηγικών που ενισχύουν την ανθεκτικότητα στην κλιματική αλλαγή, μεταξύ άλλων με τη βελτίωση της διαχείρισης των υδάτινων πόρων και των οικοσυστημάτων. Ως αποτέλεσμα των προβλεπόμενων δράσεων, έχει υιοθετηθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο έγγραφο καθοδήγησης (EC, 2009), στο πλαίσιο της στρατηγικής κοινής εφαρμογής της οδηγίας 2000/60/ΕΚ, αναφορικά με τη συμβατότητα ως προς την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή των σχεδίων διαχείρισης σε επίπεδο λεκάνης απορροής ποταμού. Προτείνεται επίσης να λαμβάνεται υπόψη η κλιματική αλλαγή κατά την εφαρμογή της οδηγίας 2007/60/ΕΚ (ΕΚ, 2007) για την αξιολόγηση και τη διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας. Σε εθνικό επίπεδο, για την επίτευξη της καλής κατάστασης των υδάτων απαιτείται η κατάρτιση και εφαρμογή Σχεδίων Διαχείρισης σε επίπεδο Λεκάνης Απορροής Ποταμού (ΣΔΛΑΠ). Τα Σχέδια Διαχείρισης περιγράφονται αναλυτικά στο Άρθρο 13 και στο παράρτημα VII της οδηγίας 2000/60/ΕΚ και περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, προγράμματα μέτρων για την προστασία και αποκατάσταση των υδάτων, σύμφωνα με το Άρθρο 11 και το παράρτημα VI της οδηγίας. Τα ΣΔΛΑΠ περιλαμβάνουν πληροφορίες που αφορούν στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και στις δυνατότητες προσαρμογής, όπως αποδοτική χρήση των υδάτων, διαχείριση της ζήτησης, παρατηρητήριο ξηρασιών, ανάπτυξη δεικτών και σχέδια διαχείρισης της ξηρασίας (ΕΕ, 2011γ). Η βιοποικιλότητα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του κλίματος και κατά συνέπεια μπορεί να συμβάλει δραστικά στην αντιμετώπιση και στην προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Ταυτόχρονα όμως, είναι απαραίτητη η λήψη μέτρων προσαρμογής, μαζί με τις εξειδικευμένες προσεγγίσεις στα οικοσυστήματα για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Με στόχο την εξασφάλιση της επιβίωσης των πολυτιμότερων ειδών και οικοτόπων της Ευρώπης έχει δημιουργηθεί το οικολογικό δίκτυο Natura 2000, το οποίο βασίζεται στις οδηγίες 2009/14/ EK (EK, 2009η) για τα πτηνά (τροποποίηση της παλαιότερης 79/409/ΕΟΚ) και 92/43/ΕΟΚ για τους οικοτόπους (EOK, 1992). Ως απόρροια της Λευκής Βίβλου για την κλιματική αλλαγή και της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την προσαρμογή έχει εκδοθεί ευρωπαϊκό έγγραφο καθοδήγησης (EC, 2013α), σχετικά με την ένταξη των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, ως παράγοντα κατά τη διαχείριση του δικτύου Natura 2000. Επίσης, η ευρωπαϊκή στρατηγική για τη βιοποικιλότητα, αναγνωρίζει το ρόλο της κλιματικής αλλαγής στην απώλεια ειδών και την υποβάθμιση των οικοσυστημάτων. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με το νόμο 3937/11 για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας (ΦΕΚ 60/Α/31.3.2011), προβλέπεται η εκπόνηση, από το αρμόδιο υπουργείο, εθνικού σχεδίου προσαρμογής των δράσεων διαχείρισης οικοτόπων και ειδών χλωρίδας και πανίδας, ανάλογα με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Η πρόληψη και μείωση των επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα λόγω της κλιματικής αλλαγής αναφέρεται ως γενικός στόχος στο σχέδιο δράσης που προτείνεται στην Εθνική Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα, για τα έτη 2014-2029 (εγκεκριμένη με την ΥΑ 40332, ΦΕΚ 2383/Β/8.9.2014). Η επίδραση της κλιματικής αλλαγή στις βιοφυσικές διαδικασίες που ρυθμίζουν τη γεωργική παραγωγή είναι σύνθετη, καθώς η αύξηση της θερμοκρασίας, των ατμοσφαιρικών συγκεντρώσεων CO 2 και της συχνότητας ακραίων καιρικών φαινομένων επηρεάζουν το φυσικό περιβάλλον και την ποιότητα/ απόδοση της παραγωγής τροφίμων. Το κύριο όργανο για την υποστήριξη του αγροτικού τομέα στην προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι η αναθεωρημένη Κοινή Αγροτική Πολιτική (Common Agricultural Policy - CAP), για το 2014-2020. Οι κανόνες, η χρηματοδότηση, η διαχείριση και η παρακολούθηση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής περιγράφονται στους κανονισμούς (ΕΕ) 1306/2013 (EE, 2013ε) και (ΕΕ) 1307/2013 (EE, 2013ζ). Σύμφωνα με τους δύο πυλώνες της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, προβλέπεται η άμεση χρηματική ενίσχυση των αγροτών που εφαρμόζουν πρακτικές συμβατές με την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και επίσης η διάθεση του 30% του προϋπολογισμού κάθε προγράμματος αγροτικής ανάπτυξης για μέτρα και επενδύσεις που επιφέρουν κλιματικό όφελος. Οι εθνικές επιλογές, τα διοικητικά μέτρα και οι διαδικασίες εφαρμογής, σχετικά με τις προβλέψεις των ευρωπαϊκών κανονισμών για την άμεση χρηματοδότηση των αγροτών στο πλαίσιο της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, θεσμοθετούνται με την Υ.Ε. 104/7056 (ΦΕΚ 147/Β/22.1.2015). Στην Πράσινη Βίβλο για την αναθεώρηση της Κοινής Αλιευτικής Πολιτικής (ΕΕ, 2009β), προβλέπεται ότι η κλιματική αλλαγή θα επηρεάσει σημαντικά το θαλάσσιο περιβάλλον, καθώς τα θαλάσσια οικοσυστήματα και η βιοποικιλότητα, που υφίστανται ήδη πίεση από τη ρύπανση και την υπεραλίευση, θα επηρεαστούν περαιτέρω από τις υψηλότερες θερμοκρασίες και την οξίνιση. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα αλλαγές στην αναπαραγωγή και τους πληθυσμούς των ειδών, μεταβολές στις κατανομές των θαλάσσιων οργανισμών και μετατοπίσεις των κοινοτήτων πλαγκτόν. Καθορίζεται ότι η νέα Κοινή Αλιευτική Πολιτική πρέπει να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο για τη διευκόλυνση των προσπαθειών προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, όσον αφορά τις επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον. H κλιματική αλλαγή επηρεάζει πολλαπλώς τον ενεργειακό τομέα, μέσω των αλλαγών στις ανάγκες θέρμανσης και ψύξης, τη μεταβολή των δυνατοτήτων προμήθειας ενέργειας και την ενδεχόμενη φθορά των ενεργειακών υποδομών. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στοχεύει στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας των υποδομών, συμπεριλαμβανομένων των ενεργειακών, προτείνοντας ένα στρατηγικό πλαίσιο για μια ανθεκτική ενεργειακή ένωση με μακρόπνοη πολιτική για την κλιματική αλλαγή (ΕΕ, 2015). Η οδηγία για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) έχει επίσης σαφείς προεκτάσεις για τα θέματα της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή (ΕΚ, 2009ζ). Σε εθνικό επίπεδο, στο πλαίσιο της οδηγίας για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας έχει καταρτισθεί εθνικό σχέδιο δράσης και έχει προβλεφθεί νομοθετικά η επιτάχυνση της ανάπτυξης των ΑΠΕ με στόχο την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής (νόμος 3851/2010, ΦΕΚ 85/Α / 4.6.2010). Τα κτήρια και γενικότερα οι υποδομές τίθενται σε διακινδύνευση από τις μεταβαλλόμενες κλιματικές συνθήκες και τα σχετιζόμενα ακραία καιρικά φαινόμενα. Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή στρατηγική για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, είναι αναγκαία η επιθεώρηση των κτηρίων, ως προς την ανθεκτικότητα τους στις τρέχουσες και μελλοντικές επιπτώσεις που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή, και η κατάλληλη αναβάθμιση τους. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει δημοσιεύσει κείμενο εργασίας για την καθοδήγηση της προσαρμογής των υποδομών (EC, 2013β). Η αύξηση του βαθμού ενεργειακής απόδοσης των κτηρίων που προβλέπεται από τις οδηγίες 2010/31/ΕΕ και 2012/27/ΕΕ σχετίζεται με την καλύτερη συνολική ανταπόκριση στις συνθήκες αυξημένων ενεργειακών αναγκών που αναμένονται εν όψει των κλιματικών μεταβολών. Στο πλαίσιο των επιταγών της οδηγίας 2012/27/ΕΕ έχει καταρτισθεί το 4 ο Εθνικό Σχέδιο Δράσης Ενεργειακής Απόδοσης. Οι παράκτιες περιοχές απειλούνται σημαντικά από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, καθώς η άνοδος της στάθμης των υδάτων δυνητικά θα προκαλέσει πλημμύρες, διάβρωση των ακτών και φθορά των παράκτιων οικοσυστημάτων. Οι συγκεκριμένοι κίνδυνοι στις Μεσογειακές περιοχές έχουν ληφθεί υπόψη στην απόφαση 2009/89/ΕΚ για την υπογραφή του πρωτοκόλλου Ολοκληρωμένης Διαχείρισης των Παράκτιων Ζωνών (ΟΔΠΖ) της σύμβασης για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και των παράκτιων περιοχών της Μεσογείου (EK, 2009θ), το οποίο στοχοθετεί τη λήψη βιώσιμων μέτρων για τη μείωση του αρνητικού αντίκτυπου των φυσικών φαινομένων. Με τη σύσταση 2002/413/ΕΚ, αναγνωρίζεται, μεταξύ άλλων, η απειλή που συνιστούν οι κλιματικές μεταβολές για τις παράκτιες ζώνες και οι κίνδυνοι που συνεπάγεται η άνοδος της στάθμης των θαλασσών, καθώς και η αυξανόμενη συχνότητα και βιαιότητα των καταιγίδων, και καλούνται τα κράτη μέλη να αναπτύξουν εθνικές στρατηγικές για την εφαρμογή των αρχών της ΟΔΠΖ (EK, 2002β). Κατά τα πρόσφατα έτη, τα ευρωπαϊκά κράτη έχουν δοκιμασθεί από ευρέος φάσματος φυσικές καταστροφές, όπως πλημμύρες, δασικές πυρκαγιές και φαινόμενα λειψυδρίας και ξηρασίας. Τα συγκεκριμένα φαινόμενα, τα οποία συγκαταλέγονται μεταξύ των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, είναι ιδιαίτερα επιζήμια για τον άνθρωπο, το περιβάλλον και την οικονομία. Κατά συνέπεια, οι ευρωπαϊκές πολιτικές που αναπτύσσονται για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων τους, εμφανίζουν και τη διάσταση της προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Σε αυτήν την κατεύθυνση βρίσκονται η οδηγία 2007/60/ΕΚ για την αξιολόγηση και τη διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας, η ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με την αντιμετώπιση του προβλήματος της λειψυδρίας και της ξηρασίας (EE, 2007) και η απόφαση 1313/2013/ΕΕ περί μηχανισμού πολιτικής προστασίας (EE, 2013 η ). Στην Ελλάδα, στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2007/60/ ΕΚ, η οποία ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο με την ΚΥΑ 31822/1542/Ε103 (ΦΕΚ 1108/Β/21.7.2010), έχουν υποβληθεί στην ΕΕ η έκθεση Προκαταρκτικής Αξιολόγησης Κινδύνων Πλημμύρας και έχει ολοκληρωθεί ο προσδιορισμός των Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας στα 14 Υδατικά Διαμερίσματα. Η κλιματική αλλαγή αναμένεται να δημιουργήσει πρόσθετη διακινδύνευση για την υγεία και να ενισχύσει την ήδη υπάρχουσα. Άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις θα προκύψουν για την υγεία του ανθρώπου και των άλλων έμβιων οργανισμών. Οι άμεσες επιπτώσεις σχετίζονται με τη μεταβολή της έντασης και συχνότητας των ακραίων καιρικών φαινομένων (π.χ. κύματα καύσωνα και πλημμύρες), ενώ οι έμμεσες επιπτώσεις θα γίνουν αισθητές με την αύξηση του επιπολασμού ασθενειών που μεταδίδονται από έντομα και τρωκτικά ή σχετίζονται με την ποιότητα του νερού, των τροφίμων και του αέρα. Με την ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή, διαβιβάζεται και έγγραφο εργασίας (EC, 2013γ) σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην υγεία και τις δυνατότητες αντιμετώπισης τους. 72 73

Βιβλιογραφία ΕΛΛΗΝΙΚH Βέλλα, Ε., Κυριακοπούλου, Ε., Ξεπαπαδέας, Α., Τσιαούση, Β., Δουλγέρης, Χ., Κεμιτζόγλου, Δ., Παπαδήμος, Δ., Σεφερλής, Μ., Χρυσοπολίτου, Β., 2011. Κίνδυνοι και επιπτώσεις της κλιματικής μεταβολής στη βιοποικιλότητα και στα οικοσυστήματα. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδας. EE, 2007. Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο - Η αντιμετώπιση του προβλήματος της λειψυδρίας και της ξηρασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. COM/2007/0414. ΕΕ, 2009α. Λευκή Βίβλος - Η προσαρμογή στην αλλαγή του κλίματος : προς ένα Ευρωπαϊκό πλαίσιο δράσης. COM/2009/0147. ΕΕ, 2009β. Πράσινη Βίβλος. Μεταρρύθμιση της Κοινής Αλιευτικής Πολιτικής. COM/2009/163. ΕΕ, 2010α. Οδηγία 2010/31/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 19 ης Μαΐου 2010, για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 153, 18.6.2010, σελ. 13-35. EE, 2010β. 2010/670/ΕΕ: Απόφαση της Επιτροπής, της 3 ης Νοεμβρίου 2010, για καθορισμό κριτηρίων και μέτρων χρηματοδότησης έργων επίδειξης σε εμπορική κλίμακα, τα οποία αποσκοπούν στην περιβαλλοντικά ασφαλή δέσμευση και αποθήκευση CO 2 σε γεωλογικούς σχηματισμούς, καθώς και έργων επίδειξης καινοτόμων τεχνολογιών ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, στο πλαίσιο του συστήματος εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής αερίων θερμοκηπίου εντός της Κοινότητας που θεσπίστηκε με την οδηγία 2003/87/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 290, 6.11.2010, σελ. 39-48. ΕΕ, 2011α. Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 510/2011 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 11 ης Μαΐου 2011, σχετικά με τα πρότυπα επιδόσεων για τις εκπομπές από τα καινούργια ελαφρά επαγγελματικά οχήματα όσον αφορά τις εκπομπές, στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης προσέγγισης της Ένωσης για τη μείωση των εκπομπών CO 2 από ελαφρά οχήματα. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 145, 31.5.2011, σελ. 1-18. EE, 2011β. Λευκή βίβλος. Χάρτης πορείας για έναν Ενιαίο Ευρωπαϊκό Χώρο Μεταφορών - Για ένα ανταγωνιστικό και ενεργειακά αποδοτικό σύστημα μεταφορών. COM/2011/0144. ΕΕ, 2011γ. Τρίτη έκθεση παρακολούθησης όσον αφορά την ανακοίνωση σχετικά με τη λειψυδρία και τις ξηρασίες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. COM/2011/133. ΕΕ, 2012. Οδηγία 2012/27/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25 ης Οκτωβρίου 2012, για την ενεργειακή απόδοση, την τροποποίηση των οδηγιών 2009/125/ ΕΚ και 2010/30/ΕΕ και την κατάργηση των οδηγιών 2004/8/ ΕΚ και 2006/32/ΕΚ. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 315, 14.11.2012, σελ. 1 56. ΕΕ, 2013α. 2013/162/ΕΕ: Απόφαση της Επιτροπής, της 26 ης Μαρτίου 2013, για τον προσδιορισμό των ετήσιων δικαιωμάτων εκπομπής των κρατών μελών για την περίοδο 2013-2020 σύμφωνα με την απόφαση αριθ. 406/2009/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 90, 28.3.2013, σελ. 106-110. ΕΕ, 2013β. Απόφαση αριθ. 529/2013/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 21 ης Μαΐου 2013, σχετικά με λογιστικούς κανόνες για τις εκπομπές και τις απορροφήσεις αερίων θερμοκηπίου από δραστηριότητες σχετιζόμενες με τις χρήσεις γης, τις αλλαγές χρήσεων γης και τη δασοπονία και πληροφόρηση για δράσεις σχετιζόμενες με τις δραστηριότητες αυτές. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 165, 18.6.2013, σελ. 80-97. ΕΕ, 2013γ. Πράσινη Βίβλος. Πλαίσιο για τις πολιτικές που αφορούν το κλίμα και την ενέργεια με χρονικό ορίζοντα το έτος 2030. COM/2013/0169. EE, 2013δ. Ανακοίνωση της Επιτροπής στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών: Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. COM/2013/0216. ΕΕ, 2013ε. Κανονισμός (EE) αριθ. 1306/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 17 ης Δεκεμβρίου 2013, σχετικά με τη χρηματοδότηση, τη διαχείριση και την παρακολούθηση της κοινής γεωργικής πολιτικής και την κατάργηση των κανονισμών (ΕΟΚ) αριθ. 352/78, (ΕΚ) αριθ. 165/94, (ΕΚ) αριθ. 2799/98, (ΕΚ) αριθ. 814/2000, (ΕΚ) αριθ. 1290/2005 και (ΕΚ) αριθ. 485/2008 του Συμβουλίου. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 347, 20.12.2013, σελ. 549-607. ΕΕ, 2013ζ. Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 1307/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 17 ης Δεκεμβρίου 2013, περί θεσπίσεως κανόνων για άμεσες ενισχύσεις στους γεωργούς βάσει καθεστώτων στήριξης στο πλαίσιο της Κοινής γεωργικής πολιτικής και για την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 637/2008 και του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 73/2009 του Συμβουλίου. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 347, 20.12.2013, σελ. 608-670. ΕΕ, 2013η. Απόφαση αριθ. 1313/2013/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 17 ης Δεκεμβρίου 2013, περί μηχανισμού πολιτικής προστασίας της Ένωσης. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 347, 20.12.2013, σελ. 924-947. ΕΕ, 2014. Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 517/2014 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 16 ης Απριλίου 2014, για τα φθοριούχα αέρια του θερμοκηπίου και για την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 842/2006. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 150, 20.5.2014, σελ. 195-230. EE, 2015. Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή, την Επιτροπή των Περιφερειών και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων για μια ανθεκτική Ενεργειακή Ένωση με μακρόπνοη πολιτική για την κλιματική αλλαγή. COM/2015/080. ΕΕ, 2017α. Κανονισμός (ΕΕ) 2017/2400 της Επιτροπής, της 12 ης Δεκεμβρίου 2017, για την εφαρμογή του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 595/2009 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου όσον αφορά τον προσδιορισμό των εκπομπών CO 2 και της κατανάλωσης καυσίμου των βαρέων επαγγελματικών οχημάτων και για την τροποποίηση της οδηγίας 2007/46/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 582/2011 της Επιτροπής. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 349, 29.12.2017, σελ. 1-247. ΕΕ, 2017β. Κανονισμός (ΕΕ) 2017/1369 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 4ης Ιουλίου 2017, σχετικά με τον καθορισμό ενός πλαισίου για την ενεργειακή σήμανση και για την κατάργηση της οδηγίας 2010/30/ ΕΕ. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 198, 28.7.2017, σελ. 1-23. ΕΕ, 2018. Οδηγία (ΕΕ) 2018/410 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 14 ης Μαρτίου 2018, για την τροποποίηση της οδηγίας 2003/87/ΕΚ με σκοπό την ενίσχυση οικονομικά αποδοτικών μειώσεων των εκπομπών και την προώθηση επενδύσεων χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών και της απόφασης (ΕΕ) 2015/1814. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 76, 19.3.2018, σελ. 3-27. ΕΚ, 1994. 94/69/EK: Απόφαση του Συμβουλίου της 15 ης Δεκεμβρίου 1993 σχετικά με τη σύναψη της σύμβασης - πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για τις κλιματικές μεταβολές. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 033, 07.02.1994, σελ. 11-12. EK, 2000. Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23 ης Οκτωβρίου 2000 για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 327, 22.12.2000, σελ. 1-73. ΕΚ, 2002α. 2002/358/ΕΚ: Απόφαση του Συμβουλίου, της 25 ης Απριλίου 2002, για την έγκριση, εξ ονόματος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, του πρωτοκόλλου του Κιότο στη Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για τις κλιματικές μεταβολές και την από κοινού τήρηση των σχετικών δεσμεύσεων. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 130, 15.05.2002, σελ. 1-3. EK, 2002β. Σύσταση 2002/41 3/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 30 ής Μαΐου 2002, σχετικά με την εφαρμογή στην Ευρώπη της ολοκληρωμένης διαχείρισης των παράκτιων ζωνών. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 148, 6.6.2002, σελ. 24-27. ΕΚ, 2003. Οδηγία 2003/87/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 13 ης Οκτωβρίου 2003, σχετικά με τη θέσπιση συστήματος εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής αερίων θερμοκηπίου εντός της Κοινότητας και την τροποποίηση της οδηγίας 96/61/ΕΚ του Συμβουλίου. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 275, 25.10.2003, σελ. 32-46. EK, 2004. Οδηγία 2004/101/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 27 ης Οκτωβρίου 2004 για την τροποποίηση της οδηγίας 2003/87/ΕΚ σχετικά με τη θέσπιση συστήματος εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής αερίων θερμοκηπίου εντός της Κοινότητας, όσον αφορά τους μηχανισμούς έργων του πρωτοκόλλου του Κιότο. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 338, 13.11.2004, σελ. 18-23. ΕΚ, 2006. Οδηγία 2006/40/EK του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 17 ης Μαΐου 2006, για τις εκπομπές των συστημάτων κλιματισμού των μηχανοκίνητων οχημάτων και για την τροποποίηση της οδηγίας 70/156/ΕΟΚ του Συμβουλίου. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 161, 14.6.2006, σελ. 12-18. ΕΚ, 2007. Οδηγία 2007/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23 ης Οκτωβρίου 2007, για την αξιολόγηση και τη διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 288, 6.11.2007, σελ. 27-34. ΕΚ, 2008. Οδηγία 2008/101/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 19 ης Νοεμβρίου 2008, για την τροποποίηση της οδηγίας 2003/87/ΕΚ ώστε να ενταχθούν οι αεροπορικές δραστηριότητες στο σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής αερίων θερμοκηπίου εντός της Κοινότητας. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 8, 13.1.2009, σελ.3-21. EK, 2009α. Οδηγία 2009/29/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23 ης Απριλίου 2009, για τροποποίηση της οδηγίας 2003/87/ΕΚ με στόχο τη βελτίωση και την επέκταση του συστήματος εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής αερίων θερμοκηπίου της Κοινότητας. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 140, 5.6.2009, σελ. 63-87. ΕΚ, 2009β. Απόφαση αριθ. 406/2009/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23 ης Απριλίου 2009, περί των προσπαθειών των κρατών μελών να μειώσουν τις οικείες εκπομπές αερίων θερμοκηπίου, ώστε να τηρηθούν οι δεσμεύσεις της Κοινότητας για μείωση των εκπομπών αυτών μέχρι το 2020. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 140, 5.6.2009, σελ. 136-148. EK, 2009γ. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 443/2009 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23 ης Απριλίου 2009, σχετικά με τα πρότυπα επιδόσεων για τις εκπομπές από τα καινούργια επιβατικά αυτοκίνητα, στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης προσέγγισης της Κοινότητας για τη μείωση των εκπομπών CO 2 από ελαφρά οχήματα. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 140, 5.6.2009, σελ. 1-15. ΕΚ, 2009δ. Οδηγία 2009/30/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23 ης Απριλίου 2009, με την οποία τροποποιείται η οδηγία 98/70/ΕΚ όσον αφορά τις προδιαγραφές για τη βενζίνη, το ντίζελ και το πετρέλαιο εσωτερικής καύσης και την καθιέρωση μηχανισμού για την παρακολούθηση και τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, τροποποιείται η οδηγία 1999/32/ΕΚ του Συμβουλίου όσον αφορά την προδιαγραφή των καυσίμων που χρησιμοποιούνται στα πλοία εσωτερικής ναυσιπλοΐας και καταργείται η οδηγία 93/12/ΕΟΚ. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 140, 5.6.2009, σελ. 88-113. ΕΚ, 2009ε. Οδηγία 2009/125/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 21 ης Οκτωβρίου 2009, για τη θέσπιση πλαισίου για τον καθορισμό απαιτήσεων οικολογικού σχεδιασμού όσον αφορά τα συνδεόμενα με την ενέργεια προϊόντα. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 285, 31.10.2009, σελ. 10-35. ΕΚ, 2009ζ. Οδηγία 2009/28/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23 ης Απριλίου 2009, σχετικά με την προώθηση της χρήσης ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές και την τροποποίηση και τη συνακόλουθη κατάργηση των οδηγιών 2001/77/ΕΚ και 2003/30/ΕΚ. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 140, 5.6.2009, σελ. 16-62. EK, 2009η. Οδηγία 2009/147/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 30 ής Νοεμβρίου 2009 περί της 74 75

διατηρήσεως των αγρίων πτηνών. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 20, 26.11.2010, σελ. 7-25. EK, 2009θ. Απόφαση 2009/89/EK του Συμβουλίου, της 4 ης Δεκεμβρίου 2008, σχετικά με την υπογραφή, εξ ονόματος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, του πρωτοκόλλου για την ολοκληρωμένη διαχείριση των παράκτιων ζωνών της Μεσογείου στη σύμβαση για την προστασία του θαλασσίου περιβάλλοντος και των παρακτίων περιοχών της Μεσογείου. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 34, 4.2.2009, σελ. 17-28. EMEKA (Επιτροπή Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής), 2011. Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδας. EOK, 1992. Οδηγία 92/43/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 21 ης Μαΐου 1992 για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 206, 22.7.1992, σελ. 7-50. Καραμάνος, Α., Βολουδάκης, Δ., 2011. Η επίδραση της κλιματικής μεταβολής στη γεωργία και τα γεωργικά εδάφη. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδας. Νάστης, Α., Καρμίρης, Η., Σαρτζετάκης, Ε., Νάστης, Σ., 2011. Οικονομικές και φυσικές επιπτώσεις της κλιματικής μεταβολής στα δάση και στα οικοσυστήματα της Ελλάδας. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδας. Παπανικολάου, Μ., Παπανικολάου, Δ., Βασιλάκης, Ε., 2001. Επιτροπή Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής - Μεταβολές της στάθμης της θάλλασας και επιπτώσεις στις ακτές. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδας. Παπουτσόγλου, Σ., 2011. Επιτροπή Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής - Πιθανές επιπτώσεις των κλιματικών μεταβολών στην αλιεία και στις υδατοκαλλιέργειες της Ελλάδος. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδας. Σαρτζετάκης, Ε., Καρατζόγλου Β., 2011. Οικονομικές και φυσικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον κλάδο του τουρισμού. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδας. Σκούρτος, Μ. Σ., Μαχλέρας, Α., Κοντογιάννη, Α., 2011α. Η οικονομική αποτίμηση των επιπτώσεων της κλιματικής μεταβολής στη γεωργία και τα γεωργικά εδάφη. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδας. Σκούρτος, Μ. Σ., Μαχλέρας, Α., Κοντογιάννη, Α., 2011β. Η οικονομική αποτίμηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στα υδάτινα αποθέματα. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδας. Στουρνάρας, Γ., Νάστος, Π., Γιόξας, Γ., Ευελπίδου, Ν., Βασιλάκης, Ε., Παρτσινέβελου, Σ.Α., Ηλιόπουλος, Β., 2011. Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα επιφανειακά και υπόγεια υδατικά σώματα του ελλαδικού χώρου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδας. ΥΠΕΝ, 2016. Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή. Αθήνα: Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας. ΞΕΝOΓΛΩΣΣΗ Alcamo, J., Moreno, J.M., Novaky, B., Bindi, M., Corobov, R., Devoy, R.J.N., Giannakopoulos, C., Martin, E., Olesen, J.E. Shvidenko, A., 2007. Europe. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability, in: Parry, M.L., O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson (eds.), Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (σελ. 541-580). Cambridge, UK: Cambridge University Press. Cannon, S.H., Gartner, J.E., 2005. Wildfire-related debris flow from a hazards perspective, in Jakob, M. and O. Hungr (eds.), Debris flow Hazards and Related Phenomena (σελ. 363-385). Berlin-Heidelberg: Springer. EC, 2009. Guidance Document no. 24: River Basin Management in a changing climate, in: Common Implementation Strategy for the Water Framework Directive, Technical Report - 2009-040. EC, 2011. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions. A Roadmap for moving to a competitive low carbon economy in 2050. COM/2011/0112. EC, 2013α. EU Guidelines on climate change and Natura 2000. Technical Report - 2013-068. EC, 2013β. Commission Staff Working Document: Adapting infrastructure to climate change. Accompanying the document: Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: An EU Strategy on adaptation to climate change. SWD/2013/137. EC, 2013γ. Commission Staff Working Document: Adaptation to climate change impacts on human, animal and plant health. Accompanying the document: Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: An EU Strategy on adaptation to climate change. SWD/2013/136. EC, 2014. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions. A policy framework for climate and energy in the period from 2020 to 2030. COM/2014/015. EC, 2016α. Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council on binding annual greenhouse gas emission reductions by Member States from 2021 to 2030 for a resilient Energy Union and to meet commitments under the Paris Agreement and amending Regulation No 525/2013 of the European Parliament and the Council on a mechanism for monitoring and reporting greenhouse gas emissions and other information relevant to climate change. COM/2016/0482. EC, 2016β. Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on the promotion of the use of energy from renewable sources. COM/2016/0767. EC, 2016γ. Commission staff working document impact assessment accompanying the document Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on the promotion of the use of energy from renewable sources. SWD/2016/0418. EC, 2016δ. Proposal for a directive of the European Parliament and of the Council amending Directive 2012/27/EU on energy efficiency. COM/2016/0761. ΕΕΑ, 2016. Climate change, impacts and vulnerability in Europe 2016. An indicator-based report. Report No 1/2017. Copenhagen: European Environment Agency. Good, P., Moriondo, M., Giannakopoulos, C., Bindi, M., 2008. The meteorological conditions associated with extreme fire risk in Italy and Greece: Relevance to climate model studies. International Journal of Wildland Fire, 17, σελ. 155-165. ΜΕEΝ, 2018. 7th National communication and 3rd biennial report under the United Nations Framework Convention on Climate Change. Athens: Ministry of Environment and Energy. Kirtman, B., Power, S., Adedoyin, J. A., Boer, G. J., Bojariu, R., Camilloni, I., et al., 2013. Near-term climate change: Projections and predictability, in: Stocker, T. F., D. Qin., G.-K. Plattner et al. (eds.), Climate change 2013: The physical science basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge New York: Cambridge University Press. Kundzewicz, Z.W., Mata, L. J., Arnell, N.W., Döll, P., Kabat, P., Jiménez, B., Miller, K.A., Oki, T., Sen, Z., Shiklomanov, I.A., 2007. Freshwater resources and their management. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability, in M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson, (eds.), Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (σελ. 173-210). Cambridge, UK Cambridge University Press. Lehner, B., Döll P., Alcamo J., Henrichs H., Kaspar F., 2006. Estimating the impact of global change on flood and drought risks in Europe: a continental, integrated analysis. Climatic Change, 75, σελ. 273-299. Lelieveld, J., Hadjinicolaou, P., Kostopoulou, E., Chenoweth, J., Giannakopoulos, C., Hannides, C., Lange, M.A., El Maayar, M., Tanarthe, M., Tyrlis, E., Xoplaki, E., 2012. Climate change and impacts in the eastern Mediterranean and the Middle East. Climate Change, 114, σελ. 667-687. Lelieveld, J., Hadjinicolaou, P., Kostopoulou, E., Giannakopoulos, C., Pozzer, A., Tanarhte, M., Tyrlis, E., 2014. Model projected heat extremes and air pollution in the eastern Mediterranean and Middle East in the twenty-first century. Regional Environmental Change, 14, σελ. 1937-1949. Masterton, J.M., Richardson, F.A., 1979. Humidex. A method of quantifying human discomfort due to excessive heat and humidity, Downsview, Ontario, Canada, AES, Environment Canada, CLI 1-79. ΜΕEΝ, 2018. 7th National communication and 3rd biennial report under the United Nations Framework Convention on Climate Change. Ministry of Environment and Energy, Athens. Nakićenović, N., Alcamo, J., Davis, G., de Vries, B., Fenhann, J., Gaffin, S., et al., 2000. IPCC special report on emissions scenarios. Cambridge UK: Cambridge University Press. Parry, M.L., Canziani, O.F., Palutikof, J.P., and Co-authors, 2007. Technical Summary. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability, in: M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson (eds.), Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (σελ. 23-78). Cambridge, UK: Cambridge University Press. UNFCCC, 2017. National total and sectoral emissions officially reported to UNFCCC. http://di.unfccc.int/detailed_data_by_ party 76 77

2 Ποιότητα Ατμόσφαιρας 78 79

Η ποιότητα της ατμόσφαιρας αποτελεί ένα κρίσιμο ζήτημα για τη δημόσια υγεία, την οικονομία και το περιβάλλον γενικότερα. Η ατμοσφαιρική ρύπανση συνιστά περιβαλλοντικό παράγοντα ισχυρής διακινδύνευσης για την ανθρώπινη υγεία και συνδέεται με καρδιο-αναπνευστικές παθήσεις και κακοήθη νοσήματα. Ταυτόχρονα, επιφέρει σημαντικές επιπτώσεις στην οικονομία, καθώς αυξάνει το ιατρικό κόστος και πλήττει την παραγωγικότητα. Πολλαπλές είναι και οι αρνητικές επιδράσεις της στο φυσικό περιβάλλον, καθώς επηρεάζει την ποιότητα του νερού και του εδάφους, τις καλλιέργειες και τις υπηρεσίες των οικοσυστημάτων. Επίσης, η ατμοσφαιρική ρύπανση έχει σαφή αλληλεπίδραση με το κλίμα, καθώς αρκετοί κύριοι ατμοσφαιρικοί ρύποι συμπεριφέρονται ως οιονεί αέρια του θερμοκηπίου. Στην ενότητα 1 περιγράφονται οι σημαντικότερες επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην ανθρώπινη υγεία, στα οικοσυστήματα και στο κλίμα. Η διαχείριση και ο μετριασμός του σοβαρού περιβαλλοντικού και κοινωνικού προβλήματος της ατμοσφαιρικής ρύπανσης αποτελούν πολύπλευρα ζητήματα. Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι εκπέμπονται από πολυάριθμες πηγές, ανθρώπινες και φυσικές. Μπορούν να εκλύονται άμεσα ως πρωτογενείς ρύποι ή να σχηματίζονται δευτερογενώς, μέσω πολύπλοκων φυσικοχημικών διεργασιών στην ατμόσφαιρα, στις οποίες συμμετέχουν άλλοι πρόδρομοι ρύποι. Τόσο για τους ανθρωπογενούς όσο και για τους φυσικής προέλευσης ρύπους παρατηρείται η μεταφορά σε μεγάλες αποστάσεις, η οποία επηρεάζει μεγάλες γεωγραφικές περιοχές. Τέλος, σημαντική παράμετρο αποτελεί η φυσική κατάσταση των ρύπων, καθώς μπορούν να είναι αέριες ενώσεις ή να βρίσκονται στη σωματιδιακή φάση. Το 7 ο Ευρωπαϊκό Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα Δράσης (EE, 2013) αναγνωρίζει ως μακροπρόθεσμο στόχο την επίτευξη επιπέδων ποιότητας του αέρα τα οποία δεν οδηγούν σε σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις, είτε στην ανθρώπινη υγεία είτε στο περιβάλλον. Το πλέγμα πολιτικών για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος, που καθορίσθηκε το 2013 και περιλαμβάνει το Πρόγραμμα Καθαρός αέρας για την Ευρώπη (Clean Air for Europe Programme) θέτει τον φιλόδοξο αρχικό στόχο για πλήρη συμμόρφωση με την υπάρχουσα νομοθεσία έως το 2020 και στη συνέχεια προβλέπει την περαιτέρω βελτίωση, ώστε το 2030 ο αριθμός των πρόωρων θανάτων που αποδίδονται στην ατμοσφαιρική ρύπανση να έχει περιορισθεί στο μισό των αντιστοίχων του 2005 (EC, 2013). Για την επίτευξη των στρατηγικών στόχων, η ευρωπαϊκή νομοθεσία ακολουθεί μια συνδυαστική προσέγγιση, με τη θέσπιση και εφαρμογή προτύπων ποιότητας του αέρα, αλλά και με τον έλεγχο και περιορισμό των εκπομπών ρύπων. Στο Παράρτημα του κεφαλαίου περιλαμβάνεται αναλυτική περιγραφή της ευρωπαϊκής, διεθνούς και εθνικής νομοθεσίας σχετικά με την ποιότητα της ατμόσφαιρας και τις εκπομπές. Στην Ελλάδα, ιδίως στις αστικές περιοχές, οι κάτοικοι εκτίθενται σε ένα σύνθετο μίγμα ατμοσφαιρικών ρύπων, με αντίστοιχα πολυάριθμες και διαφοροποιημένες πηγές προέλευσης. Κατά την τελευταία δεκαετία, έχει παρατηρηθεί η σταδιακή βελτίωση της ποιότητας του αέρα, κυρίως ως αποτέλεσμα του περιορισμού των εκπομπών πρωτογενών ρύπων. Παρά την παρατηρούμενη μείωση των εκλύσεων - συνδυαστικό αποτέλεσμα των στρατηγικών νομοθετικών πρωτοβουλιών σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς και της οικονομικής ύφεσης - εξακολουθούν να καταγράφονται υπερβάσεις των προβλεπόμενων οριακών τιμών για την προστασία της υγείας. 80 Η κατανόηση της κατάστασης και των τάσεων που επηρεάζουν την ποιότητα του ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος στη χώρα αποτελεί ένα κρίσιμο πρώτο στάδιο για την αντιμετώπιση του ζητήματος. Στο παρόν κεφάλαιο, πραγματοποιείται η ανασκόπηση και ανάλυση της κατάστασης και των διαχρονικών τάσεων, τόσο σχετικά με τις πρωτογενείς εκπομπές από πηγές (ενότητες 2 και 3), όσο και με τις ατμοσφαιρικές συγκεντρώσεις ρύπων στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας (ενότητα 4). Για τις εκπομπές - όπως αναφέρονται προς τους διεθνείς οργανισμούς στο πλαίσιο των απογραφικών υποχρεώσεων της χώρας - η εξέταση της κατάστασης αφορά στο 2015, ενώ οι τάσεις παρακολουθούνται για τα έτη από το 1990 και έπειτα. Σχετικά με τα επίπεδα συγκεντρώσεων στον αέρα, αναλύονται τα διαθέσιμα δεδομένα μέτρησης, από τους σταθμούς του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης (ΕΔΠΑΡ), κατά την περίοδο 2001-2016. Χρησιμοποιούνται περιβαλλοντικοί δείκτες για την ατμοσφαιρική ρύπανση, που έχουν καθορισθεί από το Ευρωπαϊκό Γραφείο Περιβάλλοντος και αποτελούν ένα χρήσιμο εργαλείο για την παρακολούθηση της συντελούμενης προόδου προς την επίτευξη των στόχων που προβλέπονται από τη νομοθεσία, τόσο σχετικά με τα όρια εκπομπών (οδηγία ΕΕ 2016/2284)[EE,2016], όσο και με την ποιότητα της ατμόσφαιρας (οδηγίες 2008/50/ΕΚ και 2004/107/ΕΚ)[EK, 2004; EK,2008]. Η μελέτη των δεικτών μπορεί να βοηθήσει στον εντοπισμό τομέων όπου είναι απαραίτητες στρατηγικές παρεμβάσεις και κατάλληλα μέτρα. 1. Επιπτώσεις ατμοσφαιρικής ρύπανσης 1.1. Επιπτώσεις στην υγεία Η ατμοσφαιρική ρύπανση αποτελεί τον σημαντικότερο παράγοντα περιβαλλοντικής διακινδύνευσης στην Ευρώπη. Πέρα από την αύξηση της πρόωρης θνησιμότητας, η οποία συνδέεται με τα καρδιαγγειακά και αναπνευστικά νοσήματα, η έκθεση σε επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης, ακόμα και όταν αυτά είναι σχετικά χαμηλά, αυξάνει τη συχνότητα εμφάνισης βραχυπρόθεσμων και χρόνιων συμπτωμάτων. Πέρα από τα καρδιο-αναπνευστικά προβλήματα, υπάρχουν ενδείξεις επίδρασης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην εμφάνιση πρόσθετων προβλημάτων, σχετιζόμενων με την αναπαραγωγική υγεία, καθώς και με την ανάπτυξη του νευρικού συστήματος και των γνωστικών ικανοτήτων των παιδιών. Επίσης, πιθανολογείται η διασύνδεση με την εμφάνιση διαβητικής νόσου σε ενηλίκους και με εκφυλιστικές διαταραχές του νευρικού συστήματος (EEA, 2017). Αν και τα πρότυπα ποιότητας της ατμόσφαιρας εστιάζουν στα επίπεδα ρύπων που μετρούνται στο εξωτερικό περιβάλλον, έχει αναγνωρισθεί η σύνδεση της ρύπανσης του αέρα εσωτερικών χώρων με σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία. Η ενσωμάτωση επικινδύνων ατμοσφαιρικών ρύπων στην τροφική αλυσίδα, μέσω διαδικασιών εναπόθεσης και συσσώρευσης αποτελεί μια πρόσθετη, έμμεση, διαδικασία επίδρασης. Ως αποτέλεσμα της προόδου πού έχει συντελεστεί στις επιδημιολογικές μεθόδους κατά τα τελευταία χρόνια και του μεγάλου αριθμού επιδημιολογικών μελετών που πραγματοποιούνται διεθνώς, η τρέχουσα γνώση των επιπτώσεων της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στη δημόσια υγεία βρίσκεται σε καλύτερο επίπεδο από ποτέ. Ταυτόχρονα όμως, επισημαίνεται η ιδιαίτερη δυσκολία του προσδιορισμού των σχέσεων μεταξύ έκθεσης-αποτελέσματος, καθώς η ατομική έκθεση του πληθυσμού σε ατμοσφαιρικούς ρύπους διαφοροποιείται σημαντικά από τα απόλυτα επίπεδα ατμοσφαιρικών συγκεντρώσεων οι οποίες καταγράφονται. Επίσης, είναι σχετικά βραδύτερη η πρόοδος των τοξικολογικών μεθόδων προς τον ακριβή προσδιορισμό των μηχανισμών πρόκλησης των επιπτώσεων στην υγεία (Maynard, 2009). Με την εξαίρεση των υπέρλεπτων (ultrafine) σωματιδίων, που επίσης αποτελούν σημαντικό πεδίο διερεύνησης (WHO, 2013), οι επιδημιολογικές έρευνες εστιάζουν κυρίως στους ρύπους-κριτήρια, για τους οποίους είναι θεσπισμένα όρια ποιότητας της ατμόσφαιρας, με στόχο την προστασία του πληθυσμού. Στη συνέχεια, συνοψίζονται οι συνέπειες της έκθεσης σε ρύπους που περιλαμβάνονται στα ευρωπαϊκά πρότυπα ποιότητας της ατμόσφαιρας (ΕΚ, 2008; ΕΚ 2004α), οι οποίες, σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, έχουν διαπιστωθεί με βεβαιότητα ή θεωρούνται ισχυρά πιθανές. Τα αιωρούμενα σωματίδια συνιστούν ίσως τον πιο σύνθετο ατμοσφαιρικό ρύπο, καθώς αποτελούνται από πολυάριθμες χημικές ενώσεις με διαφοροποιημένες ιδιότητες και μέγεθος. Τα σωματιδιακά κλάσματα για τα οποία υπάρχουν θεσπισμένες οριακές τιμές συγκέντρωσης είναι τα PM 10 και τα PM 2.5 (λεπτά σωματίδια). Η διαφορά των δύο συνιστά το κλάσμα των PM 10-2.5 (αδρά σωματίδια). Αντίστοιχα πολυσύνθετη όσο και η σύσταση τους, είναι και η προέλευση των σωματιδίων από πηγές άμεσης εκπομπής και δευτερογενείς διαδικασίες. Για τα σωματίδια PM 2.5, είναι επιβεβαιωμένη η αιτιώδης σχέση της βραχυχρόνιας και μακροχρόνιας ανθρώπινης έκθεσης με την εμφάνιση καρδιαγγειακών επιπτώσεων (Brook et al., 2010; EPA, 2012). Για την αυξημένη βραχυχρόνια έκθεση, τα αποτελέσματα των επιδημιολογικών μελετών αναφέρουν αρρυθμίες, ισχαιμικά συμπτώματα και περιστατικά καρδιακής ανεπάρκειας (Cesaroni et al., 2014). Είναι επίσης θεμελιωμένη η διασύνδεση της βραχυχρόνιας και μακροχρόνιας έκθεσης σε PM 2.5, με την αύξηση της θνησιμότητας (Beelen et al., 2014). Θεωρείται ισχυρά πιθανή η διασύνδεση της έκθεσης σε PM 2.5 με την εμφάνιση αναπνευστικών συμπτωμάτων (Bell, 2012). Διερευνάται επίσης, η πιθανή συσχέτιση της έκθεσης σε αδρά σωματίδια (PM 10-2.5 ) με επιπτώσεις στην υγεία (Brunekreef and Forsberg, 2005). Το διοξείδιο του αζώτου (NO 2 ) αποτελεί δείκτη των ολικών οξειδίων του αζώτου, τα οποία εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα από κάθε διαδικασία καύσης, με σημαντικότερες για την ανθρώπινη έκθεση, ιδιαίτερα στις αστικές περιοχές, τις εκπομπές από την κυκλοφορία οχημάτων. Είναι επιβεβαιωμένη η αιτιώδης σχέση μεταξύ βραχυχρόνιας έκθεσης σε NO 2 και επιπτώσεων στο αναπνευστικό σύστημα, με πλέον χαρακτηριστική την ασθματική αντίδραση (EPA, 2016). Επίσης, θεωρείται ισχυρά πιθανή η συσχέτιση της μακροχρόνιας έκθεσης σε NO 2 με την πρόκληση άσθματος (Anderson et al., 2013). Καθώς το NO 2, γενικά, περιορίζεται στις αεροφόρους οδούς και δεν εισέρχεται εύκολα στο κυκλοφορικό σύστημα, η πιθανή σύνδεση του με μη αναπνευστικά συμπτώματα παραμένει υπό διερεύνηση. Το διοξείδιο του θείου (SO 2 ) εκπέμπεται κατά τη χρήση καυσίμων που περιέχουν θείο, με τις καύσεις ορυκτών υλών για την παραγωγή ενέργειας να αποτελούν τη σημαντικότερη διαδικασία εκπομπής. Η βραχυχρόνια έκθεση σε SO 2 συνδέεται με την εμφάνιση αναπνευστικών συμπτωμάτων. Χαρακτηριστικό του SO 2 αποτελεί ότι, κατά μεγάλο βαθμό, απορροφάται κατά την αναπνοή στις επιφάνειες της ρινικής κοιλότητας. Για αυτόν τον λόγο, παρά την αυξημένη χημική του δραστικότητα, η διέλευση του προς το κυκλοφορικό σύστημα δυσχεραίνεται. Για ομάδες πληθυσμού όμως, που εμφανίζουν υψηλότερους ρυθμούς δραστηριότητας, η στοματική αναπνοή είναι εντονότερη, με αποτέλεσμα την αυξημένη διείσδυση του SO 2 στο κατώτερο αναπνευστικό σύστημα και την συνεπαγόμενη έξαρση αναπνευστικών συμπτωμάτων, ιδιαίτερα ασθματικού τύπου (Sunyer et al., 2003; EPA, 2017α). Αναφέρεται επίσης η σύνδεση της έκθεσης σε SO 2 με κεφαλαλγίες και αίσθημα δυσφορίας και άγχους. 81

Το μονοξείδιο του άνθρακα (CO) αποτελεί προϊόν της ατελούς καύσης και η έκθεση του πληθυσμού σε αυτό πραγματοποιείται μέσω των εκπομπών που προέρχονται από την κυκλοφορία οχημάτων. Το CO κατά την εισπνοή δεσμεύεται στην αιμογλοβίνη, η οποία μεταφέρει οξυγόνο από το αναπνευστικό σύστημα στο ιστούς. H σχηματιζόμενη καρβοξυ-αιμογλοβίνη (CO Hb ) παρεμποδίζει τη διαδικασία οξυγόνωσης στον οργανισμό. Κύριο αποτέλεσμα της βραχυχρόνιας έκθεσης σε CO είναι η πρόκληση καρδιαγγειακής νοσηρότητας, με χαρακτηριστικότερο σύμπτωμα την ασκησιογενή στηθάγχη (EPA, 2010). Η έκθεση σε υψηλά επίπεδα ενδέχεται να οδηγήσει σε βλάβες του κεντρικού νευρικού συστήματος. Το τροποσφαιρικό όζον (O 3 ) αποτελεί δευτερογενή ένωση, παραγόμενη από φωτοχημικές αντιδράσεις στις οποίες συμμετέχουν πρωτογενείς ρύποι, όπως οξείδια του αζώτου, πτητικές οργανικές ενώσεις και μονοξείδιο του άνθρακα. Η έκθεση σε όζον στο αστικό περιβάλλον είναι μεγαλύτερη για κατοίκους περιοχών που βρίσκονται σε απόσταση από τις πηγές άμεσης εκπομπής πρόδρομων ενώσεων. Η παρουσία του όζοντος, μιας ισχυρά οξειδωτικής ένωσης, στο αναπνευστικό σύστημα, οδηγεί στην παραγωγή δευτερογενών προϊόντων οξείδωσης, τα οποία προκαλούν μείωση της αναπνευστικής λειτουργίας, φλεγμονή των αεραγωγών και βρογχική αντιδραστικότητα (Mudway and Kelly, 2000). Η αυξημένη βραχυχρόνια έκθεση σε όζον συνδέεται άμεσα με την παρατήρηση ευρέος φάσματος αναπνευστικών συμπτωμάτων, τόσο σε υγιείς όσο και σε ευαίσθητες υποομάδες του πληθυσμού (Samoli et al., 2017), ενώ ισχυρά πιθανή είναι η γενική και καρδιο-αναπνευστική θνησιμότητα (Katsouyanni et al., 2009). Ισχυρά πιθανή θεωρείται και η πρόκληση αναπνευστικής νοσηρότητας (Zanobetti et al., 2011) και πιθανή η αύξηση της θνησιμότητας (Di et al., 2017), ως αποτελέσματα της μακροχρόνιας έκθεσης. Το βενζόλιο (C 6 H 6 ) είναι αρωματικός υδρογονάνθρακας που εκπέμπεται, κυρίως, ως παραπροϊόν της καύσης κλασμάτων του πετρελαίου και ιδίως από τις εκπομπές των οχημάτων. Το βενζόλιο στον οργανισμό έχει αιμοτοξική δράση και η χρόνια έκθεση συνδέεται με την καταστολή της λειτουργίας του μυελού των οστών. Επίσης είναι αναγνωρισμένη καρκινογόνος ένωση και πιθανά γενοτοξική (EC, 1998). Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν θεσπισμένα πρότυπα ποιότητας της ατμόσφαιρας για μια σειρά από βαρέα μέταλλα (μόλυβδος - Pb, νικέλιο - Ni, κάδμιο - Cd και το μεταλλοειδές αρσενικό - As). Τα συγκεκριμένα στοιχεία, τα οποία με την εν μέρει εξαίρεση του αρσενικού, απαντούν στη σωματιδιακή φάση, περιέχονται κυρίως σε εκπομπές από την παραγωγή ενέργειας και τη βιομηχανική δραστηριότητα. Ο μόλυβδος έχει νευροτοξική δράση (Lanphear et al., 2005) και επίσης συνδέεται με την εμφάνιση καρδιαγγειακών, αιματολογικών και αναπαραγωγικών διαταραχών (EPA, 2013). Το αρσενικό, το κάδμιο και ορισμένες ενώσεις του νικελίου έχουν αναγνωρισμένη καρκινογόνο δράση (IARC, 2013). Στην οδηγία για τα As, Cd, Ni (2004/107/ΕΚ) περιλαμβάνεται και ο υδράργυρος (Hg) που απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα, ό οποίος μεταφέρεται και εναποτίθεται σε μεγάλες αποστάσεις και συσσωρεύεται στην τροφική αλυσίδα. Τέλος, στην ΕΕ προβλέπεται η παρακολούθηση των επιπέδων των πολυκυκλικών αρωματικών υδρογονανθράκων (Polycyclic Aromatic Hydrocarbons - PAHs), με αντιπροσωπευτική ένωση για την οποία προβλέπεται τιμή-στόχος το βενζο(α) πυρένιο (B[a]P). Η έκθεση σε υψηλά επίπεδα PAHs δυνητικά προκαλεί και προάγει την ανάπτυξη της κακοήθους νόσου του αναπνευστικού συστήματος (EC, 2001). 1.2. Επιπτώσεις στα οικοσυστήματα H ατμοσφαιρική ρύπανση επιδρά άμεσα στη βλάστηση, στην πανίδα καθώς και στην ποιότητα του νερού και του εδάφους. Οι επιπτώσεις σχετίζονται κυρίως με την εναπόθεση αέριων και σωματιδιακών ενώσεων του αζώτου και του θείου στο έδαφος και στους υδάτινους αποδέκτες. Η ξηρή ή υγρή εναπόθεση του αζώτου πραγματοποιείται κυρίως με τη μορφή αμμωνιακών και νιτρικών ενώσεων (οι οποίες παράγονται δευτερογενώς από την αμμωνία και τα οξείδια του αζώτου) και του θείου με τη μορφή θειικών ενώσεων (αντίστοιχα παραγόμενων από τη δευτερογενή μετατροπή του διοξειδίου του θείου). Καθώς οι εν λόγω ενώσεις βρίσκονται κυρίως στη σωματιδιακή φάση, τα αιωρούμενα σωματίδια συμμετέχουν εμμέσως στις διαδικασίες εναπόθεσης (Jacobson, 2002). Ένα από τα σημαντικότερα αποτελέσματα της εναπόθεσης ατμοσφαιρικού αζώτου και θείου είναι η οξίνιση των εδαφών και των υδάτινων αποδεκτών, ο βαθμός της οποίας εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως η τοπογραφία, η υδρογεωχημική σύσταση και η χρήση-κάλυψη γης. Η οξίνιση του εδάφους είναι μια φυσική διαδικασία, η οποία επιταχύνεται κατά την εναπόθεση ενώσεων αζώτου και θείου, οι οποίες μπορούν να ελαττώσουν τη συγκέντρωση ατων ανταλλάξιμων κατιόντων. Η βιολογική επίδραση της οξίνισης προκύπτει ως αποτέλεσμα της περιορισμένης δυνατότητας των φυτών να προσλάβουν τα απαραίτητα κατιόντα και της αυξημένης τοξικότητας λόγω της έκλυσης τρισθενούς αργιλίου. Στα υδάτινα οικοσυστήματα, η επίδραση της εναπόθεσης αζώτου και θείου στη χημική σύσταση του νερού είναι μεγάλη, με αποτέλεσμα να απειλούνται τα είδη που έχουν αυξημένη ευαισθησία στις όξινες συνθήκες. Η μείωση του ph και της ικανότητας εξουδετέρωσης οξέων, συνεπάγεται ελάττωση των πληθυσμών ζωοπλαγκτόν, μακροασπονδύλων και ψαριών. Η χρόνια οξίνιση σχετίζεται κυρίως με την εναπόθεση ενώσεων του θείου, ενώ η εναπόθεση των ενώσεων του αζώτου αποτελεί το κύριο αίτιο επεισοδίων έντονης οξίνισης, τα οποία, παρότι είναι μικρής διάρκειας, μπορούν να επιφέρουν υπολογίσιμες μακροπρόθεσμες βιολογικές επιπτώσεις (EPA, 2017β). Λόγω των σημαντικών μειώσεων στις εκπομπές οξειδίων του θείου - τα οποία έχουν μεγαλύτερο δυναμικό οξίνισης σε σχέση με τις ενώσεις αζώτου - οι επιπτώσεις της οξίνισης στην Ευρώπη έχουν περιορισθεί σημαντικά, κατά τα τελευταία έτη (ΕΕΑ, 2017). H εναπόθεση των αζωτούχων ενώσεων (κυρίως οξειδίων του αζώτου και αμμωνίας) έχει ως αποτέλεσμα τη διαταραχή των υδάτινων και χερσαίων οικοσυστημάτων και λόγω του εμπλουτισμού των υδάτινων αποδεκτών σε θρεπτικά άλατα του αζώτου, που υπό συνθήκες οδηγεί στην αύξηση της παραγωγής φυτοπλαγκτόν και αλγών και την εκδήλωση ευτροφισμού. Οι συνέπειες του ευτροφισμού περιλαμβάνουν τη χειροτέρευση της ποιότητας του νερού, με την εμφάνιση υποξικών ζωνών, και την αύξηση της θνησιμότητας των υδρόβιων οργανισμών (EPA, 2008). H εναπόθεση ατμοσφαιρικού αζώτου μεταβάλλει, επίσης, τους βιογεωχημικούς κύκλους του αζώτου και του άνθρακα στα χερσαία οικοσυστήματα, με επιπτώσεις στην αφθονία και σύνθεση των φυτικών πληθυσμών (Vallero, 2006). Σε αντίθεση με την οξίνιση, ο ευτροφισμός αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό πρόβλημα στις ευρωπαϊκές χώρες, καθώς εκτιμάται ότι πάνω από το 70% των οικοσυστημικών περιοχών εκτίθεται σε εναπόθεση αζωτούχων ενώσεων, που υπερβαίνει τη δυνατότητα τους να τις απορροφήσουν χωρίς αρνητικές επιπτώσεις (EEA, 2017). Διαπιστωμένο αποτέλεσμα των διαδικασιών οξίνισης, ευτροφισμού και χερσαίας εναπόθεσης πλεονασματικού αζώτου είναι η απώλεια της βιοποικιλότητας των οικοσυστημάτων, με τον περιορισμό του πληθυσμού ή την πλήρη εξαφάνιση κάποιων ειδών, καθώς και την εισχώρηση χωροκατακτητικών ξενικών ειδών. Πέρα από την απώλεια μοναδικών ειδών ζωντανών οργανισμών, η ελάττωση της βιοποικιλότητας είναι επιζήμια, εφόσον απειλείται ένας ρυθμιστικός παράγοντας για τη σταθερότητα των οικοσυστημάτων και για τη δυνατότητα τους να είναι χρήσιμα στον άνθρωπο. Οι έμμονοι οργανικοί ρύποι (POPs) και τα βαρέα μέταλλα (As, Cd, Pb, Hg, Ni), επίσης προξενούν σημαντικές βλάβες στα φυσικά οικοσυστήματα, λόγω της αυξημένης τοξικότητας τους και της τάσης τους για βιοσυσσώρευση. Οι συγκεκριμένοι ρύποι δεν αποσυντίθενται κατά την εναπόθεση και μεταβολίζονται δύσκολα από τους οργανισμούς, οι οποίοι μπορούν μακροπρόθεσμα να προσλαμβάνουν μεγάλες δόσεις, έστω και αν εκτίθενται σε χαμηλά επίπεδα (EEA, 2016). Τέλος, η ατμοσφαιρική ρύπανση βλάπτει και περιορίζει την ανάπτυξη των φυτικών οργανισμών - σε καλλιέργειες και δάση - κατά την απ ευθείας έκθεση τους σε αέρια ρύπανση μέσω μηχανισμών απορρόφησης. Δεδομένη θεωρείται η φυτοτοξικότητα του όζοντος, των οξειδίων του αζώτου και του διοξειδίου του θείου. Για τις συγκεκριμένες ενώσεις, στην ΕΕ, έχουν θεσπισθεί κρίσιμες τιμές για την προστασία της βλάστησης (EΚ, 2008). Τα επίπεδα όζοντος - του κύριου ρύπου που σχετίζεται με παρόμοιες φθορές - που παρατηρούνται στην Ελλάδα (ιδίως στο νότιο τμήμα), χαρακτηρίζονται ως επισφαλή, τόσο για τις καλλιέργειες, όσο και για τις δασικές εκτάσεις (ΕΕΑ, 2017). 1.3. Επιπτώσεις σχετικές με την κλιματική αλλαγή Είναι αυτονόητη η διασύνδεση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και της κλιματικής αλλαγής, καθώς τα αέρια του θερμοκηπίου παράγονται σε μεγάλο βαθμό από κοινές πηγές και διαδικασίες με τους ατμοσφαιρικούς ρύπους που κυρίως εξετάζονται λόγω της επίδρασης τους στην ανθρώπινη υγεία και το φυσικό περιβάλλον. Όπως όμως προκύπτει, κάποιοι αέριοι ρύποι καθώς και βασικά χημικά συστατικά των αιωρουμένων σωματιδίων, αν και έχουν σύντομο χρόνο ζωής στην ατμόσφαιρα, συμμετέχουν στις διαδικασίες που συνδέονται με τις κλιματικές μεταβολές. Ρύποι που συνεισφέρουν στη θέρμανση του κλίματος είναι το τροποσφαιρικό όζον, αλλά και ο μαύρος άνθρακας (Black Carbon - BC), ένα από τα κύρια συστατικά των αιωρουμένων σωματιδίων. Άλλα σωματιδιακά συστατικά, όπως ο οργανικός άνθρακας και τα θειικά, νιτρικά και αμμωνιακά σωματίδια, έχουν ψυκτική επίδραση (IPCC, 2013). Επισημαίνεται επίσης και η έμμεση επίδραση των αιωρουμένων σωματιδίων στο κλίμα, καθώς επιδρούν στις μικροφυσικές ιδιότητες των νεφών, μεταβάλλοντας την ανακλαστικότητα τους καθώς και τους κύκλους των βροχοπτώσεων (EEA, 2014). Η σχέση ατμοσφαιρικής ρύπανσης και κλιματικής αλλαγής είναι αμφίδρομη, καθώς οι κλιματικές μεταβολές προκαλούν αλλαγές των μετεωρολογικών παραμέτρων, οι οποίες επηρεάζουν τις διαδικασίες σχηματισμού, διασποράς και μεταφοράς των ρύπων στην ατμόσφαιρα. Για παράδειγμα, η αύξηση της θερμοκρασίας αναμένεται να οδηγήσει σε ενίσχυση των βιογενών εκπομπών πτητικών οργανικών ενώσεων. Κατά συνέπεια, τα ζητήματα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και της κλιματικής αλλαγής πρέπει να αντιμετωπίζονται συνδυαστικά. Με αυτόν τον τρόπο θα αποφεύγεται η λήψη μέτρων που έχουν παράπλευρες αρνητικές συνέπειες για ένα εκ των δύο μερών. Τέτοια παραδείγματα αποτελούν, η αυστηροποίηση των ορίων εκπομπών CO 2 από τα αυτοκίνητα χωρίς αντίστοιχη μέριμνα για τις εκπομπές PM και NO x, καθώς και η προώθηση της χρήσης καύσιμης ανανεώσιμης βιομάζας, χωρίς ύπαρξη επαρκούς πλαισίου ελέγχου εκπομπών. 82 83

2. Περιβαλλοντικοί δείκτες που αφορούν στις πιέσεις Γράφημα 2.2.1 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών διοξειδίου του θείου (SO 2 ) στην Ελλάδα. 600 SO 2 (kt) Στη συνέχεια, παρατίθενται συγκεντρωτικά αποτελέσματα από τον υπολογισμό των περιβαλλοντικών δεικτών σχετικά με την ατμοσφαιρική ρύπανση, όπως έχουν καθορισθεί, κατά τα πρόσφατα έτη, από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος. Ο υπολογισμός πραγματοποιείται για το χρονικό διάστημα 1990-2015. Εξετάζεται η μεταβολή των δεικτών ως προς το αρχικό έτος βάσης (1990), ως προς το έτος αναφοράς της προηγούμενης εθνικής έκθεσης για την κατάσταση του περιβάλλοντος στην Ελλάδα (2009) [ΜΟΠΠΕΡ, 2013] και ως προς το έτος αναφοράς (2005), το οποίο προβλέπεται από την πρόσφατη οδηγία (ΕΕ) 2016/2284 σχετικά με τη μείωση των εθνικών εκπομπών ατμοσφαιρικών ρύπων (NO x, SO 2, NH 3, NMVOC, PM 2.5 ). Τα δεδομένα για τις εθνικές εκπομπές NO x, SO 2, NH 3, NMVOC, CO, PM 10 και PM 2.5 - συνολικές και ανά τομέα δραστηριότητας - προέρχονται από την επίσημη εθνική αναφορά στο πλαίσιο της οδηγίας NECD (EIONET, 2017), διαθέσιμη από το κεντρικό διαδικτυακό αποθετήριο του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος. Τα δεδομένα για τις εκπομπές μεθανίου (CH 4 ), αντίστοιχα, προέρχονται από τις επίσημες αναφορές στο πλαίσιο της σύμβασης UNFCCC (UNFCCC, 2017). Επισημαίνεται η μικρή διαφοροποίηση των απογραφομένων στοιχείων κατά NECD και UNFCCC στις αναφερόμενες εκπομπές από τον τομέα των αεροπορικών μεταφορών, εγχώριων (στις αναφορές προς την UNFCCC εντάσσονται και οι εκπομπές κατά την πτήση και όχι μόνο κατά την απογείωση-προσγείωση) και διεθνών (στις αναφορές προς την UNFCCC εξαιρούνται από το εθνικό σύνολο, ενώ στις αντίστοιχες προς NECD/ CLRTAP συμπεριλαμβάνεται και πάλι ο κύκλος προσγείωσηςαπογείωσης). Ωστόσο, η επίδραση της συγκεκριμένης διαφοράς στα δεδομένα εκπομπών CH 4, τα μόνα που αντλούνται από τη βάση της UNFCCC, είναι ελάχιστη και δεν επηρεάζει τη σύγκριση με τους υπόλοιπους ρύπους που προέρχονται από τις αναφορές στο πλαίσιο της NECD. Διευκρινίζεται ότι η αναφορά σε εκπομπές διοξειδίου του θείου (SO 2 ) αντιστοιχεί στο σύνολο των εκπομπών οξειδίων του θείου (SO x ), οι οποίες αναφέρονται ως kt SO 2. Αντίστοιχα τα οξείδια του αζώτου NO x υπολογίζονται σε kt NO 2. Οι εκπομπές και οι αντίστοιχες τιμές των δεικτών αναφέρονται συνολικά και ξεχωριστά για τους ακόλουθους τομείς δραστηριότητας (ταξινόμηση κατά NFR/CLRTAP): α) παραγωγή και διανομή ενέργειας, β) χρήση ενέργειας στη βιομηχανία, γ) βιομηχανικές διεργασίες, δ) οδικές μεταφορές, ε) μη-οδικές μεταφορές, στ) εμπορικές-οικιακές χρήσεις, ζ) χρήση διαλυτών και προϊόντων, η) γεωργικές χρήσεις και θ) διαχείριση αποβλήτων. 2.1. Απλοί δείκτες που αφορούν στις πιέσεις 2.1.1. Εκπομπές διοξειδίου του θείου Σημαντικό τμήμα της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για το ατμοσφαιρικό περιβάλλον στοχεύει στον μετριασμό των εκπομπών θειούχων ενώσεων, μέσω του δραστικού περιορισμού του περιεχομένου θείου στα καύσιμα που χρησιμοποιούνται στις οδικές μεταφορές, στη βιομηχανία και στη ναυτιλία, αλλά και με τις οδηγίες που αφορούν στις μεγάλες εγκαταστάσεις καύσης και στις εφαρμοζόμενες βιομηχανικές πρακτικές γενικότερα. Το αποτέλεσμα ήταν η βαθμιαία μείωση των εκπομπών σε σημαντικό βαθμό ώστε όλα τα κράτη-μέλη (ΕΕ-28) πέτυχαν τους στόχους που προβλέπονταν από την οδηγία για τα εθνικά όρια εκπομπών (National Emission Ceilings Directive - NECD). Η νέα οδηγία NECD προβλέπει νέες δεσμεύσεις μειώσεων για την περίοδο 2020-2029 αλλά και μετά το 2030, καθιστώντας κρίσιμη την καταγραφή των διαχρονικών τάσεων. Με τον δείκτη ΕΕΑ ΑPE 001 παρακολουθείται η διαχρονική εξέλιξη των ανθρωπογενών εκπομπών οξειδίων του θείου, από το 1990 και έπειτα. H διαχρονική εξέλιξη των εκπομπών απεικονίζεται στο Γράφημα 2.2.1. Περιλαμβάνονται οι δραστηριότητες από τις οποίες υπάρχει αναφορά εκπομπών. Για τις εκπομπές του 2015 (99kt), σε σχέση με το 1990, καταγράφεται μείωση της τάξης του 80%, η οποία κυρίως σημειώνεται από το 2007 και έπειτα. Σε σχέση με το έτος αναφοράς της προηγούμενης έκθεσης (2009), οι εκπομπές έχουν μειωθεί κατά 73%. Ήδη από το 2007, αναφέρονται εκπομπές (509kt) χαμηλότερες από το προβλεπόμενο εθνικό ανώτατο όριο (523 kt) της οδηγίας 2001/81/ΕΚ (NECD). Για το έτος 2015, η διαφορά από το συγκεκριμένο ανώτατο όριο ανάγεται πλέον σε 424kt (81% μείωση). Η μείωση που καταγράφεται για το 2015 σε σχέση με το έτος αναφοράς 2005, το οποίο αποτελεί το έτος βάσης για τις προβλεπόμενες μελλοντικές μειώσεις σύμφωνα με τη νέα οδηγία (ΕΕ) 2016/2284 για τα εθνικά ανώτατα όρια εκπομπών, είναι 83%. Η οδηγία αναφέρει τη δέσμευση για μείωση εθνικών εκπομπών σε σχέση με το 2005, κατά 74% για το διάστημα 2020-2029 και 88% για τα έτη μετά το 2030. Κατά συνέπεια, η χώρα βρίσκεται σε τροχιά επίτευξης των στόχων της πρώτης φάσης της αναθεωρημένης οδηγίας NECD. Παρουσιάζεται η συμμετοχή των διαφόρων τομέων δραστηριότητας στις εκπομπές (Γράφημα 2.2.2), κατά το 2015. O τομέας της ενέργειας εμφανίζει τη μεγαλύτερη συμμετοχή, παράγοντας τα 4/5 των εκπομπών (80%), ενώ σημαντική είναι και η συμμετοχή του βιομηχανικού τομέα, με συνδυαστική συνεισφορά από χρήση ενέργειας και βιομηχανικές διεργασίες, που αντιστοιχεί περίπου στο 1/6 των εκπομπών. Επισημαίνεται η ελάχιστη συνεισφορά των εκπομπών από τον τομέα των μεταφορών, καθώς, όπως αυτές υπολογίζονται με βάση την πωληθείσα ποσότητα καυσίμων, η συμμετοχή τους στις ολικές δεν υπερβαίνει το 1%. 500 400 300 200 100 0 Παραγωγή - Διανομή Ενέργειας Οδικές Μεταφορές 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Μη-Οδικές Μεταφορές Γράφημα 2.2.2 Συμμετοχή των διαφόρων τομέων δραστηριότητας στις εκπομπές διοξειδίου του θείου (SO 2 ), για το έτος 2015 14.8% 0.1% 0.3% 3.4% 1.5% 79.9% Βιομηχανικές Διεργασίες Εμπορικός - Οικιακός Παραγωγή-Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Βιομηχανικές Διεργασίες Οδικές Μεταφορές Μη-Οδικές Μεταφορές Εμπορικός-Οικιακός 84 85

Η σχετική μείωση των εκπομπών, για την περίοδο 2009-2015, ανά τομέα δραστηριότητας, καθώς και η συνεισφορά κάθε τομέα στη συνολική μείωση των εκπομπών, απεικονίζονται στο Γράφημα 2.2.3. Πάνω από 50% έχουν μειωθεί οι εκπομπές από την παραγωγή και βιομηχανική χρήση ενέργειας, τον οδικό τομέα και τις εμπορικές- οικιακές δραστηριότητες. Η αύξηση του μεριδίου των μονάδων φυσικού αερίου και ΑΠΕ στην παραγωγή ενέργειας και ο εκσυγχρονισμός παλαιοτέρων ρυπογόνων μονάδων, τα μέτρα για περιορισμό του περιεχομένου θείου Γράφημα 2.2.3 Μεταβολή εκπομπών SO 2 για το 2015, σε σχέση με το 2009 Μεταβολή εκπομπών SO 2 μεταξύ 2009-2015, ανά τομέα στα υγρά καύσιμα (EK, 2003) και η αυξημένη χρήση φυσικού αερίου ως καύσιμο στον εμποροβιομηχανικό τομέα αλλά και για οικιακή θέρμανση (σε συνδυασμό με την μειωμένη κατανάλωση), ερμηνεύουν την παρατηρούμενη κάμψη των εκπομπών. Το 90% της συνολικής μείωσης των εκπομπών αποδίδεται στη μείωση των εκπομπών από την παραγωγή ενέργειας ενώ υπολογίσιμη είναι και η συνεισφορά της μείωσης των εκπομπών από τη βιομηχανική χρήση ενέργειας (8%). 2.1.2. Εκπομπές οξειδίων του αζώτου Παρά τον σταδιακό περιορισμό των εκπομπών οξειδίων του αζώτου στις χώρες της ΕΕ, ιδίως στον τομέα των μεταφορών με την χρήση τριοδικών καταλυτών στα οχήματα, οι συνολικές μειώσεις δεν ήταν αντίστοιχες με αυτές των οξειδίων του θείου, καθώς αρκετά κράτη δεν πέτυχαν την τήρηση των ορίων εθνικών εκπομπών, για το 2010. Τα επίπεδα του διοξειδίου του αζώτου σε αστικές περιοχές εξακολουθούν να παραμένουν υψηλά και καταγράφονται υπερβάσεις των αντιστοίχων οριακών τιμών για την ποιότητα του αέρα. Κατά συνέπεια, τα εκπεμπόμενα οξείδια του αζώτου αναδεικνύονται σε παράγοντα περιβαλλοντικής πίεσης με υψηλή προτεραιότητα. Αντίστοιχα με τον δείκτη ΕΕΑ APE 001, ο δείκτης ΕΕΑ APE 002 παρακολουθεί την διαχρονική εξέλιξη των ανθρωπογενών εκπομπών οξειδίων του αζώτου (NO x ), από το 1990 και έπειτα, παρέχοντας πληροφορίες για τις εκπομπές συνολικά και ανά τομέα. Οι εκπομπές αναφέρονται σύμφωνα με τα προβλεπόμενα για την αξιολόγηση της συμμόρφωσης με τις εθνικές δεσμεύσεις βάσει της οδηγίας (ΕΕ) 2016/2284 (κατά συνέπεια εξαιρούνται από τις ολικές εκπομπές κάποιες υποκατηγορίες του γεωργικού τομέα). Η ανά τα έτη μεταβολή των εκπομπών NO x παρουσιάζεται στο Γράφημα 2.2.4. Παρατηρείται ότι η διαχρονική πτωτική τάση από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας δεν είναι του ίδιου μεγέθους με την καταγραφόμενη για τις εκπομπές οξειδίων του θείου. Οι ετήσιες εκπομπές μειώνονται σημαντικά από το 2009 έως και το 2012, ενώ σταθεροποιούνται κατά την τριετία 2013-2015. Οι εκπομπές του 2015 (234kt) είναι μειωμένες κατά 31%, σε σχέση με το 1990. Σε σύγκριση με το έτος αναφοράς της προηγούμενης έκθεσης (2009), η παρατηρούμενη μείωση ανέρχεται σε 41%. Κατά το 2010, φαίνεται να έχει επιτευχθεί η τιμή στόχος για το εθνικό ανώτατο όριο (344 kt) της οδηγίας 2010/81/ΕΚ. Αναφορικά με το έτος βάσης της νέας οδηγίας (ΕΕ) 2016/2284 για τα ανώτατα εθνικά όρια εκπομπών (2005), οι εκπομπές του 2015 καταγράφονται μειωμένες κατά 44%. Η οδηγία αναφέρει τη δέσμευση για μείωση εθνικών εκπομπών σε σχέση με το 2005, κατά 31% για τα έτη 2020-2029 και 55% για τα έτη από το 2030 και έπειτα. Διαφαίνεται η δυνατότητα επίτευξης του στόχου της αναθεωρημένης οδηγίας NECD για το 2020. Παραγωγή-Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Βιομηχανικές Διεργασίες Οδικές Μεταφορές Μη-Οδικές Μεταφορές Εμπορικός-Οικιακός Γράφημα 2.2.4 Διαχρονική μεταβολή των εθνικών εκπομπών οξειδίων του αζώτου (NOx) στην Ελλάδα Σύνολο -100% -80% -60% -40% -20% -0% 20% 500 NO x (kt) 400 300 Συνεισφορά στη συνολική μεταβολή εκπομπών SO 2 μεταξύ 2009-2015 200 Εμπορικός-Οικιακός Μη-Οδικές Μεταφορές Οδικές Μεταφορές Βιομηχανικές Διεργασίες Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Παραγωγή-Διανομή Ενέργειας 100 0 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Παραγωγή - Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Βιομηχανικές Διεργασίες -20% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Οδικές Μεταφορές Μη-Οδικές Μεταφορές Εμπορικός - Οικιακός 86 87

Η συμμετοχή των διαφόρων τομέων δραστηριότητας στις εκπομπές NO x του έτους 2015, απεικονίζεται στο Γράφημα 2.2.5. Παρατηρείται μια πιο ισομερής κατανομή συμμετοχής των τομέων στις ολικές εκπομπές NO x, σε σύγκριση με τα οξείδια του θείου. Αν και η παραγωγή ενέργειας παραμένει η κατηγορία με τη μεγαλύτερη συμμετοχή (40%), σημαντική εμφανίζεται η συνεισφορά των εκπομπών από τον οδικό τομέα (29%). Η συνεισφορά των εκπομπών από τον οδικό τομέα έχει περιορισθεί σημαντικά σε σχέση με τις δύο προηγούμενες δεκαετίες, ως αποτέλεσμα της βαθμιαίας ανανέωσης του στόλου, με την πλήρη επικράτηση των καταλυτικών οχημάτων και την αυξημένη συμμετοχή οχημάτων νέα τεχνολογίας για τα οποία προβλέπονται χαμηλότερες εκπομπές NO x από την ευρωπαϊκή νομοθεσία (EK, 2007; EK, 2009α). Παρά την αυξημένη χρήση φυσικού αερίου και ΑΠΕ για την παραγωγή ενέργειας, καθώς και τη χρήση εξελιγμένων τεχνολογιών στις διεργασίες καύσης και στις εγκαταστάσεις αντιρρύπανσης, η μείωση των εκπομπών από τον τομέα παραγωγής ενέργειας υπήρξε μικρότερη κατά την τελευταία δεκαετία σε σχέση με την αντίστοιχη από τον τομέα οδικών μεταφορών. Η σχετική μείωση των εκπομπών, για την περίοδο 2009-2015 ανά τομέα δραστηριότητας, καθώς και η συνεισφορά κάθε τομέα στη συνολική μείωση των εκπομπών απεικονίζονται στο Γράφημα 2.2.6. Η μεγαλύτερη μείωση παρατηρείται για τις οικιακές και εμπορικές εκπομπές NO x, η οποία προσεγγίζει το 80%. Πάνω από 40% είναι η μείωση των εκπομπών για τον τομέα των οδικών μεταφορών, στην οποία αποδίδεται και το μεγαλύτερο ποσοστό (44%) της μείωσης των συνολικών εκπομπών. Οι μειώσεις των εκπομπών από την παραγωγή και τη βιομηχανική χρήση ενέργειας είναι μικρότερες και συνδυαστικά αντιστοιχούν περίπου στο 1/4 της μείωσης των συνολικών εκπομπών. Η παρατηρούμενη αύξηση των εκπομπών από τον γεωργικό τομέα δεν επιφέρει ουσιώδες αποτέλεσμα, με δεδομένη την ελάχιστη συμμετοχή (0,6%) του τομέα στις συνολικές εκπομπές, όπως αυτές προσμετρώνται στο εθνικό σύνολο. 2.1.3. Εκπομπές αμμωνίας Αν και ο ρυθμός μείωσης των εκπομπών αμμωνίας στις ευρωπαϊκές χώρες υπήρξε αρκετά πιο βραδύς, σε σχέση με την αντίστοιχη για τα οξείδια θείου και αζώτου, στη μεγάλη πλειοψηφία των κρατών οι εκπομπές του 2010 ήταν εντός των προβλεπόμενών ανώτατων ορίων της οδηγίας ΝΕCD. Στην περίπτωση της αμμωνίας, το μεγαλύτερο τμήμα (> 90%) των εκπομπών προέρχεται από έναν κύριο τομέα - αυτόν της γεωργίας - με αποτέλεσμα να είναι δυνατή η άμεση παρατήρηση της αποτελεσματικότητας συγκεκριμένων πολιτικών για τον περιορισμό των ολικών εκπομπών. Γράφημα 2.2.7 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών αμμωνίας (ΝΗ3) στην Ελλάδα O δείκτης ΕΕΑ ΑΡΕ 003 παρακολουθεί τη διαχρονική εξέλιξη των ανθρωπογενών εκπομπών αμμωνίας (ΝΗ 3 ) στην ατμόσφαιρα, από το 1990 και μετά, συνολικά και ανά τομέα (Γράφημα 2.2.7). Οι δραστηριότητες για τις οποίες αναφέρονται εκπομπές NH 3 εμπίπτουν σε τρεις τομείς από τους εξεταζόμενους, και συγκεκριμένα στον γεωργικό τομέα, στις οδικές μεταφορές και στις βιομηχανικές διεργασίες. NH 3 (kt) 100 80 Γράφημα 2.2.5 Συμμετοχή των διαφόρων τομέων δραστηριότητας στις εθνικές εκπομπές οξειδίων του αζώτου (NO x ), για το έτος 2015 19.9% 5.4% 0.4% Γράφημα 2.2.6 Μεταβολή εθνικών εκπομπών NO x για το 2015, σε σχέση με το 2009 Μεταβολή εκπομπών ΝO x μεταξύ 2009-2015, ανά τομέα Παραγωγή-Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Βιομηχανικές Διεργασίες Οδικές Μεταφορές 60 40 20 0 Μη-Οδικές Μεταφορές 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Εμπορικός-Οικιακός Γεωργικός Σύνολο Οδικές Μεταφορές Γεωργικός Βιομηχανικές Διεργασίες 40.2% -80% -60% -40% -20% 0% 20% 29.2% 0.4% 4.4% Παραγωγή-Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Βιομηχανικές Διεργασίες Οδικές Μεταφορές Μη-Οδικές Μεταφορές Εμπορικός-Οικιακός Γεωργικός Συνεισφορά στη συνολική μεταβολή εκπομπών ΝΟ x μεταξύ 2009-2015 Παραγωγή-Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Βιομηχανικές Διεργασίες Οδικές Μεταφορές Μη-Οδικές Μεταφορές Εμπορικός-Οικιακός Γεωργικός 88-10% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 89

Τα επίπεδα εκπομπών αμμωνίας παρουσιάζουν σχετική διαχρονική σταθερότητα, καθώς για το 2015, η μείωση ως προς το 1990 περιορίζεται σε 22%, ενώ είναι πρακτικά αμετάβλητες σε σχέση με το 2009. Η οδηγία 2001/81/ΕΚ προέβλεπε ετήσιο ανώτατο εθνικό όριο εκπομπών 73kt NH3, σε σχέση με το οποίο οι εκπομπές του 2015 αναφέρονται χαμηλότερες κατά 17% (13kt). H δέσμευση της Ελλάδας για μείωση των εκπομπών αμμωνίας, σε σχέση με το 2005, όπως περιγράφεται στην οδηγία (ΕΕ) 2016/2284, είναι 7% για τα έτη μεταξύ 2020-2029 και 10% από το 2030 και έπειτα. Για το 2015, το αναφερόμενο ποσοστό μείωσης εκπομπών NH3 ως προς το 2005 είναι 7,3%, και προβλέπεται επίτευξη του στόχου για το 2020. Το κύριο τμήμα των εκπομπών αμμωνίας προέρχεται από τον γεωργικό τομέα, του οποίου η συμμετοχή για το έτος 2015 ανέρχεται σε 93,4%. H μείωση των εκπομπών για το 2015 από τον τομέα σε σχέση με το έτος βάσης διαμορφώνεται σε 25%, αν και οι εκπομπές παρουσιάζονται μόνο κατά 1,4% μειωμένες από το 2009 και έπειτα. Στην Ελλάδα, η διαχρονική αυτή μείωση συνδέεται με τον περιορισμό της χρήσης αζωτούχων λιπασμάτων και την παράλληλη ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας, καθώς και με την εφαρμογή καλών αγροτικών πρακτικών, ενώ λιγότερο σημαντική είναι η επίδραση των μεταβολών στον κτηνοτροφικό τομέα. Αν και η συμμετοχή τους στις συνολικές εκπομπές είναι μικρή (2,5%), οι εκπομπές αμμωνίας από τον οδικό τομέα έχουν σταδιακά αυξηθεί σε σχέση με τη δεκαετία του 1990. Οι αναφερόμενες εκπομπές προέρχονται από τα καυσαέρια των επιβατικών αυτοκινήτων, καθώς αμμωνία παράγεται από σειρά αντιδράσεων στους τριοδικούς καταλύτες. Κατά το 2009, αναφέρονται οι υψηλότερες εκπομπές από τον οδικό τομέα (2,3kt), οι οποίες έως το 2015 παρουσιάζονται να έχουν μειωθεί κατά 34%. Μικρό τμήμα των εκπομπών NH 3 (3,8%) αποδίδεται σε χημικές βιομηχανικές διεργασίες και συγκεκριμένα στην παραγωγή νιτρικού αμμωνίου για χρήση σε λιπάσματα. 2.1.4. Εκπομπές μη - μεθανιούχων πτητικών οργανικών ενώσεων Σε αντίθεση με τους αέριους ρύπους, που ήδη αναφέρθηκαν (SO 2, NO x, NH 3 ), οι μη-μεθανιούχες πτητικές οργανικές ενώσεις (NMVOCs - Non-Methane Volatile Organic Compounds), αποτελούν μια πολύ ευρύτερη κατηγορία ενώσεων. Οι διάφορες πτητικές οργανικές ενώσεις εκπέμπονται από μεγάλο αριθμό διαφοροποιημένων πηγών, όμως εμφανίζουν παρεμφερή συμπεριφορά στην ατμόσφαιρα. Εκτός από τη συμμετοχή τους στις διαδικασίες σχηματισμού τροποσφαιρικού όζοντος, οι NMVOCs περιέχουν χημικά είδη και ομάδες ενώσεων οι οποίες είναι ιδιαίτερα επικίνδυνες για την ανθρώπινη υγεία, και κατά συνέπεια οι ολικές τους εκπομπές μπορούν να παρέχουν ενδείξεις και για τις τάσεις των πλέον επιβλαβών μεμονωμένων οργανικών ουσιών. Ο δείκτης EEA APE 004 περιγράφει τη μεταβολή των ανθρωπογενών εκπομπών μη-μεθανιούχων πτητικών οργανικών ενώσεων, κατά την περίοδο 1990-2015. Σε αντιστοιχία με τα NO x, οι εκπομπές NMVOC αναφέρονται σύμφωνα με τα προβλεπόμενα για την αξιολόγηση της συμμόρφωσης με τις εθνικές δεσμεύσεις βάσει της οδηγίας (ΕΕ) 2016/2284 (εξαιρούνται από τις ολικές εκπομπές κάποιες υποκατηγορίες του γεωργικού τομέα). Τα αποτελέσματα της διαχρονικής εξέλιξης των εκπομπών παρουσιάζονται στο Γράφημα 2.2.8. Οι εκπομπές NMVOC για το 2015 εμφανίζονται μειωμένες κατά 38% σε σχέση με το 1990 και κατά 20% σε σχέση με το 2009. Από το 2007 ως το 2013 σημειώνεται συνεχής πτώση των επιπέδων, ενώ κατά το διάστημα 2013-2015 παρατηρείται σταθεροποίηση. Ο προβλεπόμενος στόχος της οδηγίας 2001/81/ ΕΚ (261kt), φαίνεται να έχει επιτευχθεί από το 2009. Η οδηγία (ΕΕ) 2016/2284 προβλέπει τη μείωση εκπομπών ΝΜVOC, ως προς το έτος αναφοράς 2005, κατά 54% για τα έτη μεταξύ 2020-2029 και 62% για τα έτη από το 2030 και έπειτα. Τα δεδομένα που αναφέρονται για το 2015 υποδεικνύουν μείωση κατά 34% σε σχέση με το 2005, συνεπώς διαφαίνεται ότι υπάρχει αρκετή απόσταση να καλυφθεί. Γράφημα 2.2.8 Διαχρονική μεταβολή των εθνικών εκπομπών μη-μεθανιούχων πτητικών οργανικών ενώσεων (NMVOC) στην Ελλάδα 300 200 100 0 Παραγωγή - Διανομή Ενέργειας Οδικές Μεταφορές Διαλύτες 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Μη-Οδικές Μεταφορές Απόβλητα Βιομηχανικές Διεργασίες Εμπορικός - Οικιακός Γράφημα 2.2.9 Συμμετοχή των διαφόρων τομέων δραστηριότητας στις εθνικές εκπομπές μη-μεθανιούχων πτητικών οργανικών ενώσεων (NMVOC), για το έτος 2015 NMVOC (kt) Η χρήση προϊόντων που περιέχουν ή χρησιμοποιούν οργανικούς διαλύτες και η κυκλοφορία οχημάτων είναι οι κατηγορίες με τη μεγαλύτερη συνεισφορά στις εκπομπές NMVOC (46 και 27%, κατά το 2015, αντίστοιχα). Οι σχετικές συνεισφορές για το έτος 2015 συνοψίζονται στο Γράφημα 2.2.9. 2.3% 12.5% 3.5% 2.6% Παραγωγή-Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Βιομηχανικές Διεργασίες Οδικές Μεταφορές 45.6% Μη-Οδικές Μεταφορές Εμπορικός-Οικιακός 27.1% Διαλύτες Διαχείριση Αποβλήτων 5.4% 0.9% 90 91

Η μείωση που έχει καταγραφεί στις εκπομπές από τα οχήματα, ως αποτέλεσμα της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για τις εκπομπές από νέα οχήματα και τη σταδιακή ανανέωση του επιβατικού και επαγγελματικού στόλου, ερμηνεύει σε μεγάλο βαθμό την παρατηρούμενη μείωση των ολικών εκπομπών. Οι εκπομπές ΝΜVOC από τους διαλύτες, αν και δεν απέχουν πολύ από τα επίπεδα του 1990, έχουν μειωθεί σημαντικά σε σχέση με τις πολύ υψηλότερες τιμές που καταγράφονταν στο μέσο της προηγούμενης δεκαετίας, ως αποτέλεσμα και των στοχευμένων νομοθετικών παρεμβάσεων (Solvents Directive - 1999/13/EK, Paints Directive - 2004/32/EK). Οι εκπομπές που εμπίπτουν στον κλάδο παραγωγής και διανομής ενέργειας σχετίζονται, κατά κύριο λόγο, με διαφεύγουσες εκπομπές από τη διύλιση πετρελαίου και την αποθήκευση πετρελαιοειδών και λιγότερο με άμεσες εκπομπές από τις διεργασίες παραγωγής. Στο Γράφημα 2.2.10 παρουσιάζεται η μεταβολή των εκπομπών NMVOC ανά τομέα, μεταξύ 2009-2015, καθώς και η συνεισφορά ενός εκάστου στη συνολική μεταβολή. Σχεδόν σε όλους τους τομείς καταγράφονται μειώσεις, τα ποσοστά των οποίων υπερβαίνουν το 30% για τη βιομηχανική χρήση ενέργειας και τις μη-οδικές μεταφορές (κυρίως εκπομπές από τη ναυτιλία που προσμετρώνται στις εθνικές εκπομπές). O τομέας των βιομηχανικών διεργασιών είναι ο μόνος που παρουσιάζει αυξητική τάση, η οποία αποδίδεται στην αύξηση των εκπομπών από τη βιομηχανία τροφίμων. Η μεταβολή των εκπομπών από τον οδικό τομέα και τη χρήση διαλυτών έχουν τη μεγαλύτερη συνεισφορά στην ολική παρατηρούμενη μείωση. 2.1.5. Εκπομπές ρύπων από τις μεταφορές Ο τομέας των μεταφορών συνεισφέρει σημαντικά στις εκπομπές αέριων και σωματιδιακών ρύπων. Για τα NO x και ΝΜVOC έχει ήδη αναφερθεί ως μια από τις σημαντικότερες κατηγορίες δραστηριότητας, ενώ αντίρροπες τάσεις εμφανίζονται σχετικά με την επίδραση του στις εκπομπές SO 2 (ραγδαία μείωση) και ΝΗ 3 (βαθμιαία αύξηση). Τα αιωρούμενα σωματίδια (PM 10 και PM 2.5 ) αποτελούν ρύπους, η παρουσία των οποίων στο αστικό περιβάλλον είναι συνδεδεμένη με τις εκπομπές από τις μεταφορές και ιδιαίτερα από τον οδικό τομέα σε συνθήκες αυξημένης κυκλοφορίας. Ο δείκτης EEA TERM 003 αναλύει τη διαχρονική μεταβολή των εκπομπών CO, NO x, NMVOC, PM 10, PM 2.5 και SO 2, οι οποίες προέρχονται από τον τομέα των μεταφορών. Οι συγκεκριμένοι ρύποι ομαδοποιούνται σε ουσίες οξίνισης (NO x, SO 2 ), προπομπούς όζοντος (NO x, NMVOC και CO) και ενώσεις σχετιζόμενες με την παραγωγή αιωρουμένων σωματιδίων (πρωτογενή σωματίδια - PM 10 και PM 2.5 - και προπομπούς δευτερογενών σωματιδίων - NO x και SO 2 ). Οι εκπομπές παρουσιάζονται αθροιστικά για τις δραστηριότητες που εμπίπτουν στους τομείς των οδικών και μη-οδικών μεταφορών, οι οποίες προσμετρώνται στο εθνικό σύνολο. Στο Γράφημα 2.2.11 απεικονίζονται οι ετήσιες εκπομπές ουσιών οξίνισης από τις μεταφορές, ως ποσοστό επί του αρχικού έτους (1990). Η μείωση των επιπέδων διοξειδίου του θείου είναι ραγδαία, καθώς οι εκπομπές του 2015 αποτελούν μόλις το 2% των αντιστοίχων του 1990, και το 34% αυτών του 2009, αντικατοπτρίζοντας την επιτυχία σε βάθος χρόνου των στρατηγικών περιορισμού τους, μέσω της μείωσης του περιεχομένου θείου στα καύσιμα. Αντίθετα, οι εκπομπές οξειδίων του αζώτου εμφανίζουν μια πιο ομαλή διαχρονική διακύμανση και κατά το 2015 αντιστοιχούν στο 56% αυτών του 1990, με την κάμψη να εμφανίζεται από το 2009 και έπειτα. Σε αντίθεση με τα οξείδια του αζώτου, οι άλλες ενώσεις προπομποί του όζοντος που εξετάζονται από τον δείκτη, χαρακτηρίζονται από σταθερή διαχρονικά ελάττωση των εκπομπών τους (Γράφημα 2.2.12). Οι εκπομπές NMVOC και CO για το 2015 είναι μειωμένες κατά 68% και 73%, αντίστοιχα, σε σχέση με το 1990, υποδεικνύοντας την αποτελεσματικότητα της εφαρμογής των κανονισμών ορίων εκπομπών στα οχήματα, τουλάχιστον για τους συγκεκριμένους ρύπους. Επισημαίνεται ότι οι εκπομπές ΝΜVOC από τον οδικό τομέα, εκτός από τις απ ευθείας εκλύσεις καυσαερίων, προέρχονται και από την εξάτμιση των καυσίμων, ιδιαίτερα κατά την επικράτηση θερμών καιρικών συνθηκών. Γράφημα 2.2.10 Μεταβολή εθνικών εκπομπών ΝMVOC για το 2015, σε σχέση με το 2009 Γράφημα 2.2.11 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών ουσιών οξίνισης, από τον τομέα των μεταφορών Μεταβολή εκπομπών NMVOC μεταξύ 2009-2015, ανά τομέα Παραγωγή-Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Βιομηχανικές Διεργασίες Οδικές Μεταφορές Μη-Οδικές Μεταφορές Εμπορικός-Οικιακός Διαλύτες Διαχείριση Αποβλήτων % ως προς το έτος βάσης (1990) 100% 0% 1990 1995 2000 2005 2010 2015 SO 2 NO x Σύνολο -40% -20% 0% 20% 40% Γράφημα 2.2.12 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών προπομπών όζοντος, από τον τομέα των μεταφορών Συνεισφορά στη μεταβολή εκπομπών NMVOC μεταξύ 2009-2015 Διαχείριση Αποβλήτων Διαλύτες Εμπορικός-Οικιακός Μη-Οδικές Μεταφορές Οδικές Μεταφορές Βιομηχανικές Διεργασίες Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας % ως προς το έτος βάσης (1990) 100% NO x NMVOC CO Παραγωγή-Διανομή Ενέργειας 0% -10% 0% 10% 20% 30% 40% 1990 1995 2000 2005 2010 2015 92 93

Οι εκπομπές πρωτογενών αιωρουμένων σωματιδίων από τον τομέα των μεταφορών, μετά από μια περίοδο περιορισμένης διακύμανσης (1990-2009), έχουν βαθμιαία ελαττωθεί από το 2010 και μετά, ώστε το 2015 να εμφανίζονται μειωμένες κατά 28% και 38% σε σχέση με το 1990, για τα PM 10 και τα PM 2.5 αντίστοιχα (Γράφημα 2.2.13). Γράφημα 2.2.14 Μεταβολή εκπομπών ρύπων, από τον τομέα των μεταφορών, μεταξύ 2009-2015 Οι εκπομπές πρωτογενών αιωρουμένων σωματιδίων από τον τομέα των οδικών μεταφορών δεν περιορίζονται μόνο στα καυσαέρια που απελευθερώνονται άμεσα στην ατμόσφαιρα, αλλά σε ένα σημαντικό βαθμό μπορούν να περιλαμβάνουν σωματίδια που προέρχονται από τη φθορά υλικών πέδησης, ελαστικών και μηχανικών μερών των οχημάτων, αλλά και από τη φθορά του οδοστρώματος λόγω της κυκλοφορίας. Αυτές οι εκπομπές που δε σχετίζονται με καύσεις, αφορούν κυρίως τα σωματίδια ΡΜ 10, αλλά σε μικρότερο βαθμό περιέχουν και PM 2.5. PM 10 PM 2,5 SO 2 Σε σχέση με το 2009, όλοι οι εξεταζόμενοι από τον δείκτη ρύποι εμφανίζουν μείωση, για τις αναφερόμενες το 2015, εκπομπές από τον τομέα των μεταφορών (Γράφημα 2.2.14). Η μείωση των εκπομπών SO 2, η οποία υπερβαίνει το 60%, αποδίδεται κατά κύριο λόγο στη μείωση των εκπομπών από οδικές μεταφορές. Η σχετική συμμετοχή του τομέα μεταφορών στις ολικές εκπομπές των διαφόρων ρύπων, για το 2015, παρουσιάζεται στο Γράφημα 2.2.15. Ενώ για το SO 2 η συνεισφορά περιορίζεται στο 0,4%, για τα NO x, NMVOC και CO, ο συνδυασμένος τομέας μεταφορών έχει τη μεγαλύτερη συμβολή στις συνολικές εκπομπές (28, 49 και 54% αντίστοιχα). -80% -60% -40% -20% 0% NO x NMVOC CO Γράφημα 2.2.13 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών πρωτογενών σωματιδίων και προπομπών δευτερογενών σωματιδίων, από τον τομέα των μεταφορών Γράφημα 2.2.15 Συμμετοχή τομέα μεταφορών στις εθνικές εκπομπές ρύπων για το 2015 % ως προς το έτος βάσης (1990) 100% 0% % επί των εθνικών εκπομπών 60 40 20 1990 1995 2000 2005 2010 2015 0 PM 10 PM 2,5 SO 2 NO x NMVOC CO PM 10 PM 2,5 SO 2 NO x 94 95

2.2. Σύνθετοι δείκτες που αφορούν στις πιέσεις 2.2.1. Ολικές εκπομπές ουσιών οξίνισης και εκπομπές ουσιών οξίνισης που σχετίζονται με την ενέργεια. Γράφημα 2.2.17 Σχετική συμμετοχή ατμοσφαιρικών ρύπων στο ολικό δυναμικό οξίνισης Οι δείκτες ΕΕΑ CSI 001 και ΕΕΑ ΕΝΕR 006 καταγράφουν τις συνολικές και ανά τομέα εκπομπές των ατμοσφαιρικών ρύπων (SO 2, NO x και NH 3 ), οι οποίοι προκαλούν οξίνιση (acidification) κατά την εναπόθεση τους και συνδέονται με σειρά αρνητικών επιπτώσεων στα οικοσυστήματα και με φθορές σε κτήρια και υλικά. Η συμμετοχή των εκπομπών κάθε ρύπου στον υπολογισμό του δείκτη σταθμίζεται με βάση συντελεστές δυνητικής οξίνισης. Η τιμή του συντελεστή είναι 0,3125 για τις εκπομπές SO 2, 0,02174 για τις εκπομπές NO x και 0,05882 για τις εκπομπές αμμωνίας (de Leeuw, 2002). O δείκτης εκφράζεται σε ισοδύναμα οξίνισης (kt). Αναλυτικά: Ε AC = 0,3125*E(SO 2 ) + 0,02174*E(NO x ) + 0,05882*Ε(ΝΗ 3 ) % συνεισφορά 100% 80% 60% 40% 20% 0% i) H μεταβολή των συνολικών εκπομπών ουσιών οξίνισης (δείκτης ΕΕΑ CSI 001), κατανεμημένη στους τομείς δραστηριότητας, απεικονίζεται στο Γράφημα 2.2.16, για την περίοδο 1990-2015. Καταγράφεται μείωση των συνολικών εκπομπών, πάνω από το ήμισυ (57%) του έτους βάσης, η οποία κυρίως παρατηρείται από το 2008 και μετά. Κατά την περίοδο 2012-2015 εξομαλύνεται η πτωτική τάση. 1990 1995 2000 2005 2010 2015 SO 2 NO x NH 3 Η σχετική συμμετοχή των τριών ατμοσφαιρικών ρύπων στο υπολογιζόμενο δυναμικό οξίνισης παρουσιάζεται στο Γράφημα 2.2.17. Έως και το 2010 οι εκπομπές οξειδίων του θείου αποτελούσαν τον κυριότερο παράγοντα οξίνισης, έχοντας υποσκελισθεί από το 2011 και μετά από τις εκπομπές οξειδίων του αζώτου, οι οποίες ελαττώνονται με σχετικά βραδύτερο ρυθμό. Η συμμετοχή των εκπομπών αμμωνίας, που εμφανίζουν μεγαλύτερη διαχρονική σταθερότητα, έχουν σταδιακά υπερβεί το 1/4 των ολικών. Γράφημα 2.2.16 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών ουσιών οξίνισης στην Ελλάδα Σε σχέση με το 2009, οι ολικές εκπομπές ουσιών οξίνισης έχουν μειωθεί κατά 50%. Η μεταβολή ανά τομέα δραστηριότητας περιγράφεται στο Γράφημα 2.2.18. Παρατηρείται σημαντική μείωση των εκπομπών από τομείς που περιλαμβάνουν τη χρήση καυσίμων υλών (για παραγωγή ενέργειας, οδικές μεταφορές και βιομηχανικές/εμπορικές/ οικιακές χρήσεις), η μείωση των οποίων υπερβαίνει το 50%. Επισημαίνεται η σχετική διαχρονική σταθερότητα των εκπομπών από τον γεωργικό τομέα, των οποίων η συνολική μεταβολή σε σχέση με το 1990 ανέρχεται σε 25%. Γράφημα 2.2.18 Μεταβολή εκπομπών ουσιών οξίνισης μεταξύ 2009-2015, ανά τομέα Παραγωγή-Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Οδικές Μεταφορές Ισοδύναμα Όξινσης (kt) 30 20 10 0 1990 1995 2000 2005 2010 2015-80% -60% -40% -20% 0% Μη-Οδικές Μεταφορές Εμπορικός-Οικιακός Γεωργικός Σύνολο Παραγωγή - Διανομή Ενέργειας Μη-Οδικές Μεταφορές Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Εμπορικός- Οικιακός Οδικές Μεταφορές Γεωργικός 96 97

ii) Οι μεταβολές στις εκπομπές ουσιών οξίνισης που σχετίζονται με την ενέργεια περιγράφονται από τον δείκτη EEA ENER 006. Οι τομείς δραστηριότητας που συμπεριλαμβάνονται στον υπολογισμό του δείκτη είναι η παραγωγή-διανομή ενέργειας, η χρήση ενέργειας στη βιομηχανία, οι οδικές και μηοδικές μεταφορές και η εμπορική-οικιακή χρήση ενέργειας. Γράφημα 2.2.20 Συνεισφορά τομέων στις συνολικές εκπομπές ουσιών οξίνισης που σχετίζονται με την ενέργεια Στο Γράφημα 2.2.19 απεικονίζεται η διαχρονική μεταβολή των ολικών και ανά τομέα εκπομπών ουσιών οξίνισης που σχετίζονται με την ενέργεια, ως ποσοστό επί του έτους βάσης (1990). Η ελάττωση των ολικών εκπομπών από τους ενεργειακούς τομείς είναι σημαντική, με τις εκπομπές για το 2015 να παρουσιάζονται υποδιπλασιασμένες σε σχέση με το 1990, καταγράφοντας μείωση 64%, η οποία σημειώνεται μετά το 2009. Οι εκπομπές από παραγωγή και διανομή ενέργειας, η οποία αποτελεί τον παράγοντα με την μεγαλύτερη συνεισφορά στον δείκτη (Γράφημα 2.2.20), έως και το 2009 υπερέβαιναν τις αντίστοιχες του έτους βάσης. Στην ραγδαία μείωση τους, κατά την περίοδο που ακολουθεί, αποδίδεται σε μεγάλο βαθμό (71%) η μείωση και των ολικών εκπομπών. % συνεισφορά τομέα 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Οι εκπομπές από τη βιομηχανική και εμπορική/οικιακή χρήση ενέργειας έχουν ελαττωθεί σε μεγάλο βαθμό, ώστε να αιτιολογούν το 7% και 5%, αντίστοιχα, της μείωσης των ολικών εκπομπών, μεταξύ 2009-2015. Επίσης, η μείωση των εκπομπών από τις οδικές μεταφορές μεταξύ 2009-2015 (49%), αντιστοιχεί στο 12% της μείωσης των ολικών εκπομπών. Οι εκπομπές από τον τομέα των μη-οδικών μεταφορών παρουσιάζουν μεγάλο εύρος διακύμανσης και σχετικά μικρότερη μείωση, καθώς κατά το 2015 εκτιμώνται στο 93% των αντίστοιχων του 1990. Παραγωγή - Διανομή Ενέργειας Μη-Οδικές Μεταφορές Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Εμπορικός- Οικιακός Οδικές Μεταφορές Γράφημα 2.2.19 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών ουσιών οξίνισης που σχετίζονται με την ενέργεια, ως προς το έτος βάσης (1990) % ως προς το έτος βάσης (1990) 100% 0% 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Σύνολο Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Μη-Οδικές Μεταφορές Παραγωγή - Διανομή Ενέργειας Οδικές Μεταφορές Εμπορικός- Οικιακός 98 99

2.2.2. Ολικές εκπομπές προπομπών του όζοντος και εκπομπές προπομπών του όζοντος που σχετίζονται με την ενέργεια. Η έκθεση του πληθυσμού - ιδιαίτερα των πλέον ευαίσθητων ομάδων, όπως παιδιά, ασθματικοί και ηλικιωμένοι - σε συγκεντρώσεις όζοντος συνδέεται με σημαντικές επιπτώσεις στην αναπνευστική λειτουργία. Επίσης, οι υψηλές συγκεντρώσεις τροποσφαιρικού όζοντος σχετίζονται με φθορές στις καλλιέργειες και γενικότερα στη βλάστηση. Οι δείκτες ΕΕΑ CSI 002 και ΕΕΑ ΕΝΕR 005 καταγράφουν τις συνολικές και ανά τομέα εκπομπές των ατμοσφαιρικών ρύπων (NO x, NMVOC, CO και CH 4 ) που συμβάλουν στον σχηματισμό του τροποσφαιρικού όζοντος. Η συμμετοχή των εκπομπών κάθε ρύπου στον υπολογισμό του δείκτη σταθμίζεται με βάση συντελεστές δυνητικού σχηματισμού O 3. Η τιμή του συντελεστή είναι 1,22 για τις εκπομπές NO x, 1 για τις εκπομπές NMVOC, 0,11 για τις εκπομπές CO και 0,014 για τις εκπομπές CH 4 (de Leeuw, 2002). Ο δείκτης εκφράζεται σε ισοδύναμα NMVOC (kt). Αναλυτικά: Ε ΟΖ = 1,22*E(NO x ) + 1*E(NMVOC) + 0,11*E(CO)+0,014*E(CH 4 ) Τα οξείδια του αζώτου αποτελούν την πρόδρομη ένωση τροποσφαιρικού όζοντος με την μεγαλύτερη σχετική συνεισφορά (Γράφημα 2.2.22), η οποία διαχρονικά παρουσιάζεται αυξημένη (κατά 6% για το 2015 ως προς το 1990). Η σχετική συνεισφορά των εκπομπών οργανικών ενώσεων εμφανίζει μικρή ανάκαμψη (6%) μετά το 2009. Παρά τη σημαντική διαχρονική μείωση τους, οι εκπομπές μονοξειδίου του άνθρακα, εξακολουθούν να συνεισφέρουν περί το 9% στο συνολικό δυναμικό σχηματισμού τροποσφαιρικού όζοντος. Η συνεισφορά των εκπομπών μεθανίου κυμαίνεται περί το 1%, λόγω της περιορισμένης συμμετοχής του στις δευτερογενείς αντιδράσεις παραγωγής O 3. Κατά την περίοδο 2009-2015, οι μεγαλύτερες μειώσεις στις εκπομπές προπομπών όζοντος καταγράφονται για τους τομείς δραστηριότητας που σχετίζονται με τη χρήση ενέργειας και καυσίμων (Γράφημα 2.2.23). Αντίθετα, στους υπόλοιπους τομείς παρατηρείται ελαφρά μείωση που δεν υπερβαίνει το 20% (18%, 12% και 11% για διαλύτες, γεωργία και απόβλητα, αντίστοιχα) ή αύξηση (27% για τις εκπομπές από τον τομέα βιομηχανικών διεργασιών). Γράφημα 2.2.22 Σχετική συμμετοχή ατμοσφαιρικών ρύπων στο ολικό δυναμικό σχηματισμού τροποσφαιρικού όζοντος % συνεισφορά 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1990 1995 2000 2005 2010 2015 i) O δείκτης ΕΕΑ CSI 002 παρακολουθεί τη μεταβολή των συνολικών εκπομπών προπομπών όζοντος, η οποία απεικονίζεται, κατά τα έτη 1990-2015, ανά τομέα δραστηριότητας (Γράφημα 2.2.21). Σε σχέση με το έτος βάσης, το ολικό δυναμικό σχηματισμού όζοντος από πρόδρομες ενώσεις, για το 2015, εμφανίζεται μειωμένο κατά 38%, μείωση που πραγματοποιείται κυρίως μεταξύ 2009-2013. NO x CH 4 NMVOC CO Γράφημα 2.2.21 Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών προπομπών όζοντος στην Ελλάδα Γράφημα 2.2.23 Μεταβολή εκπομπών προπομπών όζοντος, μεταξύ 2009-2015, ανά τομέα Ισοδύναμα MNVOC (kt) 800 600 400 200 0 Παραγωγή - Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Βιομηχανικές Διεργασίες Οδικές Μεταφορές Μη-Οδικές Μεταφορές Εμπορικός-Οικιακός Διαλύτες 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Γεωργικός Απόβλητα Παραγωγή - Διανομή Ενέργειας Οδικές Μεταφορές Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Mη-Οδικές Μεταφορές Βιομηχανικές Διεργασίες -60% -40% -20% 0% 20% Εμπορικός- Οικιακός Σύνολο Διαλύτες Γεωργικός Απόβλητα 100 101

ii) Όπως προκύπτει, οι εκπομπές πρόδρομων ενώσεων που σχετίζονται με την ενέργεια έχουν καθοριστική συνεισφορά στη μεταβολή του συνολικού δυναμικού σχηματισμού Ο 3, η οποία, για την παρατηρούμενη μείωση κατά την περίοδο 2009-2015, ανέρχεται σε 93%. Κατά συνέπεια, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η ξεχωριστή εξέταση των μεταβολών τους (Γράφημα 2.2.24), η οποία προβλέπεται από τον δείκτη EEA ENER 005. Στην περιγραφή του δείκτη λαμβάνονται υπόψη οι ίδιες δραστηριότητες, όπως και στον δείκτη EEA ENER 006 (παραγωγή-διανομή ενέργειας, χρήση ενέργειας στη βιομηχανία, οδικές και μη-οδικές μεταφορές και εμπορική-οικιακή χρήση ενέργειας). Παρά τη σχετική αύξηση (16%), ως προς το έτος βάσης, των εκπομπών που προέρχονται από τον τομέα της παραγωγής ενέργειας, το συνολικό δυναμικό σχηματισμού τροποσφαιρικού όζοντος, για το 2015, παρουσιάζεται μειωμένο κατά 44% σε σχέση με το 1990, και 37% σε σχέση με το 2009. Η μείωση προκύπτει, κυρίως, ως αποτέλεσμα των πολύ μειωμένων εκπομπών από τον τομέα των οδικών μεταφορών (κατά 64% σε σύγκριση με το 1990). Γράφημα 2.2.25 Συνεισφορά τομέων στις συνολικές εκπομπές προπομπών όζοντος που σχετίζονται με την ενέργεια % συνεισφορά τομέα 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Η παρατηρούμενη μείωση σε σχέση με το 2009, αποδίδεται κατά 47% στη μείωση των εκπομπών του τομέα οδικών μεταφορών και κατά 23% στη μείωση των εκπομπών του τομέα της παραγωγής ενέργειας. Η συνεισφορά των εκπομπών (Γράφημα 2.2.25) από τις διαδικασίες παραγωγής ενέργειας έχει σταδιακά φθάσει το 1/3 των ολικών (33% για το 2015) και είναι πλέον σχεδόν συγκρίσιμη με τη συνεισφορά του τομέα των οδικών μεταφορών (38% για το 2015). Η συμμετοχή των υπόλοιπων τριών τομέων περιορίζεται στο 6-14%. Παραγωγή - Διανομή Ενέργειας Mη-Οδικές Μεταφορές Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Εμπορικός- Οικιακός Οδικές Μεταφορές Γράφημα 2.2.24 EEA ENER 005: Διαχρονική μεταβολή εκπομπών προπομπών του όζοντος, που σχετίζονται με την ενέργεια, ως προς το έτος βάσης (1990) % ως προς το έτος βάσης (1990) 100% 0% 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Σύνολο Οδικές Μεταφορές Παραγωγή - Διανομή Ενέργειας Μη-Οδικές Μεταφορές Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Εμπορικός- Οικιακός 102 103

2.2.3. Ολικές εκπομπές πρωτογενών σωματιδίων και προπομπών δευτερογενών σωματιδίων και εκπομπές τους που σχετίζονται με την ενέργεια Γράφημα 2.2.26β Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών πρωτογενών σωματιδίων PM 2.5 στην Ελλάδα Οι δείκτες CSI 003 και ENER 007 ανιχνεύουν τις μεταβολές στις ανθρωπογενείς εκπομπές των πρωτογενών σωματιδίων (PM 10 και PM 2.5 ) και των κυρίων ατμοσφαιρικών ρύπων (NO x, SO 2 και NH 3 ) που συμμετέχουν στις διαδικασίες σχηματισμού δευτερογενών σωματιδίων. Η παρακολούθηση και ο περιορισμός της παραγωγής αιωρουμένων σωματιδίων στον ατμοσφαιρικό αέρα, λόγω της αποδεδειγμένης σύνδεσης τους με σειρά επιπτώσεων στην υγεία κατά τη βραχυχρόνια και μακροχρόνια έκθεση, έχει αναδειχθεί σε προτεραιότητα για την προστασία της υγείας του πληθυσμού των ευρωπαϊκών χωρών. Όπως και στους άλλους σύνθετους δείκτες, οι ρύποι συμμετέχουν στον υπολογισμό των ολικών ισοδύναμων εκπομπών PM 10 μέσω προκαθορισμένων συντελεστών στάθμισης. Η τιμή του συντέλεσή είναι 1 για τις εκπομπές ΡΜ 10, 0,88 για τις εκπομπές NO x, 0,54 για τις εκπομπές SO 2 και 0,64 για τις εκπομπές ΝΗ 3 (de Leeuw, 2002). Ο δείκτης εκφράζεται σε ισοδύναμα PM 10 (kt). Αναλυτικά: Ε PM = 1*E(PM 10 ) + 0,88*E(NO x ) + 0,54*E(SO 2 ) + 0,64*Ε(ΝΗ 3 ) Παρατηρείται (Γράφημα 2.2.26α) ο σταδιακός περιορισμός της παραγωγής αιωρουμένων σωματιδίων από το 2007 και έπειτα. Η μείωση, όπως υπολογίζεται για το 2015, σε σχέση με το έτος βάσης (1990), ανέρχεται σε 48% και σε σχέση με το 2009 σε 46%. Παρατηρείται επίσης εξομάλυνση κατά την περίοδο 2012-2015. Ο δείκτης καταγράφει επίσης τη μεταβολή των επιπέδων λεπτών αιωρουμένων σωματιδίων PM 2.5. Τα PM 2.5 έχουν ενταχθεί πλέον, με την οδηγία (ΕΕ) 2284/2016, στους ρύπους για τους οποίους προβλέπονται εθνικά όρια εκπομπών. Στο Γράφημα 2.2.26β. παρουσιάζεται συνολικά και ανά τομέα η μεταβολή των εκπομπών PM 2.5. Παρατηρείται ότι μετά από μια σημαντική μείωση κατά την περίοδο 2009-2013, οι εκπομπές PM 2.5 εμφανίζονται σταθεροποιημένες και μάλιστα καταγράφουν μια μικρή ενίσχυση (2,7%) κατά την περίοδο 2013-2015. Σε σχέση με το 2005, που είναι το έτος αναφοράς της νέας οδηγίας ΝECD, οι εκπομπές του 2015 είναι μειωμένες κατά 40%. H δέσμευση της Ελλάδας για μείωση των εκπομπών PM 2.5, σε σχέση με το 2005, σύμφωνα με την οδηγία (ΕΕ) 2016/2284, είναι 35% για τα έτη μεταξύ 2020-2029 και 50% από το 2030 και έπειτα. Με δεδομένη την πρόσφατη αυξητική τάση, οι εκπομπές PM 2.5 χρήζουν παρακολούθησης ώστε να διατηρηθούν σε τροχιά συμμόρφωσης με τους προβλεπόμενους στόχους. Οι παρατηρούμενες μειώσεις, κατά την περίοδο 1990-2015, για τις εκπομπές πρωτογενών σωματιδίων (20% για τα PM 10 και 34% για τα PM 2.5 ) υπολείπονται της μείωσης (51%) στις ισοδύναμες εκπομπές προπομπών δευτερογενών σωματιδίων (Γράφημα 2.2.27). 80 60 40 20 0 1990 Παραγωγή-Διανομή Ενέργειας Βιομηχανικές Διεργασίες 1995 2000 Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Διαλύτες 2005 Οδικές Μεταφορές Γεωργικός 2010 PM 2.5 (kt) 2015 Μη-Οδικές Μεταφορές Εμπορικός- Οικιακός Γράφημα 2.2.26α Διαχρονική μεταβολή των εκπομπών πρωτογενών σωματιδίων PM 10 και προπομπών δευτερογενών σωματιδίων στην Ελλάδα Γράφημα 2.2.27 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών σωματιδίων και προπομπών τους, ως προς το έτος βάσης (1990) 800 Iσοδύναμα PM 10 (kt) 600 400 200 0 1990 1995 2000 2005 2010 2015 % ώς προς το έτος βάσης (1990) 100% 0% 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Παραγωγή-Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Βιομηχανικές Διεργασίες Οδικές Μεταφορές Μη-Οδικές Μεταφορές Εμπορικός-Οικιακός Διαλύτες Γεωργικός Απόβλητα Πρωτογενή PM 10 Πρωτογενή PM 2,5 Προπομποί Δευτερογενών PM Συνολικές εκπομπές 104 105

Και οι τρεις παράμετροι παρουσιάζουν παρεμφερή διαχρονική διακύμανση, με τη μείωση που παρατηρείται την τελευταία δεκαετία να αποδίδεται στη βαθμιαία αλλαγή του ενεργειακού μίγματος και στην εφαρμογή αντιρρυπαντικών τεχνολογιών στις μονάδες παραγωγής, στη μείωση των εκπομπών από τα ιδιωτικά και επαγγελματικά οχήματα σύμφωνα με τις προβλέψεις της ευρωπαϊκής νομοθεσίας, αλλά και στη συνολική μείωση κατανάλωσης ενέργειας στο πλαίσιο της οικονομικής ύφεσης. Όπως γίνεται εμφανές από το Γράφημα 2.26α, η μείωση που καταγράφεται από τον δείκτη ΕΕΑ CSI 003, κατά την περίοδο 2009-2015, σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τις μειώσεις στις εκπομπές από τους τομείς που σχετίζονται με την ενέργεια. Με την εξαίρεση των εκπομπών από τη χρήση ενέργειας στη βιομηχανία, όλοι οι ενεργειακοί τομείς καταγράφουν ισχυρά ελαττωμένες εκπομπές, σε ποσοστά που κυμαίνονται μεταξύ 38-57% (Γράφημα 2.28). Η διαχρονική μεταβολή των εκπομπών πρωτογενών εκπομπών PM 10, συνολικά και ανά τομέα, απεικονίζεται στο Γράφημα 2.2.29. Καταγράφεται μείωση κατά 39%, ως προς το έτος βάσης και κατά 42%, σε σχέση με το 2009. Οι μεγαλύτερες μειώσεις - σε σχέση με το έτος βάσης - παρατηρούνται για τους τομείς παραγωγής (52%) και βιομηχανικής χρήσης ενέργειας (55%), καθώς για τον τομέα των οδικών μεταφορών (40%). Οι εκπομπές από τον κλάδο των μη-οδικών μεταφορών χαρακτηρίζονται από μεγάλη μεταβλητότητα και κατά το 2015 εξακολουθούν να υπερβαίνουν τις εκπομπές του έτους βάσης. Όπως διακρίνεται και από το Γράφημα 2.2.30, η συνεισφορά των πρωτογενών εκπομπών από την παραγωγή ενέργειας, παρά τη σταδιακή μείωση τους, παραμένει περίπου στο 1/3 των ολικών. Επισημαίνεται η σχετική σταθερότητα των πρωτογενών εκπομπών από οικιακή και εμπορική χρήση ενέργειας, που έχει ως αποτέλεσμα η συμμετοχή τους να έχει ανέλθει στο 30%. Γράφημα 2.2.29 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών πρωτογενών PM 10 που σχετίζονται με την ενέργεια, ανά τομέα % ώς προς το έτος βάσης (1990) 200% 100% 0% Σύνολο Παραγωγή- Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Οδικές Μεταφορές Μη-Οδικές Μεταφορές ii) Με δεδομένη τη μεγάλη συνεισφορά των εκπομπών από τους συγκεκριμένους τομείς, στις ολικές εκπομπές ισοδυνάμων PM, είναι σημαντική η εξέταση των ανθρωπογενών σωματιδιακών εκπομπών που σχετίζονται με την ενέργεια. O δείκτης EEA ENER 007 παρακολουθεί τις συνολικές ανθρωπογενείς εκπομπές των πρωτογενών σωματιδίων PM 10 και PM 2.5, από τους τομείς της παραγωγής - διανομής ενέργειας, της βιομηχανικής χρήσης ενέργειας, των οδικών και μη-οδικών μεταφορών και της εμπορικής/οικιακής χρήσης ενέργειας. Αναφορικά με τη διαχρονική μεταβολή των εκπομπών πρωτογενών σωματιδίων PM 2.5, καταγράφεται ισχυρή συνδιακύμανση με την αντίστοιχη των PM 10. Τα χαρακτηριστικά των τάσεων, τόσο για τις ολικές όσο και για τις ανά τομέα εκπομπές που φαίνονται στο Γράφημα 2.2.31, είναι παρεμφερή με τα αντίστοιχα του Γράφηματος 2.2.29. Η ελάττωση των ολικών εκπομπών από την ενέργεια για τα PM 2.5, σε σχέση με τα επίπεδα του έτους βάσης ανέρχεται σε 38% και όπως και στα PM 10, εντοπίζεται κυρίως στην περίοδο από το 2010 και μετά και αποδίδεται στις μειώσεις από τους τομείς της παραγωγής ενέργειας (53%), της βιομηχανικής χρήσης ενέργειας (54%) και των οδικών μεταφορών (56%). Γράφημα 2.2.30 Συνεισφορά τομέων στις συνολικές εκπομπές πρωτογενών σωματιδίων PM 10, που σχετίζονται με την ενέργεια % συνεισφορά τομέα 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Εμπορικός- Οικιακός Παραγωγή- Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Οδικές Μεταφορές Μη-Οδικές Μεταφορές Γράφημα 2.2.28 Μεταβολή εκπομπών πρωτογενών σωματιδίων και προπομπών δευτερογενών σωματιδίων, μεταξύ 2009-2015, ανά τομέα 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Εμπορικός- Οικιακός Παραγωγή - Διανομή Ενέργειας Γράφημα 2.2.31 Διαχρονική μεταβολή εκπομπών πρωτογενών PM 2.5 που σχετίζονται με την ενέργεια, ανά τομέα Σύνολο Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Βιομηχανικές Διεργασίες Οδικές Μεταφορές Μη-Οδικές Μεταφορές Εμπορικός-Οικιακός Διαλύτες Γεωργικός Απόβλητα Σύνολο % ώς προς το έτος βάσης (1990) 200% 100% 0% Παραγωγή- Διανομή Ενέργειας Βιομηχανική Χρήση Ενέργειας Οδικές Μεταφορές Μη-Οδικές Μεταφορές -80% -60% -40% -20% 0% 20% 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Εμπορικός- Οικιακός 106 107

3. Περιβαλλοντικοί δείκτες που αφορούν στην επίδραση Γράφημα 2.3.1 Διαχρονική μεταβολή παραγωγής δημόσιας συμβατικής ηλεκτρικής ενέργειας και θερμότητας και αντίστοιχες εκπομπές αέριων ρύπων 200% 3.1. Ένταση εκπομπών της δημόσιας συμβατικής παραγωγής θερμοηλεκτρικής ενέργειας και θερμότητας Σε διεθνές επίπεδο, ο όγκος και η ένταση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) διοξειδίου του θείου (SO 2 ) και οξειδίων του αζώτου (NO x ) από δημόσια συμβατική παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας έχει μειωθεί σημαντικά από το 1990 και ως τα τέλη της προηγούμενης 10ετίας, ως αποτέλεσμα της μειωμένης χρήσης ανθρακούχων ορυκτών καυσίμων, της αντικατάστασης παλαιότερων παραγωγικών μονάδων αλλά και της υιοθέτησης πρακτικών για τον περιορισμό των εκπομπών. Στο ίδιο διάστημα στην Ελλάδα, η παραγωγή θερμοηλεκτρικής ενέργειας αυξήθηκε στα όρια του διπλασιασμού, με αποτέλεσμα αντίστοιχες αυξήσεις στις εκπομπές, ιδίως των NO x, CO 2 και λιγότερο του SO 2 λόγω της εφαρμογής αντιρρυπαντικών τεχνολογιών (εγκατάσταση μονάδων αποθείωσης). Η παρακολούθηση και ο έλεγχος των ποσοτήτων που εκλύονται ανάλογα με την παραγόμενη ενέργεια (ένταση εκπομπών) από τις μονάδες ηλεκτροπαραγωγής αποτελεί κεντρικό σημείο στην προσπάθεια για περιορισμό των περιβαλλοντικών τους επιπτώσεων. Ο δείκτης ΕΕΑ ENER 008, προσφέρει ένα μέτρο για την παρακολούθηση των σχετικών μεταβολών των αέριων εκπομπών σε σχέση με το ποσό της ενέργειας (ηλεκτρικής ή/και θερμικής) που παράγεται από τις ίδιες διαδικασίες που οδηγούν στην εκπομπή τους. Ο δείκτης υπολογίζεται ως ο λόγος των εκπομπών CO 2, SO 2, NO x (σε τόνους ανά έτος) του σχετικού υποτομέα παραγωγής ενέργειας (παραγωγή δημόσιου ηλεκτρισμού και θερμότητας) προς την παραγόμενη ηλεκτρική ενέργεια και θερμότητα από τις συμβατικές μονάδες (σε τόνους ισοδύναμου πετρελαίου -toeανά έτος). Τα δεδομένα για τις εκπομπές CO 2 προέρχονται από τις ετήσιες εθνικές αναφορές στο πλαίσιο της UNFCCC και για τα NO x, SO 2 από τις αναφορές για την οδηγία NECD, όπως έχει αντίστοιχα περιγραφεί στις ενότητες 1.1 και 2.2. Τα στοιχεία παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και θερμότητας προέρχονται από τη βάση δεδομένων του Ευρωπαϊκού Στατιστικού Συστήματος (κατηγορία Transformation output - Conventional Thermal Power Stations ). Η διαχρονική μεταβολή της έντασης εξετάζεται ως προς το έτος βάσης 1990. Στο Γράφημα 2.3.1 παρουσιάζεται η διαχρονική μεταβολή των εκπομπών αερίων από συμβατική παραγωγή ηλεκτρισμού και θερμότητας για δημόσια χρήση, καθώς και η αντίστοιχη μεταβολή στην παραγόμενη ενέργεια. Παρατηρείται ότι μετά από τη φάση διαρκούς αύξησης, τόσο της παραγωγής όσο και των εκπομπών για το διάστημα 1990-2007, από το 2008 και μετά υπάρχει σταδιακή μείωση για όλους τους ρύπους. Η μείωση για τα NO x και SO 2 είναι ραγδαία (38% και 84% αντίστοιχα, μεταξύ 2008-2015), ενώ για το CO 2, αλλά και την παραγόμενη ενέργεια η μείωση είναι πιο βαθμιαία και κυρίως εντοπίζεται από το 2012 και έπειτα. Κατά το 2015, οι εκπομπές SO 2 είναι πλέον ένα μικρό τμήμα των αντιστοίχων του έτους βάσης (18%), όμως οι αντίστοιχες για το CO 2 (13% μειωμένες) και NO 2 (19% αυξημένες) παραμένουν σε υπολογίσιμά επίπεδα. Επισημαίνεται ότι σε γενικές γραμμές η διακύμανση των εκπομπών φαίνεται να παρακολουθεί τη μεταβλητότητα στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, κυρίως ως προς το πρόσημο των ετήσιων αυξομειώσεων και λιγότερο ως προς το απόλυτο ποσοστό μεταβολής. Αντίθετα, για τις ευρωπαϊκές χώρες για τις οποίες πραγματοποιείται υπολογισμός του δείκτη (ΕΕΑ-32) έχει παρατηρηθεί η μείωση ή η σταθεροποίηση των ολικών εκπομπών για το διάστημα 1990-2008, ενώ παράλληλα η παραγόμενη ενέργεια αυξήθηκε. Η ένταση των εκπομπών ανά μονάδα παραγόμενης ενέργειας απεικονίζεται στο Γράφημα 2.3.2. Παρατηρείται η διαρκής μείωση της έντασης των εκπομπών SO 2, η οποία εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονη κατά την περίοδο 2009-2012, ενώ το 2015 διαμορφώνεται στο 16% ως προς το έτος βάσης. Η ένταση των εκπομπών NOx παρουσιάζει μεγαλύτερη μεταβλητότητα και μετά από μια περίοδο ενίσχυσης κατά το 2001-2008, το 2012 διαμορφώθηκε για πρώτη φορά μετά το 2000 σε επίπεδα χαμηλότερα του έτους βάσης. Κατά το 2015 εμφανίζεται εκ νέου αυξημένη, στο 105% ως προς το έτος βάσης. Η ένταση των εκπομπών CO 2 παρουσιάζει μεγαλύτερη σταθερότητα καθώς κατά την περίοδο 1990-2015 έχει σταδιακά μειωθεί κατά 22%. Ποσοστό ώς προς το έτος βάσης (1990) Ποσοστό ώς προς το έτος βάσης (1990) NO x 150% 100% 50% 0% 1990 Γράφημα 2.3.2 Διαχρονική μεταβολή έντασης εκπομπών ανά μονάδα συμβατικά παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας και θερμότητας 140% 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1990 1995 SO 2 CO 2 1995 E(NO x ) E(SO 2 ) E(CO 2 ) 2000 2000 2005 Παραγόμενη ηλεκτρική ενέργεια και θερμότητα 2005 2010 2010 2015 2015 108 109

4. Περιβαλλοντικοί δείκτες που αφορούν στην κατάσταση 4.1. Υπέρβαση των οριακών τιμών ποιότητας αέρα στις αστικές περιοχές Το 7 ο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον (ΕE, 2013) έχει στοχοθετήσει τη βελτίωση του επιπέδου ποιότητας της ατμόσφαιρας στις ευρωπαϊκές πόλεις, ώστε έως το 2020 τα καταγραφόμενα επίπεδα να προσεγγίσουν τις τιμές-στόχους που προδιαγράφονται από τον ΠΟΥ (WHO, 2006) και σε κάθε περίπτωση να έχει επιτευχθεί πλήρης συμμόρφωση με τις ευρωπαϊκές οριακές τιμές. Στο πλαίσιο της συνολικής πολιτικής για την επίτευξη των συγκεκριμένων στόχων (EC, 2013), πραγματοποιήθηκε η αναθεώρηση της ευρωπαϊκής οδηγίας για τα εθνικά όρια εκπομπών και εκδόθηκε νέα οδηγία για τις εκπομπές από μεσαίου μεγέθους μονάδες καύσης. Παρά τη σταδιακή βελτίωση που έχει παρατηρηθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ως αποτέλεσμα των νομοθετικών παρεμβάσεων για τις εκπομπές ατμοσφαιρικών ρύπων, εξακολουθούν να καταγράφονται παραβιάσεις των ορίων σε πολλούς σταθμούς σε αστικές περιοχές, ιδίως για τις συγκεντρώσεις PM 10, O 3 και NO 2. Οι πρωτογενείς εκπομπές από την κυκλοφορία και τις οικιακές καύσεις στις πόλεις παραμένουν υψηλές, ενώ οι μεταβολές των μετεωρολογικών συνθηκών, που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, αναμένεται να επηρεάσουν αρνητικά τα επίπεδα δευτερογενών ρύπων, όπως το όζον. Η διαφαινόμενη αδυναμία επίτευξης των καθορισμένων στόχων για το 2020 αποτελεί πηγή ανησυχίας, καθώς στις αστικές περιοχές της Ευρώπης, όπου εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση οι υπερβάσεις, κατοικεί πάνω από το 70% του συνολικού πληθυσμού. Κατά συνέπεια, είναι απαραίτητη η συστηματική καταγραφή των επιπέδων ατμοσφαιρικής ρύπανσης, καθώς και η παρακολούθηση της εξέλιξης τους, σε σχέση με τις οριακές τιμές ποιότητας της ατμόσφαιρας και με τα ποσοστά του πληθυσμού αυξημένης έκθεσης. O δείκτης CSI 004 (EEA, 2017) έχει καθορισθεί για την κάλυψη αυτών των αναγκών, καθώς παρέχει την εκτίμηση του ποσοστού αστικού πληθυσμού που εκτίθεται σε επίπεδα ατμοσφαιρικών ρύπων που υπερβαίνουν τα όρια που τίθενται από την ευρωπαϊκή νομοθεσία (οδηγίες 2008/50/ΕΚ και 2004/107/ΕΚ) για την προστασία της δημόσιας υγείας, ή που προτείνονται στις οδηγίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ). Ο δείκτης εστιάζει σε αέριους (NO 2, O 3, SO 2, βενζόλιο) και σωματιδιακούς ρύπους (PM 10, PM 2.5, βενζο(a)πυρένιο), για τους οποίους η ανθρώπινη έκθεση στο αστικό περιβάλλον συνδέεται με σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία. Παρακολουθεί τη διαχρονική μεταβολή των μέσων επιπέδων στις θέσεις καταγραφής υποβάθρου (αστικές και περιαστικές), οι οποίες είναι οι πλέον αντιπροσωπευτικές για την έκθεση του μεγαλύτερου τμήματος του πληθυσμού. Η έκθεση του πληθυσμού που αντιπροσωπεύεται από τους σταθμούς του δικτύου καταγραφής ατμοσφαιρικής ρύπανσης εξετάζεται με βάση την υπέρβαση ή μη των οριακών τιμών που προβλέπονται από τις οδηγίες 2008/50/ ΕΚ και 2004/107/ΕΚ, για την προστασία της υγείας. Οι οριακές τιμές των οποίων η υπέρβαση εξετάζεται είναι: Για τα PM 10 : η ημερήσια οριακή τιμή (90,4 ο εκατοστημόριο έτους > 50 μg m -3 ). Για το O 3 : η τιμή-στόχος (93,2 ο εκατοστημόριο έτους των ημερήσιων μεγίστων 8-ώρου > 120 μg m -3 ). Για το NO 2 : η ετήσια οριακή τιμή (40 μg m -3 ). Για το SO 2 : η ημερήσια οριακή τιμή (99,2 ο εκατοστημόριο έτους > 125 μg m -3 ). Για τα PM 2.5 και C 6 H 6,: η ετήσια οριακή τιμή (25 μg m -3 και 5 μg m -3, αντίστοιχα). Για το βενζο(a)πυρένιο: η ετήσια τιμή στόχος (1 ng m -3 ). Για τον υπολογισμό του δείκτη είναι απαραίτητα δεδομένα συγκεντρώσεων των ατμοσφαιρικών ρύπων μέσω συστηματικής καταγραφής καθώς και δημογραφικά στοιχεία για τις αντίστοιχες αστικές περιοχές. 4.1.1. Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης ατμοσφαιρικής ρύπανσης Η καταγραφή των επιπέδων ατμοσφαιρικής ρύπανσης πραγματοποιείται από τους σταθμούς του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης, το οποίο λειτουργεί από τα τέλη του 2000, εντάσσοντας και αναβαθμίζοντας σταθμούς που ήδη λειτουργούσαν στο Λεκανοπέδιο των Αθηνών και σε άλλες πόλεις και εγκαθιστώντας νέους σταθμούς στα μεγάλα αστικά κέντρα. Στον ακόλουθο πίνακα παρουσιάζονται συνοπτικά τα χαρακτηριστικά των σταθμών που εντάσσονται στο ΕΔΠΑΡ και βρίσκονται σε λειτουργία κατά το 2016, είτε υπό την ευθύνη του ΥΠΕΝ, είτε των κατά τόπους Περιφερειακών Διοικήσεων. Στον Πίνακα 2.4.1 αναφέρονται οι ρύποι για τους οποίους έχει πραγματοποιηθεί καταγραφή στον εκάστοτε σταθμό κατά το διάστημα λειτουργίας του. Σε παλαιότερο χρόνο, στο πλαίσιο του ΕΔΠΑΡ, είχαν λειτουργήσει επιπλέον σταθμοί στην ευρύτερη περιοχή των Αθηνών και συγκεκριμένα οι αστικοί σταθμοί υποβάθρου στις περιοχές Γαλάτσι (2001-2004), Ζωγράφου (2001-2007), και Πειραιά-Βιομηχανικής (2001-2007), ο αστικός σταθμός κυκλοφορίας στο Γουδί (2001-2009), καθώς και ο περιαστικός-βιομηχανικός σταθμός στα Οινόφυτα (2008-2013). Το 2015 πραγματοποιήθηκε αναβάθμιση των σταθμών του ΕΔΠΑΡ με εγκατάσταση νέων οργάνων μέτρησης και αύξηση των θέσεων μέτρησης σωματιδίων PM 10, PM 2.5 και βενζολίου. Επίσης, από το 2016 λειτουργούν 5 νέοι σταθμοί στην Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας για τη μέτρηση των επιπέδων PM 10 και μια νέα θέση μέτρησης επιπέδων βενζολίου στην Καβάλα. Πίνακας 2.4.1 Σταθμοί μέτρησης ατμοσφαιρικής ρύπανσης του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης (ΕΔΠΑΡ), 2016 Σταθμός ΑΘΗΝΑ Σταθμοί Κυκλοφορίας Χαρακτηρισμός Αθηνάς ΑΘΗ Αστικός -Κυκλοφορίας x x x x Μετρούμενοι Ρύποι SO 2 NO x CO O 3 PM 10 PM 2.5 C 6 H 6 Αριστοτέλους ΑΡΙ Αστικός - Κυκλοφορίας x x x x Μαρούσι ΜΑΡ Αστικός - Κυκλοφορίας x x x x Πατησίων ΠΑΤ Αστικός - Κυκλοφορίας x x x x x Πειραιάς ΠΕΙ Αστικός - Κυκλοφορίας x x x x x x x Σταθμοί Υποβάθρου Αγ. Παρασκευή ΑΓ. ΠΑΡ Περιαστικός -Υποβάθρου x x x x Θρακομακεδόνες ΘΡΑ Περιαστικός - Υποβάθρου x x x x Κορωπί ΚΟΡ Περιαστικός - Υποβάθρου x x x x Λιόσια ΛΙΟ Περιαστικός - Υποβάθρου x x x Λυκόβρυση ΛΥΚ Περιαστικός - Υποβάθρου x x x x Νέα Σμύρνη ΣΜΥ Αστικός - Υποβάθρου x x x x x Περιστέρι ΠΕΡ Αστικός - Υποβάθρου x x x Βιομηχανικοί σταθμοί Γεωπονική ΓΕΩ Περιαστικός -Βιομηχανικός x x x Ελευσίνα ΕΛΕ Περιαστικός - Βιομηχανικός x x x x x x ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ α Αγ. Σοφία ΑΓ. ΣΟΦ. Αστικός -Κυκλοφορίας x x x x x x x Πανεπιστήμιο Α.Π.Θ. Αστικός - Υποβάθρου x x x Καλαμαριά ΚΑΛ Περιαστικός - Υποβάθρου x x x x x Κορδελιό ΚΟΡ Αστικός - Βιομηχανικός x x x x x x Νεοχωρούδα ΝΕΟΧ Περιαστικός - Υποβάθρου x x x Πανόραμα ΠΑΝ Περιαστικός - Υποβάθρου x x x x Σίνδος ΣΙΝ Αστικός - Βιομηχανικός x x x x x x ΒΟΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑ β Βόλος ΒΟΛ Αστικός - Υποβάθρου x x x x x x Ιωάννινα ΙΩΑ Αστικός - Υποβάθρου x x x x x Καβάλα ΚΑΒ Αστικός - Υποβάθρου x Λάρισα ΛΑΡ Αστικός - Κυκλοφορίας x x x x x ΝΟΤΙΑ ΕΛΛΑΔΑ β Αλίαρτος ΑΛΙ γ Υποβάθρου x x x x x Άμφισσα ΑΜΦ Αστικός - Υποβάθρου x Ηράκλειο ΗΡΑ Αστικός - Κυκλοφορίας x x x x x Καρπενήσι ΚΑΡ Αστικός - Υποβάθρου x Λαμία ΛΑΜ Αστικός - Υποβάθρου x Λειβαδιά ΛΕΙ Αστικός - Υποβάθρου x Πάτρα 1 ΠΑΤ-1 Αστικός - Κυκλοφορίας x x x x x x x Πάτρα 2 ΠΑΤ-2 Αστικός - Κυκλοφορίας x x x x Χαλκίδα ΧΑΛ Αστικός - Υποβάθρου x α Λειτουργούν υπό την ευθύνη της Περιφέρειας Κεντρ. Μακεδονίας β Λειτουργούν υπό την ευθύνη των αντίστοιχων περιφερειών γ Λειτουργεί υπό την ευθύνη του ΥΠΕΝ στο πλαίσιο του προγράμματος διασυνοριακής μεταφοράς ρύπανσης (ΕΜΕΡ) 110 111

Ακολούθως, απεικονίζεται η γεωγραφική κατανομή των σταθμών του ΕΔΠΑΡ στην επικράτεια: Εικόνα 2.4.1 Σταθμοί του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης Όπως φαίνεται, από το δίκτυο ΕΔΠΑΡ αντιπροσωπεύεται η πλειονότητα των μεγάλων αστικών κέντρων της χώρας. Επισημαίνεται ότι στην περίπτωση αρκετών περιφερειακών πόλεων, οι σταθμοί που λειτουργούν είναι σταθμοί αστικοίκυκλοφορίας και κατά συνέπεια λιγότερο αντιπροσωπευτικοί για την έκθεση του ευρύτερου αστικού πληθυσμού. Συγκεκριμένα, αστικοί-κυκλοφορίας είναι και οι δύο σταθμοί στην Πάτρα, καθώς και οι μοναδικοί σταθμοί που λειτουργούν στη Λάρισα και το Ηράκλειο. Στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας κατά το 2016, λειτουργούν 14 σταθμοί μέτρησης και συγκεκριμένα 5 σταθμοί κυκλοφορίας, 7 αστικοί και περιαστικοί σταθμοί υποβάθρου και 2 περιαστικοί-βιομηχανικοί σταθμοί. Λόγω της βαθμιαίας αποκέντρωσης των βιομηχανικών δραστηριοτήτων από το κέντρο του Λεκανοπεδίου, ο σταθμός της Γεωπονικής, που παλαιότερα κατέγραφε την επίδραση των αντίστοιχων εκπομπών, κατά τα χρόνια λειτουργίας του ΕΔΠΑΡ μπορεί να θεωρηθεί ότι συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά ενός περιαστικού σταθμού υποβάθρου. Κατά την τελευταία αναβάθμιση του ΕΔΠΑΡ και με την εγκατάσταση οργάνων μέτρησης PM 10 στους σταθμούς Περιστερίου, Νέας Σμύρνης και Λιοσίων έχει επεκταθεί σημαντικά η αντιπροσωπευτικότητα της καταγραφής εντός του λεκανοπεδίου. Εικόνα 2.4.2 Σταθμοί μέτρησης ατμοσφαιρικής ρύπανσης του ΥΠΕΝ στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας 112 113

Στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης, υπό την ευθύνη της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας λειτουργούν 7 σταθμοί μέτρησης και συγκεκριμένοι ένας σταθμός κυκλοφορίας στο κέντρο της πόλης (Αγίας Σοφίας), 4 αστικοί και περιαστικοί σταθμοί υποβάθρου και 2 βιομηχανικοί σταθμοί στις περιοχές Ελευθερίου - Κορδελιού και Σίνδου. Για τον σταθμό περιαστικού υποβάθρου της Νεοχωρούδας σημειώνεται ότι, παρότι στο πλαίσιο της αναφοράς των συγκεντρώσεων στην ΕΕ εντάσσεται στους σταθμούς της γεωγραφικής ζώνης Βορείου Ελλάδας (EL001), στους υπολογισμούς του δείκτη θα χρησιμοποιηθεί ως σταθμός περιαστικού υποβάθρου για το συγκρότημα της Θεσσαλονίκης καθώς βρίσκεται στο όριο της περιοχής που περιγράφει την ευρύτερη αστική ζώνη της πόλης. Τα δεδομένα σχετικά με τα στατιστικά στοιχεία των ετήσιων χρονοσειρών για κάθε σταθμό (μέσα επίπεδα συγκεντρώσεων, υπερβάσεις, κρίσιμα ποσοστημόρια, πληρότητα χρονοσειρών), για την περίοδο λειτουργίας του ΕΔΠΑΡ 2001-2015 ελήφθησαν από την πλέον πρόσφατη έκδοση της βάσης δεδομένων AIRBASE (EEA, 2015) και συμπληρώθηκαν για το 2016 με την επεξεργασία των πρωτογενών δεδομένων, που βρίσκονται στο ηλεκτρονικό αποθετήριο του ΥΠΕΝ. Εικόνα 2.4.3 Σταθμοί μέτρησης ατμοσφαιρικής ρύπανσης του ΕΔΠΑΡ στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης 4.1.2. Μεθοδολογία υπολογισμού δείκτη Τα στοιχεία για τον καθορισμό των ορίων των αστικών περιοχών και κατά συνέπεια των αστικών πληθυσμών που τους αντιστοιχούν, ελήφθησαν από τη βάση δεδομένων Urban Audit του Ευρωπαϊκού Στατιστικού Συστήματος (Eurostat, 2014). Ως αστικός πληθυσμός νοείται το σύνολο των κατοίκων εντός της καθοριζόμενης ευρύτερης αστικής περιοχής ( greater city ) των πόλεων όπου υπάρχει σταθμός καταγραφής ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Επισημαίνεται ότι οι ελληνικές πόλεις που εντάσσονται στη βάση Urban Audit και στις οποίες υπάρχει καταγραφή ατμοσφαιρικής ρύπανσης είναι οι Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Λάρισα, Ηράκλειο, Βόλος, Ιωάννινα και Καβάλα. Για την Αθήνα χρησιμοποιήθηκε ο πληθυσμός που αντιστοιχεί στο διευρυμένο επίπεδο εκπροσώπησης Functional Urban Areas (FUA), καθώς οι περιαστικοί σταθμοί Λιοσίων, Θρακομακεδόνων και Κορωπίου βρίσκονται εκτός των ορίων του επιπέδου Cities and Greater Cities (CGC). Στην τρέχουσα αναβαθμισμένη έκδοση του δείκτη, για τον υπολογισμό χρησιμοποιούνται στοιχεία υπερβάσεων από σταθμούς υποβάθρου, όπως στην παλαιότερη έκθεση κατάστασης του περιβάλλοντος (ΜΟΠΠΕΡ, 2013), αλλά και στοιχεία από σταθμούς κυκλοφορίας, τα οποία συμβάλλουν στην καλύτερη αντιπροσώπευση του τμήματος του πληθυσμού που κατοικεί σε μικρή απόσταση (έως 100m) από κύριες οδικές αρτηρίες. Για την Ελλάδα αυτό το ποσοστό έχει εκτιμηθεί σε 4% του συνολικού πληθυσμού της χώρας (EC, 2006) και θεωρήθηκε ότι ισχύει αναλογικά και για τους κατοίκους των αστικών περιοχών. Για κάθε πόλη καταγράφονται οι αριθμοί σταθμών κυκλοφορίας και σταθμών υποβάθρου (αστικού και περιαστικού) αντίστοιχα. Σε κάθε σταθμό κυκλοφορίας με έγκυρα δεδομένα για τον εξεταζόμενο ρύπο, ανατίθεται ποσότητα εκτιθέμενου πληθυσμού ίση με τον πληθυσμό της πόλης σταθμισμένο κατά 4% και κατά τον αριθμό των σταθμών κυκλοφορίας της πόλης. Αντίστοιχα, για κάθε σταθμό υποβάθρου, ο συνολικός πληθυσμός της πόλης σταθμίζεται κατά 96% και κατά τον αριθμό των σταθμών υποβάθρου στην ευρύτερη περιοχή της πόλης. Με το υπάρχον δίκτυο και εγκατεστημένο μετρητικό εξοπλισμό, ο μέγιστος αριθμός κατοίκων που μπορεί να εκπροσωπηθεί από τον δείκτη προσεγγίζει τα 5 εκατομμύρια. Επισημαίνεται ότι από τον υπολογισμό εξαιρούνται οι σταθμοί που δέχονται άμεση επίδραση από βιομηχανικές εκπομπές. Κατά συνέπεια, έχουν εξαιρεθεί οι σταθμοί Ελευσίνας, Κορδελιού και Σίνδου. Στον υπολογισμό του δείκτη για τους ρύπους PM 10, PM 2.5, NO 2, SO 2 και O 3 λαμβάνονται υπόψη σταθμοί με τουλάχιστον 75% συλλογή έγκυρων δεδομένων ανά ημερολογιακό έτος. Για το βενζόλιο το ελάχιστο απαιτούμενο ποσοστό κάλυψης περιορίζεται σε 50%. Επισημαίνεται ότι τα συγκεκριμένα ποσοστά είναι λιγότερο αυστηρά από το 90% που προβλέπεται στην οδηγία 2008/50/ΕΚ για την εξέταση της συμμόρφωσης προς τις οριακές τιμές, προκειμένου να ενισχυθεί η δυνατότητα εκτίμησης, χωρίς σημαντική αύξηση της αβεβαιότητας (ETC/ACM, 2012). Για το βενζο(a)πυρένιο, το απαιτούμενο ελάχιστο ποσοστό εγκύρων δεδομένων είναι 14%, όπως προβλέπεται από την οδηγία 2004/107/ΕΚ για την πραγματοποίηση ενδεικτικών μετρήσεων. Από τα διαθέσιμα δεδομένα συγκεντρώσεων βενζο(a)πυρενίου, που αφορούν τα έτη 2015-2016 σε 8 σταθμούς, προκύπτει ότι το όριο δεν καλύπτεται σε κανέναν σταθμό υποβάθρου, κατά συνέπεια δεν είναι δυνατός ο υπολογισμός του δείκτη. 114 115

4.1.3. Συνοπτική παρουσίαση αποτελεσμάτων δείκτη Στο Γράφημα 2.4.3 παρουσιάζεται συνοπτικά η διαχρονική (2001-2016) μεταβολή του αστικού πληθυσμού της χώρας που εκτίθεται σε επίπεδα υψηλότερα από τις προβλεπόμενες οριακές τιμές της ΕΕ για το Ο 3, NO 2 και PM 10. Όπως φαίνεται, οι συγκεντρώσεις όζοντος κυμαίνονται σε επίπεδα δυνητικά επικίνδυνα για μεγάλο τμήμα του πληθυσμού. Οι συγκεντρώσεις αιωρουμένων σωματιδίων, που στην αρχή της προηγούμενης δεκαετίας είχαν καταγραφεί σε επίπεδα απειλητικά για τη δημόσια υγεία, έχουν σταδιακά υποχωρήσει σημαντικά. Μεγάλη μείωση παρουσιάζει και το ποσοστό του πληθυσμού που εκτίθενται σε υψηλές μέσες ετήσιες συγκεντρώσεις NO 2, που πλέον περιλαμβάνει κυρίως κατοίκους που στις κατοικίες τους εκτίθενται άμεσα σε εκπομπές από την κυκλοφορία. Γράφημα 2.4.3 Ποσοστό του πληθυσμού που εκτίθεται σε επίπεδα συγκεντρώσεων που παραβιάζουν τα προβλεπόμενα από την οδηγία 2008/50/ΕΚ 100% 80% 60% 40% 20% 0% Παρά τη διαχρονική βελτίωση, η συνολική εικόνα φανερώνει τη συνεχιζόμενη εμφάνιση παραβιάσεων των προτύπων ποιότητας της ατμόσφαιρας για τους κύριους ρύπους. Για το διοξείδιο του θείου, κατά την εξεταζόμενη περίοδο δεν έχει καταγραφεί αριθμός υπερβάσεων της οριακής τιμής που να υπερβαίνει τον επιτρεπτό, σε κανέναν σταθμό του δικτύου. Για το βενζόλιο και τα PM 2.5, η αναβάθμιση του δικτύου, επιτρέπει την εκτίμηση του δείκτη για το 2016 (4 και 5 σταθμοί στην Αθήνα με έγκυρο αριθμό μετρήσεων, αντίστοιχα). Στην περίπτωση των PM 2.5 δεν παρατηρείται υπέρβαση της ετήσιας οριακής τιμής, ενώ για το βενζόλιο εκτιμάται ότι το 2% των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής εκτίθεται σε ετήσια επίπεδα υψηλότερα της οριακής τιμής. Συνοπτικά για το έτος 2016 και για τον πληθυσμό των αστικών περιοχών της Ελλάδας, όπως αντιπροσωπεύεται από τους σταθμούς του ΕΔΠΑΡ εκτιμήθηκε ότι: 55% του πληθυσμού εκτίθενται σε επίπεδα όζοντος (Ο 3 ) που υπερβαίνουν την τιμή στόχο της ΕΕ για την προστασία της ανθρώπινης υγείας 2% του πληθυσμού εκτίθενται σε μέσες ετήσιες συγκεντρώσεις διοξειδίου του αζώτου (NO 2 ) που υπερβαίνουν την ετήσια οριακή τιμή της ΕΕ. 21% του πληθυσμού εκτίθεται στη διάρκεια του έτους σε περισσότερες από τις επιτρεπτές υπερβάσεις της 24-ωρης οριακής τιμής συγκεντρώσεων αιωρουμένων σωματιδίων PM 10. Δεν πραγματοποιείται έκθεση του πληθυσμού σε επίπεδα του διοξειδίου του θείου (SO 2 ) που να παραβιάζουν την 24-ωρη οριακή τιμή της ΕΕ. Δεν πραγματοποιείται έκθεση του πληθυσμού σε επίπεδα αιωρουμένων σωματιδίων PM 2.5 που να παραβιάζουν την ετήσια οριακή τιμή της ΕΕ. 2% του πληθυσμού της Αθήνας εκτίθεται σε μέσες ετήσιες συγκεντρώσεις βενζολίου που υπερβαίνουν την οριακή τιμή της ΕΕ. Για την ερμηνεία των αποτελεσμάτων από τον υπολογισμό του δείκτη είναι σκόπιμη η επισήμανση ορισμένων περιορισμών: Τα αποτελέσματα δεν είναι αντιπροσωπευτικά για το σύνολο του αστικού πληθυσμού της χώρας, αλλά κατά κύριο λόγο για τις πόλεις όπου είναι εγκατεστημένοι σταθμοί χαρακτηρισμού αστικού ή αστικού υποβάθρου. Σε αρκετές πόλεις, όπως η Πάτρα, η Λάρισα και το Ηράκλειο, οι εγκατεστημένοι σταθμοί χαρακτηρίζονται ως αστικοί- κυκλοφορίας με αποτέλεσμα να μην αντιπροσωπεύεται το σύνολο του πληθυσμού της πόλης, αλλά μόνο ένα μικρό ποσοστό (4% σύμφωνα με τη μεθοδολογία υπολογισμού). Ο αριθμός των σταθμών υποβάθρου σε σχέση με τους σταθμούς κυκλοφορίας, κυμαίνεται ανά ρύπο, έτος και πόλη. Περιγράφονται, κατά βάση, δύο κατηγορίες (πάνω και κάτω από την εκάστοτε οριακή τιμή) συγκεντρώσεων, με αποτέλεσμα μια μικρή διαφορά συγκέντρωσης - ενδεχομένως και εντός των ορίων του μετρητικού σφάλματος - να οδηγεί σε ανακατανομή ως προς την έκθεση σημαντικών τμημάτων του πληθυσμού, ιδιαίτερα για ρύπους η καταγραφή των οποίων πραγματοποιείται σε μικρό αριθμό σταθμών. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα αναλυτικά αποτελέσματα από την εξέταση του δείκτη υπερβάσεων οριακών τιμών, ξεχωριστά ανά εξεταζόμενο ρύπο. 4.1.4. Αναλυτική παρουσίαση αποτελεσμάτων για τους επιμέρους ρύπους α) Όζον Στα Γράφηματα 2.4.4-2.4.6 εμφανίζονται στατιστικά στοιχεία για τη διαχρονική μεταβολή του εκατοστημορίου 0,932 των μεγίστων ημερησίων 8-ωρων συγκεντρώσεων όζοντος, το οποίο σε μια πλήρη ετήσια χρονοσειρά αντιστοιχεί στην 26 η μεγαλύτερη τιμή μέσα στο έτος και αποτελεί ένδειξη υπέρβασης ή μη της τιμής-στόχου για την προστασία της ανθρώπινης υγείας. Στις περιπτώσεις της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, όπου υπάρχουν δεδομένα από πολλαπλές θέσεις υποβάθρου, εμφανίζονται οι μέσες τιμές και το εύρος του στατιστικού για τη συγκεκριμένη κατηγορία σταθμών, όπως προβλέπεται από το δείκτη. Για τις υπόλοιπες πόλεις στη βόρεια και νότια ζώνη της Ελλάδας (ΕL001, EL002) παρουσιάζονται οι τιμές ανεξάρτητα από το είδος του σταθμού. Για την Αθήνα (Γράφημα 2.4.4), γίνεται εμφανές ότι τα καταγραφόμενα επίπεδα είναι -κατά μέσο όρο - σταθερά υψηλότερα από την τιμή στόχο που προβλέπεται από το ευρωπαϊκό πρότυπο ποιότητας της ατμόσφαιρας (120μg m -3 ), η οποία έχει τεθεί σε ισχύ από το 2010. Είναι χαρακτηριστικό, ότι για σχεδόν τα μισά έτη της περιόδου 2001-2016, παρατηρείται υπέρβαση της τιμής στόχου σε όλους τους σταθμούς αστικού και περιαστικού υποβάθρου της περιοχής. 2001 2002 2003 2004 2005 2006 0 3 NO 2 PM 10 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Η αντιπροσωπευτικότητα περιορίζεται επιπλέον από την πληρότητα ή μη των χρονοσειρών ανά σταθμό, ρύπο και έτος. Καθώς δεν προβλέπεται η χρήση στατιστικών μεθόδων για την συμπλήρωση των κενών στις ετήσιες τιμές, οι συγκρίσεις ως προς τη χωρική και χρονική μεταβλητότητα είναι κατά κύριο λόγο ενδεικτικές και όχι απόλυτες. 116 117

Γράφημα 2.4.4 Ημερήσιες υπερβάσεις τιμής στόχου για την προστασία της υγείας από συγκεντρώσεις όζοντος (εκφρασμένες ως το 93,2 o εκατοστημόριο μεγίστων ημερησίων 8-ώρων τιμών στις ετήσιες χρονοσειρές). Περιλαμβάνονται οι σταθμοί αστικού και περιαστικού υποβάθρου της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας Γράφημα 2.4.5 Όπως ανωτέρω για τους σταθμούς υποβάθρου στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης (μέση τιμή και εύρος) 200 160 200 160 O 3 (μg m -3 ) 120 80 O 3 (μg m -3 ) 120 80 40 40 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Μέση τιμή σταθμών Μέγιστη τιμή Ελάχιστη τιμή Τιμή στόχος Μέση τιμή σταθμών Τιμή στόχος Στην περίπτωση των σταθμών υποβάθρου της Θεσσαλονίκης, παρατηρείται επίσης η διαχρονική καταγραφή υπερβάσεων, αν και με μεγαλύτερη μεταβλητότητα και μικρότερη ένταση σε σχέση με την Αθήνα. Οι μετεωρολογικές συνθήκες της Βόρειας Ελλάδας είναι λιγότερο ευνοϊκές για τις διαδικασίες φωτοχημικού σχηματισμού όζοντος, σε σχέση με την Αθήνα, όπου η έντονη ηλιοφάνεια, οι υψηλότερες θερμοκρασίες άλλα και τα τοπογραφικά χαρακτηριστικά του Λεκανοπεδίου αυξάνουν τη συχνότητα παρατήρησης υψηλών επιπέδων, ιδιαίτερα κατά τη θερινή περίοδο, αλλά και κατά τους υπόλοιπους μήνες του έτους. Στους σταθμούς των άλλων πόλεων, παρατηρείται σχεδόν πλήρης συμμόρφωση με την προβλεπόμενη τιμή στόχο. Πρέπει να επισημανθεί ότι για την Πάτρα, όπου υπάρχει σχετικά μεγαλύτερη πληρότητα χρονοσειρών, οι συγκεντρώσεις καταγράφονται σε θέση κυκλοφορίας και κατά συνέπεια δεν είναι πρόσφορη η άμεση αντιπαραβολή τους με την τιμή στόχο. Η καταγραφή των επιπέδων όζοντος στις άλλες πόλεις είναι λιγότερο συστηματική. Στις χρονοσειρές που είναι διαθέσιμες για τον Βόλο και τα Ιωάννινα, όπου είναι εγκατεστημένοι σταθμοί αστικού υποβάθρου, δεν παρατηρείται υπέρβαση του ορίου. O 3 (μg m -3 ) Γράφημα 2.4.6 Όπως ανωτέρω για τους σταθμούς στη Βόρεια και Νότια Ελλάδα 160 120 80 40 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Πάτρα Λάρισα Βόλος Ιωάννινα 118 119

Γενικά, διαφαίνεται μια βραδεία απομείωση των επιπέδων, η οποία για την Αθήνα και την Θεσσαλονίκη, σε επίπεδο μέσου όρου υπολογίζεται σε 14,5-15,1% για την περίοδο 2001-2015. Αντίστοιχα, κατά το ίδιο διάστημα, η μείωση των εθνικών εκπομπών προπομπών ενώσεων του όζοντος, όπως υπολογίζεται σύμφωνα με τον σύνθετο δείκτη CSI 002 είναι σημαντικά υψηλότερη (40%). Η παρατηρούμενη απόκλιση αποδίδεται στο είδος της τιμής στόχου η οποία είναι σχεδιασμένη ώστε να παρακολουθεί τις βραχυχρόνιες εξάρσεις των επιπέδων όζοντος, που συνδέονται με τις σημαντικότερες επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, και όχι με τη μέση τιμή τους σε μακροπρόθεσμη βάση. Λόγω της δευτερογενούς φύσης του ρύπου, η εμφάνιση των αυξημένων επιπέδων παρουσιάζει έντονη μεταβλητότητα, η οποία εξαρτάται από τη χρονική διακύμανση της έντασης των πρωτογενών εκπομπών και τις μετεωρολογικές συνθήκες. Επισημαίνεται, ότι ένα μέρος των υπερβάσεων αποδίδεται σε διασυνοριακές επιδράσεις, αλλά και στον σχηματισμό από πρόδρομες οργανικές ενώσεις, όπως για παράδειγμα από μεθάνιο ή και από βιογενείς εκπομπές ΝMVOC, των οποίων η ποσοτικοποίηση και καταγραφή στις απογραφές εκπομπών παρουσιάζει δυσκολίες. Κατά την παρακολούθηση του δείκτη, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η διαφοροποίηση του στην εξέταση της τιμής στόχου από τις οδηγία 2008/50/ΕΚ, ως προς το ότι αποδέχεται ένα χαμηλότερο ποσοστό πληρότητας χρονοσειρών (75% αντί 90%) και ότι εξετάζει τις υπερβάσεις σε ετήσια βάση και όχι ανά τριετία, όπως προβλέπεται από την οδηγία. Γενικά, το ποσοστό του εκτιθέμενου πληθυσμού στην Ελλάδα, είναι διαχρονικά υψηλότερο από το αντίστοιχο που υπολογίζεται για τις ευρωπαϊκές χώρες (ΕΕ-28, 7-55% κατά την περίοδο 2001-2015), γεγονός που αντανακλά τις κλιματικές συνθήκες της χώρας, που προάγουν το σχηματισμό τροποσφαιρικού όζοντος. β) Διοξείδιο του αζώτου Ενώ μέχρι το 2008, ποσοστό άνω του ενός τρίτου των κατοίκων των αστικών κέντρων ήταν εκτεθειμένα σε ετήσιες συγκεντρώσεις διοξειδίου του αζώτου υψηλότερες από την προβλεπόμενη οριακή τιμή των 40 μg m -3, κατά τα επόμενα έτη το ποσοστό αυτό έχει σταδιακά περιορισθεί σε επίπεδα χαμηλότερα του 5%. Αντίστοιχα, στο ίδιο διάστημα και έως το 2015, ποσοστό άνω του 50% του αστικού πληθυσμού εκτίθεται σε επίπεδα NO 2 μικρότερα του κατώτατου ορίου εκτίμησης (lower assessment threshold) που προβλέπεται από την ευρωπαϊκή νομοθεσία (26 μg m -3 ). H μεταβολή των ατμοσφαιρικών επιπέδων NO 2 φαίνεται να παρακολουθεί τη μείωση των πρωτογενών εκπομπών οξειδίων του αζώτου, που καταγράφεται από τον δείκτη APE002 και για την περίοδο 2001-2015, ανέρχεται σε 40%. Είναι εμφανής η σημαντική μείωση των επιπέδων, ιδιαίτερα κατά τα χρόνια της οικονομικής κρίσης, όπου η μείωση των εκπομπών οξειδίων του αζώτου από τον τομέα των οδικών μεταφορών - ο οποίος είναι ο κύρια υπεύθυνος για τις παρατηρούμενες ατμοσφαιρικές συγκεντρώσεις NO 2 στις αστικές περιοχές - υπερβαίνει το 50%. Κατά την περίοδο 2010-2015, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η μέση μείωση των επιπέδων αστικού και περιαστικού υποβάθρου NO 2 ανέρχεται σε 26% και αποδίδεται κυρίως στις επιπτώσεις της αυστηρότερης νομοθεσίας για τις εκπομπές στα νέα οχήματα, ιδίως τα πετρελαιοκίνητα επιβατικά και ελαφρά/βαρέα επαγγελματικά. Στην Ελλάδα, με δεδομένη την περιορισμένη συμμετοχή των πετρελαιοκίνητων οχημάτων στον επιβατικό στόλο, η παρατηρούμενη μεγάλη μείωση τόσο των εκπομπών NO x από τις μεταφορές, όσο και των αστικών επιπέδων ατμοσφαιρικού NO 2, σχετίζεται κυρίως με τον περιορισμό των μετακινήσεων ως αποτέλεσμα της ύφεσης. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Αθήνα (Γράφημα 2.4.8), μετά το 2010 δεν καταγράφονται πλέον υπερβάσεις της οριακής τιμής σε θέσεις υποβάθρου, ενώ για την περίοδο 2010-2015, κατά μέσο όρο, παρατηρείται μείωση των συγκεντρώσεων 16,7%. Γράφημα 2.4.7 Ποσοστό του συνολικού πληθυσμού που εκτίθεται σε ετήσιες συγκεντρώσεις ΝO 2 (μg m -3 ) >40 100% 80% 60% 40% 20% 0% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 32-40 26-32 <26 Γράφημα 2.4.8 Μέση ετήσια συγκέντρωση NO 2 που καταγράφεται σε σταθμούς αστικού και περιαστικού υποβάθρου της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας Ακόμα μεγαλύτερη είναι η μείωση που έχει καταγραφεί κατά τα προηγούμενα χρόνια, λόγω της σταδιακής απομάκρυνσης από την κυκλοφορία μη-καταλυτικών επιβατικών οχημάτων και των μειωμένων εκπομπών από τα νεότερης τεχνολογίας επαγγελματικά οχήματα. Μέση ετήσια συγκέντρωση ΝΟ 2 (μg m -3 ) 40 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Μέση τιμή σταθμών Μεγίστη τιμή Ελάχιστη τιμή Οριακή τιμή 120 121

Στην Θεσσαλονίκη παρατηρείται διαχρονικά η καταγραφή χαμηλότερων επιπέδων NO 2 σε σταθμούς υποβάθρου σε σχέση με την Αθήνα και η εμφάνιση μόνο σποραδικών υπερβάσεων της οριακής τιμής. Αντίστοιχη είναι και η εικόνα στους σταθμούς της βόρειας και νότιας ζώνης της χώρας αν και η χωρική και Γράφημα 2.4.9 Μέση ετήσια τιμή και εύρος συγκεντρώσεων NO 2 που καταγράφονται σε σταθμούς αστικού και περιαστικού υποβάθρου της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης Μέση ετήσια συγκέντρωση ΝΟ 2 (μg m -3 ) 40 0 2001 Μέση τιμή σταθμών 2002 2003 2004 2005 Οριακή τιμή 2006 2007 2008 2009 χρονική αντιπροσωπευτικότητα είναι σχετικά περιορισμένη. Επισημαίνεται η καταγραφή συγκεντρώσεων χαμηλότερων της οριακής τιμής και στους δύο σταθμούς της Πάτρας, για όλη την περίοδο από το 2010 και μετά. 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 γ) Αιωρούμενα σωματίδια PM 10 και PM 2.5 Καθ όλη την προηγούμενη δεκαετία, η ατμοσφαιρική ρύπανση από αιωρούμενα σωματίδια αποτελούσε τη μεγαλύτερη πηγή προβληματισμού για την προστασία της δημόσιας υγείας στα αστικά κέντρα της Ελλάδας, καθώς είχαν σημειωθεί ισχυρές υπερβάσεις των οριακών τιμών, τόσο σε θέσεις κυκλοφορίας, αλλά και σε θέσεις υποβάθρου, όπου ακόμα και αν τηρούνταν η μέση ετήσια οριακή τιμή, ο αριθμός των 24-ώρων υπερβάσεων στη διάρκεια του έτους ξεπερνούσε κατά πολύ τον επιτρεπτό. Σταδιακά, και ιδιαίτερα από το 2010 και έπειτα παρατηρείται υποχώρηση των παρατηρούμενων επιπέδων PM 10. Στο Γράφημα 2.4.11 απεικονίζεται η διαχρονική μεταβολή του δείκτη στη χώρα, υπολογισμένη σε κατηγορίες εύρους των μέσων ετήσιων συγκεντρώσεων. Για την περίοδο 2011-2016, το ποσοστό του αστικού πληθυσμού που εκτίθεται σε επίπεδα συγκεντρώσεων μεγαλύτερα της ετήσιας οριακής τιμής, κατά κανόνα, παραμένει μικρότερο του 5%. Παρά τη μείωση των επιπέδων όμως, το σύνολο του πληθυσμού εξακολουθεί να εκτίθεται σε μέσες ετήσιες συγκεντρώσεις που υπερβαίνουν την αυστηρότερη τιμή (20 μg m -3 ), που προτείνεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Από την αντιπαραβολή με το Γράφημα 2.4.3, φαίνεται ότι η υπέρβαση της 24-ωρης οριακής τιμής ανταποκρίνεται σε υψηλότερα ποσοστά εκτιθέμενου πληθυσμού, σε σχέση με την υπέρβαση της ετήσιας. Η ανάλυση της μεταβλητότητας των σωματιδιακών επιπέδων είναι ιδιαίτερα σύνθετη διαδικασία, καθώς συνδέεται τόσο με τη μεταβολή της έντασης αλλά και του είδους των πρωτογενών εκπομπών, σε διάφορες χρονικές κλίμακες, όσο και με δευτερογενείς φυσικοχημικές διαδικασίες σχηματισμού στην ατμόσφαιρα, αλλά και με την επίδραση της διασυνοριακής μεταφοράς σωματιδίων φυσικής και ανθρωπογενούς προέλευσης. Η διαχρονική μείωση των πρωτογενών εκπομπών αιωρουμένων σωματιδίων (από την παραγωγή ενέργειας, τον βιομηχανικό και κατασκευαστικό τομέα, αλλά και τον τομέα των μεταφορών, με τους διαρκείς περιορισμούς των εκπομπών στα νέα οχήματα) έχει μεταφρασθεί στον σταδιακό περιορισμό των απολύτων επιπέδων συγκέντρωσης. Όπως υπολογίσθηκε από τον δείκτη CSI 003, μεταξύ 2001-2015, οι εθνικές εκπομπές PM 10 και προπομπών δευτερογενών σωματιδίων έχουν περιορισθεί κατά 54%. Η συγκεκριμένη παρατήρηση είναι συμβατή με την αντίστοιχη μείωση των επιπέδων PM 10 που καταγράφονται στους σταθμούς υποβάθρου της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας (εκφρασμένη ως το 90,4 ο εκατοστημόριο που αντιστοιχεί στον αριθμό των 36 υπερβάσεων σε πλήρεις ετήσιες χρονοσειρές), κατά το αντίστοιχο διάστημα (Γράφημα 2.4.12). Η πρόσκαιρη αύξηση των επιπέδων κατά την περίοδο 2015-2016 που παρατηρήθηκε για το NO 2 εμφανίζεται και σε αυτήν την περίπτωση και θα πρέπει να εξετασθεί σε βάθος χρόνου. Στη Θεσσαλονίκη, καταγραφή των συγκεντρώσεων PM 10 από σταθμούς του ΕΔΠΑΡ, με διαχρονικά ικανοποιητική πληρότητα, πραγματοποιείται στον κεντρικό σταθμό κυκλοφορίας στην Πλ. Αγίας Σοφίας και στον σταθμό περιαστικού υποβάθρου του Πανοράματος. Τα σχετικά αποτελέσματα εμφανίζονται στο Γράφημα 2.4.13. Γράφημα 2.4.10 Μέση ετήσια τιμή και εύρος συγκεντρώσεων NO 2 για τους σταθμούς στη Βόρεια και Νότια Ελλάδα (μέση τιμή των δύο σταθμών κυκλοφορίας για την Πάτρα) Μέση ετήσια συγκέντρωση ΝΟ 2 (μg m -3 ) 80 40 0 Γράφημα 2.4.11 Ποσοστό του πληθυσμού που εκτίθεται σε ετήσιες συγκεντρώσεις PM 10 (μg m -3 ) 100% 80% 60% 40% 20% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 0% Πάτρα Λάρισα Βόλος Ιωάννινα 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 >40 28-40 20-28 122 123

Γράφημα 2.4.12 Υπερβάσεις 24-ωρης οριακής τιμής PM 10 (εκφρασμένες ως το 90,4 o εκατοστημόριο ημερησίων συγκεντρώσεων στις ετήσιες χρονοσειρές). Περιλαμβάνονται οι σταθμοί αστικού και περιαστικού υποβάθρου της ευρύτερη περιοχής της Αθήνας Στους σταθμούς της ζώνης της βόρειας Ελλάδας, παρά τη μείωση σε σχέση με το 2006, από το 2010 και μετά οι υπολογιζόμενες τιμές του κρίσιμου εκατοστημορίου διατηρούνται στην περιοχή της οριακής τιμής και για τις τρεις πόλεις με διαθέσιμες χρονοσειρές. Στη ζώνη της νότιας Ελλάδας, όλοι οι εγκατεστημένοι σταθμοί είναι χαρακτηρισμού κυκλοφορίας, με συνέπεια τη μη-τήρηση του επιτρεπόμενου αριθμού υπερβάσεων κατ έτος. 100 Γράφημα 2.4.14 Υπερβάσεις 24-ωρης οριακής τιμής PM 10 (εκφρασμένες ως το 90,4 o εκατοστημόριο ημερησίων συγκεντρώσεων στις ετήσιες χρονοσειρές). Περιλαμβάνονται οι σταθμοί καταγραφής στη βόρεια ζώνη της Ελλάδας PM 10 (μg m -3 ) 50 100 Λάρισα Βόλος 00 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 PM 10 (μg m -3 ) 50 Ιωάννινα Μέση τιμή σταθμών Μεγίστη τιμή Ελάχιστη τιμή 0 Οριακή τιμή 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Γράφημα 2.4.13 Υπερβάσεις 24-ωρης τιμής PM 10 (εκφρασμένες ως το 90,4 o εκατοστημόριο ημερησίων συγκεντρώσεων στις ετήσιες χρονοσειρές). Περιλαμβάνονται οι σταθμοί καταγραφής στην ευρύτερη περιοχής της Θεσσαλονίκης Γράφημα 2.4.15 Υπερβάσεις 24-ωρης οριακής τιμής PM 10 (εκφρασμένες ως το 90,4 o εκατοστημόριο ημερησίων συγκεντρώσεων στις ετήσιες χρονοσειρές). Περιλαμβάνονται οι σταθμοί καταγραφής στη νότια ζώνη της Ελλάδας 100 100 PM 10 (μg m -3 ) 50 PM 10 (μg m -3 ) 50 0 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Αγ. Σοφία Πανόραμα Πάτρα Ηράκλειο 124 125

Σημειώνεται ότι σημαντικό αστάθμητο παράγοντα για τον καθορισμό των μέσων ετήσιων επιπέδων PM 10, αλλά και των ημερησίων υπερβάσεων αποτελούν τα επεισόδια μεταφοράς Αφρικανικής σκόνης. Επίσης, ο δείκτης δεν μπορεί να απεικονίσει κατάλληλα τα εποχικά φαινόμενα αύξησης των πρωτογενών εκπομπών, όπως η χειμερινή καύση βιομάζας για οικιακή θέρμανση κατά τα πρόσφατα έτη. Στην περίπτωση των σωματιδίων PM 2.5, καταγραφή με ικανοποιητική πληρότητα σε επαναλαμβανόμενα έτη έχει πραγματοποιηθεί μόνο για τους σταθμούς της Λυκόβρυσης και της Αγίας Παρασκευής στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας. Και εδώ, παρατηρείται η σταδιακή ελάττωση των επιπέδων, καθώς από το 2010 και μετά δε σημειώνεται υπέρβαση της ετήσιας οριακής τιμής των 25 μg m -3, η οποία έχει τεθεί σε ισχύ σύμφωνα με την οδηγία 2008/50/ΕΚ. Από το 2015 και μετά πραγματοποιείται μέτρηση σε συνολικά 6 θέσεις στην Αθήνα, 2 στη Θεσσαλονίκη και 1 στην Πάτρα, χωρίς να έχει καταγραφεί μέχρι στιγμής υπέρβαση της ετήσιας οριακής τιμής της ΕΕ. Ταυτόχρονα όμως, σε όλες τις περιπτώσεις, οι μέσες ετήσιες συγκεντρώσεις υπερβαίνουν τα 10μg m -3, που αντιστοιχούν στη σχετικά αυστηρότερη προτεινόμενη τιμή του ΠΟΥ για την προστασία της δημόσιας υγείας. Όπως φαίνεται στα Γράφηματα 2.4.12-2.4.16, και ιδιαίτερα στην περίπτωση της Αθήνας όπου υπάρχουν περισσότεροι σταθμοί με ικανοποιητική πληρότητα δεδομένων, από το 2011 και έπειτα παρατηρείται μερική ανάσχεση της πτωτικής πορείας την οποία ακολούθησαν τα επίπεδα συγκεντρώσεων PM την περίοδο μετά το 2004 και ιδίως μετά το 2008. Έχει αναφερθεί ήδη η εμφάνιση του φαινομένου της εκτεταμένης καύσης βιομάζας για οικιακή θέρμανση εντός του αστικού ιστού, το οποίο συνδέεται με αυξημένες σωματιδιακές εκπομπές και με την εμφάνιση επεισοδίων υψηλών συγκεντρώσεων PM κατά τη χειμερινή περίοδο. Το συγκεκριμένο φαινόμενο, έχει περιγραφεί εκτενώς στη βιβλιογραφία και σε διάφορες θέσεις εντός του Λεκανοπεδίου της Αττικής (Paraskevopoulou et al., 2014; Fourtziou et al., 2017) και στην περιοχή της Θεσσαλονίκης (Saffari et al., 2013). Θεωρείται ότι λόγω του χρονικού εντοπισμού των υψηλών συγκεντρώσεων στους χειμερινούς μήνες και ιδίως στις βραδινές ώρες, η επίδραση στα μέσα ετήσια επίπεδα των PM 10 ενδέχεται να είναι περιορισμένη (Grivas et al., 2018). Όμως η εμφάνιση των σοβαρών επεισοδίων αποτελεί έναν παράγοντα ο οποίος αναμένεται να δυσχεράνει τη συμμόρφωση με το 24 - ωρο πρότυπο για τα PM 10, αλλά και ευρύτερα να επηρεάσει τις συγκεντρώσεις και άλλων κύριων ρύπων (Gratsea et al., 2017). O μαύρος άνθρακας (BC - Black Carbon) έχει αναδειχθεί σε σημαντικό δείκτη των σωματιδιακών εκπομπών από καύσεις βιομάζας και οικιακή θέρμανση γενικότερα, καθώς η διακύμανση των επιπέδων του εντός του έτους επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό από την εμφάνιση των σχετικών επεισοδίων, αν ληφθεί υπόψη ότι οι εκπομπές του από την κυκλοφορία παρουσιάζουν σχετικά μικρότερη μεταβλητότητα. Πέρα από τη σημασία των ατμοσφαιρικών επιπέδων ΒC για τις διαδικασίες που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, στο αστικό επίπεδο η έκθεση του πληθυσμού σε αυξημένες τιμές συνδέεται με σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία και αποτελεί έναν σημαντικό πρόσθετο δείκτη για τη διακινδύνευση από την έκθεση σε πρωτογενή σωματίδια (Jannsen et al., 2011). Κατά συνέπεια η παρακολούθηση των επιπέδων BC στο αστικό περιβάλλον κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική. Από το 2013 πραγματοποιείται καταγραφή των χειμερινών επιπέδων μαύρου άνθρακα στο κέντρο της Αθήνας από το ΙΕΠΒΑ/ΕΑΑ, στον σταθμό αστικού υποβάθρου του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών στο Θησείο. Κατά τα τρία τελευταία έτη, στο σταθμό πραγματοποιείται συνεχής μέτρηση των επιπέδων με χρήση οργάνου καταγραφής (7-λ aethalometer) το οποίο επιτρέπει την διακριτοποίηση σε πραγματικό χρόνο των συνεισφορών της καύσης βιομάζας και της καύσης ορυκτών καυσίμων στις ολικές συγκεντρώσεις BC. Οι μέσες μηνιαίες συγκεντρώσεις (5/2015-4/2016) BC και του κλάσματος του που προέρχεται από την καύση βιομάζας (ΒCwb) παρουσιάζονται στο Γράφημα 2.4.17. Γράφημα 2.4.17 Μηναία διακύμανση συγκεντρώσεων μαύρου άνθρακα (ΒC) και μαύρου άνθρακα από καύση βιομάζας (BCwb), κατά την ετήσια περίοδο Μάιος 2015 - Απρίλιος 2016 (εκτός Νοεμβρίου) BC, BCwb (μg m -3 ) BC 6 4 2 0 Μαι 15 Ιουν 15 BCwb Ιουλ 15 Αυγ 15 Σεπ 15 Οκτ 15 Νοε 15 Δεκ 15 Ιαν 16 Φεβ 16 Μαρ 16 Απρ 16 Γράφημα 2.4.16 Υπερβάσεις ετήσιας οριακής τιμής PM 2.5 για τους σταθμούς υποβάθρου, όπου πραγματοποιείται πολυετής καταγραφή των επιπέδων στην Αθήνα PM 2,5 (μg m -3 ) 25 0 Είναι εμφανής η ενίσχυση των επιπέδων κατά την περίοδο ενεργής οικιακής θέρμανσης, η οποία σε μεγάλο βαθμό συνδέεται με την αύξηση των συγκεντρώσεων BCwb. Η μέση ετήσια συγκέντρωση BC υπερβαίνει τα 2μg m -3 (2.2 μg m -3 ), επίπεδα που αποτελούν από τα υψηλότερα που παρατηρούνται σε σταθμούς αστικού υποβάθρου σε ευρωπαϊκά αστικά κέντρα (Reche et al., 2011). Η μέση συνεισφορά της καύσης βιομάζας στα επίπεδα BC είναι μεγαλύτερη από το 1/5, φθάνοντας και το 1/3 κατά τους χειμερινούς μήνες, και δεν υπολείπεται σε σχέση με τα επίπεδα συνεισφοράς τα οποία αναφέρονται για σταθμούς αστικού υποβάθρου ακόμα και σε χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης (Briggs and Long, 2016). 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Λυκόβρυση Αγ. Παρασκευή 126 127

δ) Διοξείδιο του θείου Ως αποτέλεσμα των νομοθετικών παρεμβάσεων για τον περιορισμό του θείου στα καύσιμα που χρησιμοποιούνται στις μεταφορές, την οικιακή θέρμανση και τη βιομηχανία, τα επίπεδα συγκεντρώσεων διοξειδίου του θείου, στα ευρωπαϊκά αστικά κέντρα έχουν περιορισθεί σημαντικά κατά την τελευταία δεκαετία. Παραβιάσεις των προβλέψεων του προτύπου ποιότητας της ατμόσφαιρας παρατηρούνται κυρίως σε σταθμούς που δέχονται την επίδραση από σημειακές βιομηχανικές εκπομπές και σε θέσεις καταγραφής με πολύ υψηλή κυκλοφορία οχημάτων, ενώ στους σταθμούς υποβάθρου οι υπερβάσεις είναι περιορισμένες. Υπενθυμίζεται ότι στην Ελλάδα, στο διάστημα 2001-2016, η μείωση των ολικών εκπομπών SO x υπερβαίνει το 80%. Όπως φαίνεται στο Γράφημα 2.4.18, για τους σταθμούς υποβάθρου της Αθήνας, από το 2001 και μετά δεν έχουν παρατηρηθεί σε καμία περίπτωση περισσότερες από τις επιτρεπόμενες 3 ανά έτος υπερβάσεις της οριακής τιμής των 125 μg m -3. Αυτό ισχύει εκτός από τους σταθμούς υποβάθρου της Αθήνας που απεικονίζονται στο Γράφημα και για όλους τους σταθμούς υποβάθρου και κυκλοφορίας της χώρας (επίσης και για τους βιομηχανικούς σταθμούς). Κατά συνέπεια, το SO 2 δεν περιλαμβάνεται στους ρύπους για τους οποίους υπολογίζεται το ποσοστό έκθεσης πληθυσμού του Γράφηματος 2.4.3. Πιο ενδεικτική είναι η εξέταση υπέρβασης ή μη της μέγιστης 24-ωρης οριακής συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του έτους που προβλέπεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (20 μg m -3 ). Όπως φαίνεται στο Γράφημα 2.4.18 για τους σταθμούς υποβάθρου της Αθήνας, από το 2005 και μετά οι μέγιστες 24 - ωρες συγκεντρώσεις SO 2 στη διάρκεια του έτους έχουν περιορισθεί σημαντικά. Το 2013, για πρώτη φορά, η μέγιστη συγκέντρωση που καταγράφηκε σε σταθμό υποβάθρου στην Αθήνα (Περιστέρι) ήταν χαμηλότερη από 20 μg m -3. ε) Βενζόλιο Έως και το 2014, δεδομένα με ικανοποιητική πληρότητα (> 50%) για την καταγραφή των ατμοσφαιρικών επιπέδων βενζολίου στην Αθήνα αναφέρονται μόνο για τον κεντρικό σταθμό κυκλοφορίας στην οδό Πατησίων. Κατά το διάστημα 2010-2014, τα μέσα επίπεδα διαμορφώθηκαν χαμηλότερα από την ετήσια οριακή τιμή (5 μgm -3 ). Μετά την αναβάθμιση του δικτύου ΕΔΠΑΡ, η παρακολούθηση τους πραγματοποιείται σε 3 επιπλέον θέσεις στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, ενώ έχουν εγκατασταθεί όργανα μέτρησης σε άλλες 4 πόλεις. Για το 2016, στους σταθμούς της Αθήνας που αναφέρουν δεδομένα με την απαιτούμενη πληρότητα, παρατηρούνται μέσα ετήσια επίπεδα χαμηλότερα της οριακής τιμής, σε όλους τους σταθμούς πλην του σταθμού κυκλοφορίας της Πατησίων. Κατά τα έτη 2008-2011, αναφέρονται με ικανοποιητική πληρότητα δεδομένα συγκεντρώσεων βενζολίου και για τον σταθμό υποβάθρου των Ιωαννίνων, από τα οποία προκύπτει ότι οι μέσες ετήσιες συγκεντρώσεις, για όλο το διάστημα, παρέμειναν χαμηλότερες της οριακής τιμής. Γράφημα 2.4.18 Μέγιστη τιμή και 99,2 ο εκατοστημόριο των ετήσιων χρονοσειρών συγκεντρώσεων SO 2 στους σταθμούς υποβάθρου της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας Γράφημα 2.4.19 Διαχρονική εξέλιξη μέσης ετήσιας συγκέντρωσης βενζολίου σε σταθμούς στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας. Επισημαίνεται η μικρή πληρότητα μετρήσεων για το 2015 15 125 SO 2 (μg m -3 ) 100 75 50 25 Βενζόλιο (μg m -3 ) 10 5 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 0 Μέση σταθμών (99.2 ο εκατοστημόριο) Μέση σταθμών (μέγιστη) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Οριακή τιμή ΕΕ Προτεινόμενη τιμή ΠΟΥ Πατησίων Πειραίας Νέα Σμύρνη Ελευσίνα Ιωάννινα Οριακή Τιμή 128 129

στ) Βενζο(a)πυρένιο Κατά την περίοδο 2014-2015, πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του ΕΠΠΕΡΑΑ ανά τη χώρα ενδεικτικές μετρήσεις των συγκεντρώσεων βενζο(a)πυρενίου, μέσω χημικής ανάλυσης σε σωματίδια PM 10 που συλλέχθηκαν με δειγματολήπτες χαμηλού όγκου. Αν και κατά κανόνα η πληρότητα των μετρήσεων στη διάρκεια ενός ημερολογιακού έτους υπολείπεται από την ελάχιστη απαιτούμενη για ενδεικτική δειγματοληψία (14%), όπως προβλέπεται από την οδηγία 2004/107/ΕΚ, τα αποτελέσματα των μέσων συγκεντρώσεων παρατίθενται για λόγους αναφοράς στον Πίνακα 2.4.2. Σε αρκετές περιπτώσεις παρατηρούνται επίπεδα που υπερβαίνουν την τιμή στόχο του 1ng m -3, που προδιαγράφεται από την οδηγία 2004/107/ΕΚ και βρίσκεται σε ισχύ από το 2013. Παρατηρείται επίσης ότι τα επίπεδα υπερβαίνουν σημαντικά το επίπεδο ελάχιστης επιτρεπόμενης διακινδύνευσης από έκθεση σε καρκινογόνους πολυκυκλικούς αρωματικούς υδρογονάνθρακες, σύμφωνα με τον ΠΟΥ, που έχει καθορισθεί για χρήση στον δείκτη (0,12 ng m -3 )[ETC/ACM, 2011]. Οι συγκεκριμένες επισημάνσεις επιτείνουν την ανάγκη συστηματικότερης παρακολούθησης των επιπέδων του ρύπου. 4.2. Υπέρβαση των στόχων για την ποιότητα αέρα λόγω της κυκλοφορίας Mε τη χρήση του δείκτη ΕΕΑ TERM 004 πραγματοποιείται η σύγκριση των συγκεντρώσεων που μετρούνται στους σταθμούς αστικού και περιαστικού υποβάθρου (urban background - suburban background), με εκείνες που καταγράφονται στους σταθμούς κυκλοφορίας (traffic), οι οποίοι συνήθως βρίσκονται σε κεντρικά σημεία των αστικών περιοχών. Με αυτόν τον τρόπο παρέχεται μια εκτίμηση για την αύξηση των επιπέδων ατμοσφαιρικής ρύπανσης που οφείλεται στην αυξημένη κυκλοφορία οχημάτων. Επίσης, η παρακολούθηση του δείκτη σε βάθος χρόνου παρέχει πληροφορία για την αποδοτικότητα των μέτρων που θεσπίζονται και εφαρμόζονται με στόχο τη μείωση της συμμετοχής του τομέα των οδικών μεταφορών στα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Ο δείκτης εστιάζει στους κύριους ρύπους που σχετίζονται με την κυκλοφορία και στους οποίους η έκθεση έχει εγνωσμένη αρνητική επίδραση στην ανθρώπινη υγεία: το διοξείδιο του αζώτου (NO 2 ) και τα αιωρούμενα σωματίδια (PM 10 και PM 2.5 ). Όπως έχει παρατηρηθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι καταγραφόμενες συγκεντρώσεις των συγκεκριμένων ρύπων δεν έχουν σημειώσει την ίδια διαχρονική μείωση που έχει παρατηρηθεί στις πρωτογενείς εκπομπές τους. Όπως προέκυψε και από την ανάλυση των δεικτών που αφορούν στις αντίστοιχες πρωτογενείς εκπομπές (APΕ 002, CSI 003, TERM 003), ο οδικός τομέας κατέχει σημαντικό μερίδιο στις εκπομπές τους, σε εθνικό επίπεδο. Ιδιαίτερα στο αστικό περιβάλλον, όπου κατοικεί και εργάζεται η πλειοψηφία του πληθυσμού, η συνεισφορά των εκπομπών από τις οδικές μεταφορές στα παρατηρούμενα ατμοσφαιρικά επίπεδα διογκώνεται. Τα αποτελέσματα από τον δείκτη των υπερβάσεων υποδεικνύουν ότι εξακολουθούν να καταγράφονται τιμές υψηλότερες των οριακών για τα PM 10 και NO 2, ιδιαίτερα στους σταθμούς κυκλοφορίας. α) Διοξείδιο του αζώτου Για το διοξείδιο του αζώτου, στην Αθήνα, για όλα τα έτη της περιόδου 2001-2016, η μέση τιμή των μέσων ετήσιων συγκεντρώσεων από τους σταθμούς κυκλοφορίας είναι μεγαλύτερη από 40μg m -3. Αντίθετα, η αντίστοιχη μέση τιμή για τους σταθμούς αστικού και περιαστικού υποβάθρου παραμένει χαμηλότερη από το συγκεκριμένο επίπεδο και μάλιστα, μετά το 2010 δεν καταγράφεται υπέρβαση της οριακής τιμής σε καμία από τις θέσεις υποβάθρου. Η διαφορά των μέσων τιμών κυκλοφορίας-υποβάθρου, κατά το διάστημα 2001-2016, κυμαίνεται μεταξύ 21-48 μg m -3 και σε αυτή την περίοδο, οι ετήσιες συγκεντρώσεις στους σταθμούς κυκλοφορίας είναι κατά μέσο όρο διπλάσιες (κατά έναν παράγοντα μεταξύ 1,7-2,7) σε σχέση με του σταθμούς υποβάθρου. Για το 2016, τρεις από τους πέντε σταθμούς κυκλοφορίας κατέγραψαν μέση ετήσια συγκέντρωση ανώτερη της οριακής τιμής. Αντίθετα, ο σταθμός της οδού Αθηνάς, που βρίσκεται εντός των ορίων του δακτυλίου, και ο σταθμός στο Μαρούσι, που βρίσκεται σε σχετικά μεγαλύτερη απόσταση από τον πλησιέστερο δρόμο υψηλής κυκλοφορίας, ανέφεραν χαμηλότερες ετήσιες συγκεντρώσεις. Πίνακας 2.4.2 Μέσες τιμές συγκεντρώσεων από ενδεικτικές μετρήσεις για τον προσδιορισμό των συγκεντρώσεων βενζο(a)πυρενίου, σε σταθμούς του ΕΔΠΑΡ Συγκέντρωση (ng m -3 ) 2014 2015 Πληρότητα Συγκέντρωση (ng m -3 ) Πληρότητα Η εφαρμογή του δείκτη σε ευρωπαϊκό επίπεδο γίνεται για τις πρωτεύουσες των κρατών. Στη συνέχεια, οι υπολογισμοί θα πραγματοποιηθούν, εκτός από την ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, και για την περιοχή της Θεσσαλονίκης, όπου λειτουργούν ταυτόχρονα σταθμοί υποβάθρου με τον κεντρικό σταθμό κυκλοφορίας. Για τις υπόλοιπες πόλεις δεν υπάρχει η δυνατότητα υπολογισμού, καθώς δε λειτουργούν παράλληλα σταθμοί κυκλοφορίας-υποβάθρου. Για την πληρότητα των ετήσιων χρονοσειρών και τις στατιστικές τιμές συγκεντρώσεων που εξετάζουν την επίτευξη ή μη των οριακών τιμών ακολουθείται η ίδια μεθοδολογία με τον δείκτη CSI 004. Αθήνα - Αριστοτέλους - - 0,5 15,1% Αθήνα - Νέα Σμύρνη 0,5 1,9% 0,4 12,6% Θεσσαλονίκη - Αγ. Σοφίας 1,7 3,8% 0,6 12,6% Θεσσαλονίκη - Σίνδος 1,4 3,6% 0,3 7,4% Πάτρα 0,5 3,8% 1,0 11,8% Λάρισα 1,4 3,3% 1,7 12,6% Βόλος 3,8 6,0% 1,0 9,0% Ιωάννινα 5,0 6,0% 1,3 9,6% 130 131

Γράφημα 2.4.20 Μέση τιμή και εύρος των μέσων ετήσιων συγκεντρώσεων διοξειδίου του αζώτου που καταγράφονται σε σταθμούς κυκλοφορίας και υποβάθρου (αστικού και περιαστικού) στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας Γράφημα 2.4.21 Όπως ανωτέρω, για την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Διαθέσιμα δεδομένα μόνο από έναν σταθμό κυκλοφορίας 120 80 80 ΝΟ 2 (μg m -3 ) 40 ΝΟ 2 (μg m -3 ) 40 0 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Αθήνα-Κυκλοφορίας Αθήνα-Υποβάθρου Οριακή Τιμή Θεσσαλονίκη- Κυκλοφορίας Θεσσαλονίκη- Υποβάθρου Οριακή Τιμή Στη Θεσσαλονίκη, από το 2009 δεν έχουν παρατηρηθεί υπερβάσεις της ετήσιας οριακής τιμής στον κεντρικό σταθμό κυκλοφορίας (Πλ. Αγ. Σοφίας) και μάλιστα το 2015 τα καταγραφόμενα επίπεδα ήταν χαμηλότερα και από την μέση τιμή των σταθμών υποβάθρου. Στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι κυκλοφοριακές ρυθμίσεις που πραγματοποιήθηκαν μετά το 2011 στην περιοχή, στο πλαίσιο της κατασκευής σταθμού μετρό και της πεζοδρόμησης της οδού Αγ. Σοφίας, οι οποίες είχαν σαν αποτέλεσμα τον περιορισμό των αμέσων εκπομπών από την κυκλοφορία που επηρεάζουν τον σταθμό. Για το 2016, δε σημειώθηκε υπέρβαση της ετήσιας οριακής τιμής σε κανέναν σταθμό της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης. Γενικά, για τα έτη 2014-2016, παρατηρείται μια ενίσχυση των μέσων επιπέδων NO 2, ιδιαίτερα στους σταθμούς κυκλοφορίας της Αθήνας (20,7% για το 2015 σε σχέση με το 2014). Η συγκεκριμένη αυξητική τάση δε φαίνεται να παρακολουθεί τη μεταβολή των εθνικών εκπομπών συνολικών οξειδίων του αζώτου από τον κλάδο των οδικών μεταφορών, που μεταξύ 2014 και 2015 καταγράφει μείωση (10,1%). Αν και απαιτείται παρακολούθηση των τάσεων σε βάθος χρόνου, ένας παράγοντας που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη είναι η σταδιακά αυξανόμενη συμμετοχή στην κυκλοφορία των πετρελαιοκίνητων επιβατικών οχημάτων, οι άμεσες εκπομπές των οποίων χαρακτηρίζονται από αυξημένο ποσοστό NO 2 στα ολικά εκπεμπόμενα οξείδια του αζώτου. Επίσης, στη συγκεκριμένη κατηγορία οχημάτων, όπως έχει ανακύψει (ΕΕΑ, 2017c), οι πραγματικές οδικές εκπομπές των οχημάτων είναι σημαντικά υψηλότερες από τις εργαστηριακά προσδιοριζόμενες για την εξέταση των προδιαγραφών σύμφωνα με τους ευρωπαϊκούς κανονισμούς εκπομπών. 132 133

β) Αιωρούμενα σωματίδια PM 10 και PM 2.5 Η χρονική διακύμανση του ενδεικτικού στατιστικού συμμόρφωσης ως προς τον επιτρεπτό αριθμό υπερβάσεων της ημερήσιας οριακής τιμής PM 10 (90,4 ο εκατοστημόριο ημερησίων συγκεντρώσεων στη διάρκεια ενός έτους επαρκούς πληρότητας) εμφανίζεται στο Γράφημα 2.4.22. Είναι εμφανής η διαχρονική πτώση των επιπέδων, η οποία παρατηρήθηκε και κατά την εξέταση του δείκτη CSI 003 για τις εκπομπές. Μεταξύ 2001-2015, για τις πρωτογενείς εθνικές εκπομπές PM 10 από τον τομέα των οδικών μεταφορών υπολογίζεται μείωση κατά 39%, κάτι που αντανακλά μερικώς στην παρατηρούμενη μείωση των μέσων επιπέδων PM 10 που καταγράφονται στους σταθμούς κυκλοφορίας. Μολαταύτα, σε όλο το διάστημα 2001-2016, οι τιμές που υπολογίζονται για τους τρεις σταθμούς κυκλοφορίας που παρακολουθούν τις συγκεντρώσεις PM 10 (Αριστοτέλους, Πειραιάς, Μαρούσι), υπερέβησαν τα 50μg m -3 στο 94% των διαθέσιμων ετήσιων χρονοσειρών. Σε αντίθεση με το διοξείδιο του αζώτου, κάποιοι σταθμοί υποβάθρου, παρά τη σταδιακή ελάττωση των τιμών, εξακολουθούν να καταγράφουν υπερβάσεις της οριακής τιμής, καθώς μόνο κατά τα έτη 2014 και 2015 δεν ξεπεράστηκαν αναλογικά οι επιτρεπόμενες υπερβάσεις της 24-ωρης οριακής τιμής σε κανέναν σταθμό υποβράθρου. Κατά το 2016, υπολογίζονται τιμές υψηλότερες από 50 μg m -3 στους τρεις σταθμούς κυκλοφορίας και σε δύο από τους 6 σταθμούς υποβάθρου. Στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων για τα PM 10 πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η - μεταβαλλόμενη ανά τα έτη - επίδραση των φαινομένων διασυνοριακής μεταφοράς σωματιδίων φυσικής προέλευσης (π.χ. Αφρικανική σκόνη) στην καταγραφή υπερβάσεων του 24-ωρου προτύπου. Πρόσθετη παράμετρος που συντελεί στη συνέχιση της καταγραφής υπερβάσεων σε θέσεις υποβάθρου, παρά τη μείωση των πρωτογενών εκπομπών, αποτελεί η ισχυρή εκπομπή σωματιδίων από την καύση βιομάζας για οικιακή θέρμανση κατά τους χειμερινούς μήνες. Η διαχρονική παρακολούθηση του δείκτη για τα αιωρούμενα σωματίδια PM 2.5 στην Ελλάδα είναι λιγότερο ενδεικτική, λόγω του σχετικά περιορισμένου αριθμού θέσεων μέτρησης. Στο Γράφημα 2.4.23 παρουσιάζονται ενδεικτικά τα αποτελέσματα για τα τρία έτη, κατά τα οποία υπάρχει διαθεσιμότητα χρονοσειρών επαρκούς πληρότητας (> 75%) ταυτόχρονα σε θέσεις κυκλοφορίας και υποβάθρου. Παρατηρείται πλέον ότι κατά το 2016 δεν καταγράφεται υπέρβαση της οριακής τιμής σε καμία από τις δύο θέσεις κυκλοφορίας όπου γίνεται μέτρηση PM 2.5 στην Αθήνα μετά την αναβάθμιση του δικτύου. Η μέση τιμή των ετήσιων συγκεντρώσεων τους είναι κατά 7,4 μg m -3 (58%) μεγαλύτερη, από την αντίστοιχη των σταθμών υποβάθρου, συνιστώντας σημαντική κυκλοφοριακή ενίσχυση των επιπέδων και υποδεικνύοντας το περιθώριο για περαιτέρω μείωση των επιπέδων στις κεντρικές περιοχές της πόλης. Γράφημα 2.4.23 Μέση τιμή των μέσων ετήσιων συγκεντρώσεων PM 2.5 που καταγράφονται σε σταθμούς κυκλοφορίας και υποβάθρου στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας PM 2.5 (μg m -3 ) 50 25 0 2005 2009 2016 Aθήνα - Κυκλοφορίας Aθήνα - Υπόβαθρου Οριακή τιμή Γράφημα 2.4.22 Μέση τιμή και εύρος των τιμών του 90,4 ου εκατοστημορίου ημερησίων συγκεντρώσεων PM 10 που καταγράφονται σε σταθμούς κυκλοφορίας και υποβάθρου (αστικού και περιαστικού) στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας 100 75 PM 10 (μg m -3 ) 50 25 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Αθήνα-Κυκλοφορίας Αθήνα-Υποβάθρου Οριακή τιμή 134 135

Παράρτημα Νομοθεσία για το ατμοσφαιρικό περιβάλλον Π.1. Ευρωπαϊκή νομοθεσία Π.1.1. Ευρωπαϊκή νομοθεσία σχετικά με την ποιότητα της ατμόσφαιρας Το αρχικό πλαίσιο για τη νομοθεσία σχετικά με την ολοκληρωμένη αποτίμηση και διαχείριση της ποιότητας του αέρα του περιβάλλοντος, στις χώρες της ΕΕ, τέθηκε από την οδηγίαπλαίσιο 96/62/ΕΚ, στην οποία μεταξύ άλλων αναφέρονταν οι ατμοσφαιρικοί ρύποι-κριτήρια που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη. Οι στόχοι της οδηγίας-πλαίσιο περιλάμβαναν: τον προσδιορισμό και καθορισμό στόχων για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα, ώστε να αποφεύγονται, να προλαμβάνονται ή να μειώνονται οι επιβλαβείς επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία και στο σύνολο του περιβάλλοντος. την βάσει κοινών μεθόδων και κριτηρίων, εκτίμηση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα στις ευρωπαϊκές χώρες. τη συγκέντρωση κατάλληλων πληροφοριών για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα και την ενημέρωση του κοινού, μεταξύ άλλων, μέσω ορίων συναγερμού. τη διατήρηση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα όταν είναι καλή και τη βελτίωσή της στις άλλες περιπτώσεις. Από την οδηγία-πλαίσιο προήλθαν 4 θυγατρικές οδηγίες, σχετικές με α) τα αιωρούμενα σωματίδια PM 10, το διοξείδιο του θείου, τα οξείδια του αζώτου και τον μόλυβδο (1999/30/ ΕΚ), β) το μονοξείδιο του άνθρακα και το βενζόλιο (2000/69/ ΕΚ), γ) το όζον (2002/3/ΕΚ) και δ) το αρσενικό, το κάδμιο, το νικέλιο, τον υδράργυρο και τους πολυκυκλικούς αρωματικούς υδρογονάνθρακες (2004/107/ΕΚ). Η ισχύουσα οδηγία για την ποιότητα του αέρα σε σχέση με τους κύριους ρύπους στις χώρες της ΕΕ είναι η 2008/50/ΕΚ (EΚ, 2008), η οποία αντικατέστησε την οδηγία-πλαίσιο και τις θυγατρικές οδηγίες, πλην της 2004/107/ΕΚ (EΚ, 2004α). Συγκεντρώνει τους στόχους που είχαν προβλεφθεί από την προϋπάρχουσα νομοθεσία, σχετικά με τα PM 10, SO 2, NO 2, O 3, CO, μόλυβδο και βενζόλιο, και προβλέπει νέους στόχους ποιότητας της ατμόσφαιρας για τα αιωρούμενα σωματίδια PM 2.5, περιλαμβάνοντας οριακή τιμή και στόχους σχετικούς με τον περιορισμό της πληθυσμιακής έκθεσης. Στην οδηγία προστίθεται η πρόβλεψη αφαίρεσης της συνεισφοράς φυσικών πηγών ατμοσφαιρικής ρύπανσης, κατά την εξέταση της συμμόρφωσης με τις οριακές τιμές. Τέλος, ενσωματώνεται προηγούμενη απόφαση (97/101/EK) για την καθιέρωση διαδικασίας αμοιβαίας ανταλλαγής πληροφοριών και δεδομένων ατμοσφαιρικής ρύπανσης, από μεμονωμένους σταθμούς και δίκτυα. Οι οδηγίες 2008/50ΕΚ και 2004/107/ΕΚ τροποποιούνται από την οδηγία (ΕΕ) 2015/1480 (EE, 2015α), ως προς ορισμένα παραρτήματα και συμπληρώνονται με κανόνες σχετικά με τις μεθόδους αναφοράς, την επικύρωση των δεδομένων και την τοποθεσία των σημείων δειγματοληψίας. Αντίστοιχα, συμπληρώνονται από την εκτελεστική απόφαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής 2011/850/ΕΕ, με οδηγίες, αναφορικά με την αμοιβαία ανταλλαγή πληροφοριών και την υποβολή εκθέσεων για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα. Π.1.2. Ευρωπαϊκή νομοθεσία σχετικά με τις εκπομπές H οδηγία 2001/81/ΕΚ (National Emission Ceilings Directive - NECD) προέβλεπε εθνικά όρια εκπομπών ατμοσφαιρικών ρύπων, συγκεκριμένα για το διοξείδιο του θείου, τα οξείδια του αζώτου, τις μη-μεθανιούχες πτητικές οργανικές ενώσεις (Non-Methane Volatile Organic Compounds, NMVOC) και την αμμωνία. Στόχος της οδηγίας ήταν ο περιορισμός των εκπομπών ρύπων που προκαλούν οξίνιση, ευτροφισμό και εκπομπή προδρόμων ενώσεων του όζοντος, προκειμένου να βελτιωθεί η προστασία του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης υγείας, από τους σχετικούς κινδύνους. Ως ημερομηνία επίτευξης των απαιτούμενων μειώσεων για τη συμμόρφωση προς τα καθοριζόμενα όρια είχε τεθεί το έτος 2010. Η οδηγία επίσης προέβλεπε την κατάρτιση εθνικών προγραμμάτων που περιλαμβάνουν πληροφορίες σχετικά με πολιτικές και μέτρα για την προοδευτική μείωση των εκπομπών και ποσοτικοποίηση της αναμενόμενης επίδρασης τους. Η νέα οδηγία (ΕΕ) 2016/2284 (ΕΕ, 2016α) αντικαθιστά την 2001/81/ΕΚ, στο πλαίσιο της αναθεώρησης του καθεστώτος εθνικών ανώτατων ορίων εκπομπών με στόχο την εναρμόνιση προς τις διεθνείς δεσμεύσεις της ΕΕ και των κρατών-μελών (σε σχέση με το αναθεωρημένο πρωτόκολλο του Γκέτεμποργκ) και τον περιορισμό των επιπτώσεων της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία. Στους ρύπους αναφοράς της 2001/81/ΕΚ προστίθενται πλέον και τα λεπτά αιωρούμενα σωματίδια PM 2.5. Καθορίζονται δεσμευτικά ποσοστά μείωσης εκπομπών για τα έτη μεταξύ 2020-2029 και για τα έτη από το 2030 και έπειτα, με έτος βάσης το 2005. Ζητείται εκ νέου η κατάρτιση εθνικών προγραμμάτων ελέγχου της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Στο πλαίσιο της οδηγίας, τα κράτη μέλη είναι υποχρεωμένα να καταρτίζουν και να επικαιροποιούν ετησίως εθνικές απογραφές εκπομπών για τους προβλεπόμενους ρύπους (και ανά τετραετία με χωρική διακριτοποίηση). Επίσης, θα πρέπει να καταρτίζουν και να υποβάλουν προβλέψεις εκπομπών και ενημερωτικές εκθέσεις απογραφής. Η παρακολούθηση και αναφορά των εκπομπών εξετάζει και πρόσθετους ρύπους. Αυτοί περιλαμβάνουν τα CO, BC ( αιθάλη ), έμμονους οργανικούς ρύπους (POPs), μεταξύ των οποίων PAHs και διοξίνες/φουράνια, και βαρέα μέταλλα (Pb, Cd, Hg, As, Cr, Cu, Ni, Se, Zn και ενώσεις τους). Εκτός από τις εθνικές εκπομπές, η ευρωπαϊκή νομοθεσία προβλέπει τον περιορισμό των εκπομπών ατμοσφαιρικών ρύπων και σε επίπεδο διακριτών τομέων δραστηριότητας. Αναφορικά με τον οδικό τομέα, τα διαδοχικά πρότυπα EURO είχαν ως αποτέλεσμα σημαντικές μειώσεις στις άμεσες εκπομπές ατμοσφαιρικών ρύπων από οχήματα. Ο κανονισμός (EK) αριθ. 715/2007/ΕΚ (EK, 2007), όπως τροποποιείται και συμπληρώνεται από τους κανονισμούς (EK) αριθ. 692/2008, (EE) 2016/427, (EE) 2016/646, (EE) 2017/1151, (EE) 2017/1154, προβλέπει όρια εκπομπών στα ελαφρά επιβατικά και εμπορικά οχήματα (Euro 5&6), για το μονοξείδιο του άνθρακα, τους υδρογονάνθρακες, τα οξείδια του αζώτου και την κατά μάζα συγκέντρωση αιωρουμένων σωματιδίων. Προβλέπεται πλέον συγκεκριμένη διαδικασία προκειμένου ο έλεγχος των εκπομπών να πραγματοποιείται σε πραγματικές συνθήκες οδήγησης, ώστε να αποτυπώνει καλύτερα - σε σχέση με τις εργαστηριακές συνθήκες - τις μετρούμενες στον δρόμο εκπομπές. Για τα βαρέα επαγγελματικά οχήματα, τα όρια εκπομπών (Euro VI) προβλέπονται από τον κανονισμό (EK) αριθ. 595/2009 (EK, 2009α), όπως τροποποιείται από τους κανονισμούς (ΕΕ) αριθ. 582/2011 και (ΕΕ) 2016/1718. Επίσης, ο κανονισμός (ΕΕ) 2016/1628 (ΕΕ, 2016β) θέτει όρια εκπομπών για τους αέριους και σωματιδιακούς ρύπους από κινητήρες εσωτερικής καύσης για μη-οδικά κινητά μηχανήματα, αντικαθιστώντας την οδηγία 97/68/ΕΚ, όπως αυτή τροποποιήθηκε από τις οδηγίες 2001/63/ ΕΚ, 2002/88/ΕΚ και 2004/26/ΕΚ και 2012/46/ΕΕ. Σχετικά με τις εκπομπές από τη βιομηχανική δραστηριότητα και τις μεγάλες εγκαταστάσεις καύσης, η οδηγία 2010/75/EE (Industrial Emissions Directive - IED)[ΕΕ, 2010] θέτει τις βασικές αρχές για την αδειοδότηση και τον έλεγχο των βιομηχανικών εγκαταστάσεων, στη βάση μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης και εφαρμογής βέλτιστων διαθέσιμων πρακτικών, αντικαθιστώντας την οδηγία IPPC (Integrated Pollution Prevention and Control) για την ολοκληρωμένη πρόληψη και έλεγχο της ρύπανσης (2008/1/EK, σε αντικατάσταση της 96/62/ΕΚ). Η οδηγία 2010/75/ ΕΕ, επίσης, αντικαθιστά την οδηγία 2001/80/ΕΚ ως προς τον καθορισμό ορίων εκπομπών SO 2, NO x, σκόνης και CO από μεγάλες εγκαταστάσεις καύσεις (Large Combustion Plants - LCP). Ακόμα, αντικαθιστά τις οδηγίες 2000/76/ΕΚ (όρια εκπομπής από μονάδες αποτέφρωσης αποβλήτων) και 1999/13/ΕΚ (οριακές τιμές εκπομπών για δραστηριότητες που χρησιμοποιούν οργανικούς διαλύτες). Αντίστοιχα, η οδηγία (ΕΕ) 2015/2193 (ΕΕ, 2015β) προβλέπει τον περιορισμό εκπομπών SO 2, NO x, και σκόνης, από μεσαίου μεγέθους μονάδες καύσης (Medium Combustion Plants - MCP). H οδηγία 94/63/ΕΚ (ΕΚ, 1994) προβλέπει τον έλεγχο των εκπομπών πτητικών οργανικών ενώσεων που προέρχονται από την αποθήκευση βενζίνης και τη διάθεσή της από τις τερματικές εγκαταστάσεις στους σταθμούς διανομής καυσίμων, καθορίζοντας τις απαιτήσεις για την πρόληψη εκλύσεων, λόγω εξάτμισης στις διαδικασίες φόρτωσης, εκφόρτωσης, αποθήκευσης και μεταφοράς. Με την οδηγία 2009/126/ΕΚ (ΕΚ, 2009β), σχετικά με την ανάκτηση ατμών βενζίνης κατά τη διάρκεια του ανεφοδιασμού μηχανοκίνητων οχημάτων σε πρατήρια καυσίμων, προβλέπεται η ελάχιστη ανάκτηση κατά 85% από τα συστήματα που θα εγκατασταθούν σε παλαιά και νέα πρατήρια. Η ευρωπαϊκή νομοθεσία προβλέπει, επίσης, τη μείωση της περιεκτικότητας καυσίμων και προϊόντων σε ουσίες που σχετίζονται με την εκπομπή ατμοσφαιρικών ρύπων. Η οδηγία 2003/17/EK (ΕΚ, 2003), για την ποιότητα των καυσίμων, τροποποιεί την παλαιότερη οδηγία 98/70/ΕΚ και καθορίζει τα όρια περιεκτικότητας θείου στα καύσιμα βενζίνης και ντίζελ, βενζολίου και μολύβδου στη βενζίνη και πολυκυκλικών αρωματικών υδρογονανθράκων στα καύσιμα ντίζελ. Με γνώμονα τη μείωση των εκπομπών από τους τομείς της παραγωγής ενέργειας και των θαλασσίων μεταφορών εκδόθηκε η οδηγία (ΕΕ) 2016/802 (ΕΕ, 2016γ), σχετικά με τη μείωση της περιεκτικότητας υγρών καυσίμων σε θείο, σε συνέχεια των οδηγιών 2012/33/ΕΕ, 2005/33/ΕΚ και 1999/32/ΕΚ. Η οδηγία 2004/42/ΕΚ (Paints Directive) [ΕΚ, 2004β] προβλέπει όρια στην περιεκτικότητα πτητικών οργανικών ενώσεων που περιέχονται σε οργανικούς διαλύτες, με σκοπό τον περιορισμό των εκπομπών τους, κατά τη χρήση χρωμάτων διακόσμησης, βερνικιών και προϊόντων φανοποιΐας. Τέλος, με τον κανονισμό 166/2006/ΕΚ (ΕΚ, 2006) συστήνεται μητρώο έκλυσης και μεταφοράς ρύπων (EPRTR - European Pollutant Release and Transfer Register), στο πλαίσιο της διευκόλυνσης της δημόσιας πρόσβασης σε περιβαλλοντική πληροφορία, στο οποίο, μεταξύ άλλων, πραγματοποιείται η καταγραφή των εκπομπών, από τις εμπίπτουσες στις διατάξεις του κανονισμού εγκαταστάσεις, μιας σειράς από ρύπους στην ατμόσφαιρα. Π.2. Διεθνής νομοθεσία Σε διεθνές επίπεδο, στο ζήτημα των εκπομπών ρύπων στην ατμόσφαιρα και της προστασίας του ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος, εστιάζει η σύμβαση για τη διαμεθοριακή ρύπανση της ατμόσφαιρας σε μεγάλες αποστάσεις (CLRTAP - Convention on Long-Range Transboundary Air Pollution). Η σύμβαση υπογράφηκε το 1979 στη Γενεύη από τα μέλη της οικονομικής επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για την Ευρώπη (UNECE), ως απόρροια της προσπάθειας αντιμετώπισης των προβλημάτων που σχετίζονταν με την όξινη βροχή στις ευρωπαϊκές χώρες, η οποία ήδη από τη δεκαετία του 1960 είχε αποδοθεί στη μεταφορά εκπεμπόμενων ρύπων σε μεγάλες αποστάσεις. Τα μέρη της σύμβασης δεσμεύθηκαν να συνεργασθούν, ώστε να ελέγξουν, να μειώσουν βαθμιαία και μελλοντικά να είναι σε θέση να προλαμβάνουν τις απορρίψεις ατμοσφαιρικών ρύπων, με σκοπό την καταπολέμηση της συνεπαγόμενης διαμεθοριακής ρύπανσης της ατμόσφαιρας (UNECE, 1979). Δυνάμει αυτής της σύμβασης έχουν συνταχθεί συνολικά 8 ξεχωριστά πρωτόκολλα: το πρωτόκολλο του 1984, με αντικείμενο τη μακροπρόθεσμη χρηματοδότηση του προγράμματος συνεργασίας για τη συνεχή παρακολούθηση και εκτίμηση της μεταφοράς σε μεγάλη απόσταση ατμοσφαιρικών ρύπων στην Ευρώπη (ΕΜΕΡ). Το πρωτόκολλο αποτελεί ένα όργανο για την υποστήριξη ενός προγράμματος παρακολούθησης, στο οποίο στηρίζεται η επιθεώρηση και αξιολόγηση της -σχετικής με τις δεσμεύσεις περιορισμού εκπομπών της σύμβασης - ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην Ευρώπη. Τα κύρια μέρη του προγράμματος είναι: α) η συλλογή δεδομένων εκπομπών για το διοξείδιο του θείου, τα οξείδια του αζώτου, τις πτητικές οργανικές ενώσεις και άλλους ρύπους, β) η μέτρηση της ποιότητας του αέρα και των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων και γ) η μοντελοποίηση της διασποράς των ρύπων. Στα πλαίσια του ΕΜΕΡ λειτουργούν πάνω από 200 σταθμοί στις ευρωπαϊκές χώρες που συμμετέχουν στο πρόγραμμα. το πρωτόκολλο του Ελσίνκι (1985) για τη μείωση των εκπομπών θείου ή της διαμεθοριακής μεταφοράς τους. Προέβλεπε την ανάληψη, από τα μέρη του πρωτοκόλλου, εκπόνησης εθνικών προγραμμάτων και στρατηγικών για τον περιορισμό των εκπομπών, κατά τουλάχιστον 30%, έως το 1993, με έτος βάσης το 1980. το πρωτόκολλο της Σόφιας (1988, τροποποιημένο το 1996) σχετικά με την καταπολέμηση των εκπομπών οξειδίων του αζώτου ή της διαμεθοριακής μεταφοράς τους. Τα μέρη του πρωτοκόλλου ανέλαβαν να ελέγξουν ή να περιορίσουν 136 137

τις εκπομπές τους κατάλληλα, ώστε από το 1994 να μην υπερβαίνουν τις εκπομπές του έτους βάσης (1987, για τις χώρες της Ευρώπης). Από τα κράτη απαιτήθηκε η θέσπιση μέτρων ελέγχου εκπομπών για μεγάλες σημειακές πηγές και η εφαρμογή ορίων εκπομπών σε σημειακές και κινητές πηγές, στη βάση βέλτιστων διαθέσιμων και οικονομικά εφικτών τεχνολογιών. το πρωτόκολλο της Γενεύης (1991, τροποποιημένο το 1996) σχετικά με την καταπολέμηση των εκπομπών πτητικών οργανικών ενώσεων ή της διαμεθοριακής μεταφοράς τους. Το πρωτόκολλο στόχευε στη μείωση των εκπομπών πτητικών οργανικών ενώσεων, αναγνωρίζοντας την συμβολή τους στις διαδικασίες σχηματισμού τροποσφαιρικού όζοντος και καθόριζε την κατά 30% μείωση των εκπομπών έως το 1999 ή τη σταθεροποίηση τους στην περίπτωση μη-υπέρβασης των καθορισμένων επιπέδων. το πρωτόκολλο του Όσλο (1994) για την περαιτέρω μείωση των εκπομπών του θείου. Αναγνωρίζοντας τα αποτελέσματα του πρωτοκόλλου του Ελσίνκι, τέθηκαν ανώτατα όρια εκπομπών για την περίοδο έως το 2010. Τα μέρη του πρωτοκόλλου ανέλαβαν τη λήψη των απαιτούμενων μέτρων για την επίτευξη των σχετικών μειώσεων, τα οποία περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας, την χρήση ΑΠΕ και τον περιορισμό του περιεχομένου θείου στα καύσιμα. τα πρωτόκολλα του Άαρχους (1998) για τα βαρέα μέταλλα και για τους έμμονους οργανικούς ρύπους. - το πρωτόκολλο για τα βαρέα μέταλλα (το οποίο τροποποιήθηκε το 2012) εστιάζει σε τρία ιδιαιτέρως επιβλαβή στοιχεία: τον μόλυβδο, το κάδμιο και τον υδράργυρο. Προβλέπει των περιορισμό των εκπομπών τους, κυρίως από βιομηχανικές πηγές, από πηγές που σχετίζονται με καύσεις (παραγωγή ενέργειας, οδικές μεταφορές) και από την αποτέφρωση αποβλήτων. Επίσης, προδιαγράφει τη σταδιακή εγκατάλειψη της χρήσης μολυβδωμένης βενζίνης και μέτρα διαχείρισης των συσκευών και προϊόντων που περιέχουν υδράργυρο. - το πρωτόκολλο για τους έμμονους οργανικούς ρύπους (Persistent Organic Pollutants - POPs) εστιάζει σε 16 ενώσεις/ομάδες ενώσεων αυξημένης επικινδυνότητας, οι οποίες περιλαμβάνουν τους πολυκυκλικούς αρωματικούς υδρογονάνθρακες (PAHs), τις πολυχλωριωμένες δι-βενζο διοξίνες και φουράνια (PCDD/Fs), τα πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCBs) και μια σειρά από ζιζανιοκτόνα και παρασιτοκτόνα. Για κάποιες από αυτές, η παραγωγή και χρήση απαγορεύεται αμέσα και για άλλες προβλέπεται σε δεύτερη φάση. Το πρωτόκολλο απαιτεί από τα μέρη του, τον περιορισμό των εκπομπών PAHs, PCDD/Fs και εξαχλωροβενζολίου, σε επίπεδα χαμηλότερα αυτών του 1990. Κατά την τροποποίηση του πρωτοκόλλου το 2009, μεταξύ άλλων, προστέθηκαν 7 νέες ενώσεις (5 προς άμεση απαγόρευση και 2 με πρόβλεψη περιορισμού χρήσης). το πρωτόκολλο του Γκέτεμπορκ (1999) για τη μείωση της οξίνισης, του ευτροφισμού και του όζοντος σε επίπεδο εδάφους. Το πρωτόκολλο θέτει εθνικά όρια εκπομπών προς επίτευξη για το 2010 και 2020, για 4 ρύπους (SO 2, NO x, VOCs και ΝΗ 3 ). Επίσης, θεσπίζει αυστηρά όρια για συγκεκριμένες κατηγορίες εκπομπών (εγκαταστάσεις καύσης, παραγωγή ενέργειας, οχήματα και εγκαταστάσεις καθαρισμού) και απαιτεί την εφαρμογή βέλτιστων διαθέσιμων τεχνικών για τον περιορισμό τους. Προβλέπει τη μείωση των εκπομπών πτητικών οργανικών ενώσεων από βαφές και τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων για τον έλεγχο των εκπομπών αμμωνίας από τον γεωργικό τομέα. Ακόμα, προβλέπει την ετήσια αναφορά των εκπομπών σε εθνικό επίπεδο και την πραγματοποίηση προβολών για τις μελλοντικές εκπομπές. Στο αναθεωρημένο πρωτόκολλο (2012) περιλαμβάνονται νέες δεσμεύσεις μείωσης εκπομπών για το 2020 και μετέπειτα. Για πρώτη φορά προβλέπονται μειώσεις εκπομπών συγκεκριμένα για τα λεπτά αιωρούμενα σωματίδια (PM 2.5 ). Επίσης, για πρώτη φορά, περιλαμβάνεται σε πρωτόκολλο της σύμβασης ο μαύρος άνθρακας (ΒC), ένα από τα βασικά συστατικά των αιωρουμένων σωματιδίων. Εκτός από τη σύμβαση CLRTAP, σχετικές με το αντικείμενο των ατμοσφαιρικών εκπομπών ρύπων είναι και: η διεθνής σύμβαση MARPOL (IMO,1978), για την πρόληψη ρύπανσης από πλοία (σύμφωνα με την τροποποίηση που βρίσκεται σε ισχύ από το 2005 και τις μετέπειτα αναθεωρήσεις), η οποία προβλέπει όρια για την περιεκτικότητα των καυσαερίων πλοίων σε SO 2, NO x (και VOCs στην περίπτωση των δεξαμενοπλοίων), καθώς και περιορισμό της περιεκτικότητας των καυσίμων σε θείο. Σε καθορισμένες περιοχές ελέγχου εκπομπών προβλέπονται αυστηρότερα όρια για τα SO 2, NO x και για τα αιωρούμενα σωματίδια. η σύμβαση της Στοκχόλμης (UN, 2001), για τους έμμονους οργανικούς ρύπους, αναδεικνύει σε παγκόσμιο επίπεδο τη γενικευμένη σημασία τους, η οποία είχε ήδη επισημανθεί στο πρωτόκολλο του Άαρχους. η σύμβαση της Μιναμάτα (UN, 2013) για τον υδράργυρο, περιλαμβάνει προβλέψεις για τον έλεγχο των ατμοσφαιρικών εκλύσεων και της έκθεσης σε υδράργυρο και τις ενώσεις του, ιδίως μέσω μέτρων ελέγχου εκπομπών από σημειακές πηγές. Ως απόρροια της επικύρωσης της σύμβασης από την ΕΕ, προβλέπεται η τροποποίηση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας, ώστε να αναδειχθεί ως η πρώτη ελεύθερη από υδράργυρο παγκόσμια οικονομία, με την πλήρη απαγόρευση κάθε χρήσης του στη βιομηχανία ή σε προϊόντα (εκτός αν αυτή αποδεικνύεται αναγκαία για την προστασία της υγείας ή του περιβάλλοντος). Π.3. Εθνική νομοθεσία Σε μεγάλο βαθμό, η εθνική νομοθεσία που διέπει το ατμοσφαιρικό περιβάλλον εκπορεύεται από την εναρμόνιση με τις σχετικές ευρωπαϊκές οδηγίες, κανονισμούς και αποφάσεις. Στον Πίνακα Π.1 παρουσιάζεται ένας ενδεικτικός πίνακας σχετικά με την ενσωμάτωση στην εθνική νομοθεσία, των κυριότερων κοινοτικών οδηγιών σε θέματα ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Επίσης, η Ελλάδα είναι μέλος της σύμβασης CLRTPAP, την οποία έχει επικυρώσει από το 1983, και υποβάλει ετησίως απογραφικά δεδομένα για τις εκπομπές των ρύπων που καλύπτονται από αυτήν και τα συνδεδεμένα πρωτόκολλα. Επίσης, έχει επικυρώσει το 1998 τα πρωτόκολλα της Σόφιας και του Όσλο. Αναφορικά με το πρώτο (εκπομπές NO x ), από το 2010 έχει επιτύχει την προβλεπόμενη σταθεροποίηση των εκπομπών στα επίπεδα του 1987. Σχετικά με το δεύτερο (εκπομπές ενώσεων του θείου), επίσης έχει επιτύχει την τήρηση των προβλεπόμενων ορίων για τα έτη αναφοράς 2000, 2005, 2010. Πίνακας Π.1 Αντιστοιχία ευρωπαϊκής - εθνικής νομοθεσίας σε θέματα σχετικά με το ατμοσφαιρικό περιβάλλον Γενική περιγραφή Οδηγία Εθνικά μέτρα μεταφοράς Ποιότητα ατμοσφαιρικού αέρα (ρύποι-κριτήρια) Ποιότητα ατμοσφαιρικού αέρα (As, Cd, Hg, Ni, Pb, Β[a]P) Ποιότητα ατμοσφαιρικού αέρα (τροποποιητική των ανωτέρω) 2008/50/ΕΚ 2004/107/ΕΚ (ΕΕ) 2015/1480 ΚΥΑ 14122/549, ΦΕΚ 488/Β/30.3.2011 ΚΥΑ 22306/1075, ΦΕΚ 920/Β/8.6.2007 ΥΑ 174505/607, ΦΕΚ 1311/Β/13.4.2017 Εθνικά όρια εκπομπών (NECD) (ΕΕ) 2016/2284 ΚΥΑ 174111/525, ΦΕΚ 1139/Β/31.3.2017 Βιομηχανικές εκπομπές (IED) 2010/75/EK ΥΑ 36060/1155, ΦΕΚ 1450/Β/14.6.2013 Μεσαίες εγκαταστάσεις καύσης (MED) Εκπομπές από κινητήρες εσωτερικής καύσης σε μη-οδικά κινητά μηχανήματα Έλεγχος εκπομπών VOC από αποθήκευση/μεταφορά βενζίνης Ανάκτηση ατμών βενζίνης κατά τον ανεφοδιασμό Περιεκτικότητα καυσίμων βενζίνης και ντίζελ σε θείο (ΕΕ) 2015/2193 97/68/ΕΚ, 2001/63/ΕΚ, 2002/88/ΕΚ, 2004/26/ΕΚ, 2012/46/ΕΕ 94/63/EK 2009/126/ΕΚ 2003/17/ΕΚ ΚΥΑ 6164/2018, ΦΕΚ 1107/Β/27.3.2018 ΥΑ Δ13/ο/121, ΦΕΚ 53/Β/24.1.2007 ΥΑ Δ13/ο/1096, ΦΕΚ 218/Β/4.2.2014 ΚΥΑ 10245/713, ΦΕΚ 311/Β/16.4.1997 ΚΥΑ 21523/763, ΦΕΚ 1439/Β/2.5.2012 ΚΥΑ 291/2003, ΦΕΚ 332/Β/11.2.2004 Περιεκτικότητα καυσίμων σε θείο 2016/802/ΕΕ ΚΥΑ 128/2016, ΦΕΚ 3958/Β/9.12.2016 Εκπομπές πτητικών οργανικών ενώσεων από οργανικούς διαλύτες 2004/42/ΕΚ ΚΥΑ 437/2005, ΦΕΚ 1641/Β/8.11.2006 138 139

Βιβλιογραφία ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΕΕ, 2010. Οδηγία 2010/75/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 24 ης Νοεμβρίου 2010, περί βιομηχανικών εκπομπών (ολοκληρωμένη πρόληψη και έλεγχος της ρύπανσης). Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 334, 17.12.2010, σελ. 17-119. EE, 2013. Απόφαση αριθ. 1386/2013/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 20 ής Νοεμβρίου 2013, σχετικά με γενικό ενωσιακό πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον έως το 2020 - Ευημερία εντός των ορίων του πλανήτη μας. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 354, 28.12.2013, σελ. 171-200. ΕΕ, 2015α. Οδηγία (ΕΕ) 2015/1480 της Επιτροπής, της 28 ης Αυγούστου 2015, για την τροποποίηση ορισμένων παραρτημάτων των οδηγιών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου 2004/107/ΕΚ και 2008/50/ΕΚ, οι οποίες ορίζουν τους κανόνες σχετικά με τις μεθόδους αναφοράς, την επικύρωση των δεδομένων και την τοποθεσία των σημείων δειγματοληψίας για την εκτίμηση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 226, 29.8.2015, σελ. 4-11. EE, 2015β. Οδηγία (ΕΕ) 2015/2193 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25 ης Νοεμβρίου 2015, για τον περιορισμό των εκπομπών ορισμένων ρύπων στην ατμόσφαιρα από μεσαίου μεγέθους μονάδες καύσης. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 313, 28.11.2015, σελ. 1-19. EE, 2016α. Οδηγία (ΕΕ) 2016/2284 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 14 ης Δεκεμβρίου 2016, σχετικά με τη μείωση των εθνικών εκπομπών ορισμένων ατμοσφαιρικών ρύπων, την τροποποίηση της οδηγίας 2003/35/ΕΚ και την κατάργηση της οδηγίας 2001/81/ΕΚ. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 344, 17.12.2016, σελ. 1-31. ΕΕ, 2016β. Κανονισμός (ΕΕ) 2016/1628 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 14 ης Σεπτεμβρίου 2016, σχετικά με τις απαιτήσεις που αφορούν τα όρια εκπομπών για τους αέριους και σωματιδιακούς ρύπους και την έγκριση τύπου για κινητήρες εσωτερικής καύσης για μη οδικά κινητά μηχανήματα, για την τροποποίηση των κανονισμών (ΕΕ) αριθ. 1024/2012 και (ΕΕ) αριθ. 167/2013 και για την τροποποίηση και κατάργηση της οδηγίας 97/68/ΕΚ. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 252, 16.9.2016, σελ. 53-117. EE, 2016γ. Οδηγία (ΕΕ) 2016/802 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 11 ης Μαΐου 2016, σχετικά με τη μείωση της περιεκτικότητας ορισμένων υγρών καυσίμων σε θείο. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 132, 21.5.2016, σελ. 58-78. ΕΚ, 1994. Οδηγία 94/63/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 20 ής Δεκεμβρίου 1994 για τον έλεγχο των εκπομπών πτητικών οργανικών ουσιών (VOC) που προέρχονται από την αποθήκευση βενζίνης και τη διάθεσή της από τις τερματικές εγκαταστάσεις στους σταθμούς διανομής καυσίμων. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 365, 31.12.1994, σελ. 24-33. EK, 2003. Οδηγία 2003/17/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 3 ης Μαρτίου 2003, για τροποποίηση της οδηγίας 98/70/ΕΚ όσον αφορά την ποιότητα των καυσίμων βενζίνης και ντίζελ. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 76, 22.3.2003, σελ. 10-19. ΕΚ, 2004α. Οδηγία 2004/107/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 15 ης Δεκεμβρίου 2004, σχετικά με το αρσενικό, το κάδμιο, τον υδράργυρο, το νικέλιο και τους πολυκυκλικούς αρωματικούς υδρογονάνθρακες στον ατμοσφαιρικό αέρα. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 23, 26.1.2005, σελ. 3-16. EK, 2004β. Οδηγία 2004/42/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 21 ης Απριλίου 2004, για τον περιορισμό των εκπομπών πτητικών οργανικών ενώσεων που οφείλονται στη χρήση οργανικών διαλυτών σε χρώματα διακόσμησης και βερνίκια και σε προϊόντα φανοποιΐας αυτοκινήτων και για την τροποποίηση της οδηγίας 1999/13/ ΕΚ. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 143, 30.4.2004, σελ. 87-96. EK, 2006. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 166/2006 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 18 ης Ιανουαρίου 2006, για τη σύσταση ευρωπαϊκού μητρώου έκλυσης και μεταφοράς ρύπων και για την τροποποίηση των οδηγιών 91/689/ EΟΚ και 96/61/EΚ του Συμβουλίου. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 33, 4.2.2006, σελ. 1-17. EK, 2007. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 715/2007 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 20 ής Ιουνίου 2007, που αφορά την έγκριση τύπου μηχανοκινήτων οχημάτων όσον αφορά εκπομπές από ελαφρά επιβατηγά και εμπορικά οχήματα (Euro 5 και Euro 6) και σχετικά με την πρόσβαση σε πληροφορίες επισκευής και συντήρησης οχημάτων. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 171, 29.6.2007, σελ. 1-16. EK, 2008. Οδηγία 2008/50/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 21 ης Μαΐου 2008, για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα και καθαρότερο αέρα για την Ευρώπη. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 152, 11.6.2008, σελ. 1-44. EK, 2009α. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 595/2009 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 18 ης Ιουνίου 2009, σχετικά με την έγκριση τύπου των μηχανοκίνητων οχημάτων και κινητήρων όσον αφορά τις εκπομπές των βαρέων επαγγελματικών οχημάτων (ευρώ VI) και σχετικά με την πρόσβαση σε πληροφορίες επισκευής και συντήρησης οχημάτων, καθώς και για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 715/2007 και της οδηγίας 2007/46/ΕΚ, και για την κατάργηση των οδηγιών 80/1269/ΕΟΚ, 2005/55/ΕΚ και 2005/78/ΕΚ. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 188, 18.7.2009, σελ. 1-13. ΕΚ, 2009β. Οδηγία 2009/126/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 21 ης Οκτωβρίου 2009, σχετικά με τη φάση ΙΙ της ανάκτησης ατμών βενζίνης κατά τη διάρκεια του ανεφοδιασμού μηχανοκίνητων οχημάτων σε πρατήρια καυσίμων. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 285, 31.10.2009, σελ. 36-39. ΜΟΠΠΕΡ, 2013. Ελλάδα. Η κατάσταση του περιβάλλοντος, 2008-2011». Αθήνα: Ε.Κ.Β.Α.Α. 140 141

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ Anderson, H.R., Favarato, G., Atkinson, R.W., 2013. Long-term exposure to air pollution and the incidence of asthma: Metaanalysis of cohort studies. Air Quality, Atmosphere and Health, 6, σελ. 47-56. Beelen, R., Raaschou-Nielsen, O., Stafoggia, M., Andersen, Z.J., Weinmayr, G., Hoffmann, B., et al., 2014. Effects of longterm exposure to air pollution on natural-cause mortality: An analysis of 22 European cohorts within the multicentre ESCAPE project. The Lancet, 383, σελ. 785-795. Bell, M., 2012. Assessment of the health impacts of particulate matter characteristics. Health Effects Institute Research Report, 161, σελ. 5-38. EPA, 2008. Integrated science assessment for oxides of nitrogen, sulfur and particulate matter - Ecological criteria. EPA/600/R-08/082F. EPA, 2010. Integrated science assessment for carbon monoxide. EPA/600/R-09/019. EPA, 2012. Provisional assessment of recent studies on health effects of particulate matter exposure. EPA/600/R-12/056F. EPA, 2013. Integrated science assessment for lead. EPA/600/R- 10/075F. EPA, 2016. Integrated science assessment for oxides of nitrogen - Health criteria. EPA/600/R-15/068. IPCC, 2013. Assessment report of the intergovernmental panel on climate change. Cambridge University Press, Cambridge, UK. Lanphear, B.P., Hornung, R., Khoury, J., Yolton, K., Baghurst, P., Bellinger, D.C., et al., 2005. Low-level environmental lead exposure and children s intellectual function: An international pooled analysis. Environmental Health Perspectives, 113, σελ. 894-899. Maynard, R.L., 2009. Health effects of urban pollution, in Hester R.E. and R.M. Harrison (eds.). Issues in environmental science and technology, 28, Air quality in urban environments. Cambridge, UK: Royal Society of Chemistry. Zanobetti, A., Schwartz, J., 2011. Ozone and survival in four cohorts with potentially predisposing diseases. American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine, 184, σελ. 836-841. Briggs, N.L., Long, C.M., 2016. Critical review of black carbon and elemental carbon source apportionment in Europe and the United States. Atmospheric Environment, 144, σελ. 409-427. Brook, R.D., Rajagopalan, S., Pope, C.A., Brook, J.R., Bhatnagar, A., Diez-Roux, A.V., et al., 2010. Particulate matter air pollution and cardiovascular disease: An update to the scientific statement from the American Heart Association. Circulation, 121, σελ. 2331-2378. Brunekreef, B., Forsberg, B., 2005. Epidemiological evidence of effects of coarse airborne particles on health. European Respiratory Journal, 26, σελ. 309-318. Cesaroni, G., Forastiere, F., Stafoggia, M., Andersen, Z.J., Badaloni, C., Beelen, R., et al., 2014. Long term exposure to ambient air pollution and incidence of acute coronary events: Prospective cohort study and meta-analysis in 11 European cohorts from the Escape project. British Medical Journal (Online), 348, f7412. de Leeuw, F., 2002. A set of emission indicators for long-range transboundary air pollution. Environmental Science and Policy, 5, σελ. 135-145. Di, Q., Wang, Y., Zanobetti, A., Wang, Y., Koutrakis, P., Choirat, C., Dominici, F., Schwartz, J.D., 2017. Air pollution and mortality in the medicare population. New England Journal of Medicine, 376, σελ. 2513-2522. EC, 1998. Position paper of the Council Directive on ambient air quality and assessment and management working group on benzene. EC, 2001. "Ambient air pollution by Polycyclic Aromatic Hydrocarbons. Position Paper". EC, 2006. Development of a methodology to assess the population exposed to high levels of noise and air pollution close to major transport infrastructure. Prepared by Entec UK Limited. EC, 2013. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the regions: A Clean Air Programme for Europe. COM/2013/0918. EEA, 2014. Air quality in Europe - 2014 report. EEA Report No 5/2014, European Environment Agency. EEA, 2016. Air quality in Europe - 2016 report. EEA Report No 28/2016, European Environment Agency. EEA, 2017. Air quality in Europe - 2017 report. EEA Report No 13/2017, European Environment Agency. EIONET Central Data Repository, 2017. National Emission Inventories. Reporting Obligations for National Emissions Ceilings Directive. http://cdr.eionet.europa.eu/gr/eu/nec_revised/ EPA, 2017α. Integrated science assessment for sulfur oxides - Health criteria. EPA/600/R-17/451. EPA, 2017β. Integrated science assessment for oxides of nitrogen, sulfur and particulate matter - Ecological criteria. First External Review Draft. EPA/600/R-16/372. ETC/ACM, 2011. Evaluation of current limit and target values as set in the EU Air Quality Directive. Technical Paper 2011/3. ETC/ACM, 2012. AirBase: a valuable tool in air quality assessments at a European and local level. Technical Paper 2012/4. Eurostat, 2014. Urban Audit. http://ec.europa.eu/eurostat/web/gisco/geodata/referencedata/administrative-units-statistical-units/urban-audit Fourtziou, L., Liakakou, E., Stavroulas, I., Theodosi, C., Zarmpas, P., Psiloglou, B., et al., 2017. Multi-tracer approach to characterize domestic wood burning in Athens (Greece) during wintertime. Atmospheric Environment, 148, σελ. 89-101. Gratsea, M., Liakakou, E., Mihalopoulos, N., Adamopoulos, A., Tsilibari, E., Gerasopoulos, E., 2017. The combined effect of reduced fossil fuel consumption and increasing biomass combustion on Athens air quality, as inferred from long term CO measurements. Science of the Total Environment, 592, σελ. 115-123. Grivas, G., Cheristanidis, S., Chaloulakou, A., Koutrakis, P., Mihalopoulos, N., 2018: Elemental composition and source apportionment of fine and coarse particles at traffic and urban background locations in Athens, Greece. Aerosol Air Quality Research, 18, σελ. 1642 1659. Jacobson, M.Z., 2002. Atmospheric pollution. History, science and regulation. New York: Cambridge University Press. Janssen, N.A.H., Hoek, G., Simic-Lawson, M., Fischer, P., van Bree, L., Brink, H.T., et al., 2011. Black carbon as an additional indicator of the adverse health effects of airborne particles compared with PM 10 and PM 2.5. Environmental Health Perspectives, 119, σελ. 1691-1699. Katsouyanni, K., Samet, J.M., Anderson, H.R., Atkinson, R., Le Tertre, A., Medina, S., et al., 2009. Air pollution and health: a European and North American approach (APHENA). Health Effects Institute Research Report, 142, σελ. 5-90. IARC, 2013. Air Pollution and Cancer. Scientific Report No. 161. Geneva: WHO Press. IMO, 1978. 1973 International Convention for the prevention of pollution from ships (MARPOL) and Protocol of 1978 relating to the International Convention for the prevention of pollution from ships. London: International Maritime Organization. Mudway, I.S., Kelly, F.J., 2000. Ozone and the lung: a sensitive issue. Molecular Aspects of Medicine, 21, σελ. 1-48. Paraskevopoulou, D., Liakakou, E., Gerasopoulos, E., Theodosi, C., Mihalopoulos, N., 2014. Long-term characterization of organic and elemental carbon in the PM 2.5 fraction: The case of Athens, Greece. Atmospheric Chemistry and Physics, 14, σελ. 13313-13325. Reche, C., Querol, X., Alastuey, A., Viana, M., Pey, J., Moreno, T., et al., 2011. New considerations for PM, Black Carbon and particle number concentration for air quality monitoring across different European cities. Atmospheric Chemistry and Physics, 11, σελ. 6207-6227. Saffari, A., Daher, N., Samara, C., Voutsa, D., Kouras, A., Manoli, E., et al., 2013. Increased biomass burning due to the economic crisis in Greece and its adverse impact on wintertime air quality in Thessaloniki. Environmental Science and Technology, 47, σελ. 13313-13320. Samoli, E., Dimakopoulou, K., Evangelopoulos, D., Rodopoulou, S., Karakatsani, A., Veneti, L., et al., 2017. Is daily exposure to ozone associated with respiratory morbidity and lung function in a representative sample of schoolchildren? Results from a panel study in Greece. Journal of Exposure Science and Environmental Epidemiology, 27, σελ. 346-351. Sunyer, J., Atkinson, R., Ballester, F., Le Tertre, A., Ayres, J.G., Forastiere, F., et al., 2003. Respiratory effects of sulphur dioxide: a hierarchical multicity analysis in the APHEA 2 study. Occupational and Environmental Medicine, 60, e2. UN, 2001. Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants. Stockholm: United Nations. UN, 2013. Minamata Convention on Mercury. Kumamoto: United Nations. UNECE, 1979. Convention on Long-range Transboundary Air Pollution. Geneva: United Nations Economic Commission for Europe. UNFCCC, 2017. National total and sectoral emissions officially reported to UNFCCC. Vallero, D., 2014. Fundamentals of air pollution. Waltham, MA: Academic Press. WHO, 2006. WHO air quality guidelines for particulate matter, ozone, nitrogen dioxide and sulphur dioxide. Global update 2005. Copenhagen: World Health Organization, Regional Office for Europe. WHO, 2013. Health risks of air pollution in Europe - HRAPIE project: New emerging risks to health from air pollution - Results from the survey of experts. Copenhagen: World Health Organization, Regional Office for Europe. 142 143

3 Ακουστικό Περιβάλλον 144 145

Οι επιπτώσεις του θορύβου στον άνθρωπο είναι πολλαπλές και ποικίλες ξεκινώντας από έναν απλό εκνευρισμό ή δυσφορία και καταλήγοντας σε μόνιμες βλάβες, όπως απώλεια ακοής, έλλειψη συγκέντρωσης, ψυχολογικές διαταραχές και καρδιαγγειακές επιπτώσεις. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, στο πλαίσιο της καταπολέμησης των ηχητικών οχλήσεων, διαμόρφωσε μια κοινή προσέγγιση για την αποφυγή, την πρόληψη και τον κατά προτεραιότητα περιορισμό των επιβλαβών επιπτώσεων της έκθεσης στον περιβαλλοντικό θόρυβο μέσω της οδηγίας 2002/49/ΕΚ (ΕΚ, 2002). Η οδηγία αυτή ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο με την ΚΥΑ 13586/724/2006 (ΦΕΚ 384/Β/28.03.2006) για τον καθορισμό μέτρων, όρων και μεθόδων για την αξιολόγηση και τη διαχείριση του θορύβου στο περιβάλλον, σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της οδηγίας 2002/49/ΕΚ σχετικά με την αξιολόγηση και τη διαχείριση του περιβαλλοντικού θορύβου. Η ανωτέρω προσέγγιση στηρίζεται στον χαρτογραφικό προσδιορισμό της έκθεσης στον θόρυβο μέσω εκπόνησης Στρατηγικών Χαρτών Θορύβου (Σ.Χ.Θ.), σύμφωνα με κοινές μεθόδους, στην ενημέρωση των πληθυσμών και στον σχεδιασμό και την υλοποίηση Σχεδίων Δράσης (Σ.Δ.) σε τοπικό επίπεδο. Στο πλαίσιο της οδηγίας 2002/49/ΕΚ, ως περιβαλλοντικός θόρυβος νοούνται οι ανεπιθύμητοι ή επιβλαβείς θόρυβοι στις αστικές περιοχές και στο ύπαιθρο που δημιουργούνται από ανθρώπινες δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων των θορύβων που εκπέμπονται από μεταφορικά μέσα, από οδικές, σιδηροδρομικές και αεροπορικές μεταφορές και από χώρους βιομηχανικής δραστηριότητας. Σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στην οδηγία 2002/49/ΕΚ και στην ΚΥΑ 13586/724/2006, εκδόθηκε και η ΚΥΑ οικ. 211773/2012 (ΦΕΚ 1367/B/27.04.2012) για τον καθορισμό δεικτών αξιολόγησης και ανώτατων επιτρεπόμενων ορίων δεικτών περιβαλλοντικού θορύβου που προέρχεται από τη λειτουργία συγκοινωνιακών έργων, τεχνικές προδιαγραφές ειδικών ακουστικών μελετών υπολογισμού και εφαρμογής (ΕΑΜΥΕ) αντιθορυβικών πετασμάτων, προδιαγραφές προγραμμάτων παρακολούθησης περιβαλλοντικού θορύβου και άλλες διατάξεις, που αποσκοπεί μεταξύ άλλων στον καθορισμό ορίων οδικού κυκλοφοριακού, σιδηροδρομικού και αεροπορικού θορύβου, σύμφωνα με τους δείκτες αξιολόγησης L den (24 ωρος) και L night (8 ωρος νυχτερινός). Ο L den είναι δείκτης του επιπέδου του συνολικού θορύβου την ημέρα, το βράδυ και τη νύχτα, ο οποίος χρησιμοποιείται για την ποσοτικοποίηση της όχλησης που συνδέεται με την έκθεση στον θόρυβο. Ο L night είναι δείκτης του ηχητικού επιπέδου κατά τη νύχτα. Οι τιμές των δεικτών L den και L night προσδιορίζονται χρησιμοποιώντας καθορισμένη κοινή μεθοδολογία που καθορίζεται στο παράρτημα ΙΙ της οδηγίας, με χρήση συγκεκριμένων μεθόδων εκτίμησης, καθώς και μετρήσεων. Οι δείκτες θορύβου L den και L night χρησιμοποιούνται στην κατάρτιση των Σ.Χ.Θ. και των Σ.Δ.. Με την ΚΥΑ οικ. 211773/2012 θεσμοθετήθηκαν ως ανώτατα επιτρεπόμενα όρια δεικτών οδικού, σιδηροδρομικού και αεροπορικού θορύβου: L den (24 ωρος): 70 db, L night (8 ωρος νυχτερινός): 60 db Σε ευαίσθητες χρήσεις προβλέπεται δυνατότητα μείωσης έως και 5dB(A) (βάσει τεκμηριωμένης μελέτης αναγκαιότητας και κόστους-οφέλους η οποία θα υποβάλλεται από τον κύριο του έργου και θα εγκρίνεται από την αρμόδια Δ/νση του ΥΠΕΝ). Οι παραπάνω δείκτες αφορούν σταθμισμένες κατά Α-κλίμακα μακροπρόθεσμες μέσες ηχοστάθμες, όπως αυτές ορίζονται στο πρότυπο ISO 1996-2:1987 και τις τυχόν αναθεωρήσεις του. Ως χρονικές περίοδοι εφαρμογής των δεικτών ορίζονται οι εξής: ημέρα : 07:00-19:00, απόγευμα : 19:00-23:00 και βράδυ : 23:00-07:00. Ο υπολογισμός και η μέτρηση των ανωτέρω δεικτών και ορίων πραγματοποιείται σε ύψος 4,0 ± 0,2 m (3,8 έως 4,2 m) πάνω από το έδαφος και σε ελάχιστη απόσταση 2 m από την πιο εκτεθειμένη (προς την εκάστοτε γραμμική πηγή συγκοινωνιακού θορύβου), πρόσοψη (εξωτερικός τοίχος ή κούφωμα), των κτιρίων κατοικίας και λοιπών ευαίσθητων χρήσεων που χρήζουν προστασίας. Οι εκτιμήσεις έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο με βάση την οδηγία 2002/49, όπως ισχύει σήμερα, γίνονται με τη, γενικά δυσμενή και στο πλαίσιο της εφαρμογής της αρχής της προφύλαξης, παραδοχή ότι όλοι οι κάτοικοι ενός κτηρίου θεωρούνται εκτεθειμένοι στα υπόψη επίπεδα θορύβου. Πρακτικά, δηλαδή, οι εκτιμήσεις έκθεσης πληθυσμού θεωρούν ότι οι κάτοικοι εκτίθενται στα επίπεδα θορύβου του εξωτερικού τοίχου του 1 ου ορόφου του κτηρίου, που είναι απέναντι και πιο κοντά προς τη συγκεκριμένη πηγή θορύβου (συνήθως δρόμο). Σημειώνεται ότι: Η οδηγία (ΕΕ) 2015/996 (ΕΕ, 2015) για τη θέσπιση κοινών μεθόδων αξιολόγησης του θορύβου σύμφωνα με την οδηγία 2002/49/ΕΚ, με την οποία τα Κράτη Μέλη οφείλουν να εναρμονιστούν έως και 31/12/2018, προβλέπει ότι η έκθεση των κατοίκων ενός κτηρίου στον θόρυβο θα συνεχίζει μεν να εκτιμάται σε ύψος 4m από το έδαφος, αλλά οι κάτοικοι θα διανέμονται σε όλες τις προσόψεις του κτηρίου, αναλογικά με το μήκος τους (Παρ. 2.8 οδηγίας). Η οδηγία 2002/49/ΕΚ δε θέτει οριακές τιμές για την έκθεση στον θόρυβο ούτε προβλέπει μέτρα για την εγγραφή τους στα σχέδια δράσης. Επίσης, τα Κράτη Μέλη καλούνται να επιλέξουν και να διατηρήσουν περιοχές με καλή ακουστική περιβαλλοντική ποιότητα, που αναφέρονται ως ήσυχες περιοχές, προκειμένου να προστατευθεί το ευρωπαϊκό ηχοτοπίο (soundscape). Στο 7 ο Πρόγραμμα Δράσης (7 th EAP) [EEA, 2017α] και σε όλα γενικά τα πρόσφατα κείμενα της ΕΕ και του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΕΑ), ως υψηλά επίπεδα θορύβου θεωρούνται τα L den 55 db και L night 50 db (END indicator thresholds, για 7 th EAP). Όμως, δε διαφαίνεται τάση μείωσης της έκθεσης πληθυσμού των μεγάλων αστικών κέντρων σε υψηλά επίπεδα θορύβου, και δεν αναμένεται ότι θα επιτευχθεί ο στόχος της σημαντικής μείωσης της ηχορύπανσης κάτω από τα προαναφερόμενα όρια μέχρι το 2020 (EEA, 2017α-δ; Blanes et al., 2016). Οι κατευθυντήριες γραμμές (υπό οριστικοποίηση) από τον ΠΟΥ (WHO) είναι ακόμα αυστηρότερες, επιδιώκοντας το υψηλότερο δυνατό επίπεδο προστασίας για την ανθρώπινη υγεία (WHO-JRC, 2011). Για παράδειγμα, με βάση μελέτες, κατά τη διάρκεια της νύχτας, τα υψηλά επίπεδα εξωτερικού θορύβου μπορούν να προκαλέσουν διαταραχές του ύπνου, όπως κινήσεις σώματος και αφυπνίσεις, ξεκινώντας από τα επίπεδα L night κάτω από 40 db και με επιπτώσεις στο καρδιαγγειακό σύστημα που εμφανίζονται πάνω από 55 db. Όλες αυτές οι επιπτώσεις μπορούν να συμβάλουν στην πρόωρη θνησιμότητα (WHO, 2009). Ο ΠΟΥ έχει δώσει την κατευθυντήρια οδηγία για οριακή τιμή L night 40 db με στόχο την προστασία του κοινού, συμπεριλαμβανομένων των ευάλωτων ομάδων όπως τα παιδιά, οι ασθενείς με χρόνιες παθήσεις και οι ηλικιωμένοι. Η οριακή τιμή L night 55 db συνιστάται ως ενδιάμεσος στόχος για τις χώρες όπου η κατευθυντήρια γραμμή θορύβου νύχτας δεν μπορεί να επιτευχθεί βραχυπρόθεσμα και όπου οι φορείς χάραξης πολιτικής υιοθετούν μια σταδιακή προσέγγιση. Αν και οι προδιαγραφές εκπόνησης των μελετών Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. για πολεοδομικά συγκροτήματα επέτρεπαν την πρόταση χαμηλότερων οριακών τιμών, δεν προέκυψαν συγκεκριμένες προτάσεις για επιβολή χαμηλότερων ορίων σε συγκεκριμένο πολεοδομικό συγκρότημα. Οι λίγες αναφορές σε χαμηλότερες οριακές τιμές εξαντλήθηκαν στο πλαίσιο συζήτησης στόχων, στο πλαίσιο προτάσεων για ήσυχες περιοχές ή αξιολόγησης των επιπτώσεων της υφιστάμενης κατάστασης και της βελτίωσής της μετά την εφαρμογή των προτεινόμενων σχεδίων δράσης, λαμβάνοντας υπόψη και την έκθεση σε χαμηλότερα επίπεδα θορύβου. Όπως, τα θεωρούμενα ως ελάχιστα αποδεκτά για λόγους υγείας, L den 65 db(a) και L night 55 db(a), ή τα όρια L den και L night 60 και 50 db(a), αντίστοιχα, που είναι πλησιέστερα στις συνιστάμενες τιμές από τον ΠΟΥ για λόγους υγείας και μπορούν να χαρακτηριστούν ως τυπική και αποδεκτή κατάσταση θορύβου σε οικισμούς με κύριο οδικό δίκτυο (πχ, QCITY). Εν κατακλείδι, οι οριακές τιμές της ΚΥΑ 211773/2012 αφορούν περιβαλλοντικό θόρυβο από συγκοινωνιακά έργα και βασικά στοχεύουν στην αποτροπή της περιβαλλοντικής ηχορύπανσης και της γενικότερης υποβάθμισης του ακουστικού περιβάλλοντος από τη λειτουργία των συγκοινωνιακών υποδομών. Αντιπροσωπεύουν, δηλαδή, ανώτατα όρια που αν ξεπεραστούν λόγω της λειτουργίας συγκεκριμένου κυκλοφοριακού έργου επιβάλουν την υιοθέτηση μέτρων ακουστικής αντιρρύπανσης για το έργο αυτό. Δεν αποκλείουν την ανάληψη δράσεων για την επίτευξη χαμηλότερων επιπέδων θορύβου εντός του αστικού ιστού, ιδίως σε περιοχές πυκνής δόμησης, σε δημόσια πάρκα ή άλλες ήσυχες περιοχές πολεοδομικών συγκροτημάτων, σε ήσυχες περιοχές της υπαίθρου, κοντά σε σχολεία, κοντά σε νοσοκομεία, καθώς και κοντά σε άλλα κτίρια και περιοχές ευαίσθητες σε θορύβους. Έτσι, παρότι τα μέχρι σήμερα Σ.Δ. για πολεοδομικά συγκροτήματα της χώρας αναφέρονται στα υπόψη όρια για την εκτίμηση του πληθυσμού που εκτίθεται σε υπερβολικά επίπεδα θορύβου, δεν μπορεί να αποκλειστεί μελλοντική αναθεώρησή τους (τουλάχιστον σε τοπικό επίπεδο), προς τον σκοπό σύγκλισης με τα κοινώς αποδεκτά όρια σε διεθνές επίπεδο και εναρμόνισης για σκοπούς παρουσίασης της κατάστασης περιβαλλοντικού θορύβου με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος (ΕΕΑ). Σε κάθε περίπτωση, στο πλαίσιο της παρούσας έκθεσης, η υφιστάμενη κατάσταση μπορεί να αξιολογηθεί λαμβάνοντας υπόψη και τις τιμές στόχους για το 2020 της ΕΕ. Στην παρούσα έκθεση παρουσιάζονται: 1. Σύνοψη του ιστορικού όλων των μέχρι σήμερα χαρτογραφήσεων & Σχεδίων Δράσης Περιβαλλοντικού Θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ (περιλαμβάνει και το έτος αναφοράς της χαρτογράφησης) και συγκεντρωτικό πίνακα όλων των : Πολεοδομικών Συγκροτημάτων (με αναφορά των περιοχών κάθε πολεοδομικού συγκροτήματος, όπου έγινε χαρτογράφηση), Οδικών Αξόνων (με αναφορά στα τμήματα κάθε οδικού άξονα όπου έγινε χαρτογράφηση) και Αεροδρομίων της Ελλάδας όπου έχει γίνει Στρατηγική Χαρτογράφηση Θορύβου και έχουν εκπονηθεί Σχέδια Δράσης στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ, για την περίοδο 2007-2017. 2. Σύνθεση στοιχείων εκτιμήσεων - από τις τεχνικές εκθέσεις ανά Στρατηγική Χαρτογράφηση Περιβαλλοντικού Θορύβου - σχετικά με τα αποτελέσματα των χαρτογραφήσεων για όλα τα πολεοδομικά συγκροτήματα της χώρας όπου έγινε χαρτογράφηση θορύβου, (πίνακες έκθεσης πληθυσμού σε ζώνες θορύβου ανά πολεοδομικό συγκρότημα), για τους οδικούς άξονες, καθώς και για το Αεροδρόμιο Αθηνών Ελευθέριος Βενιζέλος (το μοναδικό που εμπίπτει στην οδηγία 2002/49/ΕΚ), με βάση τους δείκτες περιβαλλοντικού θορύβου (noise indices) της σχετικής ελληνικής νομοθεσίας, L den (L day-evening-night) σε db(a) και L night σε db(a), και τα όρια που έχουν τεθεί για αυτούς. 3. Συνοπτική περιγραφή ενδεικτικών προτάσεων σχεδίων δράσης αντιμετώπισης θορύβου για κάθε πολεοδομικό συγκρότημα, με συγκεντρωτική παράθεση των εκτιμώμενων αποτελεσμάτων μείωσης θορύβου (Παράρτημα). Η Έκθεση είναι πλήρης, ως προς την καταγραφή των Χαρτογραφήσεων & Σχεδίων Δράσης Περιβαλλοντικού Θορύβου της περιόδου 2007-2017 και τη σύνθεση των στοιχείων των δημοσιοποιημένων από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας σχετικών τεχνικών εκθέσεων (ΥΠΕΝ, 2018). Στην παράγραφο 3.2, συνοψίζονται τα στοιχεία των χαρτογραφήσεων, με στόχο τη συνολική εποπτική παρουσίαση και αξιολόγηση των διαθέσιμων στοιχείων για έκθεση του πληθυσμού της χώρας σε περιβαλλοντικό θόρυβο, με έμφαση στον οδικό θόρυβο, που, όπως ισχύει και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, είναι η κύρια πηγή περιβαλλοντικού θορύβου στις μεγάλες ελληνικές πόλεις. Σημειώνεται ότι τα παρουσιαζόμενα στοιχεία δεν καλύπτουν το σύνολο του πληθυσμού στα μεγάλα πολεοδομικά συγκροτήματα της χώρας, αφού δεν έχει ολοκληρωθεί μέχρι σήμερα η Στρατηγική Χαρτογράφηση Θορύβου για το Πολεοδομικό Συγκρότημα Αθήνας (εκκρεμεί η Σ.Χ.Θ. για τη Δυτική και την Ανατολική Αθήνα). 146 147

1. Ιστορικό και συγκεντρωτικά στοιχεία εκπονημένων Σ.Χ.Θ. & Σ.Δ. Πίνακας 3.1.1 Πολεοδομικά Συγκροτήματα με Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. α/α Πολεοδομικό Συγκρότημα Έτος αναφοράς χαρτογράφησης Περιοχές χαρτογράφησης 1.1. Πολεοδομικά Συγκροτήματα Για την τήρηση των εθνικών υποχρεώσεων στο πλαίσιο της εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ και της κατ εφαρμογή αυτής ΚΥΑ 13586/724/2006 1 προκηρύχθηκαν, σε δύο διαγωνισμούς, συνολικά 13 μελέτες Στρατηγικής Χαρτογράφησης Περιβαλλοντικού Θορύβου και εκπόνησης σχεδίων δράσης για Πολεοδομικά Συγκροτήματα (ΠΣ), που χρηματοδοτήθηκαν από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη - Ταμείο Συνοχής & Εθνικοί Πόροι του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (Ε.Σ.Π.Α) της περιόδου 2007-2013: για την επαρχία (Λάρισα - Βόλος, Ηράκλειο - Χανιά, Κέρκυρα - Αγρίνιο, Ιωάννινα - Καβάλα, Πάτρα) για την Αθήνα (Κέντρο Αθήνας, Βόρεια Αθήνα, Νότια Αθήνα, Δυτική Αθήνα, Ανατολική Αθήνα) 1 για την περιοχή του Πειραιά (περιλαμβάνει 5 Δήμους) 1 για τους Δήμους Θεσσαλονίκης και Νεάπολης 1 για τον Δήμο Καλαμαριάς (υπόλοιπο Θεσσαλονίκης) και τις Σέρρες. Οι παραπάνω μελέτες, πλην των Πολεοδομικών Συγκροτημάτων Δυτικής και Ανατολικής Αττικής ανατέθηκαν από την αρμόδια Υπηρεσία του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ) και υλοποιήθηκαν, με 12μηνη περίοδο εκπόνησης. Αναλυτικότερα, και όσον αφορά στην Αττική εκπονήθηκαν οι εξής μελέτες: 1. M.1 Κέντρο Αθήνας. Περιλαμβάνονται οι Δήμοι Αθήνας και Φιλοθέης - Ψυχικού. 2. Μ.3 Βόρεια Αθήνα. Περιλαμβάνονται οι Δήμοι Λυκόβρυσης - Πεύκης, Αμαρουσίου, Ηρακλείου, Χαλανδρίου, Βριλησσίων και Μεταμόρφωσης. 3. Μ.5 Νότια Αθήνα. Περιλαμβάνονται οι Δήμοι: Μοσχάτου - Ταύρου, Καλλιθέας, Π.Φαλήρου, Αγίου Δημητρίου και Νέας Σμύρνης. 4. Μ.6 Πειραιάς. Περιλαμβάνονται οι Δήμοι: Πειραιά, Κορυδαλλού, Χαϊδαρίου, Νίκαιας - Άγιου Ιωάννη Ρέντη, Αιγάλεω και Αγίας Βαρβάρας. Ως έτος βάσης για τους Στρατηγικούς Χάρτες Θορύβου (Σ.Χ.Θ.) προβλέφθηκε το έτος 2013, ενώ τα Σχέδια Δράσης (Σ.Δ.) έχουν ορίζοντα 5ετίας, δηλαδή, έχουν ως έτος αναφοράς το 2018 (οπότε και θα πρέπει να αναθεωρηθούν). Επειδή οι ημερομηνίες ανάθεσης των 11 μελετών ποικίλουν, το πραγματικό έτος αναφοράς των χαρτογραφήσεων θορύβου στα αντίστοιχα ΠΣ κυμαίνεται μεταξύ του 2012 και 2014. Όμως, το σύνολο σχεδόν των σχεδίων δράσης, αναφέρεται στο έτος 2018. 1 Άρθρο 8.3 ΚΥΑ: Μέχρι την 18.7.2013, πρέπει να έχουν εκπονηθεί σχέδια δράσης για τα πολεοδομικά συγκροτήματα (με > 100.000 κατοίκους) και για τους κύριους οδικούς και σιδηροδρομικούς άξονες (οδικό δίκτυο > 3 εκ. κινήσεις οχημ./έτος, σιδηροδρομικό δίκτυο > 30.000 διελεύσεις/έτος) και τα μεγάλα αεροδρόμια (> 50.000 κινήσεις/έτος) (εφαρμογή Άρθρου 8.2 οδηγίας, με προσθήκη των αεροδρομίων, για τα οποία, όπως και για τα πολεοδομικά συγκροτήματα άνω των 250.000 κατοίκων, στο Άρθρο 8.1 της οδηγίας προβλέπεται ως ημερομηνία εκπόνησης των σχεδίων δράσης η 18.7.2008). Τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα (ΠΣ) για τα οποία έχουν ήδη δημοσιοποιηθεί Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. φαίνονται στον συγκεντρωτικό Πίνακα 3.1.1. Στον Πίνακα 3.1.2 παρουσιάζονται ορισμένα βασικά στοιχεία των ΠΣ. Σημειώνεται ότι, όπως φαίνεται εκεί: Στα τέσσερα ΠΣ για τα οποία οι μελέτες χαρτογράφησης ολοκληρώθηκαν έως και το 2013 τα πληθυσμιακά στοιχεία εκτιμήθηκαν με βάση την απογραφή του έτους 2001 (δεν ήταν διαθέσιμα στοιχεία ΕΛΣΤΑΤ 2011). Σε τρία από τα ΠΣ, η χαρτογράφηση θορύβου περιλαμβάνει και αεροπορικό θόρυβο από αεροδρόμια που βρίσκονται εντός του ΠΣ (Ηράκλειο, Κέρκυρα) ή γειτνιάζουν με αυτό (Καλαμαριά Θεσσαλονίκης). Στην ενότητα 2 πραγματοποιείται συνολική εποπτική παρουσίαση και αξιολόγηση των διαθέσιμων στοιχείων για έκθεση του πληθυσμού σε περιβαλλοντικό θόρυβο, επί του συνόλου των εκπονημένων Σ.Χ.Θ. πολεοδομικών συγκροτημάτων. Τα στοιχεία περιορίζονται στον οδικό θόρυβο, που, σε όλες τις μελέτες Σ.Χ.Θ. ΠΣ, αξιολογήθηκε ως η κύρια πηγή θορύβου, οπότε λήφθηκε υπόψη στα Σ.Δ. Στην ενότητα 3 παρατίθεται σύντομος σχολιασμός για τις μελέτες Σ.Χ.Θ. ΠΣ. Αναλυτικότερα στοιχεία εκτιμήσεων έκθεσης πληθυσμού στον θόρυβο ανά πολεοδομικό συγκρότημα όπου έγινε Στρατηγική Χαρτογράφηση Περιβαλλοντικού Θορύβου παρουσιάζονται στο Παράρτημα του κεφαλαίου. Σε όλες τις περιπτώσεις, τα στοιχεία προέρχονται από τις Τελικές Εκθέσεις (Δ Στάδιο) των αντίστοιχων μελετών/έργων, που είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΝ (ΥΠΕΝ, 2018). Στο παράρτημα παρουσιάζεται επίσης, ανά πολεοδομικό συγκρότημα, και συνοπτική περιγραφή των προτεινόμενων σχεδίων δράσης αντιμετώπισης θορύβου, με συγκεντρωτική παράθεση των εκτιμώμενων αποτελεσμάτων μείωσης θορύβου. Τα υπόψη στοιχεία προέρχονται από τις αντίστοιχες Ενδιάμεσες Εκθέσεις (Γ Σταδίου) των αντίστοιχων μελετών/έργων, που είναι επίσης διαθέσιμες στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΝ. 1 Λάρισα 2012 Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (ΓΠΣ) Δήμου Λαρισαίων 2 Βόλος 2012 Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (ΓΠΣ) Δήμου Βόλου 3 Ηράκλειο 2013 4 Χανιά 2013 5 Πάτρα 2013 6 Ιωάννινα 2013 7 Καβάλα 2013 8 Κέρκυρα 2014 9 Αγρίνιο 2014 Περιλαμβάνει τμήματα των Δημοτικών κοινοτήτων Ηρακλείου και Ν. Αλικαρνασσού Περιλαμβάνει τμήματα των Δημοτικών κοινοτήτων Χανίων, Θερισού και Ελ. Βενιζέλου 14 Συνοικίες του ΓΠΣ (πλην της γειτονιάς Ασύρματος), ο περιαστικός οικισμός Περιβόλα, το μεγαλύτερο μέρος της Δημοτικής Κοινότητας Ρίου της Δημοτικής Ενότητας Ρίου καθώς και γύρω περιοχές Τμήμα του πρώην Καποδιστριακού Δήμου Ιωαννιτών και τμήμα του πρώην Καποδιστριακού Δήμου Ανατολής προς τα νότια, που πλέον αποτελούν Δημοτικές Ενότητες του Καλλικρατικού Δήμου Ιωαννιτών. Προς τα βόρεια, τμήμα της Δημοτικής Ενότητας Περάματος, πλησίον του αεροδρομίου. Βορειοδυτικά, Δημοτική Ενότητα Πασσαρώνος του Δήμου Ζίτσας, νότια και ανατολικά, η δημοτική ενότητα Παμβώτιδας και νότια και δυτικά, η δημοτική ενότητα Μπιζανίου, αμφότερες του Δήμου Ιωαννιτών Τα όρια του υφιστάμενου δομημένου οικιστικού ιστού της πόλης, ο οποίος έχει προκύψει από την υλοποίηση του εγκεκριμένου σχεδίου πόλης Ανήκει διοικητικά στο Δήμο Κέρκυρας, περιλαμβάνει τμήματα των Δημοτικών κοινοτήτων Κερκυραίων και Αχιλλείων Ανήκει διοικητικά στον Δήμο Αγρινίου, εξ ολοκλήρου τμήμα της Δημοτικής κοινότητας Αγρινίου 10 Αθήνα - Κέντρο 2014 Κέντρο Αθήνας: Δήμος Αθήνας και ο Δήμος Φιλοθέης - Ψυχικού 11 Αθήνα - Βόρεια 2014 12 Αθήνα - Νότια 2014 13 Πειραιάς 2014 14 15 Θεσσαλονίκη - Νεάπολη Θεσσαλονίκης Καλαμαριά Θεσσαλονίκης 2014 Όλη η γεωγραφική έκταση των Δήμων Λυκόβρυσης - Πεύκης, Αμαρουσίου, Ν. Ηρακλείου, Χαλανδρίου, Βριλησσίων και Μεταμόρφωσης Δήμοι: Ταύρου - Μοσχάτου, Καλλιθέας, Π. Φαλήρου, Αγίου Δημητρίου και Νέας Σμύρνης Δήμοι: Πειραιά, Κορυδαλλού, Χαϊδαρίου, Νίκαιας -Άγιου Ιωάννη Ρέντη, Αιγάλεω και Αγίας Βαρβάρας Δήμος Θεσσαλονίκης και Δήμος Νεάπολης Θεσσαλονίκης (αποτελούν μεγαλύτερο μέρος της πόλης της Θεσσαλονίκης) 2014 Δήμος Καλαμαριάς (υπόλοιπο Θεσ/κης) 16 Σέρρες 2014 Δήμος Σερρών 148 149

Πίνακας 3.1.2 Βασικά Στοιχεία για Πολεοδομικά Συγκροτήματα με Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. α/α Πολεοδομικό Συγκρότημα Έκταση (στρέμματα) Πληθυσμός 1 ΕΣΥΕ/ ΕΛ.ΣΤΑΤ. Οδικό δίκτυο (km) Αεροδρόμιο 1 Λάρισα 19.364 125.121 2001 456-2 Βόλος 13.410 107.348 2001 383-3 Ηράκλειο 26.022 144.774 2001 560 ΝΑΙ (κινήσεις πλησιάζουν 50.000) 4 Χανιά 10.286 64.272 2001 230-5 Πάτρα 32.190 171.634 2011 590-6 Ιωάννινα 11.996 72.100 2011 245-7 Καβάλα 6.083 52.700 2011 159-8 Κέρκυρα 9.130 30.524 2011 140 ΝΑΙ (κινήσεις περίπου 20.000) 9 Αγρίνιο 9.582 54.927 2011 231-10 Αθήνα-Κέντρο 44.135 702.424 2011 1073-11 Αθήνα-Βόρεια 41.293 284.460 2011 875-12 Αθήνα-Νότια 24.210 349.445 2011 650-13 Πειραιάς 59.864 444.502** 2011 ΔΑ* - 14 15 Θεσσαλονίκη - Νεάπολη Θεσσαλονίκης Καλαμαριά Θεσσαλονίκης 21.531 390.064 2011 ΔΑ - 13.908 91.518 2011 ΔΑ ΝΑΙ (κινήσεις πλησιάζουν 50.000) 16 Σέρρες 23.121 57.878 2011 ΔΑ - Σύνολο 366.125 3.143.691 * ΔΑ: Το μήκος του οδικού δικτύου δεν αναφέρεται στις δημοσιοποιημένες εκθέσεις. ** Συνολικός πληθυσμός ΠΣ σύμφωνα με αδημοσίευτα στοιχεία Δ/νσης ΚΑΠΑ ΥΠΕΝ. 1 Ο πληθυσμός του ΠΣ δε συμπίπτει πάντα με τον πληθυσμό της πόλης κατά ΕΣΥΕ/ΕΛΣΤΑΤ, αφού τα όρια των ΠΣ (με κριτήριο την εκάστοτε οικιστική περιοχή ή/και γειτνιάζουσες σημαντικές πηγές θορύβου) μπορεί να υπερβαίνουν/διαφοροποιούνται από αυτά των Δήμων που περιλαμβάνουν. Σε λίγες περιπτώσεις υπάρχουν και μικρές διαφοροποιήσεις μεταξύ του πληθυσμού του ΠΣ κατά ΕΣΥΕ και των συνολικών κατοίκων που καταγράφονται στην Σ.Χ.Θ. εντός των ζωνών των δεικτών θορύβου. 150 1.2. Οδικοί άξονες Οι εθνικές υποχρεώσεις στο πλαίσιο της εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ ως προς τους οδικούς άξονες 1 ολοκληρώθηκαν όσον αφορά στην Εγνατία Οδό και στην Αττική Οδό. Στοιχεία των χαρτογραφήσεων των τμημάτων των δύο αυτών έργων, όπου οι κινήσεις υπερβαίνουν τα προβλεπόμενα όρια και υπάρχουν οικισμοί / περιοχές κατοικίας και ευαίσθητοι δέκτες εντός της ζώνης επιρροής του έργου (200μ εκατέρωθεν της οδού), όπως και των σχεδίων δράσης, είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΝ (ΥΠΕΝ, 2018). Δεν υπάρχουν ακόμα δημοσιοποιημένες Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. για το Εθνικό Οδικό και Σιδηροδρομικό Δίκτυο, αν και εκπονήθηκαν μελέτες θορύβου για συγκεκριμένα οδικά τμήματα, στο πλαίσιο της μελέτης και υλοποίησης των μεγάλων έργων παραχώρησης. Επίσης, τμήματα των Εθνικών Οδών ή και Σιδηροδρομικών Αξόνων (δεν υπάρχουν μεγάλοι σιδηροδρομικοί άξονες κατά την έννοια της οδηγίας στη χώρα) έχουν ληφθεί υπόψη στις Σ.Χ.Θ. των ΠΣ. Όσον αφορά στα υπόψη τμήματα των ΕΟ, συμπεριλήφθηκαν στις Σ.Χ.Θ. και τα Σ.Δ., αφού κύρια πηγή θορύβου σε όλα τα ΠΣ είναι ο οδικός θόρυβος. Σημειώνεται ότι στο σύνολο σχεδόν του Εθνικού Οδικού Δικτύου εκτελούνταν μέχρι και το 2017 έργα παραχώρησης, οπότε δεν υπάρχουν μέχρι σήμερα επαρκή στοιχεία για τους μόνιμους κυκλοφοριακούς φόρτους, με βάση τα οποία θα καθοριστούν τα τμήματα που εμπίπτουν στις προβλέψεις της οδηγίας. Τα βασικά στοιχεία των δύο Οδικών Αξόνων της Εγνατίας Οδού και της Αττικής Οδού παρουσιάζονται στον συγκεντρωτικό Πίνακα 3.1.3. (επόμενη σελίδα). Όπως φαίνεται εκεί: Και για τους δύο άξονες οι αρχικοί Σ.Χ.Θ. με έτος αναφοράς το 2008 επικαιροποιήθηκαν στη συνέχεια. Στην περίπτωση της Εγνατίας, η επικαιροποίηση είναι πρόσφατη (2015) και επιβεβαίωσε τα αποτελέσματα της αρχικής χαρτογράφησης, σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχει έκθεση πληθυσμού σε επίπεδα θορύβου που υπερβαίνουν τα θεσμοθετημένα όρια. 1 Άρθρο 8 οδηγίας και ΚΥΑ: Μέχρι την 18.7.2013, πρέπει να έχουν εκπονηθεί σχέδια δράσης για τους κύριους οδικούς (> 3 εκ. κινήσεις οχημ./έτος) και σιδηροδρομικούς άξονες (> 30.000 διελεύσεις συρμών/έτος). Μέχρι 18.7.2008, για μεγάλους οδικούς άξονες (> 6 εκ. κινήσεις οχημ./έτος) και μεγάλους σιδηροδρομικούς άξονες (> 60.000 συρμοί/έτος). Στην περίπτωση της Αττικής Οδού, η επικαιροποίηση έγινε το 2011 και αφορά στη συμπερίληψη αντιθορυβικών μέτρων (ηχοπετασμάτων) που είχαν κατασκευαστεί ήδη ή είχαν εγκριθεί το 2010. Η τελική έκθεση επιβεβαίωσε ότι, ως αποτέλεσμα των μέτρων, υπήρξε μείωση της έκθεσης πληθυσμού σε επίπεδα θορύβου που υπερβαίνουν τα θεσμοθετημένα όρια (ΣΔ1). Εκτίμησε δε, ότι θα υπάρξει περαιτέρω βελτίωση της κατάστασης μετά την υλοποίηση και επιπλέον προτεινόμενων και ήδη εγκεκριμένων μέτρων (ΣΔ2). Ακόμα και έτσι, πάντως, παραμένουν θέσεις όπου εκτίθεται πληθυσμός πάνω από τα ισχύοντα όρια (βλ. επόμενη ενότητα). Στο πλαίσιο της μελέτης χαρτογράφησης θορύβου του πολεοδομικού συγκροτήματος Βόρειας Αθήνας, που ολοκληρώθηκε το 2015, εντάχθηκε και έγινε πλήρης επανεξέταση και εκπονήθηκε επικαιροποιημένος Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου με έτος αναφοράς το 2014, για το Ανατολικό τμήμα της Αττικής Οδού, που διέρχεται από αυτό το πολεοδομικό συγκρότημα. Για την εκτίμηση του εκτιθέμενου πληθυσμού χρησιμοποιήθηκε η απογραφή της ΕΛΣΤΑΤ του 2011 για την Εγνατία και του 2001 για την Αττική οδό. Στην ενότητα 3 παρουσιάζονται στοιχεία εκτιμήσεων έκθεσης πληθυσμού στον θόρυβο στις περιοχές των δύο αξόνων όπου εκπονήθηκε Σ.Χ.Θ. Στον βαθμό που υπάρχουν στις διαθέσιμες τεχνικές εκθέσεις, τα στοιχεία παρουσιάζονται ανά οικιστική περιοχή. Βασικές πηγές πληροφοριών είναι οι εκθέσεις στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΝ. Για την Εγνατία Οδό, χρησιμοποιήθηκαν και οι σχετικές εκθέσεις και τα δελτία παρακολούθησης του δείκτη ENV01 Έκθεση Πληθυσμού σε Θόρυβο (Εγνατία Οδός, 2015), που δημοσιοποιούνται από το Παρατηρητήριο Εγνατίας Οδού. Στην ενότητα 2 δεν προστίθενται στοιχεία από τους δύο άξονες, αφού τα τμήματά τους εντός Σ.Χ.Θ. ενός ΠΣ έχουν ήδη ληφθεί υπόψη εκεί (αφορά κυρίως την Αττική Οδό). 151

Πίνακας 3.1.3 Οδικοί Άξονες με Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. Εικόνα 3.1.1. Περιοχή Σ.Χ.Θ. Εγνατίας Οδού ΟΔΙΚΟ ΕΡΓΟ Έτος αναφοράς πρόσφατης χαρτογράφησης Έκταση έργου Συνολικό μήκος οδικού άξονα (km) Περιοχές χαρτογράφησης (Χ.Θ.) Συνολικό μήκος άξονα περιοχής χαρτογράφησης (km) Συνολικό μήκος Σ.Χ.Θ. (km) Πληθυσμός Σ.Χ.Θ. ΕΓΝΑΤΙΑ ΕΛΣΤΑΤ Παρατηρήσεις 2015 (επικαιροποίηση Σ.Χ.Θ. 2008) Από την Ηγουμενίτσα του Νομού Θεσπρωτίας έως τους Κήπους του Νομού Έβρου 670 (χωρίζεται σε 5 περιοχές) Α/Κ Βέροιας (253) έως Α/Κ Καλοχωρίου (312.7) (οικισμοί), Α/Κ Καλοχωρίου - Α/Κ Γηροκομείου (328.5) (άξονας), Α/Κ Γ Γηροκομείου έως Α/Κ Στρυμόνα (413.8) (οικισμοί) (βλ. Εικόνα 3.1.1) 160 28,1 16.228 2011 Ηχομετρήσεις σε θέσεις όλων των περιοχών το 2013, 2014, 2015 και σε τμήματα 2 από τους 9 κάθετους άξονες (μη - υπέρβαση ορίων σε κατοικίες) (βλ. Πίνακα 3.1.4) ΑΤΤΙΚΗ ΟΔΟΣ 2010 (επικαιροποίηση Σ.Χ.Θ. 2008 και Σ.Δ.) Κλειστός αυτοκινητόδρομος, συνδέει την Εθνική Οδό Αθηνών - Λαμίας με την Εθνική Οδό Αθηνών - Κορίνθου 70 (Λεωφόρος Ελευσίνας - Σπάτων, Δυτική Περιφερειακή Λεωφόρος Υμηττού, συν τμήμα της Δυτικής Περιφερειακής Λεωφ. Αιγάλεω) Τμήματα με κατοικίες εντός της ζώνης επιρροής. Περιλαμβάνουν 9,2 km ΔΠΛΥ και 2,2 km του συνδετήριου κλάδου (βλ. Εικόνα 3.1.2) 37 < 37* 25.257 2001 Μόνιμο Δίκτυο παρακολούθησης θορύβου 8 σταθμών, Δίκτυο βοηθητικών/ παράπλευρων 150 km Πίνακας 3.1.4 Ηχομετρήσεις σε διάφορες περιοχές Εγνατίας Οδού για Σ.Χ.Θ. 2015 (Πηγή: Εκπόνηση μελέτης ετήσιων ηχομετρήσεων και χαρτογραφήσεων - αναλύσεων του περιβαλλοντικού δείκτη Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο στη ζώνη διέλευσης της Εγνατίας Οδού και των Κάθετων Αξόνων της - Κωδ. Αναφοράς 5211, ΕΟΑΕ. ΑΕ, ΦΩΤΕΙΝΗ ΧΩΝΙΑΝΑΚΗ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ, Δεκέμβριος 2015 (Εγνατία Οδός, 2015)) Περιοχή Από Έως 2013 2014 2015 * Οι χάρτες θορύβου δεν περιλαμβάνουν ορισμένα τμήματα της περιοχής μελέτης των 37 km, σε θέσεις όπου δεν υπάρχουν κατοικίες. ΕΙ Νίψα Νέα Ηρακλείτσα 02-07 Σεπτεμβρίου & 19-26 Σεπτεμβρίου 12-17 Μαΐου 11-16 Μαΐου ΕΙΙ Ηγουμενίτσα Κοίλα 09-14 Σεπτεμβρίου & 18-19 Οκτωβρίου 31 Μαρτίου - 05 Απριλίου & 22-23 Μαΐου 18-23 Μαΐου & 25-26 Μαΐου ΕΙΙΙ Κλειδί Άγιος Χαράλαμπος 16-18 Σεπτεμβρίου, 30 Σεπτ. - 01 Οκτωβρίου 07-11 Απριλίου & 22-24 Μαΐου 04-09 Μαΐου, 26-29 Μαΐου & 05-06 Ιουνίου ΕΙV Νέα Μαγνησία Γαλλικό Ποταμό 20-26 Σεπτεμβρίου 29 & 30 Απριλίου & 02-03 Μαΐου - 08 Μαΐου 20-25 Απριλίου, 02-04 Ιουνίου, 05-06 Ιουνίου 23-24 Σεπτεμβρίου V Ευαγγελισμός Νέα Κερδύλια 23-28 Σεπτεμβρίου 09-15 Οκτωβρίου 07-10 Μαΐου 27-30 Απριλίου & 4-5 Ιουνίου Κ45 Μικρόκαστρο Κωσταράζι 30 Σεπτεμβρίου 08 Οκτωβρίου 20-22 Μαΐου 26-28 Μαΐου Κ60 Προβατάς Στρυμονικό 06-08 Οκτωβρίου 27-28/ Μαΐου 04-05 Ιουνίου 152 153

Εικόνα 3.1.2α Ζώνη και τμήματα Σ.Χ.Θ. Αττικής Οδού και Δήμοι που επηρεάζονται. (Πηγή: Μελέτη Χαρτογράφησης Οδικού Κυκλοφοριακού Θορύβου και Εκπόνησης Σχεδίων Δράσης Αντιμετώπισης σχετικών προβλημάτων στην Αττική Οδό, ΣΣΕ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Α.Ε., Αττική Οδός Α.Ε., Φάση Β, Σ.Χ.Θ. 2008, Μάρτιος 2010 (Αττική Οδός, 2010α)) Εικόνα 3.1.2β Ενδεικτική εικόνα Σ.Χ.Θ. Αττικής Οδού (L night ΣΔ1) (Πηγή: Μελέτη Χαρτογράφησης Οδικού Κυκλοφοριακού Θορύβου και Εκπόνησης Σχεδίων Δράσης Αντιμετώπισης σχετικών προβλημάτων στην Αττική Οδό, ΣΣΕ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Α.Ε., Αττική Οδός Α.Ε., Τεχνική Έκθεση, Ιούλιος 2010 (Αττική Οδός, 2010β)) 1.3. Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών Ελευθέριος Βενιζέλος O Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών Ελευθέριος Βενιζέλος (ΔΑΑ) βρίσκεται 33 km βορειοανατολικά της Πλατείας Συντάγματος στην Αθήνα και ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2001. Είναι το μόνο αεροδρόμιο της χώρας που εμπίπτει σήμερα στην οδηγία 2002/49/ΕΚ (πάνω από 50.000 κινήσεις ετησίως). Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου εκπονήθηκε το 2007 (με στοιχεία του 2006), το 2011 και το 2017, ενώ αντίστοιχα εκπονήθηκε Σχέδιο Δράσης το έτος 2008, το οποίο στη συνέχεια επικαιροποιήθηκε τα έτη 2011 και 2017. Ο Σ.Χ.Θ. και το Σ.Δ. του 2017, με έτος αναφοράς το 2016, τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση αλλά δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη η διαδικασία αξιολόγησης και έγκρισης. Οπότε, τα σχετικά στοιχεία που παρουσιάζονται στην παρούσα δίδονται με την επιφύλαξη ότι δεν είναι εγκεκριμένα (http://www.ypeka.gr/default. aspx?tabid=232&language=el-gr). Δεδομένου ότι η κίνηση του 2011 ήταν μειωμένη σε σχέση με το 2006, η συγκριτική θεώρηση των Σ.Χ.Θ. 2006 και 2011 διαπίστωσε ότι η μείωση των κινήσεων συντέλεσε στον σημαντικό περιορισμό των επιπτώσεων του αεροπορικού θορύβου με αποτέλεσμα οι νέες ισοθορυβικές καμπύλες των ανώτατων θεσμοθετημένων ορίων των δεικτών θορύβου [L den 70dB(A) και L night 60dB(A)] να περιορίζονται πρακτικά εντός των ορίων του αεροδρομίου χωρίς επίπτωση σε δομημένες αστικές περιοχές κατοικίας ή άλλους ευαίσθητους δέκτες. Έτσι, στο 2 ο σχέδιο δράσης, κρίθηκε ότι τα υφιστάμενα όρια θορύβου που ορίζονται στην ΚΥΑ 211773/27-4-2012 πληρούνταν και, συνεπώς, το υφιστάμενο Σχέδιο Δράσης για τον θόρυβο κρίθηκε ότι λειτουργούσε αποτελεσματικά και δεν απαιτούνταν αναθεώρηση του. Κατά το 2016, η επιβατική κίνηση επανήλθε στα ίδια περίπου επίπεδα με το 2006. Στη φάση σύνταξης της παρούσας έκθεσης, δεν έχει ολοκληρωθεί με βάση τα προβλεπόμενα από τις διατάξεις της κείμενης νομοθεσίας η αξιολόγηση του Σ.Χ.Θ. και του Σ.Δ. του 2017. Σε κάθε περίπτωση, όμως, δεν αναμένεται ότι η λειτουργία του αεροδρομίου έχει ως αποτέλεσμα την έκθεση πληθυσμού σε επίπεδα θορύβου πάνω από τα υφιστάμενα όρια, αφού: 1. Ο ΔΑΑ Ελευθέριος Βενιζέλος είναι το μοναδικό αεροδρόμιο στον ελληνικό χώρο στο οποίο λειτουργεί μόνιμο σύστημα παρακολούθησης θορύβου (NOMOS, βλέπε περισσότερα στοιχεία για το σύστημα στην ενότητα 3.3). Το σύστημα αυτό παρέχει επαρκή εχέγγυα ότι τυχόν υπερβάσεις των ορίων θορύβου στην ευρύτερη κατοικημένη περιοχή θα γίνουν έγκαιρα αντιληπτές και θα προκαλέσουν τη λήψη επιπρόσθετων μέτρων μείωσης του θορύβου, συμπεριλαμβανομένων λειτουργικών μέτρων (π.χ. αποφυγή χρήσης του ανατολικού διαδρόμου 03R για αναχωρήσεις και του 21L για προσγειώσεις). Εξάλλου, στο πλαίσιο της επικαιροποίησης του 2017 έγινε βαθμονόμηση και σύγκριση του μοντέλου θορύβου, για τις πτήσεις αεροσκαφών του 2016, με τις ετήσιες μετρήσεις των δεικτών L den και L night στους σταθμούς του Δικτύου NOMOS, πριν την πλήρη εφαρμογή του μοντέλου για τους σκοπούς της μελέτης επανεξέτασης του Σ.Χ.Θ. και του Σ.Δ. 2. Ακόμα και με βάση τη χαρτογράφηση θορύβου για τον έτος 2006, με τις τότε κινήσεις (περί τις 190.000 ετησίως) δεν υπήρχε έκθεση πληθυσμού πάνω από τα υφιστάμενα όρια. Είχε δε εκτιμηθεί ότι δεν υπήρχε έκθεση πληθυσμού ούτε σε L den > 65dB(A), ενώ σε L night > 55dB(A) εκτίθονταν μόνο περί τα 190 άτομα (καταγεγραμμένος πραγματικός πληθυσμός εντός της υπόψη ζώνης θορύβου, 166, με βάση τα στοιχεία μόνιμου πληθυσμού) στη ΒΑ προέκταση του ανατολικού διαδρόμου. Με βάση τον Σ.Χ.Θ. του 2017, εξακολουθεί να μην υπάρχει έκθεση πληθυσμού ούτε σε L den > 65dB(A), ενώ στη ζώνη L night > 55dB(A) διαμένουν μόνο 63 άτομα. Η περιοχή μελέτης του Σ.Χ.Θ. και του Σ.Δ. φαίνονται στην Εικόνα 3.1.3. Τα όρια της περιοχής μελέτης παρέμειναν χωρίς αλλαγές στην πρόσφατη επικαιροποίηση του 2017. Στον Πίνακα 3.1.5, δίνεται η κατανομή της υπόψη έκτασης ανά χρήση και ανά Δήμο/Κοινότητα. Στην πρόσφατη επικαιροποίηση, η κατανομή παραμένει πρακτικά ίδια (με επιφύλαξη ως προς την εκτίμηση της αστικής-ημιαστικής περιοχής του Δήμου Κρωπίας, όπου, ενδεχομένως, να απαιτείται διόρθωση λάθους εκ παραδρομής, αφού δηλώνεται αύξηση, αλλά παρουσιάζεται μείωση, με αποτέλεσμα την εμφάνιση της συνολικής αστικής-ημιαστικής περιοχής ως 70.560 στρέμματα το 2016, εναντι 80.860 στρεμμάτων του 2012). Τα λειτουργικά στοιχεία του αεροδρομίου φαίνονται στους Πίνακες 3.1.6 έως 3.1.9. Οι εκτιμήσεις έκθεσης πληθυσμού στον αεροπορικό θόρυβο δίνονται σε επόμενη ενότητα. 154 155

Εικόνα 3.1.3 Περιοχή μελέτης Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. ΔΑΑ. (Πηγή: Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2011, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών Επιτροπή Ερευνών - Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων -ΕΠΑΣΕ, Ιούλιος 2012) Πίνακας 3.1.5 Εκτάσεις των Ο.Τ.Α. εντός της περιοχής μελέτης ΔΑΑ (Πηγή: Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2011, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών Επιτροπή Ερευνών - Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων - ΕΠΑΣΕ, Ιούλιος 2012) Α/Α ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΕΙΟΣ ΔΗΜΟΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΚΤΑΣΗ ΕΝΤΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗ - ΗΜΙΑΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ (Εκτίμηση) ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ (Εκτίμηση) 1 ΣΠΑΤΩΝ - ΣΠΑΤΩΝ 45.750στρ. 9.000στρ. 36.750στρ. 2 ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ 21.915στρ. 19.170στρ. 2.745στρ. 3 ΜΑΡΑΘΩΝΟΣ ΝΕΑΣ ΜΑΚΡΗΣ 1.360στρ. 1.160στρ. 200στρ. 4 ΡΑΦΗΝΑΣ - ΡΑΦΗΝΑΣ 15.420στρ. 11.060στρ. 4.360στρ. 5 ΠΙΚΕΡΜΙΟΥ ΠΙΚΕΡΜΙΟΥ 3.200στρ. 530στρ. 2.670στρ. 6 ΠΑΙΑΝΙΑΣ ΠΑΙΑΝΙΑΣ 15.870στρ. 870στρ. 15.000στρ. 7 ΚΡΩΠΙΑΣ - 39.820στρ. * 33.070στρ. * 16.750στρ. 8 ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ - 33.950στρ. 6.000στρ. 27.950στρ. ΣΥΝΟΛΟ 177.285στρ. 80.860στρ. 106.425στρ. * συμπεριλαμβάνεται ο οικισμός «Κίτσι» Πίνακας 3.1.6 Χαρακτηριστικά μεγέθη του ΔΑΑ Ελευθέριος Βενιζέλος (Πηγή: Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2011, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών Επιτροπή Ερευνών- Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων - ΕΠΑΣΕ, Ιούλιος 2012) Έναρξη λειτουργίας: Μάρτιος 2001 Έκταση αεροδρομίου: 12,9 Km 2 Διάδρομοι: Κεντρικό Κτίριο Αεροσταθμού: 2, περίπου 4χλμ ο καθένας 4 επίπεδα, 14 γέφυρες επιβίβασης επιβατών, 150.000 τ.μ. Δορυφορικό Κτίριο Επιβατών: Πρόσβαση: Θυρίδες εισιτηρίων: 157 Ιμάντες παραλαβής αποσκευών: 11 10 γέφυρες επιβίβασης επιβατών Λεωφόρος 6 λωρίδων από το νότο (Αττική Οδός) Επιβατική κίνηση: Κίνηση εμπορευμάτων: Κινήσεις αεροσκαφών: Επιβατική κίνηση 2006: Κίνηση εμπορευμάτων 2006: Κινήσεις αεροσκαφών 2006: 16 εκατομμύρια επιβάτες κατά την πρώτη φάση Σχεδιασμός για 220.000 τόνους το χρόνο 65 προσγειώσεις και απογειώσεις την ώρα 15,1 εκατομμύρια επιβάτες 120.200 τόνοι 191.000 κινήσεις 156 157

Πίνακας 3.1.7 Χαρακτηριστικά μεγέθη του ΔΑΑ Ελευθέριος Βενιζέλος - εξέλιξη κίνησης 2006-2016 (Πηγή: Επανεξέταση Στρατηγικού Χάρτη Θορύβου και Σχεδίου Δράσης 2017 - Κυκλοφοριακά Στοιχεία 2016, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων (ΕΠΑΣΕ), Αύγουστος 2017 (κείμενο όπως τέθηκε σε διαβούλευση 11/2017, δεν έχει δημοσιοποιηθεί ως εγκεκριμένο κατά τη συγγραφή της παρούσας έκθεσης)) Πίνακας 3.1.9 Συγκριτικά στοιχεία ετών 2016, 2011 και 2006 κίνησης ΔΑΑ (Πηγή: Επανεξέταση Στρατηγικού Χάρτη Θορύβου και Σχεδίου Δράσης 2017 - Κυκλοφοριακά Στοιχεία 2016, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων (ΕΠΑΣΕ), Αύγουστος 2017 (κείμενο όπως τέθηκε σε διαβούλευση 11/2017, δεν έχει δημοσιοποιηθεί ως εγκεκριμένο κατά τη συγγραφή της παρούσας έκθεσης)) Έναρξη λειτουργίας: Μάρτιος 2001 Διάδρομοι: 2, περίπου 3800 & 4000μ. έκαστος Κεντρικό Κτίριο Αεροσταθμού: 4 επίπεδα, 14 γέφυρες επιβίβασης επιβατών, 150.000 τ.μ. Τελική κατανομή της συνορθωμένης* αεροπορικής κίνησης / ανά κατηγορία για το ετήσιο σύνολο κινήσεων 2006, 2011 & 2016 Δορυφορικό Κτίριο Επιβατών: Κινήσεις αεροσκαφών: 10 γέφυρες επιβίβασης επιβατών 65 προσγειώσεις και απογειώσεις την ώρα ΣΧΘ Ρ1 Ρ 2.1 Ρ 2.2 S 5.1 S 5.2 S 5.3 S 6.1 S 6.2 S 6.3 S7 ΣΥΝΟΛΟ ΕΤΟΥΣ Επιβατική κίνηση 2006: Κίνηση εμπορευμάτων 2006: Κινήσεις αεροσκαφών 2006: Επιβατική κίνηση 2011: 15,1 εκατομμύρια επιβάτες 120.200 τόνοι 191.000 κινήσεις 14,4 εκατομμύρια επιβάτες 2007 (στοιχεία 2006) 4.805 39.134 399 25.662 97.100 3.953 10.667 176 2.395 303 184.594 2,6% 21,2% 0,2% 13,9% 52,6% 2,1% 5,8% 0,1% 1,3% 0,2% 100,0% Κίνηση εμπορευμάτων 2011: Κινήσεις αεροσκαφών 2011: Επιβατική κίνηση 2016: 86.000 τόνοι 173.000 κινήσεις 20,0 εκατομμύρια επιβάτες 2012 (στοιχεία 2011) 1.807 38.284 347 12.963 108.323 496 6.242 366 376 269 169.473 1,1% 22,6% 0,2% 7,6% 63,9% 0,3% 3,7% 0,2% 0,2% 0,2% 100,0% Κίνηση εμπορευμάτων 2016: 88.500 τόνοι Κινήσεις αεροσκαφών 2016: 189.137 κινήσεις 2017 (στοιχεία 2016) 1690 40426 32 9818 123193 94 7152 138 364 54 182.961 0,92% 22,1% 0,02% 5,37% 67,33% 0,05% 3,91% 0,08% 0,20% 0,03% 100,0% Πίνακας 3.1.8 Συγκριτικά στοιχεία ετών 2011 και 2006 κίνησης ΔΑΑ (Πηγή: Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2011, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών Επιτροπή Ερευνών- Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων - ΕΠΑΣΕ, Ιούλιος 2012) * εξαιρούνται στρατιωτικές κλπ ειδικές πτήσεις καθώς και ελικόπτερα Σημείωση: Σύμφωνα με την ίδια πηγή, συνολικές κινήσεις αεροσκαφών: 191.000 το 2006 και 173.000 το 2011. Στοιχεία συνολικών κινήσεων από ιστοσελίδα ΥΠΑ (http://www.ypa.gr/our-airports/aia): 2006: 179.917, 2011: 161.691, 2016: 181.709. Τελική κατανομή της συνορθωμένης* αεροπορικής κίνησης / ανά Τελική κατηγορία κατανομή για της το συνορθωμένης* ετήσιο σύνολο κινήσεων αεροπορικής 2006 κίνησης & 2011/ ανά κατηγορία για το ετήσιο σύνολο κινήσεων 2006 & 2011 ΣΧΘ Ρ1 Ρ 2.1 Ρ 2.2 S 5.1 S 5.2 S 5.3 S 6.1 S 6.2 S 6.3 S 7 ΣΥΝΟΛΟ ΕΤΟΥΣ 4.805 39.134 399 25.662 97.100 3.953 10.667 176 2.395 303 184.594 2006 2.6% 21.2% 0.2% 13.9% 52.6% 2.1% 5.8% 0.1% 1.3% 0.2% 100,0% 1.807 38.284 347 12.963 108.323 496 6.242 366 376 269 169.473 2011 1.1% 22.6% 0.2% 7.6% 63.9% 0.3% 3.7% 0.2% 0.2% 0.2% 100,0% * εξαιρούνται στρατιωτικές κλπ ειδικές πτήσεις καθώς και ελικόπτερα 158 159

2. Συγκεντρωτικά στοιχεία έκθεσης πληθυσμού σε περιβαλλοντικό θόρυβο Γράφημα 3.2.1. Κατανομή κατοίκων σε ζώνες θορύβου (db) σε σύνολο ΠΣ με βάση Σ.Χ.Θ Έκθεση συνολικού πληθυσμού ΠΣ σε θόρυβο - L den Έκθεση συνολικού πληθυσμού ΠΣ σε θόρυβο - L night Στους Πίνακες 3.2.1-3.2.6 και στα Γράφηματα 3.2.1-3.2.9 συνοψίζονται τα στοιχεία έκθεσης πληθυσμού σε περιβαλλοντικό θόρυβο για το σύνολο των πολεοδομικών συγκροτημάτων για τα οποία έχουν εκπονηθεί Σ.Χ.Θ. Τα αναλυτικά στοιχεία, ανά πολεοδομικό συγκρότημα παρουσιάζονται στο Παράρτημα. Όπως φαίνεται στους προαναφερόμενους Πίνακες και τα εποπτικά Γράφηματα: Ένα σημαντικό τμήμα των κατοίκων των μεγάλων πόλεων εκτίθενται σε υψηλά επίπεδα θορύβου, κυρίως κατά τη διάρκεια της νύχτας. Σχεδόν ένας στους πέντε κατοίκους διαμένει σε ζώνες με L den άνω του εθνικού ορίου των 70 db (18% του συνολικού πληθυσμού των 3,14 εκατομμυρίων 1, ενώ ένας στους τέσσερεις διαμένει σε ζώνες με L night άνω του εθνικού ορίου των 60 db (26%). Μόνο το 8% του πληθυσμού κατοικεί σε ζώνες L den κάτω του ορίου του 7 ου Προγράμματος Δράσης της ΕΕ (L den < 55 db) και μόνο το 25% σε ζώνες L night κάτω του ορίου του 7 ου ΠΔ ΕΕ (L night < 50 db). Το ποσοστό του πληθυσμού σε ζώνες με επίπεδα L night κάτω από την τιμή στόχο του ΠΟΥ των 40 db εκτιμάται αρκετά κάτω από 5% (εκτιμήθηκε μόνο για 4 ΠΣ, στα υπόλοιπα η χαμηλότερη κλάση ήταν κάτω από 45 db, με 6% των κατοίκων). Η συνολική αποτελεσματικότητα των Σ.Δ. είναι σχετικά μικρή, αφού, με βάση τις εκτιμήσεις των μελετών, η εφαρμογή τους αναμένεται να οδηγήσει σε 3% μείωση του πληθυσμού σε ζώνες θορύβου πάνω από εθνικά όρια (15% και 23% πληθυσμού σε L den > 70 db και L night > 60 db, αντίστοιχα). Σημειώνεται ότι αν και τα συγκεντρωτικά στοιχεία αναφέρονται στα συνολικά επίπεδα θορύβου για κάθε ΠΣ, ουσιαστικά αφορούν τον οδικό θόρυβο, που σε όλες τις περιπτώσεις ήταν η κύρια πηγή θορύβου. Αυτό συμβαίνει κυρίως λόγω μη ύπαρξης διαδεδομένου σιδηροδρομικού δικτύου εντός των πόλεων καθώς και λόγω περιορισμένου αριθμού βιομηχανικών μονάδων. Σημειώνεται ότι στον βιομηχανικό θόρυβο περιλαμβάνεται και ο θόρυβος από τα λιμάνια. Ακόμα όμως και στις περιπτώσεις των τριών μεγαλύτερων λιμανιών της χώρας, οι εκτιμήσεις των μελετών συμπίπτουν στο ότι δεν προκαλούν έκθεση μόνιμων κατοίκων σε επίπεδα θορύβου πάνω από τα ισχύοντα όρια και ότι ακόμα και η έκθεση κατοίκων σε επίπεδα θορύβου πάνω από τα όρια του 7 ου Προγράμματος Δράσης της ΕΕ, λόγω του λιμανιού, είναι πρακτικά αμελητέα. Τόσο για την Πάτρα όσο και για τη Θεσσαλονίκη εκτιμήθηκε ότι λόγω του λιμανιού υπάρχει έκθεση 0,3% του πληθυσμού σε ζώνες L den 55 db (500 και 1.090 άτομα) και 0,2% του πληθυσμού σε ζώνες L night 50 db (300 και 813 άτομα). Για τον Πειραιά, εκτιμήθηκε ότι δεν υπάρχει έκθεση πληθυσμού σε L den και L night 45 db, από τις κινήσεις και τον ελλιμενισμό πλοίων και τη λειτουργία του λιμένα (η επιβάρυνση από την κίνηση οχημάτων, συμπεριλήφθηκε στον οδικό θόρυβο). 1 Υπάρχει μικρή διαφορά μεταξύ του συνολικού πληθυσμού των ΠΣ (3.143.691) και του συνολικού αριθμού μονίμων κατοίκων εντός των ζωνών των δεικτών θορύβου (3.130.609). Η διαφορά ( 13.000 άτομα, 0,4%) προκύπτει κυρίως από το ΠΣ Πειραιά, που περιλαμβάνει 5 Δήμους. Επίσης, για 4 ΠΣ οι πληθυσμοί προέρχονται από ΕΣΥΕ 2001, για τα λοιπά από ΕΛΣΤΑΤ 2011. <45 >60-65 >45-50 >65-70 Γράφημα 3.2.2 Ποσοστά πληθυσμού σε ζώνες θορύβου (db) σε σύνολο ΠΣ με βάση Στρατηγική Χαρτογράφηση Θορύβου (Σ.Χ.Θ.) και μετά την εφαρμογή των Σχεδίων Δράσης (Σ.Δ.) >50-55 >70-75 (>70 για Lnight) >55-60 >75 Έκθεση συνολικού πληθυσμού ΠΣ σε θόρυβο - L den Έκθεση συνολικού πληθυσμού ΠΣ σε θόρυβο - L night 30% 30% 25% 25% 20% 20% 15% 15% 10% 10% 5% 5% 0% 0% <45 >45-50 >50-55 >55-60 >60-65 >65-70 >70-75 >75 <45 >45-50 >50-55 >55-60 >60-65 >65-70 >70 Σ.Χ.Θ. Σ.Δ. Σ.Χ.Θ. Σ.Δ. 160 161

Πίνακας 3.2.1 Συγκεντρωτικά στοιχεία έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο στα Πολεοδομικά Συγκροτήματα της Χώρας, από μελέτες ΠΣ, Σ.Χ.Θ. Πίνακας 3.2.2 Συγκεντρωτικά στοιχεία εκτιμήσεων έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο, μετά τα Σ.Δ. στα Πολεοδομικά Συγκροτήματα της Χώρας. Δείκτης L den Δείκτης L den L den [dβ(α)] L den [dβ(α)] Πολεοδομικό Συγκρότημα Έκταση (στρέμματα) Πληθυσμός (κάτοικοι) Χαμηλά επίπεδα θορύβου Υπέρβαση ορίου END 7 th EAP* Υπέρβαση ορίου ΚΥΑ 45 >45-50 >50-55 >55-60 >60-65 >65-70 >70-75 >75-80 ** >80 ** Σύνολο εκτιθέμενων σε L den άνω ορίου ΚΥΑ Πολεοδομικό Συγκρότημα Έκταση (στρέμματα) Πληθυσμός (κάτοικοι) Χαμηλά επίπεδα θορύβου Υπέρβαση ορίου END 7 th EAP* Υπέρβαση ορίου ΚΥΑ 45 >45-50 >50-55 >55-60 >60-65 >65-70 >70-75 >75-80 ** >80 ** Σύνολο εκτιθέμενων σε L night άνω ορίου ΚΥΑ Λάρισα 19.364 125.121*** 226 1.651 5.617 64.343 25.179 9.287 17.637 1.098 18.735 Λάρισα 19.364 125.038*** 257 2.041 6.478 65.799 23.503 9.983 16.223 754 16.977 Βόλος 13.410 107.348*** 272 913 1.755 14.731 65.918 13.902 7.555 2.302 9.857 Βόλος 13.410 107.348*** 281 946 1.950 15.272 66.379 12.925 9.299 296 9.595 Ηράκλειο 26.022 144.774*** 365 1.704 13.491 60.010 32.854 20.373 14.921 1.056 15.977 Ηράκλειο 26.022 144.774*** 2.392 6.283 32.147 71.257 10.765 15.348 6.543 39 6.582 Χανιά 10.286 64.272 *** 1.963 3.013 10.552 31.103 5.083 7.073 5.370 115 5.485 Χανιά 10.286 64.272 *** 7.894 2.595 12.055 26.317 4.730 7.189 3.438 54 3.492 Πάτρα 32190 171.634 24 680 6.511 16.149 89.719 30.990 22.477 5.084 27.561 Πάτρα 32190 171.634 6 598 6.248 16.014 90.124 33.799 21.993 2.852 24.845 Ιωάννινα 11.996 72.100 0 1.200 22.800 16.500 7.300 7.800 13.700 2.700 100 16.500 Ιωάννινα 11.996 72.200 0 2.444 22.709 16.081 7.160 7.694 13.406 2.668 39 16.113 Καβάλα 6.083 52.700 400 4.950 10.550 13.500 12.250 6.750 2.850 1.450 4.300 Καβάλα 6.083 52.700 198 3.802 10.643 15.110 13.258 6.266 2.507 682 14 3.203 Κέρκυρα 9.130 30.524 2.555 1.595 2.657 8.498 4.154 3.631 4.569 2.865 7.434 Κέρκυρα 9.130 30.524 285 7.682 11.461 5.341 5.018 735 2 0 2 Αγρίνιο 9.582 54.927 43 819 3.488 20.728 11.396 8.018 6.657 3.778 10.435 Αγρίνιο 9582 54.922 44 949 3.779 20.471 10.589 8.701 6.626 3.768 10.394 Αθήνα - Κέντρο 44.135 702.424 603 981 4.495 9.723 33.514 372.241 213.380 67.487 280.867 Αθήνα - Κέντρο 44.135 702.424 572 891 5.176 15.527 38.727 364.707 210.558 66.266 276.824 Αθήνα - Βόρεια 41.293 284.460 88 3.540 14.748 147.453 62.211 32.747 21.042 2.631 23.673 Αθήνα - Βόρεια 41.293 284.460 88 3.531 14.654 147.142 62.567 32.786 21.061 2.631 23.692 Αθήνα - Νότια 24.210 349.445 0 227 2.748 6.600 151.278 137.580 37.176 13.738 98 51.012 Αθήνα - Νότια 24.210 349.445 0 327 2.706 6.952 200.315 101.711 31.332 6.096 6 37.434 Πειραιάς 59.864 444.502 25.234 23.207 49.252 122.027 122.332 51.743 28.255 9.353 37.608 Πειραιάς 59.864 431.403 68.161 111.127 140.956 63.882 33.312 11.725 2.142 98 2.240 Θεσσαλονίκη - Νεάπολη Θεσσαλονίκης 21.531 390.064 227 3.660 6.710 118.692 132.448 77.542 39.555 11.230 50.785 Θεσσαλονίκη - Νεάπολη Θεσσαλονίκης 21.531 390.064 272 4.179 7.324 116.611 132.671 79.557 44.345 5.105 49.450 Καλαμαριά Θεσσαλονίκης 13.908 91.518 0 0 218 3.400 52.100 27.900 7.700 200 7.900 Καλαμαριά Θεσσαλονίκης 13.908 91.518 0 0 318 25.800 52.100 12.100 1.200 0 1.200 Σέρρες 23.121 57.878 1.678 6.200 28.100 15.600 5.100 1.200 6.300 Σέρρες 23.121 57.878 19.478 20.500 14.500 2.900 500 0 500 ΣΥΝΟΛΟ 366.125 3.130.609 32.000 48.140 157.270 659.657 835.836 823.177 447.944 126.287 198 574.429 ΣΥΝΟΛΟ 366.125 3.130.604 80.450 147.395 298.082 648.076 765.718 708.126 391.175 91.309 59 482.543 1% 2% 5% 21% 27% 26% 14% 4% 0% 18% 3% 5% 10% 21% 24% 23% 12% 3% 0% 15% 8% 74% 18% - 17% 68% 15% - * Όριο στόχος στο 7 ο Πρόγραμμα Δράσης (END indicator threshold, για 7 th EAP) L den = 55 dβ(α). Χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση κατάστασης και επίτευξης του στόχου σημαντικής μείωσης έκθεσης πληθυσμού σε υψηλά επίπεδα θορύβου. ** Σε πολλές μελέτες εμφανίζεται ως κλάση >75, επομένως, ενδέχεται να περιλαμβάνει και έκθεση σε >80 dβ(α). Αντίστοιχα το >80 παρουσιάζεται όπου εμφανίζεται. *** Οι πληθυσμοί προέρχονται από ΕΣΥΕ 2001, για τα λοιπά ΠΣ από ΕΛΣΤΑΤ 2011. * Όριο στόχος στο 7 ο Πρόγραμμα Δράσης (END indicator threshold, για 7 th EAP) L den = 55 dβ(α). Χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση κατάστασης και επίτευξης του στόχου σημαντικής μείωσης έκθεσης πληθυσμού σε υψηλά επίπεδα θορύβου. ** Σε πολλές μελέτες εμφανίζεται ως κλάση >75, επομένως, ενδέχεται να περιλαμβάνει και έκθεση σε >80 dβ(α). Αντίστοιχα το >80 παρουσιάζεται όπου εμφανίζεται. *** Οι πληθυσμοί προέρχονται από ΕΣΥΕ 2001, για τα λοιπά ΠΣ από ΕΛΣΤΑΤ 2011. 162 163

Πίνακας 3.2.3 Εποπτική παρουσίαση εκτιμώμενων μεταβολών (%) εκτιθέμενων ανά κλάση θορύβου με την υλοποίηση των Σ.Δ. στα ΠΣ. Πίνακας 3.2.4 Συγκεντρωτικά στοιχεία έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο στα Πολεοδομικά Συγκροτήματα της Χώρας, από μελέτες ΠΣ, Σ.Χ.Θ. Δείκτης L den Δείκτης L night Πολεοδομικό Συγκρότημα Έκταση (στρέμματα) Πληθυσμός (κάτοικοι) 45 Χαμηλά επίπεδα θορύβου >45-50 >50-55 L den [dβ(α)] Υπέρβαση ορίου END 7 th EAP* Υπέρβαση ορίου ΚΥΑ >55-60 >60-65 >65-70 >70-75 >75-80** >80** Σύνολο εκτιθέμενων σε L den άνω ορίου ΚΥΑ Πολεοδομικό Συγκρότημα Έκταση (στρέμματα) Πληθυσμός 40** Χαμηλά επίπεδα θορύβου >40-45** L night [dβ(α)] Υπέρβαση ορίου END 7 th EAP* Υπέρβαση ορίου ΚΥΑ >45-50 >50-55 >55-60 >60-65 >65-70 >70-75 >75 Σύνολο εκτιθέμενων σε L night άνω ορίου ΚΥΑ Λάρισα 19.364 125.038*** 14% 24% 15% 2% -7% 7% -8% -31% -9% Λάρισα 19.364 125.038*** 5.326 50.988 38.331 9.583 18.160 2.650 0 0 20.810 Βόλος 13.410 107.348*** 3% 4% 11% 4% 1% -7% 23% -87% -3% Βόλος 13.410 107.348*** 2.287 5.212 70.092 16.150 9.131 4.476 0 0 13.607 Ηράκλειο 26.022 144.774*** 555% 269% 138% 19% -67% -25% -56% -96% -59% Ηράκλειο 26.022 144.774*** 7.081 50.115 37.611 25.528 18.488 5.951 0 0 24.439 Χανιά 10.286 64.272*** 302% -14% 14% -15% -7% 2% -36% -53% -36% Χανιά 10.286 64.272*** 12.790 31.510 6.567 5.779 6.908 718 0 0 7.626 Πάτρα 32190 171.634-75% -12% -4% -1% 0% 9% -2% -44% -10% Πάτρα 32190 171.634 123 3.002 11.408 49.249 79.192 23.535 5.125 0 0 28.660 Ιωάννινα 11.996 72.200 104% 0% -3% -2% -1% -2% -1% -61% -2% Ιωάννινα 11.996 72.200 600 15.100 21.100 11.400 5.300 13.000 5.500 200 0 18.700 Καβάλα 6.083 52.700-51% -23% 1% 12% 8% -7% -12% -53% -26% Καβάλα 6.083 52.700 500 6.000 10.850 13.550 10.600 6.600 2.700 1.600 100 11.000 Κέρκυρα 9.130 30.524-89% 382% 331% -37% 21% -80% -100% -100% -100% Κέρκυρα 9.130 30.524 6.293 8.630 4.497 3.696 4.764 2.599 45 0 7.408 Αγρίνιο 9582 54.922 2% 16% 8% -1% -7% 9% 0% 0% 0% Αγρίνιο 9582 54.927 3.794 20.538 12.627 6.838 7.437 3.438 255 0 11.130 Αθήνα - Κέντρο 44.135 702.424-5% -9% 15% 60% 16% -2% -1% -2% -1% Αθήνα - Κέντρο 44.135 702.424 4.023 7.097 15.044 234.593 351.361 66.327 23.648 331 441.667 Αθήνα - Βόρεια 41.293 284.460 0% 0% -1% 0% 1% 0% 0% 0% 0% Αθήνα - Βόρεια 41.293 284.460 15.590 136.854 64.663 34.071 25.444 7.413 425 0 33.282 Αθήνα - Νότια 24.210 349.445 44% -2% 5% 32% -26% -16% -56% -94% -27% Αθήνα - Νότια 24.210 349.445 44 1.506 4.164 48.998 234.155 47.718 12.509 351 60.578 Πειραιάς 59.864 431.403 170% 379% 186% -48% -73% -77% -92% -99% -94% Πειραιάς 59.864 431.403 100.086 100.907 123.685 57.053 34.780 12.262 2.504 126 49.672 Θεσσαλονίκη - Νεάπολη Θεσσαλονίκης Καλαμαριά Θεσσαλονίκης 21.531 390.064 20% 14% 9% -2% 0% 3% 12% -55% -3% Θεσσαλονίκη - Νεάπολη Θεσσαλονίκης Καλαμαριά Θεσσαλονίκης 21.531 390.064 9.514 111.383 121.040 79.030 43.540 25.048 509 0 69.097 13.908 91.518 46% 659% 0% -57% -84% -100% -85% 13.908 91.518 0 1.300 43.500 37.100 9.200 500 0 0 9.700 Σέρρες 23.121 57.878 1061% 231% -48% -81% -90% -100% -92% Σέρρες 23.121 57.878 2.378 8.800 29.400 12.300 4.100 900 0 0 5.000 ΣΥΝΟΛΟ 366.125 3.130.604 151% 206% 90% -2% -8% -14% -13% -28% -70% -16% ΣΥΝΟΛΟ 366.125 3.130.609 1.267 194.770 580.856 690.254 850.968 624.166 158.116 29.537 557 812.376 Συνολική % μεταβολή 2% 3% 4% 0% -2% -4% -2% -1% 0% -3% 0% 6% 19% 22% 27% 20% 5% 1% 0% 26% Συνολική % μεταβολή 9% -6% -3% - 25% 49% 26% - * Όριο στόχος στο 7 ο Πρόγραμμα Δράσης (END indicator threshold, για 7 th EAP) L den = 55 dβ(α). Χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση κατάστασης και επίτευξης του στόχου σημαντικής μείωσης έκθεσης πληθυσμού σε υψηλά επίπεδα θορύβου. ** Σε πολλές μελέτες εμφανίζεται ως κλάση >75, επομένως, ενδέχεται να περιλαμβάνει και έκθεση σε >80 dβ(α). Αντίστοιχα το >80 παρουσιάζεται όπου εμφανίζεται. *** Οι πληθυσμοί προέρχονται από ΕΣΥΕ 2001, για τα λοιπά ΠΣ από ΕΛΣΤΑΤ 2011. * Όριο στόχος στο 7 ο Πρόγραμμα Δράσης (END indicator threshold, για 7 th EAP) L night = 50 dβ(α). Χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση κατάστασης και επίτευξης του στόχου σημαντικής μείωσης έκθεσης πληθυσμού σε υψηλά επίπεδα θορύβου. Αποδεκτό από ΠΟΥ ως μεταβατικό (interim), με στόχο το όριο L night = 40 dβ(α). ** Σε πολλές μελέτες εμφανίζεται ως κλάση < 45, επομένως, ενδέχεται να περιλαμβάνει και έκθεση σε < 40 dβ(α). Αντίστοιχα το < 40 παρουσιάζεται μόνο εκεί όπου εμφανίζεται. *** Οι πληθυσμοί προέρχονται από ΕΣΥΕ 2001, για τα λοιπά ΠΣ από ΕΛΣΤΑΤ 2011. 164 165

Πίνακας 3.2.5 Συγκεντρωτικά στοιχεία εκτιμήσεων έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο, μετά τα Σ.Δ. στα Πολεοδομικά Συγκροτήματα της Χώρας. Πίνακας 3.2.6 Εποπτική παρουσίαση εκτιμώμενων μεταβολών (%) εκτιθέμενων ανά κλάση θορύβου με την υλοποίηση των Σ.Δ. στα ΠΣ. Δείκτης L night Δείκτης L night Χαμηλά επίπεδα θορύβου L night [dβ(α)] Υπέρβαση ορίου END 7 th EAP* Υπέρβαση ορίου ΚΥΑ Σύνολο εκτιθέμενων σε L night άνω ορίου ΚΥΑ Χαμηλά επίπεδα θορύβου L night [dβ(α)] Υπέρβαση ορίου END 7 th EAP* Υπέρβαση ορίου ΚΥΑ Σύνολο εκτιθέμενων σε L night άνω ορίου ΚΥΑ Πολεοδομικό Συγκρότημα Έκταση (στρέμματα) Πληθυσμός 40** >40-45** >45-50 >50-55 >55-60 >60-65 >65-70 >70-75 > 75 Πολεοδομικό Συγκρότημα Έκταση (στρέμματα) Πληθυσμός 40** >40-45** >45-50 >50-55 >55-60 >60-65 >65-70 >70-75 > 75 Λάρισα 19.364 125.038*** 6.334 53.798 35.699 9.923 17.453 1.831 0 0 19.284 Λάρισα 19.364 125.038*** 19% 6% -7% 4% -4% -31% -7% Βόλος 13.410 107.348*** 2.487 5.432 71.309 14.750 10.714 2.656 0 0 13.370 Βόλος 13.410 107.348*** 9% 4% 2% -9% 17% -41% -2% Ηράκλειο 26.022 144.774*** 39.348 72.821 10.003 16.118 6.463 21 0 0 6.484 Ηράκλειο 26.022 144.774*** 456% 45% -73% -37% -65% -100% -73% Χανιά 10.286 64.272*** 25.658 23.320 4.367 7.230 3.688 9 0 0 3.697 Χανιά 10.286 64.272*** 101% -26% -34% 25% -47% -99% -52% Πάτρα 32190 171.634 64 2.880 10.885 49.285 82.369 23.124 3.027 0 0 26.151 Πάτρα 32190 171.634-48% -4% -5% 0% 4% -2% -41% -9% Ιωάννινα 11.996 72.200 578 15.673 21.286 9.005 7.362 12.873 5.227 196 0 18.296 Ιωάννινα 11.996 72.200-4% 4% 1% -21% 39% -1% -5% -2% -2% Καβάλα 6.083 52.700 5158 10.904 15.183 11.345 6.429 2.670 766 26 0 3.462 Καβάλα 6.083 52.700 932% 82% 40% -16% -39% -60% -72% -98% -69% Κέρκυρα 9.130 30.524 14.852 7.707 6.096 1.841 28 0 0 0 28 Κέρκυρα 9.130 30.524 136% -11% 36% -50% -99% -100% -100% -100% Αγρίνιο 9582 54.927 4.673 20.598 11.753 6.919 7.420 3.564 0 0 10.984 Αγρίνιο 9582 54.927 23% 0% -7% 1% 0% 4% -100% -1% Αθήνα - Κέντρο 44.135 702.424 4.505 7.620 18.483 237.435 346.376 65.496 22.209 300 434.381 Αθήνα - Κέντρο 44.135 702.424 12% 7% 23% 1% -1% -1% -6% -2% Αθήνα - Βόρεια 41.293 284.460 15.532 136.463 64.896 34.266 25.465 7.413 425 0 33.303 Αθήνα - Βόρεια 41.293 284.460 0% 0% 0% 1% 0% 0% 0% 0% Αθήνα - Νότια 24.210 349.445 59 1.507 3.688 63.609 236.772 35.132 8.566 112 43.810 Αθήνα - Νότια 24.210 349.445 34% 0% -11% 30% 1% -26% -32% -68% -28% Πειραιάς 59.864 431.403 115.167 108.459 114.533 54.310 28.007 9.256 1.579 98 38.940 Πειραιάς 59.864 431.403 15% 7% -7% -5% -19% -25% -37% -22% Θεσσαλονίκη - Νεάπολη Θεσσαλονίκης Καλαμαριά Θεσσαλονίκης 21.531 390.064 10.869 113.109 118.634 82.552 44.850 20.050 0 0 64.900 Θεσσαλονίκη - Νεάπολη Θεσσαλονίκης Καλαμαριά Θεσσαλονίκης 21.531 390.064 14% 2% -2% 4% 3% -20% -100% -6% 13.908 91.518 118 10.100 60.000 19.700 1.600 0 0 0 1.600 13.908 91.518 677% 38% -47% -83% -100% -84% Σέρρες 23.121 57.878 22.178 21.600 11.600 2.100 400 0 0 0 400 Σέρρες 23.121 57.878 145% -61% -83% -90% -100% -92% ΣΥΝΟΛΟ 366.125 3.130.609 5.859 292.685 632.069 660.617 820.076 566.263 127.882 24.547 398 719.090 ΣΥΝΟΛΟ 366.125 3.130.609 362% 50% 9% -4% -4% -9% -19% -17% -29% -11% 0% 9% 20% 21% 26% 18% 4% 1% 0% 23% Συνολική % μεταβολή 0% 3% 2% -1% -1% -2% -1% 0% 0% -3% 30% 47% 23% - Συνολική % μεταβολή 5% -2% -3% - * Όριο στόχος στο 7 ο Πρόγραμμα Δράσης (END indicator threshold, για 7 th EAP) L night = 50 dβ(α). Χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση κατάστασης και επίτευξης του στόχου σημαντικής μείωσης έκθεσης πληθυσμού σε υψηλά επίπεδα θορύβου. Αποδεκτό από ΠΟΥ ως μεταβατικό (interim), με στόχο το όριο L night = 40 dβ(α). ** Σε πολλές μελέτες εμφανίζεται ως κλάση < 45, επομένως, ενδέχεται να περιλαμβάνει και έκθεση σε < 40 dβ(α). Αντίστοιχα το 40 παρουσιάζεται μόνο εκεί όπου εμφανίζεται. *** Οι πληθυσμοί προέρχονται από ΕΣΥΕ 2001, για τα λοιπά ΠΣ από ΕΛΣΤΑΤ 2011. * Όριο στόχος στο 7 ο Πρόγραμμα Δράσης (END indicator threshold, για 7 th EAP) L night = 50 dβ(α). Χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση κατάστασης και επίτευξης του στόχου σημαντικής μείωσης έκθεσης πληθυσμού σε υψηλά επίπεδα θορύβου. Αποδεκτό από ΠΟΥ ως μεταβατικό (interim), με στόχο το όριο L night = 40 dβ(α). ** Σε πολλές μελέτες εμφανίζεται ως κλάση < 45, επομένως, ενδέχεται να περιλαμβάνει και έκθεση σε < 40 dβ(α). Αντίστοιχα το 40 παρουσιάζεται μόνο εκεί όπου εμφανίζεται. *** Οι πληθυσμοί προέρχονται από ΕΣΥΕ 2001, για τα λοιπά ΠΣ από ΕΛΣΤΑΤ 2011. 166 167

Γράφημα 3.2.3 Ποσοστά πληθυσμού που εκτίθενται σε ζώνες θορύβου L den ανά ΠΣ (Σ.Χ.Θ.) και συνολικά Γράφημα 3.2.4 Ποσοστά πληθυσμού που εκτίθενται σε ζώνες θορύβου L den > 55dB Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο - L den Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο πάνω από - L den 55dB ΣΥΝΟΛΟ ΠΣ Σέρρες Καλαμαριά Θεσ/νίκης Θεσ/νίκη-Νεάπολη Θεσ/νίκης Πειραιάς Αθήνα-Νότια Αθήνα-Βόρεια Αθήνα-Κέντρο Αγρίνιο Κέρκυρα Καβάλα Ιωάννινα Πάτρα Χανιά Ηράκλειο Βόλος Λάρισα % 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 ΣΥΝΟΛΟ ΠΣ Σέρρες Καλαμαριά Θεσ/νίκης Θεσ/νίκη-Νεάπολη Θεσ/νίκης Πειραιάς Αθήνα-Νότια Αθήνα-Βόρεια Αθήνα-Κέντρο Αγρίνιο Κέρκυρα Καβάλα Ιωάννινα Πάτρα Χανιά Ηράκλειο Βόλος Λάρισα % 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 <45 >45-50 >50-55 > 55-60 >60-65 >65-70 >55-60 >60-65 >65-70 > 70-75 >75-80* >70-75 >75-80* Σέρρες Καλαμαριά Θεσ/νίκης Θεσ/νίκη-Νεάπολη Θεσ/νίκης Πειραιάς Αθήνα-Νότια Αθήνα-Βόρεια Αθήνα-Κέντρο Αγρίνιο Κέρκυρα Καβάλα Ιωάννινα Πάτρα Χανιά Ηράκλειο Βόλος Λάρισα >70-75 >75-80 Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο πάνω από ισχύον όριο - L den 70dB % 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Γράφημα 3.2.5 Ποσοστά πληθυσμού χωρών EE που εκτίθενται σε L den > 55dB (Πηγή: ΕΕΑ, 2017. Annual Indicator Report Series (AIRS), Environment and health, Environmental noise, EEA AIRS_PO3.5, 2017 (ΕΕΑ, 2017β)) Austria Belgium Bulgaria Croatia Czech Republic Denmark Estonia Finland France Germany Hungary Iceland Ireland Italy Lithuania Luxembourg Malta Netherlands Norway Poland Portugal Romania Slovakia Slovenia Spain Sweden Switzerland United Kingdom 55-59dB 60-64dB 65-69dB 70-74dB greater than 75dB % 0 25 50 75 100 Percentage of people exposed to L den 168 169

Γράφημα 3.2.6 Ποσοστά πληθυσμού που εκτίθενται σε ζώνες θορύβου L night Γράφημα 3.2.7 Ποσοστά πληθυσμού που εκτίθενται σε ζώνες θορύβου L night > 50dB Έκθεση πληθυσμού ΠΣ σε θόρυβο - L night Έκθεση πληθυσμού ΠΣ σε θόρυβο πάνω από - L night 50dB ΣΥΝΟΛΟ ΠΣ Σέρρες Καλαμαριά Θεσ/νίκης Θεσ/νίκη-Νεάπολη Θεσ/νίκης Πειραιάς Αθήνα-Νότια Αθήνα-Βόρεια Αθήνα-Κέντρο Αγρίνιο Κέρκυρα Καβάλα Ιωάννινα Πάτρα Χανιά Ηράκλειο Βόλος Λάρισα % 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 ΣΥΝΟΛΟ ΠΣ Σέρρες Καλαμαριά Θεσ/νίκης Θεσ/νίκη-Νεάπολη Θεσ/νίκης Πειραιάς Αθήνα-Νότια Αθήνα-Βόρεια Αθήνα-Κέντρο Αγρίνιο Κέρκυρα Καβάλα Ιωάννινα Πάτρα Χανιά Ηράκλειο Βόλος Λάρισα % 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 <45 >45-50 >50-55 > 55-60 >60-65 >65-70 >50-55 > 55-60 >60-65 >65-70 >70 >70 Έκθεση πληθυσμού ΠΣ σε θόρυβο πάνω από - L night 60dB ΣΥΝΟΛΟ ΠΣ Σέρρες Καλαμαριά Θεσ/νίκης Θεσ/νίκη-Νεάπολη Θεσ/νίκης Πειραιάς Αθήνα-Νότια Αθήνα-Βόρεια Αθήνα-Κέντρο Αγρίνιο Κέρκυρα Καβάλα Ιωάννινα Πάτρα Χανιά Ηράκλειο Βόλος Λάρισα Γράφημα 3.2.8 Ποσοστά συνολικού πληθυσμού που εκτίθενται σε L night > 50dB 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% % 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 >60-65 >65-70 >70 0% >50-55 >55-60 >60-65 >65-70 >70 170 171

Γράφημα 3.2.9 Ποσοστά πληθυσμού χωρών EE που εκτίθενται σε L night > 50dB (Πηγή: ETC-ACM, 2016. Noise in Europe 2017: updated assessment (Blanes et al., 2016)) Number of people exposed (in millions) 70 60 50 40 30 20 10 0 Road Rail Air Industry Inside agglomerations Major Road L night 50-54 L night 55-59 L night 60-64 L night 65-69 L night 70 Major Rail Outside agglomerations Major Air 3. Εκτιμήσεις έκθεσης πληθυσμού σε περιβαλλοντικό θόρυβο - Σχέδια δράσης ανά πολεοδομικό συγκρότημα ή συγκοινωνιακό έργο 3.1. Πολεοδομικά συγκροτήματα Στο Παράρτημα του κεφαλαίου παρουσιάζονται τα βασικά στοιχεία εκτιμήσεων έκθεσης πληθυσμού στον θόρυβο ανά Πολεοδομικό Συγκρότημα (ΠΣ) όπου έγινε Στρατηγική Χαρτογράφηση Περιβαλλοντικού Θορύβου, από τις διαθέσιμες τεχνικές εκθέσεις. Σε όλες τις περιπτώσεις, τα στοιχεία προέρχονται από τις Τελικές Εκθέσεις (Δ Στάδιο) των αντίστοιχων μελετών/έργων, που είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΝ. Για τη διευκόλυνση του αναγνώστη, παρουσιάζεται ταυτόχρονα, ανά πολεοδομικό συγκρότημα και συνοπτική περιγραφή των προτεινόμενων Σχεδίων Δράσης αντιμετώπισης θορύβου, με συγκεντρωτική παράθεση των εκτιμώμενων αποτελεσμάτων μείωσης θορύβου. Τα υπόψη στοιχεία προέρχονται από τις αντίστοιχες Ενδιάμεσες Εκθέσεις (Γ Σταδίου) των αντίστοιχων μελετών/έργων, που είναι επίσης διαθέσιμες στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΝ. Σημειώνεται ότι: Για την αξιολόγηση των επιπτώσεων της έκθεσης του πληθυσμού σε περιβαλλοντικό θόρυβο και, συνακόλουθα, για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των προτεινόμενων σχεδίων δράσης, αρκετές από τις μελέτες χρησιμοποιούν τις σχέσεις δόσης-επίδρασης που αναπτύχθηκαν ή υιοθετήθηκαν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο των εργασιών των Ομάδων Εργασίας WG-2 και WG-HSEA και που αυτή τη στιγμή είναι κοινά αποδεκτές από ΕΕ, ΕΕΑ και ΠΟΥ. Οι σχέσεις αυτές καλύπτουν: α) την ενόχληση που προκαλείται από τον θόρυβο, που είναι το πιο διαδεδομένο φαινόμενο και αυτό που κυρίως γίνεται αντιληπτό από το κοινό, και β) τις διαταραχές του ύπνου και για τον οδικό θόρυβο. Οι σχέσεις αυτές είναι οι εξής: - Ενόχληση (annoyance) [EC, 2002] Ιδιαίτερα ενοχλημένοι Ενοχλημένοι %HA = 9,868*10-4 (L den -42) 3 1,436*10-2 (L den -42) 2 + 0,5118 (L den -42) %A = 1,795*10-4 (L den -37) 3 + 2,110*10-2 (L den -37) 2 + 0,5353 (L den -37) (1α) (1β) Με τις σχέσεις αυτές μπορεί να υπολογιστεί το ποσοστό του πληθυσμού που ενοχλείται σοβαρά και αυτό που έχει σοβαρές διαταραχές νυχτερινού ύπνου, με βάση τους δείκτες L den και L night, αντίστοιχα. Οι σχέσεις προτάθηκαν και σε Οδηγό Καλής Πρακτικής του ΕΕΑ (EEA, 2010). Σε ορισμένες από τις μελέτες, εκτιμώνται και τα DALYs, ως ενιαίος δείκτης για την ποσοτικοποίηση της επίπτωσης στην υγεία της έκθεσης στον θόρυβο. Ο δείκτης DALY (Disability- Adjusted Life Year, προσδόκιμα έτη ζωής αναπροσαρμοσμένα ως προς την αναπηρία ) είναι ένα μέτρο της συνολικής επιβάρυνσης λόγω ασθενειών, εκφράζεται δε ως ο αριθμός των ετών που χάνονται λόγω κακής υγείας, αναπηρίας ή πρόωρου θανάτου. Μπορεί να υπολογιστεί με βάση μεθοδολογίες που έχουν προταθεί/χρησιμοποιηθεί από τον ΠΟΥ (WHO-JRC, 2011), και επιδέχονται διάφορους βαθμούς απλοποίησης. Κατ ελάχιστο, μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα ποσοστά που προκύπτουν από τις σχέσεις (1α) και (2α), σε συνδυασμό με κατάλληλους συντελεστές. Στην πρώτη έκθεση αξιολόγησης του θορύβου στην Ευρώπη του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΕΑ, 2014) περιλαμβάνεται σύνοψη των παλαιότερων αλλά και πρόσφατων ερευνητικών προσπαθειών στο θέμα των επιπτώσεων του περιβαλλοντικού θορύβου στην υγεία, με αναφορά σε σχετικές δημοσιεύσεις ή αποτελέσματα έργων. Στην υπόψη έκθεση χρησιμοποιούνται οι σχέσεις (1) και (2), αλλά και σχέσεις για την εκτίμηση πρόκλησης στεφανιαίας νόσου και εγκεφαλικών, που προέκυψαν από τη σύνθεση πιο πρόσφατων στοιχείων (του 2013). Για τα εγκεφαλικά επεισόδια, η σύνθεση 6 μελετών οδήγησε σε σχετικό κίνδυνο 1,04 (διάστημα εμπιστοσύνης 95%: 1,00-1,09) ανά 10 db αύξηση της έκθεσης σε θόρυβο, για επίπτωση και θνησιμότητα μαζί. Αντίστοιχη σχέση προτάθηκε και από τη μελέτη για τη στεφανιαία νόσο. Τα αποτελέσματα τεσσάρων μετα-αναλύσεων δείχνουν ότι ο αυξημένος κίνδυνος για υπέρταση και καρδιαγγειακή νόσο ξεκινά από τα επίπεδα των 50 db L den. - Διαταραχές νυχτερινού ύπνου (Sleep Disturbance) [EC, 2004] Ιδιαίτερα διαταραγμένοι %HSD = 20,8 1,05L night + 0,01486(L night ) 2 (2α) Στο Παράρτημα παρουσιάζονται συνοπτικά στοιχεία των αποτελεσμάτων Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. ανά πολεοδομικό συγκρότημα, με τη σειρά που αυτά παρουσιάστηκαν στους Πίνακες 3.1 και 3.2 (βλ. Ενοτητα 1.1). Διαταραγμένοι %SD = 13,8 0,85L night + 0,01670 (L night ) 2 (2β) Λίγο διαταραγμένοι %LSD = 8,4 + 0,16L night + 0,01081(L night ) 2 (2γ) 172 173

3.2. Οδικοί άξονες 3.2.1. Εγνατία Οδός Οι εκτιμήσεις για την έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο λόγω της λειτουργίας της Εγνατίας οδού, με βάση τη Σ.Χ.Θ. του 2015 και για το τμήμα των 28 περίπου χιλιομέτρων που χαρτογραφήθηκε λόγω ύπαρξης οικιστικών ενοτήτων εντός της ζώνης 200m εκατέρωθεν της οδού, στο τμήμα με φόρτο που υπερβαίνει τις 6.000.000 διελεύσεις οχημάτων ετησίως, δηλαδή, από Α/Κ Βέροιας μέχρι Α/Κ Στρυμόνα, συνολικού μήκους 160 km, συνοψίζονται στον Πίνακα 3.3.1. Ο Πίνακας προέκυψε από σύνθεση των στοιχείων του Δελτίου Αποτελεσμάτων Δείκτη ENV01 Έκθεση Πληθυσμού σε Θόρυβο, Σεπτέμβριος 2016, του Παρατηρητηρίου Εγνατίας Οδού. Τα στοιχεία του Δελτίου βασίζονται σε αυτά της μελέτης Σ.Χ.Θ. του 2015, αλλά συμπληρώθηκαν και διορθώθηκαν ώστε να περιλαμβάνουν το σύνολο των πληθυσμών των επηρεαζόμενων οικισμών. Σημειώνεται ότι, από τα στοιχεία φόρτου που δημοσιοποιούνται από την Εγνατία Οδό φαίνεται ότι υπάρχουν και άλλα τμήματα που, τυπικά τουλάχιστον, θα όφειλαν να χαρτογραφηθούν το 2015, αφού ο ετήσιος φόρτος υπερβαίνει τα 3.000.000 οχήματα (αντίστοιχη μέση ημερήσια κυκλοφορία 8.219 οχήματα, (βλ. Εικόνα 3.3.1). Το θέμα πάντως φαίνεται να είναι μόνο τυπικό, αφού στο πλαίσιο της μελέτης χαρτογράφησης του 2015 έγιναν ηχομετρήσεις για 3 έτη (2013, 2014 και 2015) σε διάφορες θέσεις, που καλύπτουν όλο το μήκος της οδού, καθώς και δύο τμήματα Καθέτων Αξόνων (ΚΑ), από τις οποίες διαπιστώθηκε μη-υπέρβαση των υφιστάμενων οριακών τιμών των δεικτών, L den 70dB(A) και L night 60dB(A). Πίνακας 3.3.1 Έκθεση Πληθυσμού σε Θόρυβο λόγω Εγνατίας Οδού με βάση Σ.Χ.Θ. 2015 (Πηγή: Σύνθεση από Δελτίο Αποτελεσμάτων Δείκτη ENV01 Έκθεση Πληθυσμού σε Θόρυβο, Παρατηρητήριο Εγνατίας Οδού, Σεπτέμβριος 2016. Πρωτότυπα στοιχεία χαρτογράφησης θορύβου από μελέτη: Εκπόνηση μελέτης ετήσιων ηχομετρήσεων και χαρτογραφήσεων - αναλύσεων του περιβαλλοντικού δείκτη Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο στη ζώνη διέλευσης της Εγνατίας Οδού και των Κάθετων Αξόνων της - Κωδ. Αναφοράς 5211, ΕΟΑΕ. ΑΕ, ΦΩΤΕΙΝΗ ΧΩΝΙΑΝΑΚΗ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ, Δεκέμβριος 2015) L den [db(a)] L night [db(a)] Οικισμός* <50 50-55 55-60 60-65 65-70 >70 Σύνολο <45 45-50 50-55 55-60 >60 Σύνολο Ραψομανίκι 47 9 138 12 0 0 206 59 99 48 0 0 206 Πρασινάδα 102 35 98 44 2 0 281 124 106 48 3 281 Νησσέλι 281 27 117 219 9 0 653 416 204 33 0 653 Κουλούρα 629 30 249 78 6 0 992 626 240 108 18 0 992 Κεφαλοχώρι 412 6 129 57 0 0 604 415 117 72 0 604 Κλειδί 967 81 201 0 0 0 1249 1135 45 69 0 1249 Εικόνα 3.3.1 Ετήσια Μέση Ημερήσια Κυκλοφορία Εγατίας Οδού έτους 2013 (Πηγή: 3 η Έκθεση Χωρικών Επιδράσεων Εγνατίας Οδού, Παρατηρητήριο Εγνατίας Οδού, Απρίλιος 2014) Νέα Κερδύλια 689 106 68 0 863 837 26 0 863 Μικρή Βόλβη 547 8 0 555 555 0 555 Μεγάλη Βόλβη 108 14 0 122 122 0 122 Προφήτης 782 96 45 6 6 0 935 833 78 18 6 0 935 Ευαγγελισμός 110 364 0 474 255 213 6 0 474 Ασπροβάλτα 2154 516 140 24 4 0 2.838 2.602 186 46 4 0 2.838 Υποσύνολο 6.828 1.292 1.185 440 27 0 9.772 7.979 1.314 448 31 0 9.772 Α/Κ Καλοχωρίου - Α/Κ Γηροκομείου (χαρτογραφήθηκε πλήρες τμήμα, μήκους 15 km) 1.533 2.283 2.103 441 96 0 6.456 5.688 687 81 0 6.456 ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ: 8.361 3.575 3.288 881 123 0 16.228 7.979 7.002 1.135 112 0 16.228 * Οικισμοί εντός των τμημάτων: Α/Κ Βέροιας (253 km) έως Α/Κ Καλοχωρίου (312.7 km) και Α/Κ Γηροκομείου (328.5 km ) έως Α/Κ Στρυμόνα (413.8 km). Χαρτογραφήθηκαν μόνο οι ζώνες 200m εκατέρωθεν της οδού στα τμήματα που η οδός διέρχεται από κατοικίες των υπόψη οικισμών. 174 175

3.2.2. Αττική Οδός Οι εκτιμήσεις για την έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο λόγω της λειτουργίας της Αττικής Οδού, με βάση τη Σ.Χ.Θ. του 2010 και τις εκτιμήσεις που έγιναν σε αυτή για τα επίπεδα θορύβου μετά την κατασκευή ηχοπετασμάτων (ήδη υλοποιημένη και προβλεπόμενη ως άμεση το 2011) παρουσιάζονται στους Πίνακες που ακολουθούν. Ως υφιστάμενη κατάσταση το 2010 θα πρέπει να θεωρηθεί αυτή που εμφανίζεται ως Σχέδιο Δράσης ΣΔ1, που περιλαμβάνει ήδη υλοποιημένα αντιθορυβικά μέτρα συν ηχοπετάσματα που είχαν ήδη εγκριθεί και επρόκειτο να τοποθετηθούν άμεσα. Τα μέτρα αυτά οδηγούν σε μείωση της έκθεσης πληθυσμού σε υψηλά επίπεδα θορύβου, συγκριτικά με την πρότερη κατάσταση (Σ.Χ.Θ. 2008). Ενδέχεται όμως η κατάσταση να είναι ήδη βελτιωμένη, θεωρώντας ότι εφαρμόστηκε το προβλεπόμενο Σχέδιο Δράσης ΣΔ2 και ότι τα αποτελέσματα είναι αυτά που είχαν εκτιμηθεί στη μελέτη Σ.Χ.Θ. του 2010: Πίνακας 3.3.2 Έκθεση Πληθυσμού σε Θόρυβο λόγω Αττικής Οδού (Σ.Χ.Θ. 2010) (Πηγή: Μελέτη Χαρτογράφησης Οδικού Κυκλοφοριακού Θορύβου και Εκπόνησης Σχεδίων Δράσης Αντιμετώπισης σχετικών προβλημάτων στην Αττική Οδό, ΣΣΕ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Α.Ε., Αττική Οδός Α.Ε., Τεχνική Έκθεση, Ιούλιος 2010 (Αττική Οδός, 2010β)) Πίνακας 3.3.4 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε Θόρυβο λόγω Αττικής Οδού στην περίπτωση εφαρμογής του προτεινόμενου Σχεδίου Δράσης (Σ.Χ.Θ. 2010) (Πηγή: Μελέτη Χαρτογράφησης Οδικού Κυκλοφοριακού Θορύβου και Εκπόνησης Σχεδίων Δράσης Αντιμετώπισης σχετικών προβλημάτων στην Αττική Οδό, ΣΣΕ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Α.Ε., Αττική Οδός Α.Ε., Τεχνική Έκθεση, Ιούλιος 2010 (Αττική Οδός, 2010β)) * Πληθυσμός ανά ζώνη θορύβου για τους δείκτες θορύβου L den & L night ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΣΔ-1 * Πληθυσμός ανά ζώνη θορύβου για τούς δείκτες θορύβου L den & L night ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΣΔ-2 ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den L n L den L n < 45 510 2255 2,0% 8,9% 45-50 131 5828 0,5% 23,1% 50-55 2292 8795 9,1% 34,8% 55-60 7166 5998 28,4% 23,7% 60-65 8600 2085 34,0% 8,3% 65-70 4797 277 19,0% 1,1% 70-75 1573 19 6,2% 0,1% >75 188 0 0,7% 0,0% ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den L n L den L n <45 510 2313 2,0% 9,2% 45-50 181 6156 0,7% 24,4% 50-55 2449 8740 9,7% 34,6% 55-60 7485 5818 29,6% 23,0% 60-65 8344 1958 33,0% 7,8% 65-70 4682 253 18 5% 1,0% 70-75 1428 19 5,7% 0,1% >75 178 0 0,7% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 25257 25257 100,0% 100,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 25257 25257 100,0% 100,0% Πίνακας 3.3.3 Έκθεση Πληθυσμού σε Θόρυβο λόγω Αττικής Οδού (Σ.Χ.Θ. 2008) (Πηγή: Μελέτη Χαρτογράφησης Οδικού Κυκλοφοριακού Θορύβου και Εκπόνησης Σχεδίων Δράσης Αντιμετώπισης σχετικών προβλημάτων στην Αττική Οδό, ΣΣΕ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Α.Ε., Αττική Οδός Α.Ε., Τεχνική Έκθεση, Ιούλιος 2010 (Αττική Οδός, 2010β)) ΑΤΤΙΚΗ ΟΔΟΣ: Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2008 - Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη θορύβου στο σύνολο των Γεωγραφικών Ενοτήτων ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den L n L den L n < 45 510 1650 2,0% 6,5% 45-50 101 4738 0,4% 18,8% 50-55 1583 7824 6,3% 31,0% 55-60 6056 6194 24,0% 24,5% 60-65 7594 2869 30,1% 11,4% 65-70 5286 1571 20,9% 6,2% 70-75 2384 391 9,4% 1,5% >75 1743 20 6,9% 0,1% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 25257 25257 100,0% 100,0% 176 177

Τα δύο Σχέδια Δράσης, ΣΔ1 και ΣΔ2, περιγράφονται στη μελέτη της Σ.Χ.Θ. 2010 ως ακολούθως: ΣΔ1 127 υφιστάμενα διακριτά αντιθορυβικά πετάσματα κατά μήκος των αξόνων της Αττικής Οδού-ΔΠΛΥ καθώς και του κλάδου της ΔΠΛΥ προς Ραφήνα: Κατεύθυνση προς Ελευσίνα: 53 Κατεύθυνση προς Αεροδρόμιο: 47 ΔΠΛΥ κατεύθυνση προς Κατεχάκη: 4 ΔΠΛΥ κατεύθυνση προς Ραφήνα: 1 Στους συνδετήριους κλάδους από ΑΟ προς ΔΠΛΥ: 6 Στους συνδετήριους κλάδους από ΔΠΛΥ προς ΑΟ: 4 Σε κάθετες γέφυρες/άνω διαβάσεις/παρειές σκεπαστών τμημάτων: 12 Αντιθορυβικά πετάσματα που είχαν εγκριθεί και η υλοποίηση τους είχε ήδη δρομολογηθεί παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα. ΣΔ2 Έγιναν οι παρακάτω παραδοχές : Πλήρης εφαρμογή του Σχεδίου ΣΔ-1 με υλοποίηση των εγκεκριμένων πετασμάτων, εντός του 2010. Εφαρμογή νέων πετασμάτων, τα οποία προβλέπονται να μελετηθούν σε επίπεδο οριστικής μελέτης εντός του 2010 (εκτιμώμενη εφαρμογή τους τέλη 2011), σύμφωνα με το σχετικό έγγραφο 165727/21-05-2010 της Δνσης ΕΑΡΘ/ΥΠΕΚΑ, καθώς και τα ήδη μελετηθέντα αλλά μη-υλοποιηθέντα πετάσματα στο τμήμα προς Ραφήνα, Εφαρμογή μερικών καλύψεων σε δύο τμήματα του αυτοκινητοδρόμου στις οδούς Αυγής και στη θέση του ρέματος Χαλανδρίου, όπου έχουν διαπιστωθεί, επί μακρόν, υπερβάσεις των ισχυόντων ορίων θορύβου και έχει εξαντληθεί το μέγιστο δυνατό ύψος πετάσματος (4,5μ) ήδη στα πλαίσια του ΣΔ-1. Σε κάθε περίπτωση, από τις εκτιμήσεις της μελέτης Σ.Χ.Θ. προκύπτει ότι παραμένουν θέσεις όπου εκτίθεται πληθυσμός σε επίπεδα θορύβου άνω των ισχυόντων ορίων. Αλλά ο βαθμός έκθεσης θα ήταν μειωμένος, στην περίπτωση υλοποίησης του ΣΔ2. Η αρχική κατάσταση και η βελτίωσή της μετά την εφαρμογή των δύο Σ.Δ. συνοψίζεται στον παρακάτω πίνακα. Πίνακας 3.3.5 Εγκεκριμένα προς άμεση υλοποίηση αντιθορυβικά πετάσματα Αττικής οδού Πίνακας 3.3.6 Εκτίμηση έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο, προ και μετά των Σ.Δ. Αττικής οδού Χ.Θ Αρχής και Τέλους & Ύψος ΕΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΠΡΟΣ ΑΜΕΣΗ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ αντιθορυβικών πετασμάτων (2010-2011) ανά κατεύθυνση ΑΡΧΗ ΤΕΛΟΣ ΜΗΚΟΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΥΨΟΣ 33+770.90 33+861.80 106,70 ΠΡΟΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑ 4,5 34+424.70 34+426.30 60,10 ΑΝΩ ΔΙΑΒΑΣΗ 4,5 34+442.10 34+442.50 65,30 ΑΝΩ ΔΙΑΒΑΣΗ 4,5 Συγκριτική διαφοροποίηση έκθεσης του πληθυσμού σε στάθμες L den >70 dβ(α) & L night >60 dβ(α) για τον ΣΧΘ 2008, και τα Σχέδια Δράσης ΣΔ-1 και ΣΔ-2 της Αττικής Οδού ΣΕΝΑΡΙΑ L den >70 db(α) L night >60 db(α) ΣΧΘ 2008 16,3% 19,2% Σ.Δ.-1 7,0% 9,4% Σ.Δ.-2 6,4% 8,8% 36+730.10 36+824.50 94,40 ΠΡΟΣ ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟ 4,5 7+160.80 7+584.90 424,10 ΔΠΛΥ ΠΡΟΣ ΡΑΦΗΝΑ 4,5 7+611.70 7+688.10 80,30 ΔΠΛΥ ΠΡΟΣ ΡΑΦΗΝΑ 4,5 9+658.10 9+757.90 98,90 ΔΠΛΥ ΠΡΟΣ ΡΑΦΗΝΑ 4,5 7+474.10 7+497.50 23,40 ΔΠΛΥ ΠΡΟΣ ΚΑΤΕΧΑΚΗ 4,5 7+692.40 7+797.10 96,80 ΔΠΛΥ ΠΡΟΣ ΚΑΤΕΧΑΚΗ 4,5 8+147.20 8+671.60 540,40 ΔΠΛΥ ΠΡΟΣ ΚΑΤΕΧΑΚΗ 4,5 8+835.90 9+230.80 396,50 ΔΠΛΥ ΠΡΟΣ ΚΑΤΕΧΑΚΗ 4,5 Σημειώνεται ότι με βάση αδημοσίευτα στοιχεία της Δ/νσης ΚΑΠΑ του ΥΠΕΝ, το πρόγραμμα παρακολούθησης της Αττικής Οδού εξακολουθεί και εφαρμόζεται, υποβάλλεται και επικαιροποιείται σε ετήσια βάση και, ανάλογα με τα πορίσματά του, κατασκευάζονται, όπου απαιτείται και σε πρόσθετες θέσεις, αντιθορυβικά πετάσματα για την προστασία παρακείμενων δεκτών κατοικιών ή άλλων ευαίσθητων χρήσεων. Έτσι μέχρι σήμερα και από την έναρξη λειτουργίας της Αττικής Οδού έχουν ήδη κατασκευαστεί πάνω από 125.000 m 2 αντιθορυβικών πετασμάτων. Από το σύνολο αυτό, τα τριάντα εννέα (39) αντιθορυβικά πετάσματα, συνολικής επιφάνειας 20.988 m 2, κατασκευάστηκαν από το έτος 2007 έως τέλη του 2017, ενώ για το 2018 έχει προγραμματιστεί η επέκταση υφιστάμενων αντιθορυβικών πετασμάτων σε επτά (7) διαφορετικές θέσεις και με συνολική επιφάνεια 1.827 m 2. Εξάλλου, στο πλαίσιο της μελέτης χαρτογράφησης θορύβου του πολεοδομικού συγκροτήματος Βόρειας Αθήνας που ολοκληρώθηκε το 2015, επικαιροποιήθηκε εκ νέου, με έτος αναφοράς το 2014, το σχέδιο δράσης για το Ανατολικό τμήμα της Αττικής Οδού που διέρχεται από αυτό το πολεοδομικό συγκρότημα. 178 179

3.3. Αεροδρόμιο Αθηνών Ελευθέριος Βενιζέλος Οι εκτιμήσεις για την έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο λόγω της λειτουργίας του ΔΑΑ το 2011 (τελευταίο δημοσιοποιημένο Σ.Χ.Θ. με εγκεκριμένο Σ.Δ.), το 2006 (1 η Σ.Χ.Θ.) και το 2016 (πρόσφατη επικαιροποίηση, δημοσιοποίηση στο πλαίσιο της διαβούλευσης του Σ.Δ.) παρουσιάζονται στους Πίνακες 3.3.9, 3.3.10 και 3.3.11 και στο Γράφημα 3.3.1. Στον επικαιροποιημένο Σ.Χ.Θ. του 2017 το σύνολο του μόνιμου πληθυσμού εντός της περιοχής μελέτης, με βάση τα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ του 2011, εμφανίζεται 79.550 άτομα. Δηλαδή, κατά περίπου 15.000 άτομα αυξημένο συγκριτικά με την εκτίμηση του πραγματικού πληθυσμού εντός της περιοχής μελέτης το 2006. Ταυτόχρονα, όμως, εκτιμάται μείωση του αριθμού των ατόμων που εκτίθενται σε επίπεδα θορύβου πάνω από τις τιμές στόχους της ΕΕ, ενώ παραμένει η εκτίμηση ότι δεν υπάρχει έκθεση πληθυσμού σε επίπεδα θορύβου πάνω από τα ισχύοντα όρια. Στις Εικόνες 3.3.2 και 3.3.3 δίνεται σύγκριση των Σ.Χ.Θ. 2011 και 2006 για τις οριακές τιμές, L den 70dB(A) και L night 60dB(A) και ο Σ.Χ.Θ. 2017. Όπως προαναφέρθηκε στην παρ. 3.1: Η επικαιροποίηση του Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. υποβλήθηκε το έτος 2017. Το Σ.Δ. τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση, αλλά δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη η διαδικασία αξιολόγησης και έγκρισης, οπότε τα στοιχεία από τα κείμενα που τέθηκαν σε διαβούλευση παρουσιάζονται με την επιφύλαξη ότι δεν είναι εγκεκριμένα. Αναμφίβολα, όμως, η Σ.Χ.Θ. 2006 είναι ενδεικτικότερη της σημερινής κατάστασης από ότι η Σ.Χ.Θ. 2011, αφού οι καταγεγραμμένες κινήσεις του αεροδρομίου κατά το 2016 ήταν παρόμοιες με αυτές του 2006, παρουσιάζοντας αύξηση συγκριτικά με τις μειωμένες κινήσεις του 2011. Στο αεροδρόμιο λειτουργεί Σύστημα Παρακολούθησης Θορύβου, με το ακρωνύμιο NOMOS. Με το NOMOS πραγματοποιείται παρακολούθηση της στάθμης θορύβου στην ευρύτερη περιοχή του αεροδρομίου και αυτόματος συσχετισμός επιπέδων θορύβου με συγκεκριμένες κινήσεις αεροσκαφών. Το σύστημα αποτελείται από δίκτυο δέκα (10) μόνιμων σταθμών παρακολούθησης θορύβου (NMTs), (βλ. Πίνακα 3.3.7), ένα κινητό σταθμό και κεντρική μονάδα με λογισμικό για τη συλλογή, επεξεργασία, και αποθήκευση των στοιχείων. Περιλαμβάνει συνδέσεις με το ραντάρ της Υπηρεσίας Πολιτικής Αεροπορίας για την παροχή δεδομένων πορείας αεροσκαφών, τη Βάση Επιχειρησιακών Δεδομένων Αεροδρομίου (AODB) για την παροχή δεδομένων Σχεδίου Πτήσης, καθώς και σύνδεση με το Δίκτυο Παρακολούθησης Ποιότητας του Αέρα (AQMN) για την παροχή μετεωρολογικών στοιχείων. Στο NOMOS πραγματοποιείται αυτόματος συσχετισμός των επιπέδων θορύβου με συγκεκριμένες κινήσεις αεροσκαφών με βάση την ελάχιστη απόσταση της πορείας του αεροσκάφους από κάθε σταθμό και χρονικό προσδιορισμό. Τα δεδομένα των μετρήσεων χρησιμοποιούνται για την εκτίμηση των επιπτώσεων από τις κινήσεις των αεροσκαφών στα επίπεδα θορύβου στην περιοχή του αερολιμένα, την παρακολούθηση της συμμόρφωσης με τις Διαδικασίες Μείωσης Θορύβου, τη διερεύνηση παραπόνων από το κοινό και τον γενικότερο σχεδιασμό. Το σύστημα (NOMOS) χρησιμοποιεί ένα μεγάλο αριθμό από δείκτες για την περιγραφή του ακουστικού περιβάλλοντος (L den, L night, L max, L day, L evening, κλπ.). Στοιχεία από μετρήσεις του 2011, παρουσιάζονται στον Πίνακα 3.3.8. Πίνακας 3.3.8 Μέσες ετήσιες μετρήσεις σταθμών NOMOS εκτός αεροδρομίου 2011 (Πηγή: Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2011, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, (Επιτροπή Ερευνών - Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων - ΕΠΑΣΕ, Ιούλιος 2012) ΣΤΑΘΜΟΣ L eq 24h* L eq 24h (A/C) L evening* L evening(a/c) L night* L night(a/c) L den* L den(a/c) ΝΜT2 55.8 46.0 55.6 47.5 51.7 30.9 59.8 48.0 ΝΜT3 60.8 57.9 61.4 59.2 55.5 41.2 64.4 59.8 ΝΜT4 61.7 54.9 60.7 51.4 60.5 50.3 67.2 58.4 ΝΜT5 60.4 54.1 59.8 54.9 56.0 37.8 64.2 55.9 ΝΜT6 60.4 50.5 58.4 51.2 62.8 41.2 68.5 52.6 NMT7 64.4 47.7 63.8 45.8 64.3 44.4 70.7 51.9 ΝΜT8 61.0 46.3 61.2 44.8 56.3 37.5 64.8 48.5 ΝΜT9 62.8 54.2 62.7 53.9 59.7 41.9 67,3 56.0 NMT10 57.8 27.6 56.6 10.6 52.3 0.0 61.1 27.6 * Συνολική στάθμη θορύβου λαμβάνοντας υπόψη τη συνεισφορά από όλες τις πηγές δηλ. αεροσκάφη, οδική κυκλοφορία, περιβαλλοντικός θόρυβος κλπ. Πίνακας 3.3.7 Θέσεις σταθμών NOMOS (Πηγή: Επανεξέταση Στρατηγικού Χάρτη Θορύβου και Σχεδίου Δράσης 2017 - Κυκλοφοριακά Στοιχεία 2016, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων -ΕΠΑΣΕ, Αύγουστος 2017 (Σ.Δ. τέθηκε σε διαβούλευση 11/2017, δεν έχει ολοκληρωθεί η αξιολόγηση του Σ.Χ.Θ. και η έγκριση του Σ.Δ)) Θέσεις Σταθμών Μέτρησης Θορύβου ΝΜΤ Περιοχή Θέση 1 Αεροδρόμιο Σταθμός Πυροσβεστικής (Κτίριο 33) 2 Βορινέζα - Άρτεμις Ιδιωτικός Χώρος 3 Αγ. Ιωάννης - Άρτεμις Ιδιωτικός Χώρος 4 Αγ. Κυριακή - Σπάτα Περιοχή βόρειων λόφων ιδιοκτ. ΔΑΑ 5 Άρτεμις 1ο Δημοτικό Σχολείο Αρτέμιδος 6 Αγ. Νικόλαος - Άρτεμις Αθλητικό κέντρο 7 Ραφήνα Γυμνάσιο Ραφήνας 8 Μαρκόπουλο Γυμνάσιο Μαρκοπούλου 9 Κορωπί Ιδιωτικός Χώρος (Λ. Βάρης - Κορωπίου) 10 Σπάτα Γυμνάσιο Σπάτων 180 181

Αν και στο Σ.Δ. Θορύβου (τόσο του 2012 όσο και του 2017) αναφέρεται ότι τα αποτελέσματα του συστήματος δημοσιοποιούνται, τουλάχιστον με τη μορφή περιοδικών δελτίων, κατά τη στιγμή της συγγραφής της παρούσας έκθεσης, δεν κατέστη δυνατή η εξεύρεση τέτοιων στοιχείων στις ιστοσελίδες του ΔΑΑ. Πίνακας 3.3.9 Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο ΔΑΑ (Σ.Χ.Θ. 2011) (Πηγή: Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2011, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών (Επιτροπή Ερευνών- Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων - ΕΠΑΣΕ), Ιούλιος 2012) Πίνακας 3.3.10 Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο ΔΑΑ (Σ.Χ.Θ. 2006) (Πηγή: Μελέτη Θορύβου Αεροσκαφών, ΔΔΑ, ΣΣΕ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΠΕ, Περίληψη, Ιούνιος 2008) Α) Πραγματικός Πληθυσμός (καταγραφές μελετητών Σ.Χ.Θ.) Β) Μόνιμος Πληθυσμός (στοιχεία ΕΣΥΕ 2001) Κατανομή πραγματικού πληθυσμού ανά δείκτη θορύβου L den & L night στην άμεση και ευρύτερη περιοχή του ΔΑΑ Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2011 Κατανομή μόνιμου πληθυσμού ανά δείκτη θορύβου L den & L night στην άμεση και ευρύτερη περιοχή του ΔΑΑ Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2011 Κατανομή πραγματικού πληθυσμού ανά δείκτη θορύβου L den & L night στην άμεση και ευρύτερη περιοχή του ΔΑΑ-ΣΧΘ 2006 Κατανομή μόνιμου πληθυσμού ανά δείκτη θορύβου L den & L night στην άμεση και ευρύτερη περιοχή του ΔΑΑ-ΣΧΘ 2006 ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (%) ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (%) ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (%) ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (%) από μέχρι L den από μέχρι L den από μέχρι L den από μέχρι L den <55 53.439 83,0% 55 60 9.605 14,9% 60 65 1.320 2,1% 65 70 0 0,0% 70 75 0 0,0% >75 0 0,0% <55 51.352 83,9% 55 60 8.658 14,1% 60 65 1.217 2,0% 65 70 0 0,0% 70 75 0 0,0% >75 0 0,0% <55 49.394 76,7% 55 60 12.676 19,7% 60 65 2.294 3,6% 65 70 0 0,0% 70 75 0 0,0% >75 0 0,0% <55 47.970 78,3% 55 60 11.230 18,3% 60 65 2.027 3,3% 65 70 0 0,0% 70 75 0 0,0% >75 0 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ για τα πολεοδομικά συγκροτήματα της περιοχής μελέτης 64.364 100,0% ΣΥΝΟΛΟ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ για τα πολεοδομικά συγκροτήματα της περιοχής μελέτης 61.227 100,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ για τα πολεοδομικά συγκροτήματα της περιοχής μελέτης 64.364 100,0% ΣΥΝΟΛΟ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ για τα πολεοδομικά συγκροτήματα της περιοχής μελέτης 61.227 100,0% ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (%) ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (%) ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (%) ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (%) από μέχρι L night από μέχρι L night από μέχρι L night από μέχρι L night <50 62.929 97,8% <50 60.018 98,0% <50 59.654 92,7% <50 57.003 93,1% 50 55 1.435 2,2% 55 60 0 0,0% 60 65 0 0,0% >65 0 0,0% 50 55 1.209 2,0% 55 60 0 0,0% 60 65 0 0,0% >65 0 0,0% 50 55 4.518 7,0% 55 60 192 0,3% 60 65 0 0,0% >65 0 0,0% 50 55 4.058 6,6% 55 60 166 0,3% 60 65 0 0,0% >65 0 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ για τα πολεοδομικά συγκροτήματα της περιοχής μελέτης 64.364 100,0% ΣΥΝΟΛΟ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ για τα πολεοδομικά συγκροτήματα της περιοχής μελέτης 61.227 100,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ για τα πολεοδομικά συγκροτήματα της περιοχής μελέτης 64.364 100,0% ΣΥΝΟΛΟΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ για τα πολεοδομικά συγκροτήματα της περιοχής μελέτης 61.227 100,0% 182 183

Πίνακας 3.3.11 Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο ΔΑΑ (Σ.Χ.Θ. 2017) Κατανομή πληθυσμού για τους δείκτες θορύβου L den & L night - ΣΧΘ 2017 (δεδομένα 2016) (Πηγή: Επανεξέταση Στρατηγικού Χάρτη Θορύβου και Σχεδίου Δράσης 2017 - Κυκλοφοριακά Στοιχεία 2016, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων (ΕΠΑΣΕ), Αύγουστος 2017 (Σ.Δ. τέθηκε σε διαβούλευση 11/2017, δεν έχει ολοκληρωθεί η αξιολόγηση του Σ.Χ.Θ. και η έγκριση του Σ.Δ)) Εικόνα 3.3.2 Σύγκριση Σ.Χ.Θ. 2011 (στερεές γραμμές) και 2006 (διακεκομμένες). Ισοθορυβικές των οριακών τιμών L den 70dB(A) (μωβ) και L night 60dB(A) (πορτοκαλί) (Πηγή: Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2011, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, Επιτροπή Ερευνών- Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων - ΕΠΑΣΕ, Ιούλιος 2012) ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (%) ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (%) από μέχρι Lden <45 42.683 53,7% 45 50 10.149 12,8% 50 55 10.014 12,6% 55 60 14.825 18,7% 60 65 1.816 2,3% 65 70 0 0.0 70 75 0 0.0 >75 0 0.0 ΣΥΝΟΛΟ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ για τα πολεοδομικά συγκροτήματα της περιοχής μελέτης 79.487 100% από μέχρι Lnight <45 62.906 79,1% 45 50 14.015 17,6% 50 55 2.503 3,1% 55 60 63 0,1% 60 65 0 0.0 65 70 0 0.0 70 75 0 0.0 >75 0 0.0 ΣΥΝΟΛΟ ΜΟΝΙΜΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ για τα πολεοδομικά συγκροτήματα της περιοχής μελέτης 79.487 100% Γράφημα 3.3.1 Κατανομή πληθυσμού περιοχής μελέτης στις ζώνες των δεικτών L den και L night (db) (Πηγή: Επανεξέταση Στρατηγικού Χάρτη Θορύβου και Σχεδίου Δράσης 2017 - Κυκλοφοριακά Στοιχεία 2016, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων (ΕΠΑΣΕ), Αύγουστος 2017 (Σ.Δ. τέθηκε σε διαβούλευση 11/2017, δεν έχει ολοκληρωθεί η αξιολόγηση του Σ.Χ.Θ. και η έγκριση του Σ.Δ)) Έκθεση πληθυσμού στους δείκτες L den & L night ΣΧΘ 2017 (δεδομένα 2016) - Πληθυσμός ΕΛΣΤΑΤ 2011 70.000 62.806 60.000 50.000 42.683 40.000 30.000 20.000 10.000 14.015 10.149 10.014 14.825 0 2.503 63 1.816 0 0 0 0 0 0 0 <45 45-50 50-55 55-60 60-65 65-70 70-75 >75 L den 2016 L night 2016 184 185

Εικόνα 3.3.3 Σ.Χ.Θ. 2017. L den (αριστερά, 70dB γαλάζιο) και L night (δεξιά, 60dB με κόκκινο) (Πηγή: Επανεξέταση Στρατηγικού Χάρτη Θορύβου και Σχεδίου Δράσης 2017 - Κυκλοφοριακά Στοιχεία 2016, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Ακουστικής Συγκοινωνιακών Έργων (ΕΠΑΣΕ), Αύγουστος 2017 (υπό έγκριση)) Σύμφωνα με τη μελέτη επικαιροποίησης του Σ.Δ. του 2017, από το 2013 τέθηκε σε εφαρμογή, ως προτιμητέα διαδικασία αναχώρησης από τον διάδρομο 03R η διαδικασία Tango, που προβλέπει ευθύγραμμο μήκος πτήσης μετά την απογείωση που υπερκαλύπτει την οικιστική περιοχή της ανατολικής Αττικής (στροφή μετά από 12 ναυτικά μίλια ή σε ύψος πάνω από 4.000 πόδια). Η μελέτη εκτίμησε ότι η διαδικασία αυτή έχει ιδιαίτερα θετικά αποτελέσματα στην βελτίωση των δεικτών θορύβου στους σταθμούς του συστήματος NOMOS Βόρεια και Δυτικά του 03R και συνεισέφερε σε μειωμένα επίπεδα θορύβου το 2016, παρά τη σημαντική αύξηση της αεροπορικής κίνησης συγκριτικά με το 2011. Σύμφωνα με τα συμπεράσματα της μελέτης επικαιροποίησης του Σ.Δ. του 2017, η αύξηση των κινήσεων περίπου στο επίπεδο του 2006, σε συνδυασμό όμως με την εφαρμογή της διαδικασίας Tango, δεν είχε επίπτωση από πλευράς έκθεσης πληθυσμού σε αεροπορικό θόρυβο. Οι νέες ισοθορυβικές καμπύλες των ανωτάτων θεσμοθετημένων ορίων των δεικτών θορύβου [L den 70dB(A) και L night 60dB(A), βλέπε Εικόνα 3.3.3] συνεχίζουν να περιορίζονται εντός των ορίων του αεροδρομίου χωρίς επίπτωση σε δομημένες αστικές περιοχές κατοικίας ή άλλους ευαίσθητους δέκτες. Η μελέτη καταλήγει ότι με βάση τα αποτελέσματα του Σ.Χ.Θ. 2017 και τη σύγκριση τους με αυτά των Σ.Χ.Θ. 2007 και 2012 δεν υπάρχει υπέρβαση των οριακών τιμών των δεικτών θορύβου και συνεπώς το επικαιροποιημένο Σχέδιο Δράσης για τον θόρυβο με την ενσωμάτωση της διαδικασίας Tango κρίνεται ότι λειτουργεί αποτελεσματικά και δεν απαιτείται αναθεώρηση του. 186 187

Παράρτημα Συνοπτική παρουσίαση μελετών Στρατηγικής Χαρτογράφησης Θορύβου και Σχεδίων Δράσης για Πολεοδομικά Συγκροτήματα Π.1 Λάρισα Πηγή: Αξιολόγηση Περιβαλλοντικού Θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα Λάρισας & Βόλου, ΣΣΕ & Περιβάλλον ΑΕ, Έκθεση Δ Σταδίου, Ιούνιος 2013 (Ενδιάμεση Έκθεση Γ Σταδίου, Μάρτιος 2013) Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ.: 2012 Έτος αναφοράς Σ.Δ.: 2013 Πίνακας Π.2 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. Π.Σ. ΛΑΡΙΣΑΣ : ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ 2013 Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη οδικού + σιδηροδρομικού θορύβου ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den L night L den L night < 45 257 6334 0.2% 5.1% 45-50 2041 53798 1.6% 43.0% 50-55 6478 35699 5.2% 28.6% 55-60 65799 9923 52.6% 7.9% 60-65 23503 17453 18.8% 14.0% 65-70 9983 1831 8.0% 1.5% 70-75 16223 0 13.0% 0.0% >75 754 0 0.6% 0.0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 125038 125038 100,0% 100,0% Πίνακας Π.1 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. Π.Σ. ΛΑΡΙΣΑΣ : Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2012 - Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη οδικού + σιδηροδρομικού θορύβου ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den L night L den L night < 45 226 5326 0,2% 4,3% 45-50 1651 50988 1,3% 40,8% 50-55 5617 38331 4,5% 30,7% 55-60 64343 9583 51,5% 7,7% 60-65 25179 18160 20,1% 14,5% 65-70 9287 2650 7,4% 2,1% >40.0 db(a) >45.0 db(a) >50.0 db(a) >55.0 db(a) >60.0 db(a) >65.0 db(a) >70.0 db(a) >75.0 db(a) >80.0 db(a) Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2013 Μέτρα αντιθορυβικής προστασίας (σύνολο αντιθορυβικών πετασμάτων 4.311 m 2 ). Η υπογειοποίηση της σιδηροδρομικής γραμμής στη θέση του σταθμού. Κυκλοφοριακές παρεμβάσεις. ΠΡΟΒΛΕΠΟΜΕΝΕΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ 1. Κατασκευή ισόπεδου κυκλικού κόμβου (συμβολή των οδών Αεροδρομίου, Νέα Καράγιωργα, Α. Παπανδρέου και Ηρώων Πολυτεχνείου) και ολοκλήρωση του δακτυλίου σε συνδυασμό με τις πολεοδομικές επεκτάσεις με έμφαση στην: 2. Κατασκευή της οδού Α. Παπανδρέου (επέκταση της οδού Ηρώων Πολυτεχνείου). 3. Κατασκευή της οδού Νέα Καράγιωργα (Νέα Περιφερειακή). 4. Κατασκευή της οδού Νέα Θεοπόμπου (παράλληλη της οδού Θεοπόμπου). 5. Επέκταση του δικτύου ποδηλατοδρόμων (οδοί Μανδηλαρά, Ιάσονος, Νικηταρά και Αυξεντίου). 6. Ολοκλήρωση της Βόρειας Περιμετρικής Οδού, με χαρακτηριστικά αστικής αρτηρίας έτσι ώστε σε συνδυασμό με την οδό Τρικάλων και την Π.Ε.Ο, που επίσης θα αποκτήσουν χαρακτηριστικά αστικής αρτηρίας, να λειτουργήσουν ως εξωτερικός περιμετρικός δακτύλιος (Άρθρο 4 του ΓΠΣ). Στα πλαίσια του Σχεδίου Δράσης ελήφθη υπόψη η επέκταση αυτή και η ολοκλήρωση του δακτυλίου μέχρι και τον Ι.Κ. (κυκλικό) στη διασταύρωση Οδών Πολυτεχνείου & Αεροδρομίου. ΑΝΤΙΘΟΡΥΒΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ 7. Διερευνήθηκε η ακουστική αναβάθμιση στο πάρκο Αλκαζάρ από την οδό Κοζάνης με παράλληλη αξιολόγηση αντιθορυβικών μέτρων και επεμβάσεων στην επιφάνεια κύλισης ώστε να αξιολογηθεί η διάκριση μεταξύ του απλού θορύβου της κύλισης (που μπορεί να έχει διαβαθμίσεις αναλόγως της ποιότητας και του είδους του ασφαλτομίγματος ή του υλικού επίστρωσης της οδού ή πεζοδρόμου, με έμφαση σε πορώδες αντιθορυβικό οδόστρωμα ) σε σύγκριση με τον θόρυβο που προκαλείται από ανωμαλίες τυπικού αντιολισθηρού οδοστρώματος κλπ. 8. Όσον αφορά, τις υπόγειες διαβάσεις, ιδιαίτερα στην περίπτωση του οδικού άξονα Εχεκροτίδας/Τσιτσάνη που εντάσσεται εν μέρει και στο αρχικό Σχέδιο Δράσης Υπό-περιοχής, διερευνήθηκε η θετική επιρροή αντιθορυβικής (πετάσματα)- ηχοαπορροφητικής προστασίας των εισόδων - εξόδων της υπόγειας διάβασης, τουλάχιστον σε όσο μήκος θα είναι υψομετρικά και αισθητικά ανεκτό. Στο Σχέδιο Δράσης του ΠΣ Λάρισας και σε επίπεδο περιοχής μελέτης, η έκθεση πληθυσμού στις ζώνες άνω των θεσμοθετημένων ορίων παρουσιάζει μείωση της τάξης του 1,4% και 1,3% αντίστοιχα για τους δείκτες L den & L night με περαιτέρω μειώσεις σε χαμηλότερες ζώνες. Σε ότι αφορά τις ευαίσθητες - ακουστικά - χρήσεις, οι αντίστοιχες μειώσεις κυμαίνονται στο 1,2% και για τους δύο δείκτες. 70-75 17637 0 14,1% 0,0% >75 1098 0 0,9% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 125038 125038 100,0% 100,0% 188 189

Π.2. Βόλος Πηγή: Αξιολόγηση Περιβαλλοντικού Θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα Λάρισας & Βόλου, ΣΣΕ & Περιβάλλον ΑΕ, Έκθεση Δ Σταδίου, Ιούνιος 2013 (Ενδιάμεση Έκθεση Γ Σταδίου, Μάρτιος 2013) Πίνακας Π.4 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. Π.Σ. ΒΟΛΟΥ : ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ 2013 - Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη οδικού + σιδηροδρομικού θορύβου Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ.: 2012 Έτος αναφοράς Σ.Δ.: 2013 ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den L night L den L night < 45 281 2487 0.3% 2.3% 45-50 946 5432 0.9% 5.1% 50-55 1950 71309 1.8% 66.4% 55-60 15272 14750 14.2% 13.7% 60-65 66379 10714 61.8% 10.0% 65-70 12925 2656 12.0% 2.5% 70-75 9299 0 8.7% 0.0% >75 296 0 0.3% 0.0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 107348 107348 100,0% 100,0% Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2013 >40.0 db(a) >45.0 db(a) >50.0 db(a) >55.0 db(a) >60.0 db(a) >65.0 db(a) >70.0 db(a) >75.0 db(a) >80.0 db(a) Μέτρα αντιθορυβικής προστασίας (σύνολο αντιθορυβικών πετασμάτων 13.756,5 m 2 ). Η υπογειοποίηση της σιδηροδρομικής γραμμής στη θέση του σταθμού. Κυκλοφοριακές παρεμβάσεις. ΠΡΟΒΛΕΠΟΜΕΝΕΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ Πίνακας Π.3 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. Π.Σ. ΒΟΛΟΥ : Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2012 - Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη οδικού + σιδηροδρομικού θορύβου ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den L night L den L night <45 272 2287 0,3% 2,1% 45-50 913 5212 0,9% 4,9% 50-55 1755 70092 1,6% 65,3% 55-60 14731 16150 13,7% 15,0% 60-65 65918 9131 61,4% 8,5% 65-70 13902 4476 13,0% 4,2% 70-75 7555 0 7,0% 0,0% >75 2302 0 2,1% 0,0% 1. Επέκταση της Περιφερειακής Οδού. 2. Κατασκευή και λειτουργία τριών ισόπεδων κυκλικών κόμβων με δίκτυο πεζοδρόμων. 3. Πεζοδρόμηση μικρών οδικών τμημάτων μεταξύ των αξόνων Δημητριάδος και Ιάσωνος. Στο Σχέδιο Δράσης του ΠΣ Βόλου και σε επίπεδο περιοχής μελέτης, η έκθεση πληθυσμού, στις ζώνες άνω των θεσμοθετημένων ορίων, παρουσιάζει μικρή μείωση της τάξης του 0,2% και για τους δύο δείκτες L den & L night, με σημαντική όμως μετακίνηση πληθυσμού από τη ζώνη θορύβου >75 db(a) στη χαμηλότερη ζώνη 70-75 db(a), 1,9% και 1,7% αντίστοιχα. Σε ότι αφορά τις ευαίσθητες -ακουστικά- χρήσεις οι αντίστοιχες μειώσεις κυμαίνονται στο 1,0% και 1,2% αντίστοιχα για τους δείκτες L den & L night. ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 107348 107348 100,0% 100,0% 190 191

Π.3. Ηράκλειο Πηγή: Αξιολόγηση Περιβαλλοντικού Θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα Λάρισας & Βόλου, ΣΣΕ & Περιβάλλον ΑΕ, Έκθεση Δ Σταδίου, Ιούνιος 2013 (Ενδιάμεση Έκθεση Γ Σταδίου, Μάρτιος 2013) Πίνακας Π.6 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. Π.Σ. ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ : ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ 2013 Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη οδικού κυκλοφοριακού θορύβου Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ.: 2013 Έτος αναφοράς Σ.Δ.: 2013 ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den L night L den L night < 45 2392 39348 1,7% 27,2% 45-50 6283 72821 4,3% 50,3% 50-55 32147 10003 22,2% 6,9% 55-60 71257 16118 49,2% 11,1% 60-65 10765 6463 7,4% 4,5% 65-70 15348 21 10,6% 0,0% 70-75 6543 0 4,5% 0,0% >75 39 0 0,0% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 144774 144774 100,0% 100,0% Στη Σ.Χ.Θ. λαμβάνεται υπόψη ο Διεθνής Αερολιμένας Ν. Καζαντζάκης, με κινήσεις: Επιβατική κίνηση ανά έτος 2006 2007 2010 2015 2020 Εσωτερικού 1.004.223 1.099.196 1.109.942 1.214.973 1.318.522 >40.0 db(a) >45.0 db(a) >50.0 db(a) >55.0 db(a) >60.0 db(a) >65.0 db(a) >70.0 db(a) >75.0 db(a) >80.0 db(a) Εξωτερικού 4.341.641 4.339.173 5.079.781 6.002.674 6.916.580 Συνολική 5.345.864 5.438.369 6.189.723 7.217.647 8.235.101 Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2013 Πίνακας Π.5 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ 192 Π.Σ. ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ : Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2013 Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη οδικού κυκλοφοριακού + αεροπορικού θορύβου ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den L night L den L night < 45 365 7.081 0,3% 4,9% 45-50 1.704 50.115 1,2% 34,6% 50-55 13.491 37.611 9,3% 26,0% 55-60 60.010 25.528 41,5% 17,6% 60-65 32.854 18.488 22,7% 12,8% 65-70 20.373 5.951 14,1% 4,1% 70-75 14.921 0 10,3% 0,0% >75 1.056 0 0,7% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 144.774 144.774 100,0% 100,0% Απομάκρυνση Αερολιμένα στην προβλεπόμενη νέα θέση, σύμφωνα με την ΚΥΑ υπ. αριθμ. 143779/28-8-2009, με την οποία εγκρίθηκαν οι Περιβαλλοντικοί Όροι για τον Νέο Διεθνή Αερολιμένα Ηρακλείου Κρήτης στο Καστέλι και τις οδικές συνδέσεις αυτού. Σχόλιο: Αν και προβλεπόταν ότι θα είχε πάει στο Καστέλι το 2015, ο αερολιμένας παραμένει σήμερα στην ίδια θέση και προβλέπεται να αναδειχτεί προσωρινός ανάδοχος στις αρχές του 2018, με πρόβλεψη έναρξης εργασίες εντός του 2018 και διάρκεια κατασκευής 5 έτη. Η βασική παραδοχή που γίνεται στο Σ.Δ. για μεταφορά του αεροδρομίου στη νέα του θέση στο Καστέλι, στη διαδικασία της προσομοίωσης κωδικοποιείται ως μετατόπιση της ζώνης δραστηριότητας εκτός περιοχής μελέτης και σύνδεσης της μέσω του ΒΟΑΚ. Δεν εκτιμήθηκαν άλλες μεταβολές στις χρήσεις γης. Κατά τα λοιπά, δε λήφθηκαν υπόψη κυκλοφοριακές παρεμβάσεις, θεωρώντας το πρόγραμμα πεζοδρομήσεων ως περατωμένο. Γενικά, δεν υπάρχουν άλλες μεταβολές μεταξύ Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. στο οδικό δίκτυο ή στις ζώνες δραστηριοτήτων. Για την υπο-περιοχή της Αλικαρνασσού, που γειτνιάζει με τον αερολιμένα Ηρακλείου, στο σχέδιο δράσης προτείνονται οι παρακάτω απλές διαμορφώσεις: - Παραμένουν ως έχουν οι εμπορικές δραστηριότητες στο Νότιο όριο και στις κεντρικές αρτηρίες των οδών Ηροδότου και Καριάς, - Ενισχύονται οι εμπορικές και πολιτισμικές δραστηριότητες γύρω από την πλατεία Αγ. Νικολάου και το πάρκο του Δημαρχείου στη διασταύρωση των οδών Αρτεμισίας και Διονυσίου. - Πεζοδρομούνται κάποιοι εγκάρσιοι άξονες (όπως η οδός Ζαφείρας), κυρίως γύρω από τα εκπαιδευτικά κτίρια και τις δημόσιες υπηρεσίες (Δημαρχείο, ΙΚΑ, εκκλησίες κτλ.) και το παραθαλάσσιο μέτωπο, διευκολύνοντας την περιήγηση στη γειτονιά και την παραλία. - Δημιουργούνται ποδηλατοδρόμοι στο εσωτερικό και περιφερειακά της υπο-περιοχής (στην παραλία, κατά μήκος τους αερολιμένα και προς την περιοχή γύρω από την εκκλησία Αγ. Νεκτάριος στα Βορειανατολικά). - Οι εγκαταλελειμμένοι χώροι φυτεύονται και προτείνονται νέοι χώροι χαλάρωσης όπως πάρκα, παιδικές χαρές κτλ. Έως ότου μετακινηθεί το αεροδρόμιο (ή αν δε μετακινηθεί), προτείνεται η δημιουργία ορισμένων παρατηρητηρίων (ασφαλή σημεία με θέα στους αεροδιαδρόμους) της απογείωσης των αεροπλάνων, για την αξιοποίηση των δραστηριοτήτων του αερολιμένα πέρα από πηγές θορύβου, ως πόλους έλξης για την αναζωογόνηση της υπο-περιοχής (π.χ. δυναμικό αστικό γλυπτό). Στο Σχέδιο Δράσης του ΠΣ Ηρακλείου και σε επίπεδο περιοχής μελέτης, η έκθεση πληθυσμού στις ζώνες άνω των θεσμοθετημένων ορίων παρουσιάζει μείωση της τάξης του 6,5% και 12,4% αντίστοιχα για τους δείκτες L den & L night με περαιτέρω μειώσεις σε χαμηλότερες ζώνες. Σε ότι αφορά τις ευαίσθητες -ακουστικά- χρήσεις, αυτές παρουσιάζουν μείωση της τάξης του 3,1% και 6,7% αντίστοιχα για τους δείκτες L den & L night με περαιτέρω μειώσεις σε χαμηλότερες ζώνες. 193

Π.4. Χανιά Πηγή: Αξιολόγηση Περιβαλλοντικού Θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα Ηρακλείου Κρήτης και Χανίων, ΑΔΚ Σύμβουλοι Μηχανικοί ΑΕ & Νικόλαος Κωλέττης, Τελική Έκθεση Δ Σταδίου, Νοέμβριος 2013. (Σ.Δ. Ενδιάμεση Έκθεση Γ Σταδίου, Σεπτέμβριος 2013) Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ.: 2013 Έτος αναφοράς Σ.Δ: 2013 Πίνακας Π.8 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. Π.Σ. ΧΑΝΙΩΝ : ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ 2013 Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη οδικού κυκλοφοριακού θορύβου ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den L night L den L night < 45 7894 25658 12,3% 39,9% 45-50 2595 23320 4,0% 36,3% 50-55 12055 4367 18,8% 6,8% 55-60 26317 7230 40,9% 11,2% 60-65 4730 3688 7,4% 5,7% 65-70 7189 9 11,2% 0,0% 70-75 3438 0 5,3% 0,0% >75 54 0 0,1% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 64272 64272 100,0% 100,0% Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2013 >40.0 db(a) >45.0 db(a) Πίνακας Π.7 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ Π.Σ. ΧΑΝΙΩΝ : Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2013 Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη οδικού κυκλοφοριακού θορύβου ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) >50.0 db(a) >55.0 db(a) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den L night L den L night < 45 1.963 12.790 3,1% 19,9% 45-50 3.013 31.510 4,7% 49,0% 50-55 10.552 6.567 16,4% 10,2% 55-60 31.103 5.779 48,4% 9,0% 60-65 5.083 6.908 7,9% 10,7% 65-70 7.073 718 11,0% 1,1% 70-75 5.370 0 8,4% 0,0% >75 115 0 0,2% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = >60.0 db(a) >65.0 db(a) >70.0 db(a) >75.0 db(a) >80.0 db(a) 64.272 64.272 100,0% 100,0% Αποκλεισμός της κυκλοφορίας στην παλαιά πόλη των Χανίων, καθώς και μελλοντικές επεμβάσεις που έχουν συμπεριληφθεί στην εγκεκριμένη κυκλοφοριακή μελέτη της πόλης. Παράλληλα έγινε ειδική θεώρηση αντιπροσωπευτικής υπόπεριοχής των Χανίων - η ιστορική περιοχή στο κέντρο της πόλης. Διαθέτει πυκνό αστικό ιστό και ένα μίγμα δραστηριοτήτων: κατοικία, ξενώνες, εμπορικά καταστήματα, ψυχαγωγικές δραστηριότητες, αρχαιολογικούς χώρους, ιστορικούς χώρους, μουσεία, παραλία. Η γενική στρατηγική που προτείνεται στο Σχέδιο Δράσης χαρακτηρίζεται από τους 3 παρακάτω άξονες: - Μείωση της οδικής κυκλοφορίας (π.χ. πεζοδρομήσεις, διαπλάτυνση πεζοδρομίων, αποθάρρυνση της χρήσης αυτοκινήτου). - Σωστή διαχείριση των ζωνών συγκρούσεων και ενίσχυση των μικτών χρήσεων και ήχων (π.χ. τουριστικές και εμπορικές Συνολικά χαμένα έτη υγιούς διαβίωσης (DALYs) λόγω κυκλοφοριακού θορύβου σε α) Χανιά και Ηράκλειο ανά 100.000 κατοίκους καθώς και (β) σε μια μέση Ευρωπαϊκή πόλη των 100.000 κατοίκων. DALYs Χανιά ανά 100.000 Ηράκλειο ανά 100.000 Μέσος όρος Ευρωπαϊκής πόλης 100.000 Ενόχληση 218 266 210 Διαταραχή ύπνου Γνωστική ανεπάρκεια Έμφραγμα μυοκαρδίου Συνολικά DALYs 421 527 320 20 23 16 35 50 22 695 865 568 δραστηριότητες ως έχουν και μείωση στις ζώνες που γειτνιάζουν με τις περιοχές αμιγούς κατοικίας). - Προώθηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Δημιουργία μίας ηχητικής ξενάγησης στην περιοχή με ζωντανή ακρόαση του ηχητικού τοπίου. Στο Σχέδιο Δράσης του ΠΣ Χανίων και σε επίπεδο περιοχής μελέτης, η έκθεση πληθυσμού στις ζώνες άνω των θεσμοθετημένων ορίων παρουσιάζει μείωση της τάξης του 3,1% και 6,1% αντίστοιχα για τους δείκτες L den & L night με περαιτέρω μειώσεις σε χαμηλότερες ζώνες. Σε ότι αφορά τις ευαίσθητες -ακουστικά- χρήσεις, αυτές πρακτικά παραμένουν ανεπηρέαστες και για τους δύο δείκτες αν και σε χαμηλότερες ζώνες παρουσιάζονται σημαντικές μειώσεις. Γίνεται η παρακάτω εκτίμηση για τα DALYs: Συνολικά χαμένα έτη υγιούς διαβίωσης (DALYs) λόγω κυκλοφοριακού θορύβου στα Χανιά πριν και μετά την εφαρμογή των Σχεδίων Δράσης DALYs Χανιά - ΣΧΘ Χανιά ΣΔ ΟΦΕΛΟΣ Ενόχληση 140 218 16 Διαταραχή ύπνου Γνωστική ανεπάρκεια Έμφραγμα μυοκαρδίου Συνολικά DALYs 270 421 32 13 20 2 23 35 5 446 695 55 194 195

Π.5. Πάτρα Πηγή: Αξιολόγηση Περιβαλλοντικού θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για το Πολεοδομικό Συγκρότημα της Πάτρας, Αναγνωστόπουλος και ΣΙΑ Ε.Ε. - Παναγιώτα Στυλιανή Καϊμάκη, Τελική Έκθεση, Μάρτιος 2014.(& Γ Ενδιάμεση) Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ.: 2013 Έτος αναφοράς Σ.Δ: 2013 Πίνακας Π.10 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, L night Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. L night (db(a)) Σύνολο κατοίκων µε ήσυχη πρόσοψη ΣΧΘ Σ (2) Μεταβολή ΣΧΘ Σ (2) Μεταβολή Αριθμός Αριθμός % Αριθμός Αριθμός % <40 123 65-58 -47,2% 1 1 0 0,0% >40-45 3.002 2.880-122 -4,1% 0 1 1 >45-50 11.408 10.885-523 -4,6% 99 97-2 -2,0% >50-55 49.249 49.285 36 0,1% 250 286 36 14,4% >55-60 79.192 82.369 3.177 4,0% 1.539 1.649 110 7,1% >60-65 23.535 23.124-411 -1,7% 8.503 9.284 781 9,2% >65-70 5.125 3.027-2.098-40,9% 3.859 2.105-1.754-45,5% >70-75 0 0 0 0 0 >75-80 0 0 0 0 0 >80 -.. 0 0 0 0 0 ΣΥΝΟΛΟ 171.634 171.635 14.251 13.423-828 Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2013 Πίνακας Π.9 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, L den Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. L den (db(a)) <55 db(a) 55-59 db(a) 60-64 db(a) 65-69 db(a) 70-74 db(a) > 75 db(a) Σύνολο κατοίκων µε ήσυχη πρόσοψη ΣΧΘ Σ (2) Μεταβολή ΣΧΘ Σ (2) Μεταβολή Αριθμός Αριθμός % Αριθμός Αριθμός % <40 16 16 0 0,0% 0 1 1 >40-45 8 1-7 -87,5% 0 0 0 >45-50 680 598-82 -12,1% 0 0 0 >50-55 6.511 6.248-263 -4,0% 0 1 1 >55-60 16.149 16.014-135 -0,8% 113 134 21 18,6% >60-65 89.719 90.124 405 0,5% 903 823-80 -8,9% >65-70 30.990 33.788 2.798 9,0% 2.065 2.574 509 24,6% >70-75 22.477 21.993-484 -2,2% 11.305 12.216 911 8,1% >75-80 5.084 2.852-2.232-43,9% 4.068 2.126-1,942-47,7% >80 -.. 0 0 0 0 0 0 ΣΥΝΟΛΟ 171.634 171.634 18.454 17.875-579 <45 db(a) 45-49 db(a) 50-54 db(a) 55-59 db(a) 60-64 db(a) 65-69 db(a) > 70 db(a) Πλήρης αξιοποίηση του ΓΠΣ Δημοτικής Ενότητας Πατρέων, το οποίο εγκρίθηκε το 2011 μετά από πολύχρονες εργασίες που περιλαμβάνουν μελέτες και έκφραση απόψεων από τοπικούς φορείς. Καθορίστηκαν 7 ήσυχες περιοχές συνολικής έκτασης 82ha (στάθμη θορύβου 65dB L den για 90% της έκτασης). Κυκλοφοριακές ρυθμίσεις στον χρονικό ορίζοντα της 5ετίας: 1. Ολοκλήρωση των έργων κατασκευής της Μικρής Περιμετρικής και μέσω αυτής του 2. οδικού ημιδακτύλιου, που μαζί με την Ελ. Βενιζέλου, τη Γ. Παπανδρέου και την Καλαβρύτων, παρακάμπτει ανατολικά την πόλη συνδέοντας το νοτιοανατολικό τμήμα της με την Εθνική Οδό στο ύψος της διασταύρωσης της Κορίνθου με την Αγίας Σοφίας. 3. Ολοκλήρωση των έργων διάνοιξης της οδού Κανακάρη έως τη συμβολή της με την Αγ. Σοφίας και την Μικρή Περιμετρική. 4. Αντιδρόμηση της οδού Κορίνθου από Εθνική Οδό έως και προς την Ελευθερίου Βενιζέλου καθώς και της οδού Κανακάρη από την Αρχιεπισκόπου Ιεροθέου έως και προς τον υπό κατασκευή κόμβο της με τη Μικρή Περιμετρική. 5. Ολοκλήρωση της Παραγλαύκιας αρτηρίας, καθώς και του ανισόπεδου κόμβου της με την παράκτια αρτηρία Ακτή Δυμαίων, προς το Νέο Λιμάνι. 6. Δράσεις -διαχειριστικού χαρακτήρα- για τη βελτίωση των κυκλοφοριακών συνθηκών, ιδιαίτερα στο κέντρο της Πάτρας, όπως είναι η διαχείριση της στάθμευσης, ο καθορισμός ωραρίων τροφοδοσίας, ο συντονισμός των σηματοδοτούμενων κόμβων, κ.λπ. 7. Η πλήρης διάνοιξη της οδού Καλαβρύτων από το ύψος της νοτίως του Νοσοκομείου έως τη λεωφ. Γλαύκου. Πρόκειται για έργο, η ολοκλήρωση του οποίου προβλέπεται σε μεταγενέστερο χρόνο. Με το προτεινόμενο Σ.Δ., επιτυγχάνεται: - Μείωση του πληθυσμού που εκτίθεται σε επίπεδα θορύβου L den > 75 db(a) κατά 44% (και σε L den > 70 db(a) κατά 10%). Αντίστοιχη μείωση του αριθμού κατοικιών στη ζώνη L den > 75 db(a) κατά 37%. Η συνολική μείωση της κατοικημένης επιφάνειας που βρίσκεται σε ζώνη L den > 70 db(a) είναι 56.000 m 2 (μείωση 9%). - Μείωση του πληθυσμού που εκτίθεται σε επίπεδα θορύβου L night > 65 db(a) κατά 41% (και σε L night > 60 κατά 9%). Αντίστοιχη μείωση του αριθμού κατοικιών στη ζώνη L night > 65 db(a) κατά 32%. Η συνολική μείωση της κατοικημένης επιφάνειας που βρίσκεται σε ζώνη L night > 60 db(a) είναι 49.000 m 2 (μείωση 8%), από την οποία το μεγαλύτερο μέρος αφορά μείωση της επιφάνειας στη ζώνη L night > 65 db(a) ( 39.500 m 2, μείωση κατά 39%). - Μείωση των ενοχλούμενων ατόμων κατά 700 άτομα και των ατόμων με διαταραχές ύπνου κατά 300 άτομα (με βάση τις προσωρινά προτεινόμενες από ΕΕ σχέσεις δόσης - επίδρασης). - Μείωση των DALYs κατά 29 (βασική εκτίμηση, με εύρος από 16 έως 101). 196 197

Π.6. Ιωάννινα Πηγή: Αξιολόγηση περιβαλλοντικού θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα Ιωαννίνων και Καβάλας, ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ Ε.Π.Ε. - ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ ΜΕΛΕΤΗΤΙΚΗ Α.Ε. - HPC - PASECO ΜΟΝΟΠΡΟΣΩΠΗ Ε.Π.Ε., Τελική Έκθεση Δ Σταδίου, Δεκέμβριος 2014 Πίνακας Π.12 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. Ζώνη Θορύβου Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L DEN Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L NIGHT (8H) Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L DEN % Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L NIGHT (8H) % Έτος εκπόνησης Σ.Χ.Θ.: 2014 Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ. & Σ.Δ.: 2013 <35db 0 0.0% 0.0% 35-40db 0 578 0.0% 0.8% 40-45db 0 15,673 0.0% 21.7% <55 db(a) 55-59 db(a) 60-64 db(a) 65-69 db(a) 70-74 db(a) > 75 db(a) <45 db(a) 45-49 db(a) 50-54 db(a) 55-59 db(a) 60-64 db(a) 65-69 db(a) > 70 db(a) 45-50db 2,444 21,286 3.4% 29.5% 50-55db 22,709 9,005 31.5% 12.5% 55-60db 16,081 7,362 22.3% 10.2% 60-65db 7,160 12,873 9.9% 17.8% 65-70db 7,694 5,227 10.7% 7.2% 70-75db 13,406 196 18.6% 0.3% 75-80db 2,668 0 3.7% 0.0% >80db 39 0 0.1% 0.0% Σύνολο Πληθυσμού σε κατοίκους και % 72,200 72,200 100.0% 100.0% Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2014 Πίνακας Π.11 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. Ζώνη Θορύβου Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L den Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L night (8hr) Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L den % Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη Lnight (8hr) % <35 db(a) 0 0 0.0% 0.0% 35-40 db(a) 0 600 0.0% 0.8% 40-45 db(a) 0 15,100 0.0% 20.9% 45-50 db(a) 1,200 21,100 1.7% 29.2% 50-55 db(a) 22,800 11,400 31.6% 15.8% 55-60 db(a) 16,500 5,300 22.9% 7.4% μετατροπή τοπικών δρόμων σε πεζοδρόμους, με κύρια αιχμή την περιοχή αναψυχής-εμπορικών καταστημάτων του κέντρου. μετατροπή οδών σε ηπίας κυκλοφορίας με μείωση ταχυτήτων και με μείωση κυκλοφορίας σε τμήμα της Χ. Τρικούπη. ελαφρά μείωση της κυκλοφορίας στη διαδρομή της προτεινόμενης κυκλικής γραμμής (δημοτικής συγκοινωνίας). σχετική μείωση ταχυτήτων στις προσβάσεις των προτεινόμενων κυκλικών κόμβων. τοποθέτηση ηχοπετασμάτων σε ευαίσθητους δέκτες (σχολεία - νοσοκομείο). αντικατάσταση οδοστρώματος με αντιθορυβικό πορώδες οδόστρωμα σε οδικά τμήματα του ΠΣ. θέσπιση ορίου ταχύτητας κατώτερης των 50 km h -1 που ισχύει σήμερα είτε συστηματική αστυνόμευση των ταχυτήτων ή και τα δύο στο νοσοκομείο Χατζηκώστα Με το Σ.Δ. εκτιμάται μείωσης έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο άνω των ισχυόντων ορίων της τάξης του 0,5 % για το L den και 0,6% για το L night. 60-65 db(a) 7,300 13,000 10.2% 18.0% 65-70 db(a) 7,800 5,500 10.8% 7.6% 70-75 db(a) 13,700 200 18.9% 0.3% 75-80 db(a) 2,700 0 3.8% 0.0% >80 db(a) 100 0 0.1% 0.0% 198 199

Π.7. Καβάλα Πηγή: Αξιολόγηση περιβαλλοντικού θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα Ιωαννίνων και Καβάλας, ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ Ε.Π.Ε. - ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ ΜΕΛΕΤΗΤΙΚΗ Α.Ε. - HPC - PASECO ΜΟΝΟΠΡΟΣΩΠΗ Ε.Π.Ε., Τελική Έκθεση Δ Σταδίου, Δεκέμβριος 2014 Πίνακας Π.14 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. Ζώνη Θορύβου Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L DEN Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L NIGHT (8H) Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L DEN % Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L NIGHT (8H) % <35db 267 0,0% 0,5% Έτος εκπόνησης Σ.Χ.Θ.: 2014 Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ. & Σ.Δ.: 2013 35-40db 0 4891 0,0% 9,3% 40-45db 198 10904 0,4% 20,8% L den Σ.Χ.Θ. <55 db(a) 55-59 db(a) 60-64 db(a) Πίνακας Π.13 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. L night Σ.Χ.Θ. 65-69 db(a) <45 db(a) 55-59 db(a) 60-64 db(a) 70-74 db(a) >5 db(a) 45-49 db(a) 50-54 db(a) 65-69 db(a) >70-74 db(a) 45-50db 3802 15183 7,2% 28,9% 50-55db 10643 11345 20,3% 21,6% 55-60db 15110 6429 28,8% 12,2% 60-65db 13258 2670 25,3% 5,1% 65-70db 6266 766 11,9% 1,5% 70-75db 2507 26 4,8% 0,0% 75-80db 682 1,3% 0,0% >80db 14 0,0% 0,0% Σύνολο Πληθυσμού σε κατοίκους και % Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2014 Κυκλοφοριακές ρυθμίσεις (εισόδου ΠΣ Καβάλας από ΕΟ Δράμας - Καβάλας). Αντιθορυβικές παρεμβάσεις (συνολική επιφάνεια πετασμάτων: 1.726 m 2, αντικατάσταση οδοστρώματος με αντιθορυβικά πορώδη οδοστρώματα σε επιλεγμένες κεντρικές αρτηρίες, αποτελεσματικότερη αστυνόμευση τήρησης ορίου ταχύτητας). 52481 52481 100,0% 100,0% Ζώνη Θορύβου Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L DEN Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L NIGHT (8H) Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L DEN % Πληθυσμιακή Κατανομή Θορύβου για τον δείκτη L NIGHT (8H) % Με το Σ.Δ. εκτιμάται μείωσης έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο άνω των ισχυόντων ορίων της τάξης του 2,2% για το L den και 1,7% για το L night. <35 db(a) 0.0% 1.0% 35-40 db(a) 0 500 0.8% 11.4% 40-45 db(a) 400 6,000 9.4% 20.7% 45-50 db(a) 4,950 10,850 20.0% 25.8% 50-55 db(a) 10,550 13,550 25.6% 20.2% 55-60 db(a) 13,500 10,600 23.2% 12.6% 60-65 db(a) 12,250 6,600 12.8% 5.1% 65-70 db(a) 6,750 2,700 5.4% 3.0% 70-75 db(a) 2,850 1,600 2.8% 0.2% 75-80 db(a) 1,450 100 0.0% 0.0% >80 db(a) 0.0% 1.0% Σύνολο Πληθυσμού σε κατοίκους και % 52,700 52,700 100.0% 100.0% 200 201

Π.8. Κέρκυρα Πηγή: Αξιολόγηση Περιβαλλοντικού Θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα Κέρκυρας & Αγρινίου, ADT - ΩΜΕΓΑ ΑΤΕ - ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ - ENVECO A.E., Στάδιο Δ Τελική Έκθεση, Φεβρουάριος 2015. (Ενδιάμεση Σχέδια Δράσης, Ιανουάριος 2015) Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ.: 2014 Έτος αναφοράς Σ.Δ.: 2014 (με ορίζοντα 2018) Πίνακας Π.16 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε αεροπορικό θόρυβο, Σ.Χ.Θ. ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & % ) L den L night L den L night < 45 285 14.852 0,9% 48,7% 45-50 7.682 7.707 25,2% 25,2% 50 55 11.461 6.096 37,5% 20,0% 55 60 5.341 1.841 17,5% 6,0% 60 65 5.018 28 16,4% 0,1% 65 70 735 0 2,4% 0,0% 70 75 2 0 0,0% 0,0% >75 0 0 0,0% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 30.524 30.524 100,0% 100,0% Η συμβολή του αερολιμένα στην έκθεση σε θόρυβο θεωρείται ασήμαντη. Δεν γίνεται εκτίμηση συνδυασμένης έκθεσης σε οδικό και αεροπορικό θόρυβο στη Σ.Χ.Θ.. Πίνακας Π.17 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού, Σ.Δ.1, με αεροδρόμιο (οδικός+αεροπορικός) ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & % ) L den L night L den L night >40.0 db(a) >45.0 db(a) >50.0 db(a) >55.0 db(a) >60.0 db(a) >65.0 db(a) >70.0 db(a) >75.0 db(a) >80.0 db(a) < 45 8 3221 0,0% 10,6% 45-50 0 4115 0,0% 13,5% 50 55 4314 7308 14,1% 23,9% 55 60 4499 7027 14,7% 23,0% 60 65 7723 5446 25,3% 17,8% 65 70 5748 3407 18,8% 11,2% 70 75 4936 0 16,2% 0,0% >75 3296 0 10,8% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = Πίνακας Π.18 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού, Σ.Δ.2, χωρίς αεροδρόμιο 30524 30524 100,0% 100,0% ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & % ) L den L night L den L night Πίνακας Π.15 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε οδικό θόρυβο, Σ.Χ.Θ. 202 ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ - NOISE ZONES ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ- POPULATION % L den L night L den L night < 45 2555 6293 8,4% 20,6% 45-50 1595 8630 5,2% 28,3% 50-55 2657 4497 8,7% 14,7% 55-60 8498 3696 27,8% 12,1% 60-65 4154 4764 13,6% 15,6% 65-70 3631 2599 11,9% 8,5% 70-75 4569 45 15,0% 0,1% >75 2865 0 9,4% 0,0% Total = 30524 30524 100,0% 100,0% Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2014 < 45 2679 7269 8,8% 23,8% 45-50 1602 8514 5,2% 27,9% 50 55 3411 3962 11,2% 13,0% 55 60 8293 3469 27,2% 11,4% 60 65 3751 4780 12,3% 15,7% 65 70 3497 2530 11,5% 8,3% 70 75 4623 0 15,1% 0,0% >75 2668 0 8,7% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = Δύο σενάρια, χωρίς και με απομάκρυνση αερολιμένα. Η επίδραση του αεροδρομίου δε θεωρείται σημαντική και δε συνίσταται απομάκρυνση χωρίς βελτίωση της οδού πρόσβασης). Κατά τα λοιπά, το Σχέδιο Δράσης, για το έτος 2018, εκπονήθηκε λαμβάνοντας υπόψη κυρίως τα εξής: 30524 30524 100,0% 100,0% - Τα προγραμματιζόμενα έργα που σχετίζονται με ρυθμίσεις οδικής κυκλοφορίας. - Τον καθορισμό μέγιστου ορίου ταχύτητας 50km h -1. - Την εκτίμηση της σχετικής αύξησης του κυκλοφοριακού στόλου το έτος 2018. Δεν σχολιάζεται η μεταβολή της έκθεσης πληθυσμού σε θόρυβο μετά την εφαρμογή των Σ.Δ. 203

Π.9. Αγρίνιο Πηγή: Αξιολόγηση Περιβαλλοντικού Θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα Κέρκυρας & Αγρινίου, ADT - ΩΜΕΓΑ ΑΤΕ - ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ - ENVECO A.E., Στάδιο Δ Τελική Έκθεση, Φεβρουάριος 2015. (Ενδιάμεση Σχέδια Δράσης, Ιανουάριος 2015) Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ.: 2014 Έτος αναφοράς Σ.Δ.: 2014 (με ορίζοντα 2018) Πίνακας Π.20 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο,σ.δ. (ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ 2018 - Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη οδικού κυκλοφοριακού θορύβου). ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & % ) L den L night L den L night < 45 44 4673 0,1% 8,5% 45-50 949 20598 1,7% 37,5% 50 55 3779 11753 6,9% 21,4% 55 60 20471 6919 37,3% 12,6% 60 65 10589 7420 19,3% 13,5% 65 70 8701 3564 15,8% 6,5% 70 75 6626 0 12,1% 0,0% >75 3768 0 6,9% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 54927 54927 100,0% 100,0% Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2014 Το Σχέδιο Δράσης, για το έτος 2018, εκπονήθηκε λαμβάνοντας υπόψη κυρίως τα εξής: >40.0 db(a) >45.0 db(a) >50.0 db(a) >55.0 db(a) Πίνακας Π.19 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. >60.0 db(a) >65.0 db(a) >70.0 db(a) >75.0 db(a) >80.0 db(a) - Τα προγραμματιζόμενα έργα που σχετίζονται με ρυθμίσεις οδικής κυκλοφορίας: Σύνδεση του Αγρινίου με την Ιόνια Οδό. Η νέα απευθείας σύνδεση (προτεινόμενη χάραξη) του Αγρινίου με την Ιόνια οδό γίνεται στον πλήρη κόμβο Αγγελοκάστρου ο οποίος πρέπει για τον λόγο αυτό να μετονομαστεί σε κόμβο Αγρινίου. Βελτίωση της Εθνικής Οδού Αγρινίου - Καρπενησίου. Τμήμα Αγρίνιο - Άγιος Βλάσσης. Κατασκευή - διάνοιξη της οδού Εθνικής Ανεξαρτησίας (από το τέλος της Β Φάσης) και για μήκος 890 μέτρα μέχρι τις εργατικές κατοικίες (Διώρυγα Δοκιμίου), καθώς και οι συναρμογές αυτής με τους κάθετους δρόμους. Άλλα έργα μικρότερης κλίμακας που μπορούν να επηρεάσουν την κυκλοφορία στο Αγρίνιο και τα οποία λαμβάνονται υπόψη στην εκτίμηση των μελλοντικών κυκλοφοριακών φόρτων: Η ανάπλαση του Παλαιού Μύλου, η ανάπλαση του παλιού Νοσοκομείου, τα έργα ανάπλασης του Πάρκου. ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & % ) L den L night L den L night < 45 43 3794 0,1% 6,9% 45-50 819 20538 1,5% 37,4% 50 55 3488 12627 6,4% 23,0% 55 60 20728 6838 37,7% 12,4% 60 65 11396 7437 20,7% 13,5% 65 70 8018 3438 14,6% 6,3% 70 75 6657 255 12,1% 0,5% >75 3778 0 6,9% 0,0% - Τον καθορισμό μέγιστου ορίου ταχύτητας 50km h -1. - Την εκτίμηση σχετικής αύξησης του κυκλοφοριακού στόλου το έτος 2018. Εκτιμάται ότι μετά την εφαρμογή του Σ.Δ. τα χαμένα χρόνια DALYs από τον περιβαλλοντικό θόρυβο στο ΠΣ Αγρινίου μειώνονται από 396 σε 344. ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 54927 54927 100,0% 100,0% 204 205

Π.10. Αθήνα-Κέντρο Πηγή: Αξιολόγηση Περιβαλλοντικού Θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα Αθήνας & Θεσσαλονίκης / Σερρών. Μελέτη Μ1: Κέντρο Αθήνας, ΣΣΕ & Περιβάλλον ΑΕ, Ε.Α.Ρ.Θ./Υ.Π.Ε.Κ.Α., Τελική Έκθεση, Δεκέμβριος 2014. (Ενδιάμεση Σχέδια Δράσης, Δεκέμβριος 2014) Έτος εκπόνησης Σ.Χ.Θ.: 2014/ Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ. & Σ.Δ.: 2013 (με ορίζοντα 2018) Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2013 Το έργο Ανάπλαση της Πανεπιστημίου και επέκταση του Τραμ με συναφείς κυκλοφοριακές ρυθμίσεις στο πλαίσιο της Ανασυγκρότησης του κέντρου της Αθήνας με άξονα την οδό Πανεπιστημίου αποτέλεσε και τη βάση της πρότασης της Υποπεριοχής ΣΔ2 με στόχο τη διαμόρφωση ήσυχων περιοχών στο κέντρο σε συνδυασμό με την επέκταση και βελτίωση συστημάτων σταθερής τροχιάς και ΜΜΜ. Επί μέρους παρεμβάσεις, για τη δημιουργία ήσυχων περιοχών. Στο Σχέδιο Δράσης του ΠΣ ΑΘΗΝΑΣ και σε επίπεδο περιοχής μελέτης, η έκθεση πληθυσμού στις ζώνες άνω των θεσμοθετημένων ορίων παρουσιάζει μείωση της τάξης του 0,1% έως και 0,3% για τους δείκτες L den & L night. Σε ότι αφορά τις ευαίσθητες -ακουστικά- χρήσεις, οι αντίστοιχες μειώσεις κυμαίνονται στο 0,5 έως 1,1% και για τους δύο δείκτες. Επίσης, εκτιμάται ότι μετά την εφαρμογή του Σ.Δ. τα χαμένα χρόνια DALYs από τον περιβαλλοντικό θόρυβο μειώνονται κατά 25. >40.0 db(a) >50.0 db(a) >60.0 db(a) >70.0 db(a) >80.0 db(a) >45.0 db(a) >55.0 db(a) >65.0 db(a) >75.0 db(a) Πίνακας Π.21 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. Π.Σ. ΑΘΗΝΑΣ: Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2013 - Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη οδικού κυκλοφοριακού θορύβου ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & % ) ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) L den L night L den L night < 45 603 4.023 0,1% 0,6% 45-50 981 7.097 0,1% 1,0% 50 55 4.495 15.044 0,6% 2,1% 55 60 9.723 234.593 1,4% 33,4% 60 65 33.514 351.361 4,8% 50,0% 65 70 372.241 66.327 53,0% 9,4% 70 75 213.380 23.648 30,4% 3,4% Πίνακας Π.22 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. >75 67.487 331 9,6% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 702.424 702.424 100,0% 100,0% Π.Σ. ΑΘΗΝΑΣ : ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ 2018 - Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη οδικού κυκλοφοριακού θορύβου ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & % ) ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) L den L night L den L night < 45 572 4.505 0,1% 0,6% 45-50 891 7.620 0,1% 1,1% 50 55 5.176 18.483 0,7% 2,6% 55 60 15.527 237.435 2,2% 33,8% 60 65 38.727 346.376 5,5% 49,3% 65 70 364.707 65.496 51,9% 9,3% 70 75 210.558 22.209 30,0% 3,2% >75 66.266 300 9,4% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 702.424 702.424 100,0% 100,0% Συνολικά χαμένα έτη υγιούς διαβίωσης (DALYs) λόγω κυκλοφοριακού θορύβου στο ΠΣ Αθήνας πριν και μετά την εφαρμογή του Σχεδίου Δράσης DALYs Αθήνα - ΣΧΘ Αθήνα ΣΔ ΟΦΕΛΟΣ Ενόχληση 3636 3628-8 Διαταραχή ύπνου Γνωστική ανεπάρκεια Έμφραγμα μυοκαρδίου Συνολικά DALYs 6316 6299-17 293 293 0 1046,3 1046,3 0 11291,3 11266,3-25 206 207

Π.11. Αθήνα-Βόρεια Πηγή: Αξιολόγηση Περιβαλλοντικού Θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα: Αθήνας (έξι μελέτες) και Θεσσαλονίκης - Σερρών (δύο μελέτες), Μελέτη Μ.3 Βόρεια Αθήνα, DENCO Σύμβουλοι Μηχανικοί ΑΕ & Νικόλαος Κωλέττης, ΚΑΠΑ, Νοέμβριος 2015 (Σ.Δ. Γ Στάδιο, Οκτώβριος 2015) Έτος εκπόνησης Σ.Χ.Θ.: 2015 Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ. & Σ.Δ.: 2014 Πίνακας Π.24 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. Π.Σ. ΒΟΡΕΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ: Σχέδιο Δράσης - Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη για το συνδυασμό οδικού και σιδηροδρομικού θορύβου ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ - NOISE ZONES ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ - POPULATION % L den L night L den L night < 45 88 15532 0,0% 5,5% 45-50 3531 136463 1,2% 48,0% 50 55 14654 64896 5,2% 22,8% 55 60 147142 34266 51,7% 12,0% 60 65 62567 25465 22,0% 9,0% 65 70 32786 7413 11,5% 2,6% 70 75 21061 425 7,4% 0,1% >75 2631 0 0,9% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ = 284460 284460 100,0% 100,0% Πίνακας Π.23 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. >40.0 db(a) >45.0 db(a) >50.0 db(a) >55.0 db(a) >60.0 db(a) >65.0 db(a) >70.0 db(a) >75.0 db(a) >80.0 db(a) Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2014 Οι συγκεκριμένες δράσεις αφορούν προγραμματιζόμενα έργα βελτίωσης και ολοκλήρωσης της υπάρχουσας κυκλοφοριακής υποδομής (έργα οδοποιίας) και πολεοδομικές παρεμβάσεις (όπως η πεζοδρόμηση και αναβάθμιση μιας περιοχής). Συγκεκριμένα ενσωματώθηκαν στο Σ.Δ. οι κάτωθι παρεμβάσεις/επεμβάσεις: - Διάνοιξη της οδού Αδριανείου, και διαμόρφωση των τεμνόμενων οδών, στο τμήμα από την οδό Κορυτσάς έως την οδό Γ. Παπανδρέου, στον Δήμο Μεταμόρφωσης. - Διάνοιξη της οδού Θεοτοκοπούλου, στο τμήμα από την οδό Γ. Παπανδρέου έως την οδό Τυμφρηστού, στον Δήμο Μεταμόρφωσης. - Διάνοιξη της οδού Μπιζανίου, στο τμήμα από την οδό Διον. Σολωμού έως την οδό Πευκών, στον Δήμο Μεταμόρφωσης. - Διάνοιξη της οδού Αγ. Βαρβάρας, έως την οδό Σωκράτους, στον Δήμο Μεταμόρφωσης. - Ολοκλήρωση της διάνοιξης και διαμόρφωσης της οδού Αναπαύσεως (προέκταση της οδού Δερβενίων), στο τμήμα από την οδό Κορίνθου έως την οδό Τατοίου, στον Δήμο Μεταμόρφωσης. - Πεζοδρόμηση της οδού Ανδρ. Παπανδρέου, στο τμήμα από την οδό Παπανικολή έως την Πλατεία Δούρου (οδοί Κολοκοτρώνη - Αγ. Γεωργίου), στον Δήμο Χαλανδρίου. Η σύγκριση Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. παρουσιάζεται ως ακολούθως: Π.Σ. ΒΟΡΕΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ : Στρατηγικός Χάρτης Θορύβου 2014 - Κατανομή πληθυσμού ανά ζώνη οδικού κυκλοφοριακού θορύβου ΖΩΝΗ ΟΔΙΚΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΚΟΥ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & % ) L den L night L den L night < 45 88 15590 0,0% 5,5% 45-50 3540 136854 1,2% 48,1% 50 55 14748 64663 5,2% 22,7% 55 60 147453 34071 51,8% 12,0% 60 65 62211 25444 21,9% 8,9% 65 70 32747 7413 11,5% 2,6% 70 75 21042 425 7,4% 0,1% >75 2631 0 0,9% 0,0% ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ - NOISE ZONES Π.Σ. ΒΟΡΕΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ: ΣΧΘ - Σχέδιο Δράσης - Συγκριτική έκθεση κατανομής πληθυσμού για το συνδυασμό οδικού και σιδηροδρομικού θορύβου ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ - COMPARATIVE POPULATION EXPOSURE SNM NAP SN vs NAP ΣΧΘ -L den ΣΧΘ-L night ΣΔ-L den ΣΔ-L night L den L night < 45 0,1% 0,5% 0,1% 0,5% 0,0% 0,0% 45-50 0,2% 25,3% 0,1% 20,9% -0,1% -4,4% 50-55 0,8% 45,1% 0,5% 47,3% -0,2% 2,2% 55-60 32,6% 17,4% 28,5% 20,4% -4,0% 3,0% 60-65 43,1% 8,8% 48,6% 8,4% 5,5% -0,4% 65-70 15,0% 2,9% 14,4% 2,6% -0,6% -0,3% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 284.460 284.460 100,0% 100,0% 70-75 7,5% 0,1% 7,0% 0,0% -0,5% -0,1% >75 0,8% 0,0% 0,7% 0,0% -0,1% 0,0% 208 209

Π.12. Αθήνα - Νότια Πηγή: Αξιολόγηση Περιβαλλοντικού θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα ΠΣ Αθήνας - Θεσσαλονίκης & Σερρών. Μελέτη Μ.5 - Ν.Αθήνα, Δ. Αναγνωστόπουλος και ΣΙΑ Ε.Ε. - Παναγιώτα Στυλιανή Καϊμάκη, ΚΑΠΑ, Νοέμβριος 2015 (Γ Στάδιο Οκτώβριος 2015) Έτος εκπόνησης Σ.Χ.Θ.: 2015 Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ. & Σ.Δ.: 2014 Πίνακας Π.26 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, L night Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ.. L night (db(a)) Σύνολο κατοίκων με ήσυχη πρόσοψη ΣΧΘ ΣΔ Μεταβολή ΣΧΘ ΣΔ Μεταβολή Αριθμός Αριθμός % Αριθμός Αριθμός % <40 44 59 15 34.1% 0 0 0 >40-45 1.506 1.507 1 0.1% 0 0 0 >45-50 4.164 3.688-476 -11.4% 0 0 0 L den - db(a) <55 55-59 60-64 65-69 70-74 > 75 L night - db(a) <45 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 > 70 >50-55 48.998 63.609 14.611 29.8% 119 0-119 -100.0% >55-60 234.155 236.772 2.617 1.1% 1.138 981-157 -13.8% >60-65 47.718 35.132-12.586-26.4% 5.129 6.291 1.162 22.7% >65-70 12.509 8.566-3.943-31.5% 3.616 3.028-588 -16.3% >70-75 351 112-239 -68.1% 0 0 0 >75-80 0 0 0 0 0 0 >80 -.. 0 0 0 0 0 0 ΣΥΝΟΛΟ 349.445 349.445 10.002 10.300 298 3.0% Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2014 Πίνακας Π.25 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, L den Σ.Χ.Θ. και Σ.Δ. L den (db(a)) Σύνολο κατοίκων με ήσυχη πρόσοψη ΣΧΘ ΣΔ Μεταβολή ΣΧΘ ΣΔ Μεταβολή Αριθμός Αριθμός % Αριθμός Αριθμός % <40 0 0 0 0 0 0 >40-45 0 0 0 0 0 0 >45-50 227 327 100 44,1% 0 0 0 >50-55 2.748 2.706-42 -1,5% 0 0 0 >55-60 6.600 6.952 352 5,3% 17 0-17 -100.0% >60-65 151.278 200.315 49.037 32,4% 318 43-275 -86.5% >65-70 137.580 101.711-35.869-26,1% 2.354 3299 945 40.1% >70-75 37.176 31.332-5.844-15,7% 12.035 11693-342 -2.8% >75-80 13.738 6.096-7.642-55,6% 4.145 2880-1265 -30.5% >80 -.. 98 6-92 -93,9% 0 4 4 ΣΥΝΟΛΟ 349.445 349.445 18.869 17.919-950 -5.0% Πλήρης αξιοποίηση του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας / Αττικής 2021 (νόμος 4277/2014, ΦΕΚ 156/Α/1.8.2014). Τα σχέδια δράσης για τον θόρυβο εντάσσονται στο Πρόγραμμα Δράσης ΡΣΑ21, που αποτελεί εξειδίκευση των απαιτούμενων ενεργειών, ρυθμίσεων, μέτρων, δράσεων και προγραμμάτων για την υποστήριξη της εφαρμογής των κατευθύνσεων και των προτεραιοτήτων του νέου Ρυθμιστικού νόμοσχεδίου Αθήνας / Αττικής 2021 (ΡΣΑ 2021). Προβλέπεται εκπόνηση ή αναθεώρηση και έγκριση των ΓΠΣ και των σχετικών τεχνικών μελετών των Ομάδων Δήμων της Υποενότητας της Νότιας Αθήνας της Χωρικής Ενότητας Αθήνας - Πειραιά, που θα συνεργαστούν για τον σκοπό αυτό. Περιλαμβάνονται οι Δήμοι του ΠΣ Νότιας Αθήνας: Παλαιού Φαλήρου (προτεραιότητα Α) και Νέας Σμύρνης, Μοσχάτου - Ταύρου, Καλλιθέας, Αγίου Δημητρίου (προτεραιότητα Β). Μεγάλος αριθμός παρεμβάσεων, πολλοί στόχοι, όπως (ενδεικτικά): - Διασφάλιση και προστασία πράσινων κοινόχρηστων ή ιδιωτικών χώρων. - Ενίσχυση της βιώσιμης κινητικότητας με προώθηση των ήπιων μορφών μετακίνησης (περπάτημα, ποδήλατο), ολοκλήρωση του συστήματος μαζικών μεταφορών σε ενιαία βάση με κορμό τα Μέσα Σταθερής Τροχιάς (ΜΣΤ) και οργάνωση του δικτύου κίνησης και στάθμευσης των ιδιωτικών αυτοκινήτων με κατάλληλα σχέδια διαχείρισης του δημόσιου χώρου. - Αναβάθμιση του Ελαιώνα, προκειμένου να αναδειχθεί ως ΣΧΘ ΣΔ Μεταβολή Ελαφρά ενοχλούμενοι 160.858 156.431-4.427 Ενοχλούμενοι 88.590 85.192-3.399 Ιδιαίτερα Ενοχλούμενοι (ΗΑ) 38.638 36.715-1.923 προνομιακή ενδιάμεση ζώνη με ισχυρές αναπτυξιακές προοπτικές. Εκτιμήθηκε μείωση των φόρτων κατά 25% και της μέσης ταχύτητας κατά 20% στην περιοχή μελέτης, με εξαίρεση τους μεγάλους οδικούς άξονες (Λ. Συγγρού, Λ. Ποσειδώνος, Λ.Κηφισού, Λ. Βουλιαγμένης, Λ. Πειραιώς, Λ. Π.Τσαλδάρη, Λ. Καλλιρόης, Λ. Λαγουμιτζή, Λ. Θησέως, Λ. Ελ.Βενιζέλου, Λ. Π.Ράλλη, Λ. Αμφιθέας, Λ.Κωνσταντινουπόλεως), όπου αναμένεται αύξηση φόρτου της τάξης του 5%. Επί μέρους παρεμβάσεις, για τη δημιουργία ήσυχων περιοχών. Καθορίστηκαν 6 ήσυχες περιοχές συνολικής έκτασης 27ha (στάθμη θορύβου 65dB L den για 70% έκτασης). Για δύο από αυτές προτείνονται ηχοπετάσματα (συνολικό μήκος 850m) και για μία άλλη κυκλοφοριακές ρυθμίσεις). Με το προτεινόμενο Σ.Δ., εκτιμήθηκε ότι επιτυγχάνεται: - Μείωση του πληθυσμού που εκτίθεται σε επίπεδα θορύβου L den > 75 db(a) κατά 56% (και σε L den > 70 db(a) κατά 27%). Αντίστοιχη μείωση του αριθμού κατοικιών στη ζώνη L den > 75 db(a) κατά 32%. - Μείωση του πληθυσμού που εκτίθεται σε επίπεδα θορύβου L night > 65 db(a) κατά 33% (και σε L night > 60 κατά 28%). Αντίστοιχη μείωση του αριθμού κατοικιών στη ζώνη L night > 65 db(a) κατά 23%. - Μείωση των ενοχλούμενων ατόμων και αυτών με διαταραχές ύπνου. ΣΧΘ ΣΔ Μεταβολή Ελαφρές διαταραχές ύπνου 136.620 133.802-2.817 Διαταραχές ύπνου 78.662 76.471-2.191 Έντονες διαταραχές ύπνου 39.264 37.923-1.342 254.546 248.196-6.350 210 211

Π.13. Πειραιάς Πηγή: Αξιολόγηση Περιβαλλοντικού θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα ΠΣ Αθήνας - Θεσσαλονίκης & Σερρών. Μελέτη Μ6 Πειραιάς», ΔΡΟΜΟΣ - Χωνιανάκη, Δεκέμβριος 2015 (Γ Στάδιο Νοέμβριος 2015). Έτος εκπόνησης Σ.Χ.Θ.: 2015 Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ. & Σ.Δ.: 2014 Πίνακας Π.28 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ., L den Έκθεση κατανομής πληθυσμού ανά ζώνη οδικού κυκλοφοριακού θορύβου L den µε την εφαρμογή των μέτρων βελτίωσης ΖΩΝΗ Ο ΙΚΟΥ ΘΟΡΥΒΟΥ db(α) L den Cnt_ L den κτίρια Sum_Ki % ΕΚΤΙΘΕΜΕΝΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ <45 db(a) 1.612 68.161 1,98% 45-50 db(a) 1.615 111.127 1,95% 50-55 db(a) 8.228 140.956 7,96% 55-60 db(a) 26.025 63.882 28,79% 60-65 db(a) 27.230 33.312 34,13% 65-70 db(a) 11.164 11.725 14,85% 70-75 db(a) 4.971 2.142 7,50% >75 db(a) 1.646 98 2,84% ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΠΣ Μ.6 - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 431.409 Έκθεση κατανομής πληθυσμού ανά ζώνη οδικού κυκλοφοριακού θορύβου L den χωρίς την εφαρμογή των μέτρων βελτίωσης ΖΩΝΗ Ο ΙΚΟΥ ΘΟΡΥΒΟΥ db(α) L den Cnt_ L den κτίρια Sum_Ki % ΕΚΤΙΘΕΜΕΝΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ <45 db(a) 877 5.420 1,26% 45-50 db(a) 3.101 16.402 3,80% 50-55 db(a) 9.697 43.675 10,12% 55-60 db(a) 22.533 114.267 26,49% 60-65 db(a) 22.028 123.724 28,68% 65-70 db(a) 12.648 73.868 17,12% 70-75 db(a) 6.063 37.411 8,67% >75 db(a) 2.418 16.642 3,86% 431.409 <45dB(A) 45-50dB(A) 50-55dB(A) 55-60dB(A) 60-65dB(A) 65-70dB(A) 70-75dB(A) >75dB(A) Πίνακας Π.29 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ., L night Έκθεση κατανομής πληθυσμού ανά ζώνη οδικού κυκλοφοριακού θορύβου L night µε την εφαρμογή των μέτρων βελτίωσης ΖΩΝΗ Ο ΙΚΟΥ ΘΟΡΥΒΟΥ db(α) Lnight Cnt_ L night Sum_Ki % ΕΚΤΙΘΕΜΕΝΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Πίνακας Π.27 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ 212 Ζώνη θορύβου db(a) Κατανομή πληθυσμού ανά δείκτη θορύβου (αριθμός κατοίκων & %) L den L night L den L night <45 25.234 100.086 5,85% 23,20% 45-50 23.207 100.907 5,38% 23,39% 50-55 49.252 123.685 11,42% 28,67% 55-60 122.027 57.053 28,29% 13,22% 60-65 122.332 34.780 28,36% 8,06% 65-70 51.743 12.262 11,99% 2,84% 70-75 28.255 2.504 6,55% 0,58% >75 9.353 126 2,17% 0,03% Σύνολο 431.403 431.403 100,00% 100,00% <45 db(a) 14.773 115.167 26,70% 45-50 db(a) 23.416 108.459 25,14% 50-55 db(a) 26.557 114.533 26,55% 55-60 db(a) 11.328 54.310 12,59% 60-65 db(a) 5.353 28.007 6,49% 65-70 db(a) 1.864 9.256 2,15% 70-75 247 1.579 0,37% >75 db(a) 2 98 0,02% Έκθεση κατανομής πληθυσμού ανά ζώνη οδικού κυκλοφοριακού θορύβου L night χωρίς την εφαρμογή των μέτρων βελτίωσης ΖΩΝΗ Ο ΙΚΟΥ ΘΟΡΥΒΟΥ db(α) Lnight Cnt_ L night Sum_Ki % ΕΚΤΙΘΕΜΕΝΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ <45 db(a) 12.838 100.086 29,67% 45-50 db(a) 21.786 100.907 32,57% 50-55 db(a) 28.679 123.685 24,45% 55-60 db(a) 11.900 57.053 9,09% 60-65 db(a) 6.648 34.780 3,44% 65-70 db(a) 2.469 12.262 0,73% 70-75db(A) 392 2.504 0,05% >75 db(a) 3 126 0,03% 213

Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2014 Π.14. Θεσσαλονίκη - Νεάπολη Θεσσαλονίκης Στο πλαίσιο του σχεδίου δράσης στο ΠΣ Μ6 Πειραιάς, οι βασικές επιλογές σχεδιασμού του ΣΔ2 είναι οι ακόλουθες: αντιθορυβικές παρεμβάσεις - ηχοπετάσματα προστασία - ανάδειξη ήσυχων πράσινων περιοχών προστασία, ανάδειξη ήσυχων περιοχών με συνδυαστικό χαρακτήρα πράσινου» - αστικού - πολιτιστικού τύπου προστασία, ανάδειξη ήσυχων αστικών περιοχών πρόταση ανάπτυξης βασικού δικτύου κίνησης πεζών (δίκτυο κορμός ) με στόχο τη μείωση χρήσης ΙΧ στην κατεύθυνση του κυρίου όγκου μετακινήσεων πρόταση ανάπτυξης δικτύου κίνησης πεζών με στόχο τη δημιουργία διαδρομών σε κλίμακα δημοτικής ενότητας για την εξυπηρέτηση των κατοίκων και μείωση χρήσης ΙΧ δημιουργία δικτύου οδών ήπιας κυκλοφορίας ή/και πεζοδρόμηση οδών για ενίσχυση της χρήσης ήπιων μέσων μετακίνησης και την εξασφάλιση μιας ήσυχης περιοχής στην πολύβουη κεντρική περιοχή του δήμου πεζοδρόμηση οδών για δημιουργία, σε συνδυασμό και με τα ανωτέρω, πολιτιστικής διαδρομής κυκλοφοριακές ρυθμίσεις και παρεμβάσεις Επιπλέον στο πλαίσιο του ΣΔ2 περιλαμβάνονται γενικότερες προτάσεις που αφορούν: θεσμικά μέτρα (Όρια, δείκτες, {απολυτές τιμές/ κατευθύνσεις/ οδηγίες} σε σχέση με τα επίπεδα θορύβου, χρήσεις γης κλπ.). κανονιστικά μέτρα (κυκλοφοριακές ρυθμίσεις, κλπ.). μέτρα και πολιτικές για την αποθάρρυνση ή ενθάρρυνση δραστηριοτήτων. Συνολικά ηχοπετάσματα: 2000m σε σχολεία συν 689m σε οικιστικές περιοχές. Πρόταση για πρόβλεψη μειωμένων ορίων L night για τις αστικές περιοχές. Πηγή: Αξιολόγηση περιβαλλοντικού θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα Αθήνας - Θεσσαλονίκης & Σερρών - Μελέτη Μ.7: Δήμοι Θεσσαλονίκης & Νεάπολης Θεσσαλονίκης, TREDIT S.A. - Ι.Κ.ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, Τελική Έκθεση, Μάϊος 2015. (Γ Στάδιο Φεβρουάριος 2015) Έτος εκπόνησης Σ.Χ.Θ.: 2014 Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ. & Σ.Δ.: 2014 (ορίζοντας 2018) >40.0 db(a) >45.0 db(a) >50.0 db(a) >55.0 db(a) >60.0 db(a) >65.0 db(a) >70.0 db(a) >75.0 db(a) >80.0 db(a) Εκτίμηση DALYs λόγω οδικού θορύβου: Καρδιαγγειακά νοσήματα Διαταραχές Ύπνου Δήμος DALYs Δήμος DALYs Αιγάλεω 128,5 Αγίας Βαρβάρας 54,3 Κορυδαλλού 109,7 Νίκαιας - Αγίου Ιωάννη Ρέντη 214,5 Πειραιά 267,6 Χαϊδαρίου 83,6 Αιγάλεω 350 Αγίας Βαρβάρας 138 Κορυδαλλού 306 Νίκαιας - Αγίου Ιωάννη Ρέντη 538 Πειραιά 660 Χαϊδαρίου 205 Πίνακας Π.30 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Χ.Θ. ΠΣ 6 ΠΕΙΡΑΙΑΣ 858,2 ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & % ) Υψηλά ενοχλούμενοι Δήμος DALYs Αιγάλεω 179 Αγίας Βαρβάρας 72 Κορυδαλλού 154 Νίκαιας - Αγίου Ιωάννη Ρέντη 281 Πειραιά 332 Γνωστική Ανεπάρκεια Δήμος DALYs Αιγάλεω 816 Αγίας Βαρβάρας 410 Κορυδαλλού 666 Νίκαιας - Αγίου Ιωάννη Ρέντη 1548 Πειραιά 1401 L den L night L den L night < 45 227 9.514 0,1% 2,4% 45-50 3.660 111.383 0,9% 28,6% 50-55 6.710 121.040 1,7% 31,0% 55-60 118.692 79.030 30,4% 20,3% 60-65 132.448 43.540 34,0% 11,2% 65-70 77.542 25.048 19,9% 6,4% 70-75 39.555 509 10,1% 0,1% >75 11.230 0 2,9% 0,0% Χαϊδαρίου 103 Χαϊδαρίου 579 ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 390.064 390.064 100,0% 100,0% 214 215

Πίνακας Π.31 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε θόρυβο, Σ.Δ. ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & % ) L den L night L den L night Π.15. Καλαμαριά Θεσσαλονίκης Πηγή: Αξιολόγηση περιβαλλοντικού θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα Θεσσαλονίκης-Σερρών Μ.8 ΔΗΜΟΙ ΣΕΡΡΩΝ και ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΣ, Κ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ Ε.Π.Ε. - Δ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ, Τελική Έκθεση, Νοέμβριος 2015 (Γ Στάδιο, Οκτώβριος 2015) < 45 272 10.869 0,1% 2,8% 45-50 4.179 113.109 1,1% 29,0% 50 55 7.324 118.634 1,9% 30,4% 55 60 116.611 82.552 29,9% 21,2% 60 65 132.671 44.850 34,0% 11,5% 65 70 79.557 20.050 20,4% 5,1% 70 75 44.345 0 11,4% 0,0% >75 5.105 0 1,3% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 390.064 390.064 100,0% 100,0% Έτος εκπόνησης Σ.Χ.Θ.: 2015 Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ. & Σ.Δ.: 2014 Συμπεριλήφθηκε και ο ΔΑ Μακεδονία Πίνακας Π.32 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε οδικό και αεροπορικό θόρυβο, Σ.Χ.Θ., μόνο 4m, εκτεθειμένη πρόσοψη ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den /L night L den L night L den L night 45-50 0 200 0,0% 0,9% Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 2014 (έτος στόχος 2018) Το Σχέδιο Δράσης, για το έτος 2018, εκπονήθηκε με παραδοχή - εκτίμηση για τις σημαντικές αλλαγές στο οδικό δίκτυο της περιοχής μελέτης, οι οποίες ρεαλιστικά θα έχουν υλοποιηθεί το έτος στόχο 2018. Το σύνολο των έργων που σχεδιάζονται από διάφορους φορείς για την περιοχή μελέτης και για όλα τα μέσα μεταφοράς, σε χρονικό ορίζοντα 5ετίας, εκτός από τη βασική γραμμή του μετρό και τις παρεμβάσεις που προβλέπονται από τα έργα ανάπλασης στην κεντρική περιοχή του Δήμου Θεσσαλονίκης περιλαμβάνει όλες τις προτάσεις που έστειλε ο Δήμος Θεσσαλονίκης. Περιλαμβάνονται έργα ανάπλασης: - Η πλατεία Χρηματιστηρίου - Η Πλατεία Ελευθερίας - Ο Άξονας Αγίας Σοφίας - Αχειροποιήτου Προτάθηκαν κυκλοφοριακές παρεμβάσεις και διάφορα διαχειριστικά μέτρα με στόχο τη μείωση της ταχύτητας και την αύξηση της χρήσης ΜΜΚ: Εκτίμηση συνολικών DALYs λόγω οδικού θορύβου - εκτίμηση βελτίωσης λόγω Σ.Δ.: DALYS Θεσσαλονίκη/ Νεάπολη -ΣΧΘ Θεσσαλονίκη/ Νεάπολη -ΣΔ ΟΦΕΛΟΣ Ενόχληση 1250 1231 19 Διαταραχή ύπνου Γνωστική ανεπάρκεια Έμφραγμα μυοκαρδίου Συνολικά DALYS 2255 2217 38 98 96 2 243,7 215,3 28,4 3846,7 3759,3 87,4 50 55 0 8.600 0,0% 37,2% 55 60 400 11.100 1,7% 48,1% 60 65 11.600 2.900 50,7% 12,6% 65 70 8.300 300 36,2% 1,3% 70 75 2.500 0 10,9% 0,0% >75 100 0,4% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = ΣΥΝΟΛIΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Π.Σ. ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΣ 22.900 23.100 100,0% 100,0% 91.518 91.518 Πίνακας Π.33 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε οδικό και αεροπορικό θόρυβο, Σ.Χ.Θ., στην πιο εκτεθειμένη πρόσοψη σε όλους τους ορόφους ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den /L night L den L night L den L night 45-50 0 1.300 0,0% 1,4% 50 55 0 43.500 0,0% 47,5% 55 60 3.400 37.100 3,7% 40,5% 60 65 52.100 9.200 57,1% 10,0% 65 70 27.900 500 30,6% 0,5% 70 75 7.700 0 8,4% 0,0% >75 200 0 0,2% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = ΣΥΝΟΛIΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Π.Σ. ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΣ 91.300 91.600 100,0% 100,0% 91.518 91.518 216 217

Πίνακας Π.34 Σύγκριση Έκθεσης Πληθυσμού σε Σ.Χ.Θ. (Στάδιο Β) και Σ.Δ. (Στάδιο Γ) Ζώνη θορύβου (db) Μεταβολή επηρεαζόμενου πληθυσμού ανά ζώνη συνολικού θορύβου για τους δείκτες θορύβου L den & L night σε ύψος 4 m από το έδαφος στην πιο εκτεθειμένη πρόσοψη στο Π.Σ. Καλαμαριάς L den Στάδιο Β Στάδιο Γ Μεταβολή (Γ Β) Κάτοικοι % Ζώνη θορύβου (db) Κάτοικοι % Κάτοικοι 55-60 400 1,75% 55-60 4.300 18,78% 3.900 60-65 11.600 50,85% 60-65 14.600 63,76% 3.000 65-70 8.300 36,39% 65-70 3.500 15,28% -4.800 70-75 2.500 10,96% 70-75 500 2,18% -2.000 > 75 10 0,04% > 75 0 0,00% -10 Σύνολο 22.810 Σύνολο 22.900 Ζώνη θορύβου(db) L night Στάδιο Β Στάδιο Γ Μεταβολή (Γ Β) Κάτοικοι % Ζώνη θορύβου (db) Κάτοικοι % Κάτοικοι 45-50 200 0,87% 45-50 1.400 6,11% 1.200 50-55 8.600 37,23% 50-55 14.800 64,63% 6.200 55-60 11.100 48,05% 55-60 6.000 26,20% -5.100 60-65 2.900 12,55% 60-65 700 3,06% -2.200 65-70 300 1,30% 65-70 0 0,00% -300 > 70 0 0,00% > 70 0 0,00% 0 Σύνολο 23.100 Σύνολο 22.900 Ζώνη θορύβου (db) Μεταβολή επηρεαζόμενου πληθυσμού ανά ζώνη συνολικού θορύβου για τους δείκτες θορύβου L den & L night στην πιο εκτεθειμένη πρόσοψη στο Π.Σ. Καλαμαριάς L den Στάδιο Β Στάδιο Γ Μεταβολή (Γ Β) Κάτοικοι % Ζώνη θορύβου (db) Κάτοικοι % Κάτοικοι 55-60 3.400 3,72% 55-60 25.800 28,19% 22.400 60-65 52.100 56,93% 60-65 52.100 56,93% 0 65-70 27.900 30,49% 65-70 12.100 13,22% -15.800 70-75 7.700 8,41% 70-75 1.200 1,31% -6.500 > 75 200 0,22% > 75 0 0,00% Σύνολο 91.300 Σύνολο 91.200 Συνολικός πληθυσμός 91.518 Συνολικός πληθυσμός 91.518-200 Σύνοψη Σχεδίου Δράσης Έγιναν κυκλοφοριακές θεωρήσεις που περιλαμβάνουν λειτουργικές αλλαγές σε οδικά τμήματα των δυο ΠΣ, τους δρόμους ήπιας κυκλοφορίας εντός των ήσυχων περιοχών, προτάσεις σχετικές με τις ταχύτητες κυκλοφορίας των οχημάτων και σχετικά με την τήρηση του ορίου ταχύτητας. Τα μέτρα μείωσης θορύβου που προτάθηκαν και περιελήφθησαν στα Σ.Δ. είναι συνοπτικά: - τήρηση ορίων ταχύτητας (σωστή τήρηση κανόνων Κ.Ο.Κ.), βάσει ταξινόμησης του κάθε οδικού τμήματος - αλλαγή κατηγορίας οδικών τμημάτων πλησίον ευαίσθητων χρήσεων, ως οδικά τμήματα ήπιας κυκλοφορίας - αλλαγή επιφάνειας κυκλοφορίας των οχημάτων, με χρήση ηχοαπορροφητικής ασφάλτου (για μεταβολές οδικών τμημάτων, επαναστρώσεις οδικών τμημάτων στο μέλλον) - εγκατάσταση ηχοπετασμάτων, αφενός εμπρός από ευαίσθητες χρήσεις όπου είχαν εκτιμηθεί υψηλά επίπεδα θορύβου και αφετέρου σε θέσεις πιλοτικής εφαρμογής μέτρων. Με βάση τις υφιστάμενες και υπό θεσμοθέτηση χρήσεις της περιοχής, προσδιορίστηκαν δυο περιοχές που είναι θεσμοθετημένοι χώροι πρασίνου-ελεύθεροι χώροι-χώροι αναψυχής. Η μια περιοχή είναι το πρώην Στρατόπεδο Κόδρα 425 στρ. (Ήσυχη περιοχή 1) και η άλλη είναι ο χώρος πρασίνου νότια του Στρατοπέδου Νταλίπη 146 στρ. (Ήσυχη περιοχή 2). Οι εν λόγω εκτάσεις, έχουν επιφάνεια μεγαλύτερη των 20 ha και στο μεγαλύτερο ποσοστό της έκτασης έχουν L den < 60 dba και L night < 50 dba. Ως ήσυχη περιοχή με αστική χρήση προτάθηκε σε προκαταρκτικό επίπεδο συνολική έκταση 54 στρ. νότια του Στρατοπέδου Νταλίπη (Ήσυχη περιοχή 3). Η έκταση αυτή είναι σαφώς μεγαλύτερη των 20 ha. Τα στοιχεία ηχομετρήσεων καθώς και η προσομοίωση με το υπολογιστικό μοντέλο θορύβου επιβεβαίωσαν ότι, στο μεγαλύτερο ποσοστό της έκτασής της, επιτυγχάνεται τιμή του δείκτη L den < 60 dba και του δείκτη L night < 50 dba. Ζώνηθορύβου (db) L night Στάδιο Β Στάδιο Γ Μεταβολή (Γ Β) Κάτοικοι % Ζώνη θορύβου (db) Κάτοικοι % Κάτοικοι 45-50 1.300 1,42% 45-50 10.100 11,04% 8.800 50-55 43.500 47,53% 50-55 60.000 65,56% 16.500 55-60 37.100 40,54% 55-60 19.700 21,53% -17.400 60-65 9.200 10,05% 60-65 1.600 1,75% -7.600 65-70 500 0,55% 65-70 0 0,00% -500 > 70 0 0,00% > 70 0 0,00% Σύνολο 91.600 Σύνολο 91.400 Συνολικός πληθυσμός 91.518 Συνολικός πληθυσμός 91.518 0 218 219

Π.16. Σέρρες Πηγή: Αξιολόγηση περιβαλλοντικού θορύβου στο πλαίσιο εφαρμογής της οδηγίας 2002/49/ΕΚ για τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα Θεσσαλονίκης-Σερρών Μ.8 ΔΗΜΟΙ ΣΕΡΡΩΝ και ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΣ, Κ. ΗΛΙ- ΟΠΟΥΛΟΣ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ Ε.Π.Ε. - Δ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ, Τελική Έκθεση, Νοέμβριος 2015 (Γ Στάδιο, Οκτώβριος 2015) Έτος εκπόνησης Σ.Χ.Θ.: 2015 Έτος αναφοράς Σ.Χ.Θ. & Σ.Δ.: 2014 Πίνακας Π.36 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε οδικό θόρυβο, Σ.Χ.Θ., στην πιο εκτεθειμένη πρόσοψη σε όλους τους ορόφους ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) Lden/Lnight Lden Lnight Lden Lnight 45-50 0 8.800 0,0% 15,9% 50 55 0 29.400 0,0% 53,0% 55 60 6.200 12.300 11,0% 22,2% 60 65 28.100 4.100 50,0% 7,4% 65 70 15.600 900 27,8% 1,6% 70 75 5.100 0 9,1% 0,0% >75 1.200 0 2,1% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 56.200 55.500 100,0% 100,0% ΣΥΝΟΛIΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Π.Σ. ΣΕΡΡΩΝ 57.878 57.878 Δείκτης L den (db) Πίνακας Π.35 Εκτίμηση Έκθεσης Πληθυσμού σε οδικό θόρυβο, Σ.Χ.Θ., μόνο 4m, εκτεθειμένη πρόσοψη ΖΩΝΗ ΘΟΡΥΒΟΥ dβ(α) ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΔΕΙΚΤΗ ΘΟΡΥΒΟΥ (κάτοικοι & %) L den /L night L den L night L den L night 45-50 0 2.700 0,0% 15,4% 50 55 0 9.100 0,0% 52,0% 55 60 2.100 4.200 11,9% 24,0% 60 65 8.300 1.200 46,9% 6,9% 65 70 5.400 300 30,5% 1,7% 70 75 1.500 0 8,5% 0,0% >75 400 0 2,3% 0,0% 35-40 40-45 45-50 50-55 55-60 60-65 65-70 70-75 75-80 > 80 Πίνακας Π.37α Σύγκριση Έκθεσης Πληθυσμού σε Σ.Χ.Θ. (Στάδιο Β) και Σ.Δ. (Στάδιο Γ) Ζώνη θορύβου (db) Μεταβολή επηρεαζόμενου πληθυσμού ανά ζώνη συνολικού θορύβου για τους δείκτες θορύβου L den & L night σε ύψος 4,0 m από το έδαφος στην πιο εκτεθειμένη πρόσοψη στο Π.Σ. Σερρών L den Στάδιο Β Στάδιο Γ Μεταβολή (Γ Β) Κάτοικοι % Ζώνη θορύβου (db) Κάτοικοι % Κάτοικοι 55-60 2.100 11,86% 55-60 6.400 50,00% 4.300 60-65 8.300 46,89% 60-65 5.100 39,84% -3.200 65-70 5.400 30,51% 65-70 1.100 8,59% -4.300 70-75 1.500 8,47% 70-75 200 1,56% -1.300 > 75 400 2,26% > 75 0 0,00% -400 Σύνολο 17.700 Σύνολο 12.800 Ζώνη θορύβου (db) L night Στάδιο Β Στάδιο Γ Μεταβολή (Γ Β) Κάτοικοι % Ζώνη θορύβου (db) Κάτοικοι % Κάτοικοι 45-50 2.700 0,87% 45-50 6.700 56,30% 4.000 50-55 9.100 37,23% 50-55 4.200 35,29% -4.900 55-60 4.200 48,05% 55-60 800 6,72% -3.400 60-65 1.200 12,55% 60-65 200 1,68% -1.000 65-70 300 1,30% 65-70 0 0,00% -300 > 70 0 0,00% > 70 0 0,00% 0 Σύνολο 17.500 Σύνολο 11.900 ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ σε κατοίκους και % αναλογία ανά ζώνη θορύβου = 17.700 17.500 100,0% 100,0% ΣΥΝΟΛIΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Π.Σ. ΣΕΡΡΩΝ 57.878 57.878 220 221

Πίνακας Π.37β Σύγκριση Έκθεσης Πληθυσμού σε Σ.Χ.Θ. (Στάδιο Β) και Σ.Δ. (Στάδιο Γ) Βιβλιογραφία Ζώνη θορύβου (db) Μεταβολή επηρεαζόμενου πληθυσμού ανά ζώνη συνολικού θορύβου για τους δείκτες θορύβου L den & L night στην πιο εκτεθειμένη πρόσοψη στο Π.Σ. Σερρών L den Στάδιο Β Στάδιο Γ Μεταβολή (Γ Β) Κάτοικοι % Ζώνη θορύβου (db) Κάτοικοι % Κάτοικοι 55-60 6.200 10,71% 55-60 20.500 35,42% 14.300 60-65 28.100 48,55% 60-65 14.500 25,05% -13.600 65-70 15.600 26,95% 65-70 2.900 5,01% -12.700 70-75 5.100 8,81% 70-75 500 0,86% -4.600 > 75 1.200 2,07% > 75 0 0,00% Σύνολο 56.200 Σύνολο 38.400 Συνολικός πληθυσμός Ζώνη θορύβου (db) 57.878 Συνολικός πληθυσμός L night 57.878-1.200 Στάδιο Β Στάδιο Γ Μεταβολή (Γ Β) Κάτοικοι % Ζώνη θορύβου (db) Κάτοικοι % Κάτοικοι 45-50 8.800 15,20% 45-50 21.600 37,32% 12.800 50-55 29.400 50,80% 50-55 11.600 20,04% -17.800 55-60 12.300 21,25% 55-60 2.100 3,63% -10.200 60-65 4.100 7,08% 60-65 400 0,69% -3.700 65-70 900 1,55% 65-70 0 0,00% -900 > 70 0 0,00% > 70 0 0,00% Σύνολο 55.500 Σύνολο 35.700 Συνολικός πληθυσμός Σύνοψη Σχεδίου Δράσης 57.878 Μέτρα μείωσης θορύβου που προτάθηκαν αφορούν τις εξής κατηγορίες: 1. Τήρηση ορίων ταχύτητας 2. Αλλαγή κατηγορίας οδικών τμημάτων 3. Αλλαγή επιφανείας κυκλοφορίας οδών Συνολικός πληθυσμός 57.878 0 ΕΛΛΗΝΙΚH Αττική Οδός, 2010. α) Μελέτη Χαρτογράφησης Οδικού Κυκλοφοριακού Θορύβου και Εκπόνησης Σχεδίων Δράσης Αντιμετώπισης σχετικών προβλημάτων στην Αττική Οδό, ΣΣΕ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Α.Ε., Αττική Οδός Α.Ε., Φάση Β, ΣΧΘ 2008, Μάρτιος 2010. β) Μελέτη Χαρτογράφησης Οδικού Κυκλοφοριακού Θορύβου και Εκπόνησης Σχεδίων Δράσης Αντιμετώπισης σχετικών προβλημάτων στην Αττική Οδό, ΣΣΕ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Α.Ε., Αττική Οδός Α.Ε., Τεχνική Έκθεση, Ιούλιος 2010. Εγνατία Οδός, 2015. Εκπόνηση μελέτης ετήσιων ηχομετρήσεων και χαρτογραφήσεων - αναλύσεων του περιβαλλοντικού δείκτη Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο στη ζώνη διέλευσης της Εγνατίας Οδού και των Κάθετων Αξόνων της - Κωδ. Αναφοράς 5211, ΕΟΑΕ. ΑΕ, ΦΩΤΕΙΝΗ ΧΩΝΙΑΝΑΚΗ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ, Δεκέμβριος 2015. Εγνατία Οδός, 2018. Παρατηρητήριο Εγνατίας Οδού, Ιστοσελίδα Περιβαλλοντικός Δείκτης ENV01: Έκθεση πληθυσμού σε θόρυβο (http://observatory.egnatia.gr/02_indicators/02_env01. htm). ΕΕ, 2013. Απόφαση αριθ. 1386/2013/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 20 ής Νοεμβρίου 2013 σχετικά με γενικό ενωσιακό πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον έως το 2020 Ευημερία εντός των ορίων του πλανήτη μας. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης L 354, 28.12.2013, σελ. 171-200. ΕΚ, 2002. Οδηγία 2002/49/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 25 ης Ιουνίου 2002 σχετικά με την αξιολόγηση και τη διαχείριση του περιβαλλοντικού θορύβου. Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, L 189, 18.7.2002, σελ. 12-25. ΕΕ, 2015. Οδηγία (ΕE) 2015/996 της Επιτροπής, της 19ης Μαΐου 2015, για τη θέσπιση κοινών μεθόδων αξιολόγησης του θορύβου σύμφωνα με την οδηγία 2002/49/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου. Επίσηµη Εφηµερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 168, 1.7.2015, σελ. 1-823. ΥΠΕΝ, 2018. Ιστοσελίδα Θόρυβος και Ακτινοβολίες και επί μέρους Χ.Θ. από Πολεοδομικά Συγκροτήματα, από Οδικές μεταφορές και του Διεθνούς Αερολιμένα Αθηνών. (http://www. ypeka.gr/default.aspx?tabid=265&language=el-gr). ΞΕΝOΓΛΩΣΣΗ EC, 2002. European Commission position paper on dose response relationships between transportation noise and annoyance. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities. EC, 2004. European Commission Working Group on Health & Socio-Economic Aspects (EC WG HSEA) position paper on Dose-Effect Relationships for Night Time Noise. 11 November 2004. EEA, 2010. Good practice guide on noise exposure and potential health effects. Technical report No 11/2010. http:// www.eea.europa.eu/publications/good-practice-guide-on-noise. WHO - JRC, 2011. Burden of disease from environmental noise, Quantification of healthy life years lost in Europe, http://www. euro.who.int/ data/assets/pdf_file/0008/136466/e94888.pdf. EEA, 2014. Noise in Europe 2014 Report No 10/2014. http:// www.eea.europa.eu/publications/noise-in-europe-2014. ΕΕΑ, 2017α. Environmental indicator report 2017 in support to the monitoring of the Seventh Environment Action Programme. Report No 21/2017, doi:10.2800/905696. https://www.eea.europa.eu/publications/environmentalindicator-report-2017. ΕΕΑ, 2017β. Annual Indicator Report Series (AIRS), Environment and health, Environmental noise, EEA AIRS_ PO3.5. EEA, 2017γ. Managing exposure to noise in Europe. EEA Briefing 1/2017. https://www.eea.europa.eu/themes/human/ noise/sub-sections/noise-in-europe-updated-populationexposure EEA, 2017δ. Population exposure to environmental noise, Indicator Assessment Data and maps, TERM 005/ CSI 051, December 2017. https://www.eea.europa.eu/data-and-maps/ indicators/exposure-to-and-annoyance-by-2/assessment-1. Blanes N, Fons J, Houthuijs D, Swart W, de la Maza MS, Ramos MJ, et al. 2016. Noise in Europe 2017: updated assessment. ETC/ACM, Bilthoven, The Netherlands. https://acm.eionet.europa.eu/reports/docs/etcacm_ TP_2016_13_NoiseInEurope2017.pdf. WHO, 2009. Night noise guidelines for Europe. Copenhagen, World Health Organization Regional Office for Europe. http://www.euro.who.int/ data/assets/pdf_file/0017/43316/ E92845.pdf WHO - JRC, 2011. Burden of disease from environmental noise, Quantification of healthy life years lost in Europe. http://www.euro.who.int/ data/assets/pdf_file/0008/136466/ e94888.pdf. 222 223

4 Διαχείριση Υδατικών Πόρων

1. Εισαγωγή Τις τελευταίες δεκαετίες, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, έχει θεσπιστεί ένα ευρύ φάσμα νομοθετημάτων που συνθέτουν το σύγχρονο ευρωπαϊκό περιβαλλοντικό πρότυπο, το πλαίσιο του οποίου αποτυπώνεται, μεταξύ άλλων, στα εκάστοτε προγράμματα δράσης για το περιβάλλον. 1 Oι θεματικές στρατηγικές για συγκεκριμένους τομείς ως αντίληψη της περιβαλλοντικής πολιτικής της Ε.Ε. αφορούν πλέον θέματα τομείς εισάγοντας μια περισσότερο μακροπρόθεσμη προσέγγιση καθορισμού σαφών περιβαλλοντικών στόχων με συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα. Το νερό ως φυσικός πόρος δεν αντιμετωπίζεται πλέον αποσπασματικά υπό το πρίσμα των παραγωγικών δραστηριοτήτων που εξαρτώνται από αυτόν ή ως προς την αντιμετώπιση συγκεκριμένων ρύπων που τον επιβαρύνουν αλλά σαν μια ενιαία περιβαλλοντική συνιστώσα που πρέπει να τύχει ολοκληρωμένης διαχείρισης προκειμένου να προστατευθεί ποιοτικά και ποσοτικά. Το νερό δεν είναι ένα εμπορεύσιμο αγαθό αλλά ένα δημόσιο αγαθό κοινής ωφέλειας, στο οποίο όμως η πρόσβαση δεν μπορεί να είναι ανεξέλεγκτη. Απαιτεί συνετή διαχείριση, με στόχο την ικανοποίηση των πολλών και συχνά αντικρουόμενων χρήσεών του. Για την επίτευξη μιας συνετής διαχείρισης είναι απαραίτητη μια ολοκληρωμένη προσέγγιση που δεν αντιμετωπίζει τις εκάστοτε χρήσεις αποσπασματικά, αλλά σε αλληλεξάρτηση μεταξύ τους. Μια προσέγγιση που επιπλέον λαμβάνει σοβαρά υπόψη, όχι μόνο τις ανθρώπινες απαιτήσεις σε νερό, αλλά και τις απαιτήσεις των οικοσυστημάτων. Η υλοποίηση της προαναφερόμενης περιβαλλοντικής πολιτικής των θεματικών στρατηγικών αποτυπώνεται σε θεσμικό επίπεδο σε τρεις βασικές Οδηγίες που αφορούν: α. στη διαχείριση και προστασία των εσωτερικών (υπόγειων και επιφανειακών), μεταβατικών και παράκτιων υδάτων (Οδηγία 2000/60/ΕΚ «για τη θέσπιση ενός πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων»), β. στη διαχείριση και προστασία των θαλάσσιων υδάτων (Οδηγία 2008/56/ΕΚ «περί πλαισίου κοινοτικής δράσης στο πεδίο της πολιτικής για το θαλάσσιο περιβάλλον (Οδηγία-Πλαίσιο για τη θαλάσσια στρατηγική») και γ. στην αξιολόγηση και διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας (Οδηγία 2007/60/ΕΚ «για την αξιολόγηση και τη διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας»). Οι προαναφερόμενες Οδηγίες αποτελούν νομοθετικά εργαλεία ή άλλως τον κυρίως κορμό αντιμετώπισης της διαχείρισης των υδάτων συνολικά, λειτουργούν συνεργιστικά 1 ΑΠΟΦΑΣΗ αριθ. 1386/2013/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 20 ής Νοεμβρίου 2013 σχετικά με γενικό ενωσιακό πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον έως το 2020 «Ευημερία εντός των ορίων του πλανήτη μας» (7 ο Πρόγραμμα Δράσης). 2 TRANSFORMING OUR WORLD: THE 2030 AGENDA FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT, UNITED NATIONS, 2015. και συμπληρώνονται από επί μέρους Οδηγίες. Περαιτέρω η διαχείριση των υδατικών πόρων σε εθνικό επίπεδο ευθυγραμμίζεται με τους στρατηγικούς στόχους της Παγκόσμιας Ατζέντας 2030 για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη 2 στο βαθμό που οι τελευταίοι αντικατοπτρίζουν τους στόχους της Ενωσιακής περιβαλλοντικής νομοθεσίας, με έμφαση στον ευρύτερο σκοπό της Ευρωπαϊκής Πολιτικής των υδάτων για τη διασφάλιση της πρόσβασης των ευρωπαίων πολιτών σε νερό καλής ποιότητας και επαρκούς ποσότητας (Sustainable Development Goal 6). Επισπεύδων φορέας για την υλοποίηση της πολιτικής των υδάτων στη χώρα μας είναι το Υπουργείο Περιβάλλοντος & Ενέργειας (Υ.Π.ΕΝ.). Το επιχειρησιακό σκέλος για την εφαρμογή της προαναφερόμενης πολιτικής έχει ανατεθεί στην Ειδική Γραμματεία Υδάτων (ΕΓΥ) του Υ.Π.ΕΝ., η οποία συστάθηκε για αυτόν ακριβώς το σκοπό με τον Ν. 3199/2003 «Προστασία και διαχείριση των υδάτων- Εναρμόνιση με την Οδηγία 2000/60/ ΕΚ», με τον οποίο ενσωματώθηκε η Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60/ΕΚ, στο Εθνικό Δίκαιο. Αρχικά συστάθηκε ως Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων (ΚΥΑ 49139/ΦΕΚ 1695, Β /2005) και στη συνέχεια εξελίχθηκε σε Ειδική Γραμματεία ενδυναμώνοντας τον θεσμικό της ρόλο στο σύστημα της διακυβέρνησης των υδάτων (ΠΔ 24/ΦΕΚ 56 Α /2010 και ΠΔ 132/ΦΕΚ 160 Α /2017). Οι αρμοδιότητες της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων συνοψίζονται στην κατάρτιση προγραμμάτων προστασίας και διαχείρισης των υδατικών πόρων της χώρας, στο συντονισμό των υπηρεσιών και φορέων για κάθε ζήτημα που αφορά στην προστασία και διαχείριση των υδάτων, στη διασφάλιση της τεκμηρίωσης, της συναίνεσης και της συμμετοχής όλων των εμπλεκόμενων φορέων του δημόσιου τομέα, των παραγωγικών τάξεων, των οικείων ΟΤΑ, των περιβαλλοντικών οργανώσεων και των επιστημονικών φορέων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για τη διαχείριση των υδατικών πόρων και του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Ειδικότερα οι στρατηγικές δράσεις της ΕΓΥ διαμορφώνονται στο πλαίσιο της εφαρμογής των ακόλουθων Ευρωπαϊκών Οδηγιών και των νομοθετικών εργαλείων για την ενσωμάτωση και εφαρμογή τους, νόμοι (Ν), Προεδρικά Διατάγματα (ΠΔ) και Κοινές Υπουργικές Αποφάσεις (ΚΥΑ), τα οποία είναι καθοριστικά για τη διαχείριση των υδάτων της χώρας: Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60/ΕΚ (Ν. 3199/2003, ΦΕΚ 280 Α «Προστασία και διαχείριση των υδάτων Εναρμόνιση με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου & του Συμβουλίου της 23 ης Οκτωβρίου 2000» & ΠΔ 51/2007, ΦΕΚ 54 Α «Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για την ολοκληρωμένη προστασία και διαχείριση των υδάτων σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ «για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων» του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2000», όπως ισχύουν), Οδηγία 2007/60/ΕΚ για τη Διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας (ΚΥΑ 31822/1542/Ε103/2010, ΦΕΚ 1108, Β «Αξιολόγηση και διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας, σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της οδηγίας 2007/60/ΕΚ «για την αξιολόγηση και τη διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας», του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23 ης Οκτωβρίου 2007», όπως ισχύει), Οδηγία 91/271/ΕΚ για τα Αστικά Λύματα (ΚΥΑ 5673/400/1997, ΦΕΚ 192, Β «Μέτρα και όροι για την επεξεργασία αστικών λυμάτων»), Οδηγία 91/676/ΕΚ για τη Νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης (ΚΥΑ 161690/1335/1997, ΦΕΚ 519, Β «Μέτρα και όροι για την προστασία των νερών από νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης»), Οδηγία Πλαίσιο για τη θαλάσσια Στρατηγική 2008/56/ΕΚ (Ν. 3983/2011, ΦΕΚ 144, Α «Εθνική στρατηγική για την προστασία και διαχείριση του θαλάσσιου περιβάλλοντος Εναρμόνιση με την Οδηγία 2008/56/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 17 ης Ιουνίου 2008 και άλλες διατάξεις»), Οδηγία 2006/7/ΕΚ για τη Διαχείριση της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης (ΚΥΑ 8600/416/Ε103/2009, ΦΕΚ 356 Β «Ποιότητα και μέτρα διαχείρισης των υδάτων κολύμβησης, σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της οδηγίας 2006/7/ΕΚ «σχετικά με την διαχείριση της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης και την κατάργηση της οδηγίας 76/160/ΕΟΚ», του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 15 ης Φεβρουαρίου 2006»), Οδηγία 2008/105/ΕΚ σχετικά με πρότυπα ποιότητας περιβάλλοντος στον τομέα της πολιτικής των υδάτων καθώς και σχετικά με την τροποποίηση και τη συνακόλουθη κατάργηση των οδηγιών του Συμβουλίου 82/176/ΕΟΚ, 83/513/ΕΟΚ, 84/156/ΕΟΚ, 84/491/ΕΟΚ και 86/280/ΕΟΚ και την τροποποίηση της οδηγίας 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, ΚΥΑ οικ.146896/2014 (ΦΕΚ 2878/Β/27-10-2014) Κατηγορίες αδειών χρήσης και εκτέλεσης έργων αξιοποίησης των υδάτων. Διαδικασία και όροι έκδοσης των αδειών, περιεχόμενο και διάρκεια ισχύος τους και άλλες συναφείς διατάξεις, όπως τροποποιήθηκε και ισχύει, ΚΥΑ 39626/2208/Ε130/2009 (ΦΕΚ 2075/Β/25-09-2009) Kαθορισμός μέτρων για την προστασία των υπόγειων νερών από την ρύπανση και την υποβάθμιση, σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της οδηγίας 2006/118/ΕΚ «σχετικά με την προστασία των υπόγειων υδάτων από την ρύπανση και την υποβάθμιση», του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 12 ης Δεκεμβρίου 2006», ΚΥΑ οικ.135275/2017 (ΦΕΚ 1751/Β/22-05-2017) Έγκριση γενικών κανόνων κοστολόγησης και τιμολόγησης υπηρεσιών ύδατος. Μέθοδος και διαδικασίες για την ανάκτηση κόστους των υπηρεσιών ύδατος στις διάφορες χρήσεις του. Οι δράσεις στον τομέα της διαχείρισης και της προστασίας του υδατικού περιβάλλοντος εντάσσονται στο ευρύτερο πρόγραμμα των αναπτυξιακών παρεμβάσεων του Υπουργείου Περιβάλλοντος & Ενέργειας, οι οποίες λαμβάνουν υπόψη μεταξύ άλλων την προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και της αντιμετώπισης ακραίων φαινομένων πλημμυρών & λειψυδρίας-ξηρασίας, της αναβάθμισης της ποιότητας ζωής (με τα έργα διαχείρισης λυμάτων) και της ενίσχυσης των μηχανισμών και θεσμών περιβαλλοντικής διακυβέρνησης με την καταγραφή και δημοσιοποίηση της περιβαλλοντικής πληροφορίας. Περαιτέρω, η διαχείριση των υδατικών πόρων ενσωματώνει πρακτικές & παρεμβάσεις όχι μόνο για την ενίσχυση της προσφοράς, μέσω σχεδιασμού, υλοποίησης και βέλτιστης λειτουργίας έργων υποδομής αλλά και για τη διαχείριση της ζήτησης, μέσω μέτρων εξοικονόμησης και επαναχρησιμοποίησης του νερού, σε στενή διασύνδεση με τους περιβαλλοντικούς στόχους και την προστασία των οικοσυστημάτων που σχετίζονται με τους υδατικούς πόρους. Στις συνιστώσες της προσφοράς και της ζήτησης του νερού επιδρά μεταξύ άλλων και η τιμολογιακή πολιτική για τις παρεχόμενες υπηρεσίες ύδατος. Η τελευταία συνιστά ένα οικονομικό εργαλείο διαχείρισης το οποίο εισήγαγε η Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα και στη συνέχεια αποτέλεσε θεσμική υποχρέωση σε εθνικό επίπεδο με την ενσωμάτωση της πρώτης στο εθνικό δίκαιο. Στο πλαίσιο αυτό με την υπ αριθμ οικ. 13527 Απόφαση της Εθνικής Επιτροπής Υδάτων (ΦΕΚ 1751/22-05 2017, Β ) «Έγκριση γενικών κανόνων κοστολόγησης και τιμολόγησης υπηρεσιών ύδατος. Μέθοδος και διαδικασίες για την ανάκτηση κόστους των υπηρεσιών ύδατος στις διάφορες χρήσεις του» το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο εμπλουτίστηκε με ένα ενιαίο πλαίσιο κανόνων που αφορούν στην κοστολόγηση & τιμολόγηση των υπηρεσιών ύδατος συμπεριλαμβανομένων διαδικασιών και μεθόδων ανάκτησης του κόστους των εν λόγω υπηρεσιών. Η προαναφερόμενη Απόφαση διαμορφώθηκε βάσει των στόχων της βιώσιμης χρήσης και τη βελτίωσης της κατάστασης των υδάτων, με την ενσωμάτωση των εξωτερικοτήτων του περιβαλλοντικού κόστους και του κόστους του υδατικού πόρου, καθώς και της διασφάλισης του συνταγματικά κατοχυρωμένου δημόσιου χαρακτήρα του νερού ως κοινωνικό αγαθό, απολύτως απαραίτητο για τη διαβίωση του ανθρώπου. Εν κατακλείδι, η έμφαση στη διαχείριση της ζήτησης για τους υδατικούς πόρους μέσω πρακτικών εξορθολογισμού των καταναλώσεων και αξιοποίησης των δυνατοτήτων επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης συνδυαστικά με κατάλληλες μεθόδους κοστολόγησης και τιμολόγησης, είναι πλέον επιτακτική για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας των πόρων και της πρόσβαση της κοινωνίας στις υπηρεσίες των πόρων και των οικοσυστημάτων. 226 227

2. Οδηγία 2000/60/EK «για τη θέσπιση ενός πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων» 2.1 Γενικά Η Οδηγία 2000/60/ΕΚ «για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων» καθορίζει την πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη διαχείριση των υδατικών πόρων. Η Οδηγία θεσπίζει τις αρχές και προτείνει συγκεκριμένα μέτρα για την προστασία των υδατικών πόρων όλων των κατηγοριών (ποτάμια, λίμνες, μεταβατικά, παράκτια και υπόγεια ύδατα) εισάγοντας την έννοια της «οικολογικής» σημασίας και λειτουργίας των υδάτων παράλληλα και ανεξάρτητα της όποιας άλλης χρήσης τους, με απώτερο σκοπό τη μακροπρόθεσμη προστασία των υδάτων και των οικοσυστημάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Παράλληλα, η εν λόγω Οδηγία προκρίνει τη συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων έως και τον τελικό χρήστη/καταναλωτή στη διαδικασία της διαχείρισης των υδάτων και διασφαλίζει τη συμμετοχή του κοινού με τη δημιουργία συστηματικών και ουσιαστικών διαδικασιών διαβούλευσης. Η αειφόρος και ολοκληρωμένη διαχείριση εκτείνεται και στην περίπτωση των διασυνοριακών λεκανών απορροής ποταμών. Στο ίδιο πλαίσιο, η Οδηγία δημιουργεί και εισάγει νέες προσεγγίσεις στην αντιμετώπιση κινδύνων από τις πλημμύρες και την ξηρασία. Στο πλαίσιο εφαρμογής της Οδηγίας οι βασικότερες ενέργειες των Κρατών Μελών συνοψίζονται στα ακόλουθα: Προσδιορισμός των επιμέρους λεκανών απορροής ποταμών και υπαγωγή αυτών σε ευρύτερες Περιοχές Λεκάνης Απορροής Ποταμού, οι οποίες ονομάζονται Υδατικά ιαμερίσματα, Χαρακτηρισμός και ένταξη των υδάτινων σωμάτων όλων των κατηγοριών στα Υδατικά ιαμερίσματα. Κατηγοριοποίηση, χαρακτηρισμός και τυπολογία των υδατικών συστημάτων σε επιφανειακά (ποτάμια, λιμναία, μεταβατικά, παράκτια) και υπόγεια υδατικά συστήματα. Ορισμός τυποχαρακτηριστικών συνθηκών αναφοράς και εκπόνηση της άσκησης διαβαθμονόμησης για τους τύπους επιφανειακών υδατικών συστημάτων έτσι ώστε να οριστούν ενιαίοι δείκτες και όρια με τα οποία θα γίνει η ταξινόμησή τους βάση της οικολογικής τους κατάστασης. Οριστικός προσδιορισμός των ιδιαιτέρως τροποποιημένων και τεχνητών υδατικών συστημάτων, Εκτίμηση ανθρωπογενών πιέσεων στην ποσότητα και την ποιότητα των υδατικών πόρων και ανάλυση επιπτώσεων, Αξιολόγηση και ταξινόμηση της ποιοτικής (οικολογικής και χημικής) κατάστασης των επιφανειακών υδατικών συστημάτων με βάση τα υδρομορφολογικά, φυσικοχημικά, χημικά αλλά και οικολογικά χαρακτηριστικά των υδατικών συστημάτων, Καθορισμός των περιβαλλοντικών στόχων, συμπεριλαμβανομένων των εξαιρέσεων από την επίτευξη των στόχων, Κατάρτιση προγράμματος βασικών και συμπληρωματικών μέτρων για την προστασία και αποκατάσταση των υδατικών συστημάτων με στόχο την επίτευξη των περιβαλλοντικών στό- χων και αξιολόγησή τους συμπεριλαμβανομένης της ανάλυσης του κόστους τους σε σχέση με την αποδοτικότητά τους, Σύνταξη έκθεσης εφαρμογής της Οδηγίας 2006/118/ΕΚ σχετικά με την προστασία των υπόγειων υδάτων από την ρύπανση και την υποβάθμιση, Επικαιροποίηση προγράμματος παρακολούθησης της ποιοτικής και ποσοτικής κατάστασης των επιφανειακών και υπόγειων υδατικών συστημάτων σε σχέση με το προτεινόμενο δίκτυο παρακολούθησης, Διαμόρφωση σχεδίου για την αντιμετώπιση φαινομένων λειψυδρίας και ξηρασίας, για κάθε Υδατικό Διαμέρισμα της περιοχής μελέτης, με βάση τις αρχές κυρίως του προληπτικού σχεδιασμού, Εκπόνηση Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (Σ.Μ.Π.Ε.) για τον εντοπισμό, περιγραφή και αξιολόγηση των επιπτώσεων στο περιβάλλον από την εφαρμογή των προαναφερθέντων Προγραμμάτων Μέτρων και των Σχεδίων Διαχείρισης και τη διερεύνηση εναλλακτικών δυνατοτήτων, λαμβανομένων υπόψη των στόχων των Σχεδίων Διαχείρισης, Κατάρτιση των Σχεδίων Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής Ποταμών (ΣΔΛΑΠ) των Υδατικών Διαμερισμάτων (ΥΔ), Η πλήρης κάλυψη των υποχρεώσεων σε σχέση με την υποβολή εκθέσεων και λοιπών στοιχείων στην ΕΕ σχετικά με τα Σχέδια Διαχείρισης, μέσω και του ηλεκτρονικού συστήματος WISE (Water Information System for Europe), σύμφωνα με τις προδιαγραφές που έχουν καθορισθεί από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος, Σύνταξη μητρώου προστατευόμενων περιοχών, Προώθηση ορθολογικών αναλύσεων κόστους των χρήσεων νερού και εφαρμογή κατάλληλης και αποτελεσματικής τιμολογιακής πολιτικής μέσω οικονομικών εργαλείων, με στόχο την αποτελεσματική ανάκτηση κόστους από τις υπηρεσίες νερού. Οικονομική ανάλυση των χρήσεων ύδατος για κάθε Υδατικό Διαμέρισμα, προσδιορισμός του υφιστάμενου βαθμού ανάκτησης κόστους για τις υπηρεσίες ύδατος (ύδρευση, άρδευση και αποχέτευση), ανάλυση εναλλακτικών προτάσεων ευέλικτης τιμολογιακής πολιτικής για το νερό και μηχανισμοί ανάκτησης κόστους. Οι πληροφορίες από όλες τις παραπάνω δράσεις συλλέγονται για κάθε Λεκάνη Απορροής Ποταμού συντάσσοντας τα ΣΔΛΑΠ σε κάθε ΥΔ της χώρας. Στα πρώτα Σχέδια διαχείρισης με τη δέσμη ενεργειών και μέτρων που προτείνονται σε κάθε ΥΔ, επιδιώκεται η επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων της καλής κατάστασης στα επιφανειακά και υπόγεια υδατικά συστήματα έως το 2015. Από τα αποτελέσματα της εφαρμογής του προγράμματος βασικών και συμπληρωματικών μέτρων καθώς και από τα δεδομένα λειτουργίας του δικτύου παρακολούθησης, τα Σχέδια Διαχείρισης αναθεωρούνται και επικαιροποιούνται ανά εξαετία (2015, 2021 κλπ.). Μετά τη θεσμοθέτηση και θέση σε ισχύ των ΣΔΛΑΠ κάθε δραστηριότητα που σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με τη χρήση του νερού θα εξετάζεται βάσει των στόχων της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. 2.2 Πρόγραμμα παρακολούθησης της ποιοτικής & ποσοτικής κατάστασης των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων: Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης Το Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης (KYA 140384/2011, ΦΕΚ 2017/Β/09-09-2011) συστηματοποιεί και επεκτείνει τα προγενέστερα δίκτυα παρακολούθησης και ακολουθώντας τη λογική της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ διακρίνεται σε εποπτικό, επιχειρησιακό και διερευνητικό. Επισημαίνεται ότι η εν λόγω Οδηγία δεν περιορίζεται μόνο στη λογική της αξιολόγησης της ποιότητας των υδατικών συστημάτων (επιφανειακών, μεταβατικών, παράκτιων και υπόγειων) σε συνάρτηση με τη χρήση τους αλλά εισάγει και τη λογική της οικολογικής, κλιμακωτής διαβάθμισης (εξαίρετη, καλή, μέτρια, ελλιπής, κακή) με βάση χημικούς, βιολογικούς και υδρομορφολογικούς δείκτες, αντί της ισχύουσας διάκρισης σε επιτρεπτό/μη επιτρεπτό, βάσει οριακών τιμών αποκλειστικά χημικών παραμέτρων. Επιδιωκόμενος στόχος είναι η επίτευξη τουλάχιστον της καλής χημικής και οικολογικής κατάστασης σε όλα τα υδατικά συστήματα. Το Δίκτυο στοχεύει επίσης στην υλοποίηση της Παρακολούθησης των Ποσοτικών και Ποιοτικών χαρακτηριστικών των εσωτερικών, μεταβατικών, παράκτιων και υπόγειων υδάτων της χώρας και περιλαμβάνει 449 σταθμούς παρακολούθησης σε ποταμούς, 53 σταθμούς σε λίμνες, 34 σε μεταβατικά, 80 σε παράκτια και 1392 σταθμούς σε υπόγεια ύδατα (δηλ. συνολικός αριθμός σταθμών 2008, από τους οποίους οι 616 βρίσκονται σε επιφανειακά και οι 1392 σε υπόγεια ύδατα). Οι σταθμοί διακρίνονται σε εποπτικούς και επιχειρησιακούς: οι εποπτικοί βρίσκονται σε υδατικά συστήματα που είναι σε καλή κατάσταση και λειτουργούν μόνο για μια συγκεκριμένη περίοδο (μόνο για ένα χρόνο), ενώ οι επιχειρησιακοί βρίσκονται σε συστήματα που δεν είναι σε καλή κατάσταση και λειτουργούν συνεχώς (δηλ. ένας επιχειρησιακός σταθμός, αν διαπιστωθεί ότι η κατάσταση του συστήματος που βρίσκεται βελτιώθηκε σε καλή, μπορεί τότε να χαρακτηρισθεί ως εποπτικός). Με το αναθεωρημένο Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης καλύπτονται πλήρως οι σχετικές απαιτήσεις τόσο της 2000/60/ΕΚ (Άρθρο 8 & Παράρτημα V), όσο και των Οδηγιών για τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης (91/676/ΕΟΚ), για τα υπόγεια ύδατα (2006/118/ ΕΚ) και για τις ουσίες προτεραιότητας (2008/105/ΕΚ). Ειδικότερα για τη χημική παρακολούθηση απαιτείται ο καθορισμός καταλόγου επικίνδυνων ουσιών και ουσιών προτεραιότητας. Η οδηγία 2008/105/ΕΚ περί ουσιών προτεραιότητας θέτει περιβαλλοντικά πρότυπα ποιότητας για συγκεκριμένες ουσίες προτεραιότητας και άλλους ρυπαντές, τα οποία πρέπει να επιτευχθούν, με τη βοήθεια κατάλληλων προγραμμάτων μέτρων. Ο προσδιορισμός οικολογικής κατάστασης βασίζεται στο βαθμό απόκλισης από τις συνθήκες αναφοράς, οι οποίες χαρακτηρίζονται ως εξαιρετικές. Ως καλή οικολογική κατάσταση ορίζεται η κατάσταση που αντιστοιχεί σε μικρή απόκλιση από τις συνθήκες αναφοράς. 228 229

Παράλληλα και συμπληρωματικά με το Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης συνεχίζεται η συλλογή, καταγραφή και επεξεργασία των στοιχείων της Εθνικής Τράπεζας Υδρολογικών και Μετεωρολογικών Πληροφοριών (ΕΤΥΜΠ ΥΔΡΟΣΚΟΠΙΟ). Η συνολική έκφραση της κατάστασης ενός επιφανειακού υδατικού συστήματος καθορίζεται από τις χαμηλότερες τιμές Γράφημα 4.2.1 Μεθοδολογία αξιολόγησης της συνολικής κατάστασης των επιφανειακών υδάτινων σωμάτων (Παλαιολόγος Ε., Επιμορφωτικό Πρόγραμμα «Διαχείριση Υδατικών Πόρων») Χημική Κατάσταση Ουσίες προτεραίοτητας και λοιπές ουσίες για τις οποίες έχουν θεσπιστεί όρια σε επίπεδο Κοινότητας Φυσικοχημικά ποιοτικά στοιχεία π.χ. θρεπτικά, PH, διαλυμένο οξυγόνο Συνολική Κατάσταση της οικολογικής και της χημικής του κατάστασης (Γράφημα 4.2.1). Μεθοδολογία αξιολόγησης της συνολικής κατάστασης των υδάτινων σωμάτων. Αντίστοιχα η συνολική έκφραση της κατάστασης ενός υπόγειου υδατικού συστήματος καθορίζεται από τις χαμηλότερες τιμές της ποσοτικής και της χημικής του κατάστασης. Βιολογικά ποιοτικά στοιχεία π.χ. φυτοπλαγκτόν, μακροασπόνδυλα, ψάρια,ασπόνδυλα Οικολογική Κατάσταση Συγκεκριμένοι -Εθνικοί ρύπoι π.χ. μέταλλα και ενώσεις τους, μικροοργανικές ενώσεις Υδρομορφολογικά στοιχεία π.χ. βάθος, πλάτος ροή, υποδομές 2.3 Παρακολούθηση Επιφανειακών Υδάτων Στο πλαίσιο του Εθνικού προγράμματος «Παρακολούθηση της ποιότητας (οικολογικής χημικής) υδάτων ποταμών, λιμναίων, παράκτιων και μεταβατικών υδάτων της Ελλάδας σε εφαρμογή του Άρθρου 8 της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60/ ΕΚ» πραγματοποιήθηκαν από τους παραπάνω φορείς εκτός του Ι.Γ.Μ.Ε. δειγματοληψίες και αναλύσεις φυσικο-χημικών, υδρομορφολογικών και βιολογικών στοιχείων ποιότητας στους σταθμούς του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης Ποταμών της Ελλάδας και υποβλήθηκαν οι σχετικές εκθέσεις για όλα τα Υδατικά Διαμερίσματα της χώρας. Στους εποπτικούς σταθμούς, όπου σύμφωνα με το πρόγραμμα παρακολούθησης έχουμε μόνο δύο τιμές (εποχές άνοιξης και θέρους), καθώς η παρακολούθηση γίνεται μόνο για μία χρονιά, η συνολική ποιότητα εκτιμάται υπολογίζοντας το μέσο όρο της τιμής του κάθε ποιοτικού στοιχείου (βιολογικού ή χημικού). Στην περίπτωση που υπάρχει μόνο μια τιμή (μια εποχή) η τιμή αυτή γίνεται αποδεκτή ως τιμή του αντίστοιχου ποιοτικού στοιχείου. Στη συνέχεια συνδυάζονται τα ποιοτικά στοιχεία ακολουθώντας τον κανόνα του δυσμενέστερου χαρακτηρισμού. Στους επιχειρησιακούς σταθμούς, όπου σύμφωνα με το πρόγραμμα παρακολούθησης οι σταθμοί παρακολουθούνται κάθε έτος (εποχές άνοιξης και καλοκαιριού) η εκτίμηση της ποιότητας γίνεται υπολογίζοντας αρχικά το median των τιμών κάθε βιολογικού ή χημικού ποιοτικού στοιχείου. Εφόσον κάποιο ποιοτικό στοιχείο έχει, για κάποιο λόγο, δώσει τιμές μόνο από μία χρονιά (ημερολογιακή χρονιά), τότε δεν λαμβάνεται υπόψη η τιμή του, άρα δεν συμμετέχει και στην τελική εκτίμηση. Με βάση τα ανωτέρω, χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα από 616 συνολικά σταθμούς, εκ των οποίων οι 449 αναφέρονται σε ποτάμια υδατικά συστήματα (300 εποπτικοί και 149 επιχειρησιακοί σταθμοί), οι 53 σε λιμναία (27 εποπτικοί και 26 επιχειρησιακοί σταθμοί), οι 34 σε μεταβατικά (όλοι επιχειρησιακοί σταθμοί) και οι 80 σε παράκτια υδατικά συστήματα (50 εποπτικοί και 30 επιχειρησιακοί σταθμοί, βλ. Πίνακας 4.2.1, Γράφημα 4.2.2. και Εικόνα 4.2.1). Όλοι οι σταθμοί είχαν αποτελέσματα οικολογικής και χημικής κατάστασης καθόλη τη διάρκεια της λειτουργίας του έργου, ήτοι 2013 2015. Πίνακας 4.2.1 Κατανομή σημείων παρακολούθησης της ποιότητας των επιφανειακών υδάτων ανά υδατικό διαμέρισμα, ανά κατηγορία επιφανειακών υδατικών συστημάτων και ανά τύπο παρακολούθησης Η ποσοτική κατάσταση των υπόγειων υδάτων διακρίνεται σε καλή και κακή λαμβάνοντας υπόψη τις μετρήσεις στάθμης και παροχής σε γεωτρήσεις/πηγάδια και πηγές αντίστοιχα. Οι παράμετροι που χρησιμοποιούνται για το χαρακτηρισμό της ποιοτικής (χημικής) κατάστασης των υπόγειων υδάτων είναι η αγωγιμότητα, το ph, η θερμοκρασία νερού/αέρα, το διαλυμένο οξυγόνο και οι συγκεντρώσεις ρύπων, που αφορούν σε θειικά, νιτρικά, νιτρώδη, αμμωνιακά ιόντα, ιόντα χλωρίου και βαρέα μέταλλα. Το συνολικό πρόγραμμα παρακολούθησης χωρίζεται σε δύο υποχρεωτικά και ένα προαιρετικό πρόγραμμα: Το Πρόγραμμα Εποπτικής Παρακολούθησης αφορά: Στη συμπλήρωση και επικύρωση της διαδικασίας προσδιορισμού των πιέσεων και εκτίμησης των επιπτώσεων στα υδατικά διαμερίσματα, Στην εκτίμηση των μακροπρόθεσμων μεταβολών λόγω φυσικών και ανθρωπογενών αιτιών, Στον αποτελεσματικό σχεδιασμό μελλοντικών προγραμμάτων παρακολούθησης. 230 Το Πρόγραμμα Επιχειρησιακής Παρακολούθησης έχει στόχους: Τον προσδιορισμό της κατάστασης των συστημάτων που έχουν χαρακτηριστεί ότι κινδυνεύουν να μην επιτύχουν τους περιβαλλοντικούς στόχους και Την αξιολόγηση των μεταβολών που επιφέρουν τα μέτρα που λαμβάνονται στα πλαίσια των Διαχειριστικών Σχεδίων στην ποιότητα των υδατικών σωμάτων. Το Πρόγραμμα ιερευνητικής Παρακολούθησης εφαρμόζεται κατά περίπτωση όταν: είναι άγνωστη η αιτία των υπερβάσεων η εποπτική παρακολούθηση δείχνει ότι είναι απίθανο να επιτευχθούν οι στόχοι και δεν έχει εφαρμοστεί ακόμη η επιχειρησιακή παρακολούθηση για να εξακριβωθούν οι αιτίες για τις οποίες δεν μπορούν να επιτευχθούν οι περιβαλλοντικοί στόχοι. Οι φορείς υλοποίησης του προγράμματος, υπό την εποπτεία της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων, είναι: το Γενικό Χημείο του Κράτους (Γ.Χ.Κ.), το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛ. ΚΕ.Θ.Ε.), το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (Ι.Γ.Μ.Ε.), το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων (Ε.Κ.Β.Υ.), η Δημοτική Επιχείρηση Ύδρευσης Αποχέτευσης Λάρισας (Δ.Ε.Υ.Α.Λ.) και το Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων (Ι.Ε.Β.) του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε.). Τέλος, με 8 από τους σταθμούς του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης η Ελλάδα συμμετέχει στην πιλοτική άσκηση WatchList που συντονίζεται από το Joint Research Centre (JRC) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Σκοπός της πιλοτικής αυτής άσκησης είναι η διερεύνηση πιθανής παρουσίας 17 συγκεκριμένων χημικών ουσιών/ρύπων στα ύδατα των Κρατών Μελών της ΕΕ, ώστε να αξιολογηθούν και να εξετασθεί η αναγκαιότητα μελλοντικής τους ένταξης στον κατάλογο των Ουσιών Προτεραιότητας. Υδατικό Διαμέρισμα Ποτάμια Λιμναία Μεταβατικά Παράκτια Τύπος παρακολούθησης Εποπτικός Επιχ/κός Εποπτικός Επιχ/κός Εποπτικός Επιχ/κός Εποπτικός Επιχ/κός EL01 17 19 1 0 0 2 4 0 EL02 25 11 2 1 0 4 4 5 EL03 12 10 0 0 0 0 3 2 EL04 15 26 10 2 0 5 1 1 EL05 32 5 3 1 0 6 2 5 EL06 4 4 0 1 0 0 3 6 EL07 37 6 2 1 0 1 3 6 EL08 24 33 2 0 0 0 4 1 EL09 19 11 2 10 0 2 1 0 EL10 22 5 1 4 0 1 3 2 EL11 26 10 1 1 0 1 1 0 EL12 36 4 2 3 0 8 3 1 EL13 21 5 1 2 0 0 5 1 EL14 10 0 0 0 0 4 13 0 ΣΥΝΟΛΟ 300 149 27 26 0 34 50 30 231

Γράφημα 4.2.2α Κατανομή σταθμών παρακολούθησης των επιφανειακών νερών ανά υδατικό διαμέρισμα Εικόνα 4.2.1 Δίκτυο σταθμών παρακολούθησης Επιφανειακών Υδάτων 233 EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 10 20 30 40 50 60 70 Ποτάμια Λιμναία Μεταβατικά Παράκτια Γράφημα 4.2.2β Ποσοστιαία κατανομή των σταθμών παρακολούθησης ανά κατηγορία επιφανειακών υδατικών συστημάτων Ποτάμια Λιμναία 13% Μεταβατικά Παράκτια 5% Παράκτια Λιμναία Ποτάμια 9% Μεταβατικά 73% 232 233

2.4 Παρακολούθηση Υπόγειων Υδάτων Στο πλαίσιο της παρακολούθησης των υπόγειων υδάτων ως προς τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης και την υφαλμύρινση, το Υ.Π.Ε.KA. (νυν Υ.Π.ΕΝ.) ανέθεσε τον Νοέμβριο του 2011 στο Ινστιτούτο Γεωλογικών & Μεταλλευτικών Ερευνών (Ι.Γ.Μ.Ε.), με χρηματοδότηση μέσω του ΕΣΠΑ, το «Πρόγραμμα Παρακολούθησης Ποιότητας Υπόγειων Νερών» με στόχο τον έλεγχο της ρύπανσης των υπόγειων νερών, κυρίως ως προς τα νιτρικά ιόντα και τα ιόντα χλωρίου λόγω θαλάσσιας διείσδυσης. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει μετρήσεις σε 1392 σημεία δειγματοληψίας κατανεμημένα σε όλη τη χώρα (Εικόνα 4.2.2 Δίκτυο σταθμών παρακολούθησης Υπόγειων Υδάτων) και μέσω του Προγράμματος αυτού θεσμοθετήθηκαν οι «ευπρόσβλητες ζώνες» της Ελλάδας ως προς τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης και την υφαλμύρινση, κατ εφαρμογή της Οδηγίας 91/676/ΕΟΚ. Το εν λόγω πρόγραμμα στοχεύει στη συστηματική παρακολούθηση της κατάστασης και των τάσεων των πλέον σημαντικών υπόγειων υδατικών συστημάτων της χώρας, με ιδιαίτερη έμφαση στην αξιολόγηση της ποιοτικής και ποσοτικής κατάστασης των απειλούμενων (at risk) σε συνάρτηση με τις πιέσεις που αυτά δέχονται, ώστε τα μέτρα παρέμβασης που θα πρέπει να εφαρμοσθούν, προκειμένου να επιτευχθεί αναστολή ή/και ανάταξη της ποιοτικής τους κατάστασης, να έχουν την επιβαλλόμενη υδρογεωλογική στήριξη. Στο έργο, που χωροταξικά περιλαμβάνει τα 14 Υδατικά Διαμερίσματα της χώρας, εντάσσονται δράσεις και δραστηριότητες, που στοχεύουν στη συγκέντρωση των αναγκαίων υδρολογικών, υδρογεωλογικών, υδροχημικών, φυσικοχημικών κ.ά. στοιχείων, που με την επεξεργασία και αξιολόγησή τους θα επιτευχθούν οι επιμέρους απαιτήσεις των Οδηγιών 2000/60/ ΕΕ, 2006/118/ΕΕ και 91/676/ΕΟΚ. Το πρόγραμμα είναι πλήρως εναρμονισμένο με τη γενικότερη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα των νερών και στοχεύει στη λειτουργία ενός «Εθνικού Δικτύου» για την παρακολούθηση της ποιότητας και της ποσότητας των 591 πλέον σημαντικών υπόγειων υδατικών συστημάτων (ΥΥΣ) της χώρας (233 καρστικά, 216 κοκκώδη, 102 ρωγματικά και 40 μικτά) όπως αυτά προέκυψαν από την 1 η Αναθεώρηση των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών (ΣΔΛΑΠ), προκειμένου να καλύπτονται στο μέγιστο δυνατό βαθμό οι απαιτήσεις των ανωτέρω Οδηγιών. Η παρακολούθηση διακρίνεται σε εποπτική (για το σύνολο των υπόγειων υδατικών συστημάτων) και σε επιχειρησιακή μόνο για τα απειλούμενα (at risk) και διασυνοριακά υπόγεια υδατικά συστήματα (ΥΥΣ). Αντικείμενο του προγράμματος είναι οι ποσοτικοί και ποιοτικοί στόχοι, που βρίσκονται στο επίκεντρο της Οδηγίας 2000/60/ ΕΚ και οι οποίοι χρήζουν συστηματικής παρακολούθησης με τους όρους της ορθολογικής, βιώσιμης και αειφόρου ανάπτυξης. Συγκεκριμένα παρακολουθούνται: η ποσοτική κατάσταση των υπόγειων υδάτων, προκειμένου να διαπιστωθεί η ταπείνωση ή όχι των υπόγειων υδροφόρων οριζόντων και συνεπώς να προκύψουν συμπεράσματα για τον τρόπο εκμετάλλευσης (υπεράντληση ή όχι) του υπόγειου υδατικού δυναμικού, τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά των υπόγειων νερών (αγωγιμότητα, θερμοκρασία νερού και αέρα, διαλυμένο Οξυγόνο και ph), η ποιοτική κατάσταση των υπόγειων νερών και συγκεκριμένα οι αζωτούχες ενώσεις, θειϊκά ιόντα και ιόντα χλωρίου, βαρέα μέταλλα, οργανικοί διαλύτες και φυτοφάρμακα που αποτελούν και τις ουσίες προτεραιότητας σύμφωνα με την Οδηγία 2008/105/ ΕΚ. Με αυτές τις χημικές παραμέτρους απεικονίζεται η ποιότητα των υπόγειων υδάτων με βάση και τις Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2000/60/ΕΚ και οι θυγατρικές αυτής). Στους Πίνακες και τα Γράφηματα που ακολουθούν παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά στοιχεία του προγράμματος παρακολούθησης των υπόγειων υδατικών συστημάτων και η κατάσταση στα υδροσημεία παρακολούθησης για τα έτη 2013 έως και 2015. Εικόνα 4.2.2 Δίκτυο σταθμών παρακολούθησης Υπόγειων Υδάτων Πηγή Γεώτρηση Πηγάδι Όριο Υδατικού Διαμερίσματος 234 235

Πίνακας 4.2.2 Συνολικά στοιχεία του προγράμματος παρακολούθησης έτους 2013 για τα Υπόγεια Υδατικά Συστήματα (ΥΥΣ) της χώρας Πίνακας 4.2.3 Συνολικά στοιχεία του προγράμματος παρακολούθησης έτους 2014 για τα Υπόγεια Υδατικά Συστήματα (ΥΥΣ) της χώρας Υδατικό Διαμέρισμα Αριθμός σταθμών Αριθμός δειγματοληψιών Αριθμός αναλύσεων ανά κατηγορία παραμέτρου Ποσοτικές 1 Βασικές Φ/Χ 2 Αζωτ. ενώσ., SO 4, Cl Βαρέα Μέταλλα EL01 86 321 312 1564 1217 946 EL02 82 276 258 1359 527 824 EL03 126 458 2105 420 1476 2122 EL04 64 256 247 1259 1250 891 EL05 82 323 1565 323 390 1331 EL06 80 320 276 1515 1340 1562 EL07 170 641 641 3108 2253 2614 EL08 94 322 298 1247 1250 1210 EL09 88 223 222 1115 1098 1221 EL10 114 508 494 2406 1680 1038 EL11 51 204 201 1020 236 415 EL12 79 339 339 1839 905 731 EL13 112 434 406 1948 980 1353 EL14 132 473 453 2307 1290 2155 Ιόνια Νησιά 3 32 131 86 578 635 682 Σύνολο 1392 5229 7903 22008 16527 19095 Υδατικό Διαμέρισμα Αριθμός σταθμών Αριθμός δειγματοληψιών Αριθμός αναλύσεων ανά κατηγορία παραμέτρου Ποσοτικές 1 Βασικές Φ/Χ 2 Αζωτ. ενώσ., SO 4, Cl Βαρέα Μέταλλα EL01 86 244 243 1200 966 627 EL02 82 237 224 1126 438 781 EL03 126 352 351 1604 1140 1186 EL04 64 187 183 917 930 451 EL05 82 242 236 1210 300 715 EL06 80 160 142 750 685 803 EL07 170 503 503 2491 1450 1276 EL08 94 260 231 1268 1245 990 EL09 88 167 165 821 795 616 EL10 114 480 438 2188 1230 1452 EL11 51 153 149 761 187 202 EL12 79 276 276 1308 690 385 EL13 112 330 311 1534 804 814 EL14 132 384 368 1896 1040 1166 Ιόνια Νησιά 3 30 103 75 443 520 374 Σύνολο 1392 4078 3895 19517 12420 11838 Γράφημα 4.2.3 Ποσοτική (αριστερά) και χημική (δεξιά) κατάσταση των υδροσημείων παρακολούθησης της χώρας έτους 2013 Γράφημα 4.2.4 Ποσοτική (αριστερά) και χημική (δεξιά) κατάσταση των υδροσημείων παρακολούθησης της χώρας έτους 2014 2,1% 2,6% 2,0% 2,8% 9,6% 7,8% 15,9% 17,0% 29,7% 29,6% 82,0% 53,9% 81,0% 52,7% καλή κακή κακή από φυσικά αίτια άγνωστη καλή κακή κακή από φυσικά αίτια άγνωστη 236 237

Πίνακας 4.2.4 Συνολικά στοιχεία του προγράμματος παρακολούθησης έτους 2015 για τα Υπόγεια Υδατικά Συστήματα (ΥΥΣ) της χώρας Υδατικό Διαμέρισμα Αριθμός σταθμών Αριθμός δειγματοληψιών Αριθμός αναλύσεων ανά κατηγορία παραμέτρου Ποσοτικές 1 Βασικές Φ/Χ 2 Αζωτ. ενώσ., SO 4, Cl Βαρέα Μέταλλα EL01 86 237 243 1158 658 488 EL02 82 233 228 1061 340 737 EL03 126 361 350 1727 756 1162 EL04 64 195 184 975 655 429 EL05 82 247 245 1234 305 702 EL06 80 160 137 750 670 781 EL07 170 519 517 2511 1382 1232 EL08 94 275 243 1223 790 957 EL09 88 165 164 824 815 605 EL10 114 525 473 2365 1175 1374 EL11 51 153 148 757 189 204 EL12 79 277 272 1219 700 638 EL13 112 329 310 1437 600 693 EL14 132 286 280 1406 745 1210 Ιόνια Νησιά 3 32 112 73 515 550 418 Σύνολο 1392 4074 3867 19162 10330 11630 1 Αντιστοιχεί σε μετρήσεις στάθμης και παροχής πηγής. 2 Αντιστοιχεί σε μετρήσεις ηλεκτρικής αγωγιμότητας, ph, θερμοκρασίας νερού/αέρα και διαλυμένου οξυγόνου. 3 Τα Ιόνια Νησιά αντιστοιχούν σε τρία (3) Υδατικά διαμερίσματα: η Κέρκυρα στο ΥΔ Ηπείρου, η Λευκάδα στο ΥΔ Δυτικής Στερεάς Ελλάδας και η Κεφαλλονιά-Ζάκυνθος στο ΥΔ Βόρειας Πελοποννήσου. Γράφημα 4.2.5 Ποσοτική (αριστερά) και χημική (δεξιά) κατάσταση των υδροσημείων παρακολούθησης της χώρας έτους 2015 15,1% 1,8% 7,1% 2,5% 29,9% 83,1% 53,8% καλή κακή κακή από φυσικά αίτια άγνωστη 238 239

Επιπλέον, παρατίθενται πίνακας και γραφήματα με το σύνολο των σταθμών παρακολούθησης των υπόγειων νερών ανά υδατικό διαμέρισμα και ανά τύπο παρακολούθησης, δηλαδή, εάν πρόκειται για εποπτικό ή επιχειρησιακό σταθμό. Προκύπτει ότι η συντριπτική πλειοψηφία των σταθμών παρακολούθησης των υπόγειων νερών είναι επιχειρησιακού χαρακτήρα (79%). Γράφημα 4.2.6α Κατανομή σταθμών παρακολούθησης των υπόγειων νερών ανά υδατικό διαμέρισμα και ανά τύπο παρακολούθησης (εποπτικός, επιχειρησιακός) EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 Πίνακας 4.2.5 Συνολικά στοιχεία του πλήθους των σταθμών παρακολούθησης των υπόγειων νερών ανά υδατικό διαμέρισμα και ανά τύπο παρακολούθησης (εποπτικός, επιχειρησιακός) EL03 EL02 EL01 Υδατικό Διαμέρισμα Πλήθος Σταθμών Παρακολούθησης Εποπτικός Τύπος Παρακολούθησης Επιχειρησιακός 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 EL01 86 27 59 EL02 105 10 95 EL03 126 13 113 Eποπτικός Eπιχειρησιακός EL04 65 23 42 EL05 90 19 71 Γράφημα 4.2.6β Ποσοστιαία κατανομή ανά τύπο παρακολούθησης EL06 80 6 74 EL07 170 11 159 21% EL08 94 33 61 EL09 88 44 44 EL10 114 6 108 EL11 51 16 35 EL12 79 26 53 79% EL13 112 36 76 EL14 132 24 108 Σύνολο 1392 294 1098 Eποπτικός Eπιχειρησιακός 240 241

Τέλος, παρατίθενται συγκεντρωτικά γραφήματα, στα οποία απεικονίζονται διαχρονικά η ποσοτική και η ποιοτική (χημική) εξέλιξη των υπόγειων νερών με βάση την ταξινόμηση και το χαρακτηρισμό των σημείων παρακολούθησης κατά τα έτη 2013 2015, όπου σύμφωνα με αυτά έχουν χαρακτηριστεί τα υπόγεια υδατικά συστήματα (ΥΥΣ) και έχει ολοκληρωθεί η 1 η Αναθεώρηση των Σχεδίων Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής Ποταμών της χώρας. Γράφημα 4.2.7 Συγκεντρωτικό γράφημα χαρακτηρισμού και ταξινόμησης των υδροσημείων παρακολούθησης των υπόγειων νερών για την ποσοτική (πάνω) και ποιοτική (χημική) κατάστασή τους (κάτω) ανά έτος 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2013 2013 2,1 15,9 82,0 2014 2014 2,0 1,8 17,0 15,1 81,0 83,1 2015 2,6 2,8 2,5 9,6 7,8 7,1 29,7 29,6 29,9 58,1 59,8 60,5 2015 Από όλα τα παραπάνω συγκεντρωτικά γραφήματα προκύπτει, όσον αφορά την ποσοτική κατάσταση, ότι το 81 83% των σημείων παρακολούθησης ταξινομείται σε καλή κατάσταση, το 15 17% σε κακή κατάσταση, ενώ το 2% περίπου παραμένει σε άγνωστη κατάσταση, λόγω έλλειψης μετρήσεων και επαρκών δεδομένων. Σε ό,τι αφορά την ποιοτική (χημική) κατάσταση, παρατηρείται ότι το 58 60% βρίσκεται σε καλή κατάσταση, το 30% σε κακή κατάσταση (κυρίως οφείλεται σε υπέρβαση νιτρικών ιόντων, λόγω εντατικής καλλιέργειας και αλόγιστης ενίοτε χρήσης αζωτούχων λιπασμάτων και σε υπέρβαση ιόντων χλωρίου, λόγω υφαλμύρινσης κατόπιν υπερενταντικής εκμετάλλευσης υδρογεωτρήσεων κυρίως σε παράκτιες και νησιωτικές περιοχές κατά τη θερινή περίοδο), το 7 10% περίπου σε κακή κατάσταση από φυσικά αίτια οφειλόμενη, κατά κύριο λόγο, σε φυσική υφαλμύρινση (απευθείας υδραυλική επικοινωνία με τη θάλασσα) και παρουσία βαρέων μετάλλων (As, Hg, Cr, Pb, Ni κ.ά.), λόγω γεωγενών συνθηκών (γεωλογικά πετρώματα, γεωθερμική ηφαιστειακή δραστηριότητα, παρουσία γύψων κ.ά.) και 2 3% παραμένει σε άγνωστη κατάσταση, λόγω έλλειψης μετρήσεων και επαρκών δεδομένων. Στις περιπτώσεις εκείνες που παρατηρείται υπέρβαση σε αμμωνιακά ιόντα και νιτρώδη, η αιτία αποδίδεται κυρίως στις σηπτικές δεξαμενές, απορροφητικούς βόθρους και αγροκτηνοτροφικές δραστηριότητες, λόγω έλλειψης αποχετευτικών δικτύων. Σε γενικές γραμμές προκύπτει ότι δεν παρατηρούνται, αλλά ούτε και αναμένονται σημαντικές αλλαγές από έτος σε έτος. Η διαχρονική παρακολούθηση των ποσοτικών και ποιοτικών παραμέτρων και η απόκτηση επαρκούς χρονοσειράς θα επιτρέψει να δοθούν απαντήσεις στις τάσεις αυξομείωσης όλων εκείνων των συνιστωσών που δύνανται να επηρεάσουν τη μελλοντική κατάσταση των υπόγειων υδάτων. 2.5 Σχέδια Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών (ΣΔΛΑΠ) ανά Υδατικό Διαμέρισμα Ένα Σχέδιο Διαχείρισης (ΣΔ) αποτελεί ένα έγγραφο στρατηγικού σχεδιασμού, το οποίο αντιστοιχεί σε ένα Υδατικό Διαμέρισμα (ΥΔ) και παρέχει τις απαραίτητες πληροφορίες και τις λειτουργικές οδηγίες για μια ολοκληρωμένη διαχείριση των υδάτων εντός μιας λεκάνης απορροής ποταμού. Το Σχέδιο Διαχείρισης Λεκάνης Απορροής Ποταμού (ΣΔΛΑΠ) αποτελεί ταυτόχρονα το βασικό εργαλείο προγραμματισμού αλλά και τον κεντρικό μηχανισμό αναφοράς της χώρας προς την ΕΕ. Στα Σχέδια Διαχείρισης καθορίζονται τα ρεαλιστικά μέτρα που πρόκειται να εφαρμοστούν προκειμένου να επιτευχθούν οι περιβαλλοντικοί στόχοι και οι στόχοι της Οδηγίας Πλαίσιο εν γένει, αιτιολογώντας παράλληλα οποιαδήποτε παρέκκλιση. Στο Σχέδιο γίνεται μια γενική περιγραφή των χαρακτηριστικών των ποταμών, των λιμνών, των παράκτιων υδάτων, των υπόγειων υδάτων και των προστατευόμενων περιοχών που σχετίζονται με τα ύδατα. Ειδικότερα μεταξύ άλλων περιλαμβάνονται: η σύνοψη των σημαντικών πιέσεων και επιπτώσεων που ασκούν οι ανθρώπινες δραστηριότητες στα νερά., το δίκτυο παρακολούθησης των νερών και τα αποτελέσματα της παρακολούθησης, από τα οποία φαίνεται η οικολογική, η χημική και η ποσοτική κατάσταση των υδάτων, ο κατάλογος των περιβαλλοντικών στόχων που καθορίζονται για τα ύδατα, η περίληψη της οικονομικής ανάλυσης των χρήσεων του νερού, η περίληψη των προγραμμάτων μέτρων που θα θεσπιστούν. Η εφαρμογή όλων των παραπάνω θα οδηγήσει στην επίτευξη του κύριου στόχου της Οδηγίας, δηλαδή στην επίτευξη «καλής» κατάστασης των υδάτων. Το Σχέδιο Διαχείρισης κάθε Υδατικού Διαμερίσματος συνοδεύεται από μια μελέτη εκτίμησης των επιπτώσεων που θα έχουν στο περιβάλλον τα μέτρα που προβλέπεται να ληφθούν. Αυτή η μελέτη εκτίμησης ονομάζεται Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ). Το Περιεχόμενο των Σχεδίων Διαχείρισης καθορίζεται στο Άρθρο 13 και στο Παράρτημα VII της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ (Άρθρο 10 και Παράρτημα VII του ΠΔ 51/2007) και προβλέπεται η αναθεώρηση των Σχεδίων Διαχείρισης κάθε έξι έτη. Η 1 η Αναθεώρηση των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών (ΣΔΛΑΠ) για το σύνολο των 14 Υδατικών Διαμερισμάτων (ΥΔ) της χώρας ολοκληρώθηκε το 2017 σε συμφωνία με τις προβλέψεις του άρθρου 13 της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Στο πλαίσιο της 1 ης Αναθεώρησης πραγματοποιήθηκαν οι ακόλουθες ενέργειες: επικαιροποίηση του προσδιορισμού και του χαρακτηρισμού των επιφανειακών (ποτάμιων, λιμναίων, μεταβατικών και παράκτιων) και υπόγειων υδατικών συστημάτων, επανεξέταση και ενημέρωση των τυπο-χαρακτηριστικών συνθηκών αναφοράς και της αξιολόγησης/ταξινόμησης της κατάστασης/δυναμικού των επιφανειακών (οικολογική, χημική), συμπεριλαμβανομένων των ιδιαιτέρως τροποποιημένων και τεχνητών και των υπόγειων (ποσοτική, ποιοτική) υδατικών συστημάτων, με βάση τα νέα δεδομένα που είναι διαθέσιμα από τη λειτουργία του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης της κατάστασης των υδάτων, καλή κακή κακή από φυσικά αίτια άγνωστη 242 243

αξιολόγηση εκ νέου των επιφανειακών συστημάτων που εμφανίζουν σημαντικές υδρομορφολογικές τροποποιήσεις, προκειμένου να καθοριστούν αυτά που συνιστούν ιδιαιτέρως τροποποιημένα (ΙΤΥΣ) και τεχνητά (ΤΥΣ), επικαιροποίηση του καταλόγου των σημαντικών πιέσεων όπως έχουν περιληφθεί στα εγκεκριμένα Σχέδια Διαχείρισης, καθώς και των επιπτώσεών τους, επικαιροποίηση του Μητρώου Προστατευόμενων Περιοχών, με βάση νέα στοιχεία που έχουν προκύψει από την εφαρμογή σχετικών ενωσιακών Οδηγιών, επικαιροποίηση των στοιχείων για τα προγραμματιζόμενα έργα/δραστηριότητες αξιοποίησης υδατικών πόρων. επανεξέταση των περιβαλλοντικών στόχων για όλα τα επιφανειακά και υπόγεια υδατικά συστήματα, συμπεριλαμβανομένων των ιδιαιτέρως τροποποιημένων και τεχνητών. εκτίμηση της προόδου σε σχέση με την επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων της Οδηγίας, όπως είχαν καθορισθεί στα πρώτα Σχέδια Διαχείρισης, αναθεώρηση των Προγραμμάτων βασικών και συμπληρωματικών Μέτρων για την προστασία και την αποκατάσταση των υδατικών πόρων κάθε ΥΔ, όπως περιλαμβάνονται στα εγκεκριμένα/πρώτα Σχέδια Διαχείρισης, επικαιροποίηση της οικονομικής ανάλυσης των χρήσεων νερού (συμπεριλαμβανομένης της κοστολόγησης), λαμβάνοντας υπόψη την ΚΥΑ 135275/22.05.2017 (ΦΕΚ 1751/Β/2017) «Έγκριση γενικών κανόνων κοστολόγησης και τιμολόγησης υπηρεσιών ύδατος. Μέθοδος και διαδικασίες για την ανάκτηση κόστους των υπηρεσιών ύδατος στις διάφορες χρήσεις του» και με βάση τα πλέον πρόσφατα δεδομένα από τις σχετικές υπηρεσίες νερού, καταγραφή των μέχρι σήμερα διακρατικών συνεργασιών και προώθηση της υλοποίησης κοινών ή συμβατών Σχεδίων Διαχείρισης στις διακρατικές λεκάνες απορροής, σύμφωνα τις κατευθύνσεις από την ΕΓΥ, αναθεώρηση της Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ) για τον εντοπισμό, περιγραφή και αξιολόγηση των επιπτώσεων στο περιβάλλον από την εφαρμογή των προαναφερθέντων Προγραμμάτων Μέτρων και των Σχεδίων Διαχείρισης. πληροφόρηση του κοινού και προώθηση της ενεργούς συμμετοχής του, καθώς και δημοσιοποίηση και δημόσια διαβούλευση των Προσχεδίων Διαχείρισης, έξι μήνες πριν την ολοκλήρωσή τους, κάλυψη των υποχρεώσεων της χώρας σε σχέση με την υποβολή εκθέσεων και λοιπών στοιχείων στην ΕΕ σχετικά με τα Σχέδια Διαχείρισης, μέσω και του ηλεκτρονικού συστήματος WISE (Water Information System for Europe), σύμφωνα με τις προδιαγραφές που έχουν καθορισθεί από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος. Η κατάρτιση των αναθεωρημένων ΣΔΛΑΠ για το σύνολο των 14 Υδατικών Διαμερισμάτων της χώρας ολοκληρώθηκε το Δεκέμβριο του 2017 με την έγκρισή τους από την Εθνική Επιτροπή Υδάτων σε συμφωνία με τις προβλέψεις του άρθρου 13 της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Τα στοιχεία που παρουσιάζονται στη συνέχεια προκύπτουν από την εφαρμογή των μεθοδολογιών και των προσεγγίσεων που εφαρμόστηκαν κατά την 1 η Αναθεώρηση των Σχεδίων Διαχείρισης και έχει γίνει η ανάλογη σύνδεση των πιέσεων με τα προγράμματα μέτρων με την προϋπόθεση της διασφάλισης επαρκούς χρηματοδότησης, με σκοπό την επίτευξη της καλής κατάστασης των υδατικών σωμάτων, επιφανειακών και υπόγειων. Στο πλαίσιο της 1 ης Αναθεώρησης των ΣΔΛΑΠ διαμορφώθηκαν αναλυτικές μεθοδολογίες για τα ακόλουθα κρίσιμα θέματα εφαρμογής της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ: Ανθρωπογενείς πιέσεις (Ανάλυση των ανθρωπογενών πιέσεων και των επιπτώσεών τους στα επιφανειακά και υπόγεια υδατικά συστήματα), Υδρομορφολογικές Αλλοιώσεις (Προσδιορισμός και κριτήρια αξιολόγησης υδρομορφολογικών αλλοιώσεων), Ιδιαιτέρως τροποποιημένα και τεχνητά Υδατικά Συστήματα (Προσδιορισμός των ιδιαιτέρως τροποποιημένων (ΙΤΥΣ) και τεχνητών (ΤΥΣ) υδατικών συστημάτων), «Εξαιρέσεις» από την επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ (Προσδιορισμός των «εξαιρέσεων» των παραγράφων 4 έως 6, του Άρθρου 4 της Οδηγίας 2000/60/ ΕΚ, 4.4 4.6). Προσδιορισμός των «εξαιρέσεων» της παραγράφου 7, του Άρθρου 4 της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ (4.7), περί νέων τροποποιήσεων, Αξιολόγηση (ταξινόμηση) της κατάστασης των επιφανειακών υδάτων (Αξιολόγηση της οικολογικής και χημικής κατάστασης των ποτάμιων υδατικών συστημάτων, αξιολόγηση της οικολογικής και χημικής κατάστασης των λιμναίων υδατικών συστημάτων, αξιολόγηση της οικολογικής και χημικής κατάστασης των παράκτιων και μεταβατικών υδατικών συστημάτων με αναλυτικές μεθοδολογίες αξιολόγησης των βιολογικών στοιχείων ποιότητας στους ποταμούς, τις λίμνες και τα παράκτια και μεταβατικά ύδατα, αντίστοιχα). Οι ανωτέρω μεθοδολογίες διαμορφώθηκαν, μεταξύ άλλων, με βάση τα αντίστοιχα Κείμενα Κατευθυντήριων Γραμμών (Guidance Documents) της ΕΕ, τις παρατηρήσεις από την ΕΕ σε συνέχεια της αξιολόγησης των εγκεκριμένων πρώτων Σχεδίων Διαχείρισης, τα διαθέσιμα στοιχεία από τη λειτουργία του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν στη χώρα μας. Επιπλέον, οι ανωτέρω εθνικές μεθοδολογίες, μετά τις Αποφάσεις της ΕΕ με τα αποτελέσματα της Διαβαθμονόμησης των μεθοδολογιών από όλα τα Κράτη Μέλη (Intercalibration Decisions), μπορούν να επικαιροποιούνται, ανά τακτά χρονικά διαστήματα με βάση τις διαδικασίες που ορίζει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Στους παρακάτω πίνακες καταγράφονται τα συγκεντρωτικά αποτελέσματα της 1 ης Αναθεώρησης των ΣΔΛΑΠ ανά κατηγορία υδατικών συστημάτων και παρουσιάζεται σε μορφή γραφημάτων η οικολογική / χημική και ποσοτική τους κατάσταση ανά υδατικό διαμέρισμα (πηγή: ΕΓΥ/ΥΠΕΝ). Πίνακας 4.2.6 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών ανά κατηγορία υδατικών συστημάτων (ΥΣ) της χώρας Υδατικό διαμέρισμα Κατηγορίες υδατικών συστημάτων Ποτάμια Λιμναία Μεταβατικά Παράκτια ΙΤΥΣ/ΤΥΣ Υπόγεια EL01 110 0 3 11 2 27 EL02 62 2 5 19 3 33 EL03 80 1 5 13 0 34 EL04 95 6 4 9 6 26 EL05 82 1 7 13 3 40 EL06 15 0 0 14 1 24 EL07 81 3 1 19 0 43 EL08 72 2 0 7 1 33 EL09 150 7 2 2 7 54 EL10 104 6 3 11 0 37 EL11 83 1 1 4 1 15 EL12 176 1 5 12 5 18 EL13 118 1 4 25 3 91 EL14 81 0 0 87 9 116 Σύνολο 1309 31 40 246 41 591 244 245

Γράφημα 4.2.8α Κατανομή των υδατικών συστημάτων (ΥΣ) της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα Καινοτόμο στοιχείο της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ είναι ότι η ποιότητα των επιφανειακών υδάτων δεν εκτιμάται με βάση μόνο τα αποτελέσματα των χημικών αναλύσεων (χημική κατάσταση), αλλά με οικολογικά (βιολογικά υδρομορφολογικά) ποιοτικά στοιχεία σε συνδυασμό με χημικά. EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 50 100 150 200 250 300 Η συνολική κατάσταση ενός επιφανειακού υδατικού συστήματος στηρίζεται σε τέσσερις κατηγορίες μετρούμενων παραμέτρων. Αυτές είναι οι βιολογικές, οι φυσικο-χημικές, οι υδρομορφολογικές καθώς και οι συγκεκριμένοι ή συνθετικοί ρύποι ή ειδικοί ρύποι. Στο Παράρτημα V της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ καθορίζονται οι παράμετροι, σύμφωνα με τους οποίους γίνεται η αξιολόγηση των επιφανειακών συστημάτων. Οι παράμετροι διαφέρουν ανάλογα με την κατηγορία του συστήματος, δηλαδή αν πρόκειται για ποτάμιο, λιμναίο, μεταβατικό ή παράκτιο σύστημα. Αναφορικά με τα ιδιαιτέρως τροποποιημένα και τεχνητά υδατικά συστήματα (ΤΥΣ/ΙΤΥΣ) προτείνεται να αξιολογούνται με βάση τις παραμέτρους της κατηγορίας φυσικού συστήματος με το οποίο προσομοιάζει καλύτερα και χρησιμοποιείται η έννοια του καλού οικολογικού δυναμικού αντί της καλής οικολογικής κατάστασης. Οι υδρομορφολογικές συνθήκες εξετάζονται μόνο για την υψηλή οικολογική κατάσταση ή το μέγιστο οικολογικό δυναμικό, προκειμένου για ιδιαιτέρως τροποποιημένο ή τεχνητό υδατικό σύστημα. Οι φυσικο-χημικές συνθήκες λαμβάνονται υπόψη για την ταξινόμηση σε υψηλή, καλή ή μέτρια κατάσταση ή δυναμικό, ενώ τα βιολογικά ποιοτικά στοιχεία εφαρμόζονται σε όλες τις κατηγορίες ποιότητας. Τέλος, οι εθνικοί ή ειδικοί ρύποι αποτελούν υποβοηθητικές παραμέτρους που συναξιολογούνται κατά την ταξινόμηση της οικολογικής κατάστασης. Η αξιολόγηση της κατάστασης ανά θέση, για τους ειδικούς ρύπους, γίνεται θεωρώντας αστοχία όταν έστω και μία παράμετρος σε μία θέση δεν πληροί τα καθορισμένα πρότυπα ποιότητας περιβάλλοντος τα οποία καθορίζονται από την ΚΥΑ 51354/2641/Ε103. Ποτάμια Παράκτια Λιμναία ΙΤΥΣ/ΤΥΣ Μεταβατικά Υπόγεια Γράφημα 4.2.8β Ποσοστιαία αναλογία ως προς το σύνολο των υδατικών συστημάτων 26% Ποτάμια Λιμναία Μεταβατικά Παράκτια 2% 58% ΙΤΥΣ/ΤΥΣ 11% Υπόγεια 2% 1% 246 247

Πίνακας 4.2.7 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για την οικολογική και χημική κατάσταση των ποτάμιων υδατικών συστημάτων της χώρας Σε ό,τι αφορά τα Ποτάμια Υδατικά Συστήματα η πλειοψηφία αυτών παρουσιάζει καλή οικολογική κατάσταση και μόνο ένα μικρό ποσοστό παρουσιάζει ελλιπή, κακή ή/και άγνωστη κατάσταση. Αντίστοιχα, ένα συντριπτικό ποσοστό της τάξης του 89% παρουσιάζει καλή χημική κατάσταση, ενώ μόλις 2% παρουσιάζει χημική κατάσταση κατώτερη της καλής και ένα ποσοστό 9% άγνωστη, λόγω ανεπαρκών δεδομένων και ελλείψεων σε μετρήσεις. Ποτάμια Υδατικά Συστήματα Υδατικό Διαμέρισμα Οικολογική κατάσταση Υψηλή Καλή Μέτρια Ελλιπής Κακή Άγνωστη Καλή Χημική κατάσταση Κατώτερη της καλής Άγνωστη ΕL01 0 70 22 4 4 10 90 3 17 EL02 0 36 22 3 0 1 53 0 9 EL03 0 57 14 2 1 6 72 0 8 EL04 4 71 13 4 0 3 92 0 3 EL05 0 59 19 1 1 2 77 1 4 EL06 0 2 9 2 0 2 11 1 3 EL07 2 34 32 5 1 7 62 0 19 EL08 0 30 16 20 4 2 56 4 12 EL09 0 91 51 8 0 0 123 4 23 EL10 0 50 43 9 2 0 90 1 13 EL11 1 45 17 5 1 14 80 2 1 EL12 1 127 17 9 0 22 166 8 2 EL13 2 77 22 6 0 11 118 0 0 EL14 0 73 3 1 0 4 81 0 0 ΣΥΝΟΛΟ 10 822 300 79 14 84 1171 24 114 Γράφημα 4.2.10 Ποσοστιαία αναλογία των ποτάμιων υδατικών συστημάτων της χώρας ως προς την οικολογική (αριστερά) και χημική κατάσταση (δεξιά) Υψηλή Ελλιπής 23% 6% 1% Καλή Κακή 6% 1% Μέτρια 'Αγνωστη 63% Καλή Άγνωστη 2% 9% 89% Κατώτερη της καλής Γράφημα 4.2.9α Κατανομή των ποτάμιων υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την οικολογική κατάσταση Γράφημα 4.2.9β Κατανομή των ποτάμιων υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς τη χημική κατάσταση EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 Υψηλή Ελλιπής Καλή Κακή Μέτρια 'Αγνωστη Καλή Κατώτερη της καλής Άγνωστη 248 249

Πίνακας 4.2.8 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για την οικολογική και χημική κατάσταση των λιμναίων υδατικών συστημάτων της χώρας Υδατικό Διαμέρισμα Οικολογική κατάσταση Λιμναία Υδατικά Συστήματα Υψηλή Καλή Μέτρια Ελλιπής Κακή Άγνωστη Καλή Χημική κατάσταση Κατώτερη της καλής EL01 0 0 0 0 0 0 0 0 0 EL02 0 1 0 0 0 1 2 0 0 EL03 0 0 0 0 0 1 0 0 1 EL04 0 2 3 0 1 0 6 0 0 EL05 0 0 0 0 1 0 1 0 0 EL06 0 0 0 0 0 0 0 0 0 EL07 0 2 0 0 0 1 3 0 0 EL08 0 0 0 0 1 1 0 0 2 EL09 0 1 3 2 1 0 7 0 0 EL10 0 0 2 0 1 3 4 0 2 EL11 0 0 0 1 0 0 0 1 0 EL12 0 0 0 1 0 0 0 1 0 EL13 0 0 1 0 0 0 1 0 0 EL14 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ΣΥΝΟΛΟ 0 6 9 4 5 7 24 2 5 Άγνωστη Σε ό,τι αφορά τα Λιμναία Υδατικά Συστήματα δεν προκύπτει καμία λιμναία περιοχή με υψηλή οικολογική κατάσταση, με το μεγαλύτερο ποσοστό να παρουσιάζει η μέτρια οικολογική κατάσταση. Αντίθετα, όσον αφορά στη χημική κατάσταση η πλειοψηφία αυτών των υδατικών συστημάτων παρουσιάζει καλή οικολογική κατάσταση (77%) και μόνο ένα μικρό ποσοστό της τάξης του 7% παρουσιάζει χημική κατάσταση κατώτερη της καλής και ένα ποσοστό 16% άγνωστη, λόγω ανεπαρκών δεδομένων και ελλείψεων σε μετρήσεις. Γράφημα 4.2.12 Ποσοστιαία αναλογία των λιμναίων υδατικών συστημάτων της χώρας ως προς την οικολογική (αριστερά) και χημική κατάσταση (δεξιά) 16% 23% 13% 0% 19% 29% 7% 16% 77% Υψηλή Ελλιπής Καλή Κακή Μέτρια 'Αγνωστη Καλή Άγνωστη Κατώτερη της καλής Γράφημα 4.2.11α Κατανομή των λιμναίων υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την οικολογική κατάσταση Γράφημα 4.2.11β Κατανομή των λιμναίων υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς χημική κατάσταση EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 1 2 3 4 5 6 7 8 EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 Υψηλή Ελλιπής Καλή Κακή Μέτρια 'Αγνωστη Καλή Κατώτερη της καλής Άγνωστη 250 251

Πίνακας 4.2.9 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για την οικολογική και χημική κατάσταση των μεταβατικών υδατικών συστημάτων της χώρας Υδατικό Διαμέρισμα Οικολογική κατάσταση Μεταβατικά υδατικά συστήματα Υψηλή Καλή Μέτρια Ελλιπής Κακή 'Αγνωστη Καλή Χημική κατάσταση Κατώτερη της καλής EL01 0 0 0 2 0 1 2 0 1 EL02 0 1 1 2 0 1 4 0 1 EL03 0 0 0 0 0 5 0 0 5 EL04 0 1 1 1 0 1 3 0 1 EL05 0 0 4 1 0 2 5 2 0 EL06 0 0 0 0 0 0 0 0 0 EL07 0 0 1 0 0 0 0 0 1 EL08 0 0 0 0 0 0 0 0 2 EL09 0 0 0 2 0 0 2 0 0 EL10 0 0 0 0 0 3 1 0 2 EL11 0 0 0 0 1 0 1 0 0 EL12 0 0 0 1 0 4 2 1 3 EL13 0 0 0 0 0 4 4 0 0 EL14 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Άγνωστη ΣΥΝΟΛΟ 0 2 7 9 1 21 24 2 14 Σε ό,τι αφορά τα Μεταβατικά Υδατικά Συστήματα η πλειοψηφία αυτών παρουσιάζει άγνωστη οικολογική κατάσταση σε ένα ποσοστό της τάξης του 53% και ακολουθεί η ελλιπής λόγω ανεπαρκών δεδομένων. Αντίθετα, ένα ποσοστό της τάξης του 60% παρουσιάζει καλή χημική κατάσταση, ενώ σημαντικό ποσοστό κατέχει και η άγνωστη χημική κατάσταση σε ένα ποσοστό της τάξης του 35%. Γράφημα 4.2.14 Ποσοστιαία αναλογία των μεταβατικών υδατικών συστημάτων της χώρας ως προς την οικολογική (αριστερά) και χημική κατάσταση (δεξιά) 53% 0% 5% 3% 17% 22% 35% 5% 60% Υψηλή Ελλιπής Καλή Κακή Μέτρια 'Αγνωστη Καλή Άγνωστη Κατώτερη της καλής Γράφημα 4.2.13α Κατανομή των μεταβατικών υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την οικολογική κατάσταση Γράφημα 4.2.13β Κατανομή των μεταβατικών υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς τη χημική κατάσταση EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 1 2 3 4 5 6 7 8 EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Υψηλή Ελλιπής Καλή Κακή Μέτρια 'Αγνωστη Καλή Κατώτερη της καλής Άγνωστη 252 253

Πίνακας 4.2.10 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για την οικολογική και χημική κατάσταση των παράκτιων υδατικών συστημάτων της χώρας Όσον αφορά στα Παράκτια Υδατικά Συστήματα η συντριπτική πλειοψηφία ανήκει στην υψηλή και καλή οικολογική κατάσταση με ποσοστά 43% και 41% αντίστοιχα. Αντίστοιχα, η καλή χημική κατάσταση υπερέχει σημαντικά των άλλων ταξινομήσεων, σε ποσοστό της τάξης του 93%, ενώ ακολουθεί με ένα ποσοστό 7% η άγνωστη, λόγω ελλείψεων σε μετρήσεις. Παράκτια Υδατικά Συστήματα Υδατικό Διαμέρισμα Οικολογική κατάσταση Υψηλή Καλή Μέτρια Ελλιπής Κακή 'Αγνωστη Καλή Χημική κατάσταση Κατώτερη της καλής EL01 0 10 1 0 0 0 11 0 0 EL02 0 18 1 0 0 0 19 0 0 EL03 6 5 2 0 0 0 13 0 0 EL04 0 8 0 1 0 0 9 0 0 EL05 0 8 5 0 0 0 12 0 1 EL06 1 6 7 0 0 0 12 0 2 EL07 8 7 4 0 0 0 15 0 4 EL08 5 2 0 0 0 0 2 0 5 EL09 0 0 2 0 0 0 2 0 0 EL10 3 4 4 0 0 0 11 0 0 EL11 1 1 2 0 0 0 3 0 1 EL12 3 1 7 1 0 0 9 0 3 EL13 7 17 1 0 0 0 25 0 0 EL14 71 15 1 0 0 0 87 0 0 Άγνωστη ΣΥΝΟΛΟ 105 102 37 2 0 0 230 0 16 Γράφημα 4.2.16 Ποσοστιαία αναλογία των παράκτιων υδατικών συστημάτων της χώρας ως προς την οικολογική (αριστερά) και χημική κατάσταση (δεξιά) Υψηλή Ελλιπής 41% 15% Καλή Κακή 1% 0% 0% Μέτρια 'Αγνωστη 43% Καλή Άγνωστη 0% 7% Κατώτερη της καλής 93% Γράφημα 4.2.15α Κατανομή των παράκτιων υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την οικολογική κατάσταση Γράφημα 4.2.15β Κατανομή των παράκτιων υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την χημική κατάσταση EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Υψηλή Ελλιπής Καλή Κακή Μέτρια 'Αγνωστη Καλή Κατώτερη της καλής Άγνωστη 254 255

Πίνακας 4.2.11 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για την οικολογική και χημική κατάσταση των ΙΤΥΣ/ΤΥΣ υδατικών συστημάτων της χώρας Υδατικό Διαμέρισμα Καλή και Ανώτερη Οικολογική κατάσταση ΙΤΥΣ/ΤΥΣ Υδατικά Συστήματα Μέτρια Ελλιπής Κακή 'Αγνωστη Καλή Χημική κατάσταση Κατώτερη της καλής EL01 1 0 0 0 1 1 0 1 EL02 1 0 0 0 2 1 0 2 EL03 0 0 0 0 0 0 0 0 EL04 6 0 0 0 0 6 0 0 EL05 3 0 0 0 0 3 0 0 EL06 0 1 0 0 0 1 0 0 EL07 0 0 0 0 0 0 0 0 EL08 1 0 0 0 0 1 0 0 EL09 3 0 0 0 4 3 0 4 EL10 0 0 0 0 0 0 0 0 EL11 0 1 0 0 0 1 0 0 EL12 1 2 1 0 1 4 0 1 EL13 2 0 0 0 1 3 0 0 EL14 0 0 0 0 9 6 0 3 Άγνωστη ΣΥΝΟΛΟ 18 4 1 0 18 30 0 11 Σε ό,τι αφορά τα ΙΤΥΣ/ΤΥΣ Υδατικά Συστήματα η συντριπτική πλειοψηφία ανήκει στην καλή και ανώτερη (44%) και στην άγνωστη (44%) οικολογική κατάσταση. Όσον αφορά στη χημική κατάσταση η πλειοψηφία αυτών των υδατικών συστημάτων παρουσιάζει καλή οικολογική κατάσταση (73%), ενώ ένα ποσοστό της τάξης του 27% παρουσιάζει άγνωστη χημική κατάσταση, λόγω ανεπάρκειας δεδομένων και ελλείψεων σε μετρήσεις. Γράφημα 4.2.18 Ποσοστιαία αναλογία των ΙΤΥΣ/ΤΥΣ υδατικών συστημάτων της χώρας ως προς την οικολογική (αριστερά) και χημική κατάσταση (δεξιά) 44% 0% 2% 10% 44% 0% 27% 73% Καλό και ανώτερο Κακό Μέτριο 'Αγνωστο Ελλιπές Καλή Άγνωστη Κατώτερη της καλής Γράφημα 4.2.17α Κατανομή των ΙΤΥΣ/ΤΥΣ υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την οικολογική κατάσταση Γράφημα 4.2.17β Κατανομή των ΙΤΥΣ/ΤΥΣ υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την χημική κατάσταση EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 1 2 3 4 5 6 7 8 EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Καλό και ανώτερο Μέτριο Ελλιπές Κακό 'Αγνωστο Καλή Κατώτερη της καλής Άγνωστη 256 257

Πίνακας 4.2.12 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για την ποιοτική και ποσοτική κατάσταση των υπόγειων υδατικών συστημάτων της χώρας Τέλος, στα Υπόγεια Υδατικά Συστήματα υπερέχει σημαντικά σε ποσοστό η καλή ποιοτική (χημική) κατάσταση (85%) και ακολουθεί η κακή (15%). Όσον αφορά στην ποσοτική κατάσταση η πλειοψηφία αυτών των υδατικών συστημάτων παρουσιάζει καλή κατάσταση (80%), ενώ ένα ποσοστό της τάξης του 20% παρουσιάζει κακή ποσοτική κατάσταση. Υδατικό Διαμέρισμα Υπόγεια Υδατικά Συστήματα Ποιοτική κατάσταση Ποσοτική κατάσταση Καλή Κακή 'Αγνωστη Καλή Κακή Άγνωστη EL01 25 2 0 25 2 0 EL02 24 9 0 24 9 0 EL03 25 9 0 25 9 0 EL04 25 1 0 24 2 0 EL05 38 2 0 38 2 0 EL06 16 8 0 16 8 0 EL07 38 5 0 34 9 0 EL08 29 4 0 22 11 0 EL09 51 3 0 42 12 0 EL10 31 6 0 27 10 0 EL11 14 1 0 14 1 0 EL12 14 0 0 14 4 0 EL13 82 9 0 81 10 0 EL14 88 28 0 88 28 0 ΣΥΝΟΛΟ 500 91 0 474 117 0 Γράφημα 4.2.20 Ποσοστιαία αναλογία των υπόγειων υδατικών συστημάτων της χώρας ως προς την ποιοτική (αριστερά) και ποσοτική κατάσταση (δεξιά) 15% 85% 20% 80% Καλή Κακή 'Αγνωστη Καλή Κακή 'Αγνωστη Γράφημα 4.2.19α Κατανομή των υπόγειων υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την ποιοτική κατάσταση Γράφημα 4.2.19β Κατανομή των υπόγειων υδατικών συστημάτων της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα ως προς την ποσοτική κατάσταση EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 20 40 60 80 100 120 0 20 40 60 80 100 120 Καλή Κακή 'Αγνωστη Καλή Κακή 'Αγνωστη 258 259

Εικόνα 4.2.3 Χωρική κατανομή της ποιοτικής (χημικής) και ποσοτικής κατάστασης των υπόγειων υδατικών συστημάτων (ΥΥΣ) της χώρας 260 261

Συνοψίζοντας, από τους ανωτέρω πίνακες και τα συνοδά γραφήματα προκύπτει ότι η πλειονότητα των υδατικών συστημάτων ανήκει στις κατηγορίες των ποτάμιων και υπόγειων και ακολουθεί αυτή των παράκτιων, ενώ τα λιμναία, τα μεταβατικά καθώς και τα ΙΤΥΣ/ΤΥΣ υδατικά συστήματα αποτελούν τη μειοψηφία. Από πλευράς οικολογικής κατάστασης τα παράκτια υδατικά συστήματα βρίσκονται, κατά κύριο λόγο, σε υψηλή έως καλή κατάσταση, τα ποτάμια σε καλή έως μέτρια κατάσταση, ενώ τα λιμναία και τα μεταβατικά ανήκουν κυρίως σε μέτρια ή/και σε άγνωστη κατάσταση, λόγω ανεπαρκών δεδομένων και έλλειψης σταθμού παρατήρησης. Από άποψη χημικής κατάστασης όλες οι κατηγορίες των επιφανειακών υδατικών συστημάτων βρίσκονται κατά κύριο λόγο σε καλή κατάσταση και μόνο ένα μικρό ποσοστό βρίσκεται σε άγνωστη κατάσταση ή/και κατώτερη της καλής. Τέλος, σε ό,τι αφορά τα υπόγεια υδατικά συστήματα η συντριπτική τους πλειοψηφία βρίσκεται σε καλή κατάσταση τόσο ποιοτικά (85%) όσο και ποσοτικά (80%). Η ποιοτική υποβάθμιση των υπόγειων υδάτων οφείλεται, κατά κύριο λόγο, αφενός στη νιτρορύπανση ως αποτέλεσμα εντατικής καλλιέργειας και αλόγιστης χρήσης λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων, αφετέρου στην υφαλμύρινση (υπέρβαση σε ιόντα χλωρίου) ως αποτέλεσμα υπερεκμετάλλευσης και υπεράντλησης των παράκτιων υπόγειων υδροφορέων. Σύμφωνα με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ, τα κράτη μέλη οφείλουν να εξασφαλίσουν τη δημιουργία μητρώου όλων των περιοχών που εντάσσονται στο εσωτερικό κάθε περιοχής λεκάνης απορροής ποταμού, οι οποίες έχουν χαρακτηρισθεί ως χρήζουσες ειδικής προστασίας βάσει ειδικών διατάξεων της κοινοτικής νομοθεσίας για την προστασία των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων τους ή για τη διατήρηση των οικοτόπων και των ειδών που εξαρτώνται άμεσα από το νερό. Σύμφωνα με το Παράρτημα IV της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ το μητρώο των προστατευομένων περιοχών περιλαμβάνει τους ακόλουθους τύπους προστατευόμενων περιοχών (βλ. Πίνακας 4.2.13 και Γράφημα 4.2.21): Περιοχές που προορίζονται για την άντληση ύδατος για ανθρώπινη κατανάλωση, Περιοχές που προορίζονται για την προστασία υδρόβιων ειδών με οικονομική σημασία. Στην εν λόγω κατηγορία ανήκουν οι περιοχές, στις οποίες αναπτύσσονται υδατοκαλλιεργητικές δραστηριότητες, καλλιέργειες οστρακοειδών κ.ά, Υδατικά συστήματα που έχουν χαρακτηρισθεί ως ύδατα αναψυχής, συμπεριλαμβανομένων περιοχών που έχουν χαρακτηρισθεί ως ύδατα κολύμβησης, αλλά και περιοχές που προτείνεται να χαρακτηρισθούν ως εσωτερικά ύδατα αναψυχής, Περιοχές ευαίσθητες στην παρουσία θρεπτικών ουσιών, συμπεριλαμβανομένων των περιοχών που χαρακτηρίζονται ως ευάλωτες ή/και ευπρόσβλητες ζώνες και Περιοχές που προορίζονται για την προστασία οικοτόπων ή ειδών όταν η διατήρηση ή η βελτίωση της κατάστασης των υδάτων είναι σημαντική για την προστασία τους συμπεριλαμβανομένων των σχετικών τόπων του προγράμματος «Φύση 2000» και περιοχές οι οποίες έχουν χαρακτηρισθεί ως χρήζουσες ειδικής προστασίας για την προστασία των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων τους ή για την διατήρηση των οικοτόπων και των ειδών που εξαρτώνται άμεσα από το νερό. Γράφημα 4.2.21α Κατανομή των προστατευόμενων περιοχών της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα EL14 EL13 EL12 EL11 EL10 EL09 EL08 EL07 EL06 EL05 EL04 EL03 EL02 EL01 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 Πίνακας 4.2.13 Συγκεντρωτικά στοιχεία των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών για τις κατηγορίες του μητρώου προστατευόμενων περιοχών ανά υδατικό διαμέρισμα Υδατικά συστήματα υδροληψίας Ευαίσθητες περιοχές Υδρόβια είδη οικονομικής σημασίας Ευπρόσβλητες περιοχές 'Υδατα αναψυχής Προστατευόμενες φυσικές περιοχές Υδατικό Διαμέρισμα Υδατικά Συστήματα Υδροληψίας Υδρόβια Είδη Οικονομικής Σημασίας Κατηγορίες Προστατευόμενων Περιοχών Ύδατα Αναψυχής Ευαίσθητες Περιοχές Ευπρόσβλητες Περιοχές Προστατευόμενες Φυσικές Περιοχές Γράφημα 4.2.21β Ποσοστιαία αναλογία των προστατευόμενων περιοχών της χώρας ανά υδατικό διαμέρισμα EL01 5 6 50 0 0 20 EL02 9 6 114 0 1 24 EL03 3 4 88 0 1 20 EL04 21 9 71 9 2 49 EL05 11 7 97 4 2 77 EL06 4 0 125 2 3 16 EL07 16 0 170 4 4 49 EL08 7 2 68 0 1 29 EL09 16 3 11 4 9 42 EL10 3 3 84 4 9 28 EL11 15 4 23 14 1 12 EL12 20 3 36 27 3 26 EL13 52 0 157 0 2 53 EL14 9 1 405 0 0 89 Σύνολο 191 48 1499 68 38 534 Υδατικά συστήματα υδροληψίας Υδρόβια είδη οικονομικής σημασίας 'Υδατα αναψυχής Ευαίσθητες περιοχές Ευπρόσβλητες περιοχές Προστατευόμενες φυσικές περιοχές 2% 3% 22% 8% 2% 63% 262 263

2.6 Τιμολογιακή Πολιτική των Υπηρεσιών Ύδατος Η διαμόρφωση τιμολογιακής πολιτικής για τις διάφορες χρήσεις των υδάτων συνιστά υποχρέωση της χώρας που απορρέει από την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα (2000/60/ΕΚ, Άρθρο 9) και την εθνική νομοθεσία που την ενσωματώνει στο εθνικό δίκαιο (Ν. 3199/2003, Άρθρο 12 και Π.Δ. 51/2007, Άρθρο 8). Ειδικότερα, η ΟΠΥ αποτυπώνοντας την αναθεωρημένη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη διαχείριση των υδατικών πόρων εισάγει, μεταξύ άλλων, την «καινοτομία» της εφαρμογής τιμολογιακής πολιτικής στις διάφορες χρήσεις νερού. Ουσιαστικά υιοθετεί τη χρήση οικονομικών αρχών και εργαλείων για την επίτευξη συγκεκριμένων περιβαλλοντικών στόχων. Στο πλαίσιο αυτό τα Κράτη Μέλη πρέπει να εξασφαλίσουν ότι οι τιμολογιακές τους πολιτικές παρέχουν επαρκή κίνητρα στους χρήστες νερού, προκειμένου για την αποτελεσματική χρήση των υδατικών πόρων. Η τελευταία επιτυγχάνεται με την επαρκή συμβολή των διαφόρων τομεακών χρήσεων, διακρινόμενων τουλάχιστον σε βιομηχανική, αστική και γεωργική, στην ανάκτηση του κόστους των υπηρεσιών νερού. Επιπλέον, οι τιμολογιακές πολιτικές θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τα κοινωνικά, περιβαλλοντικά και οικονομικά αποτελέσματα της ανάκτησης, καθώς και τις γεωγραφικές και κλιματολογικές συνθήκες των περιοχών που επηρεάζουν. Σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα της Κοινής Στρατηγικής για την Εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ (Common Implementation Strategy CIS), τα Κράτη-Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης κλήθηκαν να καταρτίσουν τα Σχέδια Διαχείρισης υδατικών πόρων των λεκανών απορροής της επικράτειάς τους και να εφαρμόσουν σειρά από δράσεις για την υλοποίηση των περιβαλλοντικών στόχων και την επίτευξη της καλής κατάστασης των υδατικών συστημάτων έως το 2015. Επιπλέον τέθηκε ως υποχρέωση η διαμόρφωση τιμολογιακής πολιτικής μέχρι το 2010 για την κατάλληλη συμβολή των διαφόρων χρήσεων ύδατος στην ανάκτηση του κόστους των υπηρεσιών νερού με βάση την αρχή ο «ο ρυπαίνων πληρώνει» και με στόχο την αποτελεσματική χρήση νερού. Στο πλαίσιο αυτό τα κράτη μέλη, κατά την κατάρτιση των Σχεδίων Διαχείρισης των υδατικών πόρων των λεκανών απορροής, προβαίνουν σε οικονομική ανάλυση για το προσδιορισμό του κόστους νερού και και του βαθμού ανάκτησης κόστους των υπηρεσιών ύδατος. Η οικονομική ανάλυση περιλαμβάνει α) τον καθορισμό των υπηρεσιών νερού, των φορέων παροχής, των χρηστών και των ρυπαντών, β) τον υπολογισμό του συνολικού κόστους υπηρεσιών νερού, γ) τον προσδιορισμό του μηχανισμού ανάκτησης του κόστους και κατανομής του στους χρήστες και δ) τον υπολογισμό του βαθμού ανάκτησης του οικονομικού κόστους. Η απουσία ενός ενιαίου κανονιστικού πλαισίου σε εθνικό επίπεδο για τη διαχείριση των υπηρεσιών ύδατος είχε ως αποτέλεσμα τις έντονες διαφοροποιήσεις στις κοστολογικές προσεγγίσεις, καθώς και στη διαθεσιμότητα αξιοποιήσιμων δεδομένων και πληροφοριών με προφανείς δυσκολίες στην αξιολόγηση των επιδόσεων των παρόχων σε όρους ανάκτησης του κόστους, ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών αλλά και γενικότερα διαχείρισης & προστασίας των φυσικών πόρων. Οι διαφοροποιήσεις αυτές εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια του 1 ου Διαχειριστικού Κύκλου, με την κατάρτιση των πρώτων ΣΔΛΑΠ. Ως εκ τούτου η διαμόρφωση ενός βασικού θεσμικού πλαισίου τιμολογιακής πολιτικής των υπηρεσιών ύδατος (ανάλογα με τη χρήση του) εκτός Πίνακας 4.2.14 Υπηρεσίες ύδατος, πάροχοι υπηρεσιών και χρήσεις νερού σύμφωνα με το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο Υπηρεσίες ύδατος κατά την Οδηγία 2000/60/ΕΚ (άρθρο 2, παρ. 38) Υπηρεσίες οι οποίες παρέχουν άντληση, κατακράτηση, αποθήκευση και διανομή επιφανειακών και υπόγειων υδάτων Υπηρεσίες οι οποίες παρέχουν εγκαταστάσεις συλλογής και επεξεργασίας λυμάτων Υπηρεσία Υπηρεσία Παροχής νερού ύδρευσης Υπηρεσία Παροχής νερού για «αγροτική χρήση» Υπηρεσία Αποχέτευσης και Επεξεργασίας Λυμάτων Ποιότητα νερού Διυλισμένο νερό Αδιύλιστο νερό από εθνική υποχρέωση απορρέουσα από την Οδηγία 2000/60/ΕΚ αποτέλεσε και αναγκαιότητα για την διαμόρφωση της πολιτικής για την διαχείριση των υπηρεσιών με όρους βιωσιμότητας. Η πρόσφατα δημοσιευθείσα Απόφαση της Εθνικής Επιτροπής Υδάτων, με αριθ. οικ. 135275/2017 (ΦΕΚ Β 1751/22-5-2017), εισήγαγε για πρώτη φορά γενικούς κανόνες κοστολόγησης και τιμολόγησης υπηρεσιών ύδατος, συμπεριλαμβανομένων μεθόδων και διαδικασιών για την ανάκτηση κόστους, καθώς και κανόνων και μέτρων για τη βελτίωση των επιδόσεων των παρόχων. Δεδομένης της άρρηκτης σύνδεσης των εν λόγω μεθοδολογιών για τις κοστολογικές προσεγγίσεις με τα ΣΔΛΑΠ και ειδικότερα με τα εκάστοτε Προγράμματα Μέτρων που αφορούν στην επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων της Οδηγίας, η οικονομική ανάλυση των χρήσεων ύδατος στο πλαίσιο της 1 ης Αναθεώρησης των διαχειριστικών σχεδίων επιχειρείται πλέον με την εφαρμογή των σχετικών προβλέψεων της προαναφερόμενης Απόφασης και παρουσιάζεται συνοπτικά στις παραγράφους που ακολουθούν. 2.6.1 Οικονομική Ανάλυση: Προσδιορισμός υπηρεσιών ύδατος, παρόχων & χρηστών Οι υπηρεσίες ύδατος σύμφωνα με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ αφορούν όλες τις υπηρεσίες οι οποίες παρέχουν για τα νοικοκυριά, τις δημόσιες υπηρεσίες ή για οποιαδήποτε οικονομική δραστηριότητα: άντληση, κατακράτηση, αποθήκευση και διανομή επιφανειακών ή υπόγειων υδάτων, εγκαταστάσεις συλλογής και επεξεργασίας λυμάτων, οι οποί- Κύριοι Πάροχοι Χρήσεις Κύριοι Χρήστες ΔΕΥΑ, Δήμοι, Ιδιώτες (ατομικές γεωτρήσεις) ΓΟΕΒ, ΤΟΕΒ, ΔΕΥΑ, Δήμοι, Ιδιώτες (ατομικές γεωτρήσεις) ΔΕΥΑ, Δήμοι, Ιδιώτες (ατομικές ΕΕΛ) Ύδρευση Βιομηχανική χρήση Αναψυχή Αγροτική χρήση Βιομηχανική χρήση Αναψυχή Ύδρευση Νοικοκυριά Βιομηχανικές μονάδες Τουριστικές μονάδες Άλλοι Γεωργία Κτηνοτροφία Βιομηχανικές μονάδες Τουριστικές μονάδες Νοικοκυριά Τουριστικές μονάδες Βιομηχανικές μονάδες ες στη συνέχεια πραγματοποιούν απορρίψεις στα επιφανειακά ύδατα. Σε συνέχεια του ανωτέρω ορισμού και σύμφωνα με τις προβλέψεις της ΚΥΑ αριθ. οικ. 135275/2017 οι υπηρεσίες ύδατος διακρίνονται, οι κάτωθι υπηρεσίες ύδατος: Υπηρεσίες παροχής νερού ύδρευσης, Υπηρεσίες αποχέτευσης και επεξεργασίας λυμάτων, Υπηρεσίες παροχής ύδατος για αγροτική χρήση. Λαμβάνοντας υπόψη τον ορισμό των υπηρεσιών ύδατος και σε συμφωνία με το προαναφερόμενο θεσμικό πλαίσιο, ως πάροχοι υπηρεσιών ύδατος ορίζονται οι δημόσιοι και δημοτικοί φορείς, οι Δημόσιοι Οργανισμοί, οι Δημόσιες Επιχειρήσεις, τα Ν.Π.Ι.Δ. και λοιποί φορείς, όπως οι Δημοτικές Επιχειρήσεις Ύδρευσης Αποχέτευσης (ΔΕΥΑ), η Εταιρεία Ύδρευσης & Αποχέτευσης Πρωτευούσης (ΕΥΔΑΠ ΑΕ), η Εταιρεία Ύδρευσης & Αποχέτευσης Θεσσαλονίκης (ΕΥΑΘ ΑΕ), η Εταιρεία Παγίων ΕΥΔΑΠ, η Εταιρεία Παγίων ΕΥΑΘ, οι Οργανισμοί Εγγείων Βελτιώσεων (ΟΕΒ), οι ΟΤΑ Α βαθμού, οι οποίοι παρέχουν υπηρεσίες ύδατος είτε προς άλλους φορείς είτε προς τελικούς χρήστες. Οι χρήσεις των υπηρεσιών ύδατος διακρίνονται σύμφωνα με το Παράρτημα Ι της ΚΥΑ 146896/2014 (ΦΕΚ 2878. Β ), σε: ύδρευση, αγροτική χρήση, βιομηχανική χρήση, χρήση για αναψυχή και ενώ στην ΚΥΑ με αριθ. οικ. 135275/2017 γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην άρδευση, την αποχέτευση και την επεξεργασία λυμάτων. Τα παραπάνω συνοψίζονται στον παραπάνω Πίνακα 4.2.14. 264 265

2.6.2 Οικονομική Ανάλυση: Κοστολογικά στοιχεία των υπηρεσιών ύδατος Τα κοστολογικά στοιχεία των υπηρεσιών ύδατος προσδιορίζονται με σαφή διαχωρισμό του χρηματοοικονομικού κόστους, του περιβαλλοντικού κόστους και του κόστους πόρου. Στο πλαίσιο αυτό το χρηματο-οικονοομικό κόστος ορίζεται ως η οικονομική αποτίμηση του κόστους για όλα τα έργα, τις υποδομές και τις διαδικασίες που είναι απαραίτητες για τις υπηρεσίες παροχής ύδατος, για τις χρήσεις που αναφέρθηκαν στην Παράγραφο 2.6.1. και περιλαμβάνει το κόστος κεφαλαίου, το λειτουργικό κόστος, το κόστος συντήρησης και το κόστος διοίκησης. Ειδικότερα: 1. Το κόστος κεφαλαίου περιλαμβάνει: το αναλισκόμενο ετήσιο πάγιο κεφάλαιο στη διαδικασία παραγωγής και παροχής των υπηρεσιών ύδατος το κόστος ευκαιρίας του επενδεδυμένου κεφαλαίου, που είναι η απόδοση του κεφαλαίου σε εναλλακτικές τοποθετήσεις. 2. Το λειτουργικό κόστος περιλαμβάνει όλες τις απαραίτητες δαπάνες για την εύρυθμη λειτουργία κάθε οργανισμού ή μηχανισμού υπηρεσιών ύδατος 3. Το κόστος συντήρησης περιλαμβάνει τις δαπάνες για αναλώσιμα υλικά και εργασία, ώστε οι υπάρχουσες υποδομές να βρίσκονται σε καλή λειτουργική κατάσταση σε όλη την ωφέλιμη ζωή τους και να παρέχουν απρόσκοπτα τις υπηρεσίες για τις οποίες κατασκευάστηκαν 4. Το κόστος διοίκησης περιλαμβάνει τις δαπάνες που σχετίζονται με τη διοίκηση του φορέα παροχής της υπηρεσίας ύδατος, όπως του προσωπικού διοίκησης, της λειτουργίας του Διοικητικού Συμβουλίου, τις αμοιβές τρίτων συνεργατών, τα ενοίκια κεντρικών γραφείων Οι πάροχοι κατά κανόνα δεν διακρίνουν όλες τις κατηγορίες χρηματοοικονομικού κόστους. Όταν δεν είναι δυνατή η διάκριση των επιμέρους, χρησιμοποιούνται τα σύνολα κόστους που παρέχουν οι πάροχοι. Για όσους παρόχους δεν παρέχονται καθόλου στοιχεία, γίνεται εκτίμηση λαμβάνοντας υπόψη την εμπειρία υπό ανάλογες συνθήκες. Για το περιβαλλοντικό κόστος και το κόστος του πόρου επιχειρείται μια ρεαλιστική μεθοδολογική προσέγγιση εκτίμησης, η οποία υιοθετήθηκε λαμβάνοντας υπόψη τις εγγενείς αδυναμίες οικονομικής αποτίμησης των περιβαλλοντικών εξωτερικοτήτων καθώς και τα καθοδηγητικά κείμενα της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ και την ευρωπαϊκή εμπειρία άλλων Κρατών Μελών της ΕΕ. Στο πλαίσιο αυτό, τα συγκεκριμένα στοιχεία κόστους συνδέθηκαν με τα σχετικά Συμπληρωματικά Μέτρα του εκάστοτε Προγράμματος των ΣΔΛΑΠ με κλίμακα υπολογισμού το υδατικό σύστημα ή ομάδα υδατικών συστημάτων και προσδιορίστηκαν εννοιολογικά ως εξής: περιβαλλοντικό κόστος ορίζεται ως το κόστος της απόκλισης της κατάστασης των υδάτων από την καλή κατάσταση, η οποία απαιτείται για τη βιώσιμη χρήση του υδατικού πόρου σύμφωνα με τους περιβαλλοντικούς στόχους του άρθρου 4 του ΠΔ 51/2007 και κόστος πόρου είναι το κόστος άλλων εναλλακτικών χρήσεων του ύδατος, οι οποίες είναι αναγκαίες σε περίπτωση που το Υδατικό Σύστημα χρησιμοποιείται πέραν του ρυθμού της φυσικής του αναπλήρωσης. Τα προαναφερόμενα κόστη συντρέχουν και προσδιορίζονται όταν σε μια ΛΑΠ υφίστανται συγκεκριμένες προϋποθέσεις και ειδικότερα: 1. Το Περιβαλλοντικό Κόστος προκύπτει όταν υφίσταται έστω και μια από τις ακόλουθες συνθήκες στη Λεκάνη Απορροής Ποταμού (ΛΑΠ): επιφανειακά ΥΣ με οικολογική κατάσταση κατώτερη της καλής, επιφανειακά ΥΣ με χημική κατάσταση κατώτερη της καλής, επιφανειακά ΥΣ με οικολογική ή/και χημική κατάσταση άγνωστη, και υπόγεια ΥΣ με κακή χημική κατάσταση που δεν οφείλεται σε φυσικά αίτια. 2. Το Κόστος Πόρου προκύπτει αντιστοίχως όταν υφίσταται έστω και μια από τις ακόλουθες συνθήκες στη ΛΑΠ: υπόγεια ΥΣ με "Κακή" ποσοτική κατάσταση, ελλιπής κάλυψη των αναγκών νερού των κύριων ανθρωπογενών χρήσεων, ειδικά όταν αυτή δεν οφείλεται σε σπατάλη των υδατικών πόρων, αλλά σε κακή διαχείρισή τους. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω η μεθοδολογία προσδιορισμού τόσο του περιβαλλοντικού κόστους όσο και του κόστους πόρου περιλαμβάνει τα εξής διακριτά στάδια: συσχέτιση του κόστους των Συμπληρωματικών Μέτρων που συνδέονται με το περιβαλλοντικό κόστος/ κόστος πόρου με τις χρήσεις και αναλογική κατανομή του βάσει των ποσοτήτων νερού που αντιστοιχούν σε κάθε χρήση, υπολογισμός του κόστους σε ετήσια βάση, προσδιορισμός του συνολικού περιβαλλοντικού κόστους/κόστους πόρου ανά χρήση, εκτίμηση του μοναδιαίου περιβαλλοντικού κόστους/κόστους πόρου ανά χρήση. Τέλος, το συνολικό κόστος για τις υπηρεσίες ύδατος υπολογίζεται ως το άθροισμα του χρηματοοικονομικού κόστους, του περιβαλλοντικού κόστους και του κόστους πόρου, ενώ η έννοια της ανάκτησης κόστους προσδιορίζεται ως το ποσοστό των συνολικών εσόδων από τις χρεώσεις προς τους χρήστες των υπηρεσιών επί του συνολικού κόστους για την παροχή των υπηρεσιών αυτών. Η οικονομική ανάλυση των υπηρεσιών ύδατος στο πλαίσιο της 1 ης Αναθεώρησης των ΣΔΛΑΠ ευθυγραμμίστηκε με τις προβλέψεις της ΚΥΑ αριθ. οικ. 135275/2017, τα αποτελέσματα των βασικών κοστολογικών στοιχείων ανά υπηρεσία ύδατος για το σύνολο των 14 υδατικών διαμερισμάτων της χώρας παρουσιάζονται στους πίνακες που ακολουθούν. Στους Πίνακες 4.2.15 και 4.2.16 παρουσιάζεται το χρηματοοικονομικό κόστος για τις υπηρεσίες ύδρευσης, αποχέτευσης και επεξεργασίας λυμάτων και για τις υπηρεσίες παροχής νερού για αγροτική χρήση αντιστοίχως, ανά υδατικό διαμέρισμα. Πίνακας 4.2.15. Χρηματοοικονομικό Κόστος παροχής υπηρεσιών νερού ύδρευσης, αποχέτευσης και επεξεργασίας λυμάτων Υδατικό Διαμέρισμα Ν Συνολικό Χρηματοοικονομικό Κόστος ( ) - ύδρευση Πίνακας 4.2.16. Χρηματοοικονομικό Κόστος παροχής παροχής υπηρεσιών νερού για αγροτική χρήση (άρδευση) Μέσο μοναδιαίο Χρηματοοικονομικό Κόστος ( /μ 3 ) Δυτικής Πελοποννήσου EL01 15.948.146 0,64 Βόρειας Πελοποννήσου EL02 45.698.053 0,78 Ανατολικής Πελοποννήσου EL03 26.823.278 1,04 Δυτικής Στερεάς Ελλάδας EL04 32.800.395 1,23 Ηπείρου EL05 58.836.263 1,70 Αττικής EL06 335.548.923 0,93 Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας EL07 68.015.190 1,06 Θεσσαλίας EL08 85.459.992 1,55 Δυτικής Μακεδονίας EL09 58.241.634 1,65 Κεντρικής Μακεδονίας EL10 113.072.307 0,99 Ανατολικής Μακεδονίας EL11 30.179.142 1,19 Θράκης EL12 33.385.103 1,51 Κρήτης EL13 65.767.264 1,01 Νήσων Αιγαίου EL14 75.954.461 1,18 Υδατικό Διαμέρισμα Ν Συνολικό Χρηματοοικονομικό Κόστος ( ) Μέσο μοναδιαίο Χρηματοοικονομικό Κόστος ( /μ 3 ) Δυτικής Πελοποννήσου EL01 5.939.176 0,11 Βόρειας Πελοποννήσου EL02 10.321.732 0,09 Ανατολικής Πελοποννήσου EL03 4.792.317 0,11 Δυτικής Στερεάς Ελλάδας EL04 15.674.999 0,05 Ηπείρου EL05 11.913.919 0,04 Αττικής EL06 - - Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας EL07 1.789.794 0,05 Θεσσαλίας EL08 16.272.396 0,05 Δυτικής Μακεδονίας EL09 11.548.758 0,15 Κεντρικής Μακεδονίας EL10 28.136.370,40 0,05 Ανατολικής Μακεδονίας EL11 13.601.958 0,03 Θράκης EL12 19.098.332 0,06 Κρήτης EL13 9.599.660 0,12 Νήσων Αιγαίου EL14 2.910.879 0,21 266 267

Σημειώνεται ότι στην Αττική δεν υπάρχουν συλλογικά αρδευτικά δίκτυα και συνεπώς δεν υφίσταται χρηματοοικονομικό κόστος για αγροτική χρήση. Στους Πίνακες 4.2.17 και 4.2.18 παρουσιάζονται ενδεικτικά οι εκτιμήσεις για το περιβαλλοντικό κόστος & το κόστος πόρου αντίστοιχα, ανά χρήση για το σύνολο των Υδατικών Διαμερισμάτων, όπως προσδιορίστηκαν κατά την 1 ης Αναθεώρηση των ΣΔΛΑΠ. Πίνακας 4.2.18 Εκτίμηση Ετήσιου Κόστους Πόρου ανά χρήση ύδατος και υδατικό διαμέρισμα ΥΔ Ετήσιο Κόστος Πόρου ( ) Κόστος πόρου που αφορά στην ύδρευση ( ) Κόστος πόρου που αφορά στην άρδευση ( ) Κόστος πόρου που αφορά στην κτηνοτροφία ( ) Κόστος πόρου που αφορά στη βιομηχανία ( ) Το υψηλότερο περιβαλλοντικό κόστος εμφανίζεται στο Υδατικό Διαμέρισμα Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας, στο οποίο εμπίπτει η λεκάνη απορροής του Ασωπού ποταμού. Στο υδατικό διαμέρισμα της Θεσσαλίας εμφανίζεται υψηλό κόστος πόρου, λόγω της έντονης ποσοτικής υποβάθμισης των υπόγειων υδροφορέων. Πίνακας 4.2.17 Εκτίμηση Ετήσιου Περιβαλλοντικού Κόστους ανά χρήση ύδατος και υδατικό διαμέρισμα ΥΔ Δυτικής Πελοποννήσου EL01 Βόρειας Πελοποννήσου EL02 Ανατολικής Πελοποννήσου EL03 Δυτικής Στερεάς Ελλάδας EL04 Ηπείρου EL05 Αττικής EL06 Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας EL07 Θεσσαλίας EL08 Δυτικής Μακεδονίας EL09 Κεντρικής Μακεδονίας EL10 Ανατολικής Μακεδονίας EL11 Θράκης EL12 Κρήτης EL13 Νήσων Αιγαίου EL14 Συνολικό ετήσιο Περιβαλλοντικό Κόστος ( ) Περιβαλλοντικό Κόστος ( ) που αφορά στην ύδρευση Περιβαλλοντικό Κόστος ( ) που αφορά στην άρδευση Περιβαλλοντικό Κόστος ( ) που αφορά στην κτηνοτροφία Περιβαλλοντικό Κόστος ( ) που αφορά στην βιομηχανία 150.000 0 150.000 0 0 226.000 0 226.000 0 0 87.500 0 87.500 0 0 550.000 6.725 486.624 47.509 9.142 262.500 52.472 195.216 11.887 2.925 492.500 403.050 62.429 2.149 17.872 1.170.841 62.476 183.495 7.686 917.184 160.000-109.481 30.535 19.984 287.500 28.576 202.728 1.995 54.201 430.000 102.220 313.523 2.475 11.782 230.000 0 230.000 0 0 399.333 0 399.333 0 0 53.000 25.930 26.682 251 137 73.750 20.424 20.659 164 32.503 Δυτικής Πελοποννήσου EL01 Βόρειας Πελοποννήσου EL02 Ανατολικής Πελοποννήσου EL03 Δυτικής Στερεάς Ελλάδας EL04 Ηπείρου EL05 Αττικής EL06 Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας EL07 Θεσσαλίας EL08 Δυτικής Μακεδονίας EL09 Κεντρικής Μακεδονίας EL10 Ανατολικής Μακεδονίας EL11 Θράκης EL12 Κρήτης EL13 Νήσων Αιγαίου EL14 37.500-37.500 - - 200.000 43.750 156.250 - - 400.500 135.500 265.000 - - 12.500 12.500 - - - Στο Υδατικό Διαμέρισμα της Ηπείρου δεν υφίσταται Κόστος Πόρου 455.000 310.038 127.274 3.940 13.748 300.000 19.390 265.000 11.110 4.500 29.433.500 158.219,19 29.245.992 18.341,59 10.946,79 125.000-123.954-1046 175.000-175.000 - - 308.333-308.333 - - Στο Υδατικό Διαμέρισμα 12 δεν υφίσταται Κόστος Πόρου 49.500 7.214 42.168 20 98 100.000-100.000 - - 268 269

2.6.3 Τιμολογιακή Πολιτική των Υπηρεσιών Ύδατος Σύμφωνα με την υπ αριθ. 135275/2017 Απόφαση της Εθνικής Επιτροπής Υδάτων, το πλαίσιο της τιμολογιακής πολιτικής για τις υπηρεσίες ύδατος διαμορφώνεται στη βάση του διαχωρισμού των υπηρεσιών σε δύο βασικές κατηγορίες οι οποίες συνδέονται με την ποιότητά του (διυλισμένο, αδυίλιστο νερό) και τις χρήσεις του (βλ. παράγραφο 2.6.1, Πίνακας 4.2.14), διακρίνοντας τις υπηρεσίες παροχής νερού για ύδρευση, αποχέτευση & επεξεργασία λυμάτων και υπηρεσίες παροχής νερού για αγροτική χρήση. Ωστόσο και οι δύο κατηγορίες υπόκεινται σε μια κοινή διαδικασία τιμολόγησης ως προς τις παραμέτρους του περιβαλλοντικού κόστους και του κόστους πόρου, όπου αυτά συντρέχουν βάσει των προαναφερόμενων στην παράγραφο 2.6.2. Η ενσωμάτωση των εξωτερικοτήτων του περιβαλλοντικού κόστους και του κόστους πόρου στην τιμή του νερού (σε ευθυγράμμιση με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ), επιχειρείται με την συμπερίληψη του περιβαλλοντικού τέλους στα τιμολόγια των παρόχων των σχετικών υπηρεσιών. Το περιβαλλοντικό τέλος ορίζεται ως η οικονομική συνεισφορά του τελικού χρήστη ανά κυβικό μέτρο καταναλωθέντος ύδατος σε αντιστοιχία με το περιβαλλοντικό κόστος και το κόστος πόρου. Για τις υπηρεσίες παροχής νερού ύδρευσης. αποχέτευσης και επεξεργασίας λυμάτων, η προαναφερόμενη Απόφαση προβλέπει ότι η τιμολογιακή πολιτική διαμορφώνεται έτσι ώστε να εξασφαλίζει επαρκή ανάκτηση του κόστους και βιωσιμότητα των επενδύσεων στον αστικό κύκλο. Τα τιμολόγια προσδιορίζονται από τους παρόχους των υπηρεσιών (και υπόκεινται στις εγκριτικές διαδικασίες που προβλέπονται από την υφιστάμενη νομοθεσία) με στόχο τα συνολικά έσοδα του παρόχου να καλύπτουν το συνολικό κόστος, ενώ σε περιπτώσεις που το συνολικό κόστος δεν ανακτάται πλήρως προβλέπεται η σταδιακή ετήσια βελτίωση του ποσοστού ανάκτησης. Βασική κατεύθυνση των ενεργειών για τη διασφάλιση της βελτίωσης της ανάκτησης αποτελεί η μείωση κόστους για την παροχή της υπηρεσίας. Επιπλέον καθιερώνεται η τιμολόγηση κατά αύξουσες κλίμακες με ένα σταθερό στοιχείο σταθερή χρέωση ανά μετρητή νερού, το οποίο αντανακλά το σταθερό κόστος κάθε παρόχου και ένα μεταβλητό στοιχείο που αντιστοιχεί στην ογκομετρική χρέωση (ανά κυβ. μέτρο κατανάλωσης). Κάθε πάροχος διατηρεί στη διακριτική του ευχέρεια να διαμορφώνει τον αριθμό των κλιμακίων, και των ποσοτήτων που αντιστοιχούν σε κάθε κλιμάκιο, καθώς επίσης και την προτεινόμενη, προς την αρμόδια εγκριτική αρχή, χρέωση. Τα προαναφερόμενα εφαρμόζονται στη βάση της αποφυγής της υπέρμετρης κατανάλωσης & εξοικονόμησης του νερού, καθώς και της διασφάλισης της κάλυψης των βιοτικών αναγκών του πληθυσμού ως προς τις υπηρεσίες ύδρευσης & αποχέτευσης. Η τιμολογιακή πολιτική για τις υπηρεσίες παροχής ύδατος για αγροτική χρήση στοχεύει στον καθορισμό των διαδικασιών ανάκτησης του περιβαλλοντικού κόστους και του κόστους πόρου προωθώντας τον εξορθολογισμό στη διαχείριση των υδάτων βάσει της σταδιακής υλοποίησης μετρήσεων της απολήψιμης ποσότητας. Ο προσδιορισμός των τιμολογίων των παρόχων των σχετικών υπηρεσιών υλοποιείται έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η βελτίωση της ανάκτησης του κόστους χωρίς να ανατρέπονται οι συνθήκες βιωσιμότητας της αγροτικής εκμετάλλευσης. Το μικτό σύστημα χρέωσης, με σταθερό (ανά στρέμμα καλλιέργειας) και μεταβλητό στοιχείο (ανά μονάδα όγκου νερού που καταναλώνεται) υιοθετείται ως τρόπος τιμολόγησης προς τους τελικούς χρήστες. Για τις περιπτώσεις παροχής νερού εκτός οργανωμένων συλλογικών δικτύων, δεδομένου ότι ο πάροχος ταυτίζεται με τον χρήστη ο οποίος ανακτά το σχετικό χρηματοοικονομικό κόστος, η τιμολογιακή πολιτική αφορά στην επιβολή του περιβαλλοντικού τέλους και είναι αναλογική με την κατανάλωση του ύδατος από τον κάθε χρήστη. Σε κάθε μία από τις προαναφερόμενες περιπτώσεις και αναφορικά με το περιβαλλοντικό κόστος και το κόστος πόρου οι εισπράξεις του περιβαλλοντικού τέλους καταβάλλονται υπέρ του Πράσινου Ταμείου, σε Ειδικό Λογαριασμό για την αποκλειστική χρηματοδότηση των Συμπληρωματικών Μέτρων που προβλέπονται στο Πρόγραμμα Μέτρων του εκάστοτε ΣΔΛΑΠ διασφαλίζοντας τον ανταποδοτικό χαρακτήρα του περιβαλλοντικού τέλους. Αναφορικά με τα επίπεδα ανάκτησης του κόστους των υπηρεσιών ύδατος, στην παρούσα φάση εξαιτίας του πρόσφατου της θέσπισης των γενικών κανόνων κοστολόγησης και τιμολόγησης και της μέχρι τώρα διαφοροποίησης των κοστολογικών προσεγγίσεων (βλ. Παράγραφο 2.6.2) τα διαθέσιμα στοιχεία περιορίζονται αποκλειστικά στο χρηματοοικονομικό κόστος. Στον Πίνακα 2.19 παρουσιάζονται ενδεικτικά τα επίπεδα ανάκτησης του χρηματοοικονομικού κόστους ανά υπηρεσία ύδατος σε κάθε υδατικό διαμέρισμα όπως προσδιορίζονται κατά την οικονομική ανάλυση στο πλαίσιο της 1 ης Αναθεώρησης των ΣΔΛΑΠ (περίοδος αναφοράς 2015). Πίνακας 4.2.19 Ανάκτηση του χρηματοοικονομικού κόστους ανά υπηρεσία ύδατος σε κάθε υδατικό διαμέρισμα Υδατικό Διαμέρισμα Ανάκτηση Χρημ/κού Κόστους Υπηρεσία παροχής νερού για Ύδρευση, υπηρεσίες Αποχέτευσης & Επεξεργασία Λυμάτων Ανάκτηση Χρημ/κού Κόστους Παροχή νερού για αγροτική χρήση EL01 89,1% 52,4% EL02 92,8% 55,7% EL03 79,1% 79,7% EL04 68,3% 21,6% EL05 73,9% 43,0% EL06 96,0% - EL07 58,7% 31,4% EL08 62,8% 44,7% EL09 94,5% 55,0% EL10 90,2% 53,1% EL11 91,6% 61,9% EL12 85,1 % 82,1% EL13 90,8% 82,7% EL14 81,9% 70,8% 270 271

3. Οδηγία 2007/60/ΕΚ για την «αξιολόγηση και τη διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας» 3.1 Γενικά Η Οδηγία 2007/60/ΕΚ, θεσπίζει ένα ενιαίο κοινοτικό νομοθετικό και πολιτικό πλαίσιο δράσης για την Αξιολόγηση και Διαχείριση των Κινδύνων που συνδέονται με τις Πλημμύρες. Βάσει της Οδηγίας απαιτείται από τα Κράτη Μέλη να καθορίσουν περιοχές πιθανού κινδύνου από πλημμύρες, να χαρτογραφήσουν την έκταση της πλημμύρας σε αυτές τις περιοχές, να καταγράψουν τις χρήσεις γης και τις οικονομικές δραστηριότητες των περιοχών που βρίσκονται σε κίνδυνο και να λάβουν κατάλληλα και συντονισμένα μέτρα για τη μείωση των κινδύνων στην ανθρώπινη υγεία, το περιβάλλον, την πολιτιστική κληρονομιά, τις οικονομικές δραστηριότητες και τις υποδομές. H Οδηγία 2007/60/ΕΚ συμπληρώνει την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα (Οδηγία 2000/60/ΕΚ) όσον αφορά στη διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας και περιλαμβάνει μέτρα πρόληψης, προστασίας, ετοιμότητας και αποκατάστασης. Προβλέπεται στενή συνέργια της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ ιδιαίτερα στο στάδιο κατάρτισης των Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας(ΣΔΚΠ) και των Μέτρων των ΣΔΚΠ. Επιδιώκεται η συντονισμένη Διαχείριση Κινδύνων Πλημμύρας με τα προβλεπόμενα στα οικεία Σχέδια Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Πιο συγκεκριμένα τα προβλεπόμενα στην κατάρτιση του Προγράμματος Μέτρων των Πλημμυρών οφείλουν να είναι συμβατά με τα Προγράμματα Μέτρων της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, επίσης οφείλουν να υπηρετούν και να μην έρχονται σε αντίφαση με τους περιβαλλοντικούς στόχους της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ που είναι η επίτευξη της καλής κατάστασης όλων των υδατικών συστημάτων. Το πεδίο εφαρμογής και των δύο Οδηγιών ή άλλως οριζόμενη Γεωγραφική Μονάδα Διαχείρισης είναι το Υδατικό Διαμέρισμα. Οι Αρμόδιες Αρχές εφαρμογής της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ είναι οι ίδιες με αυτές της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές της ΕΕ επιβάλλεται κατά την εφαρμογή των δύο Οδηγιών παρομοίου τύπου αντιμετώπιση για τα διάφορα ζητήματα, όπως η διασυνοριακή συνεργασία μεταξύ των κρατών-μελών, η διαχείριση ανά λεκάνη απορροής ποταμού και η ενεργός συμμετοχή όλων των συναρμόδιων φορέων και των πολιτών στις δραστηριότητες διαχείρισης των υδάτων. Επιπλέον, σύμφωνα με τους ορισμούς της Οδηγίας 2007/60/ ΕΚ, πλημμύρα είναι «η προσωρινή κατάκλιση του εδάφους από νερό το οποίο, υπό κανονικές συνθήκες, δεν είναι καλυμμένο από νερό. Αυτή περιλαμβάνει πλημμύρες από ποτάμια, ορεινούς χείμαρρους και υδατορεύματα εφήμερης ροής, υπερχειλίσεις λιμνών, και πλημμύρες από υπόγεια ύδατα και τη θάλασσα σε παράκτιες περιοχές. Ακόμη, περιλαμβάνει πλημμύρες από καταστροφές μεγάλων υδραυλικών έργων, όπως θραύσεις αναχωμάτων και φραγμάτων». Ως κίνδυνος πλημμύρας ορίζεται «ο συνδυασμός της πιθανότητας να λάβει χώρα πλημμύρα και των δυνητικών αρνητικών συνεπειών για την ανθρώπινη υγεία, το περιβάλλον, την πολιτιστική κληρονομιά και τις οικονομικές δραστηριότητες, που συνδέονται μ αυτή την πλημμύρα». Η Οδηγία 2007/60/ΕΚ απαιτεί από τα Κράτη Μέλη να καταρτίζουν την Προκαταρκτική Αξιολόγησης, τους Χάρτες και τα Σχέδια Κινδύνων Πλημμύρας αξιοποιώντας κατάλληλες ''βέλτιστες πρακτικές'' και ''βέλτιστες διαθέσιμες τεχνολογίες''. Επιπλέον, σύμφωνα με την Οδηγία 2007/60/ΕΚ, απαιτείται η διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας να λάβει υπόψη την κλιματική αλλαγή. Ως εκ τούτου απαιτείται από τα Κράτη Μέλη να λάβουν υπόψη την συνιστώσα της κλιματικής αλλαγής στην Προκαταρκτική Αξιολόγηση των Κινδύνων Πλημμύρας ανάλογα με τις συγκεκριμένες ανάγκες τους. Η Οδηγία 2007/60/ΕΚ εξετάζει διάφορους τύπους πλημμύρας, όπως πλημμύρες ποταμών από υπερπήδηση όχθης, πλημμύρες σε εκτάσεις λόγω ανεπερκούς αποστράγγισης μετά από έντονες βροχοπτώσεις, πλημμύρες από τη θάλασσα σε παράκτιες περιοχές κλπ. Η εφαρμογή της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ στα κράτη μέλη υλοποιείται σε τρία στάδια: α) Προκαταρκτική Αξιολόγηση των Κινδύνων Πλημμύρας, β) κατάρτιση Χαρτών Επικινδυνότητας και Χαρτών Κινδύνων Πλημμύρας για όλες τις περιοχές που υπάρχει σημαντικός κίνδυνος πλημμύρας, γ) εκπόνηση Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας με ευρεία συμμετοχική διαδικασία. Η Προκαταρκτική Αξιολόγηση Κινδύνων Πλημμύρας βασίζεται σε διαθέσιμες ή ευκόλως υπολογιζόμενες πληροφορίες, όπως καταγραφές και μελέτες για μακροπρόθεσμες εξελίξεις, ιδίως επιπτώσεις από την αλλαγή του κλίματος στην περίπτωση πλημμυρών, και διεξάγεται για να αξιολογηθούν οι δυνητικοί κίνδυνοι και να προσδιοριστούν οι περιοχές για τις οποίες εκτιμάται ότι υπάρχουν δυνητικά σοβαροί κίνδυνοι πλημμύρας ή είναι πιθανόν να προκύψουν στο μέλλον (Ζώνες Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας). Γι αυτό το σκοπό στην αξιολόγηση αρχικά λαμβάνονται υπόψη οι πλημμύρες οι οποίες σημειώθηκαν κατά το παρελθόν και είχαν σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στις ανθρώπινες ζωές, στις οικονομικές δραστηριότητες, στην πολιτιστική κληρονομιά και στο περιβάλλον. Ωστόσο εξετάζεται επιπλέον και η πιθανότητα παρόμοιων μελλοντικών συμβάντων πλημμύρας και οι δυνητικά αρνητικές συνέπειές τους στην ανθρώπινη υγεία, το περιβάλλον, την πολιτιστική κληρονομιά και την οικονομική δραστηριότητα. Αξιολογείται κάθε διαθέσιμη πληροφορία όπως οι συνθήκες αποστράγγισης, η θέση των υδατορευμάτων και τα γενικά υδρολογικά και γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής, η αποτελεσματικότητα των υφισταμένων τεχνητών υποδομών αντιπλημμυρικής προστασίας, η θέση των κατοικημένων περιοχών και των περιοχών οικονομικής δραστηριότητας καθώς και οι μακροπρόθεσμες εξελίξεις, συμπεριλαμβανομένων των επιδράσεων της αλλαγής του κλίματος στη συχνότητα επέλευσης των συμβάντων πλημμύρας. Στους Χάρτες Επικινδυνότητας Πλημμύρας προσδιορίζονται οι γεωγραφικές περιοχές που θα μπορούσαν να πλημμυρίσουν σε σενάρια υψηλής, μέσης (με πιθανή περίοδο επαναληπτικότητας 100 χρόνια) και χαμηλής (ακραία φαινόμενα) πιθανότητας εμφάνισης. Για κάθε σενάριο παρατίθενται τα ακόλουθα στοιχεία: α) η έκταση της πλημμύρας β) το βάθος νερού ή η στάθμη νερού ανάλογα με την περίπτωση γ) η ταχύτητα ροής ή η σχετική ροή υδάτων ανάλογα με την περίπτωση. Οι Χάρτες Κινδύνων Πλημμύρας περιγράφουν τις δυνητικές αρνητικές συνέπειες που συνδέονται με τις πλημμύρες και εκφράζονται ως εξής: α) ενδεικτικός αριθμός κατοίκων που ενδέχεται να πληγούν, β) τύπος οικονομικής δραστηριότητας στην περιοχή που ενδέχεται να πληγεί, γ) εγκαταστάσεις κατά τα αναφερόμενα στο παράρτημα Ι της οδηγίας 96/61/ΕΚ του Συμβουλίου, της 24ης Σεπτεμβρίου 1996, σχετικά με την ολοκληρωμένη πρόληψη και έλεγχο της ρύπανσης, οι οποίες ενδέχεται να προκαλέσουν τυχαία ρύπανση σε περίπτωση πλημμύρας και προστατευόμενες περιοχές, οι οποίες ορίζονται στο παράρτημα IV, σημείο 1, σημεία i), iii) και v) της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ και ενδέχεται να πληγούν, δ) άλλες πληροφορίες που το Κράτος Μέλος θεωρεί χρήσιμες όπως η επισήμανση των περιοχών όπου υπάρχει το ενδεχόμενο πλημμυρών με αυξημένο ποσοστό μεταφερόμενων ιζημάτων και πλημμυρών που παρασύρουν υπολείμματα και πληροφορίες για πιθανές άλλες σημαντικές πηγές ρύπανσης. Τα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας (ΣΔΚΠ) καταρτίζονται για τις περιοχές που υπάρχουν δυνητικά σοβαροί κίνδυνοι πλημμύρας ή είναι πιθανόν να σημειωθεί πλημμύρα σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 7 της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ. Στα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας τίθενται οι στόχοι για την διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας εστιάζοντας στη μείωση των δυνητικών αρνητικών συνεπειών που οι πλημμύρες έχουν για την ανθρώπινη υγεία, το περιβάλλον, την πολιτιστική κληρονομιά και την οικονομική δραστηριότητα και επίσης, αν κριθεί σκόπιμο σε μη διαρθρωτικές πρωτοβουλίες και /ή στην μείωση των πιθανοτήτων πλημμύρας. Τα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας λαμβάνουν υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των περιοχών που καλύπτουν και παρέχουν ενδεδειγμένες λύσεις, ανάλογα με τις ανάγκες και τις προτεραιότητες των περιοχών αυτών, εξασφαλίζοντας παράλληλα συναφή συντονισμό εντός των περιοχών λεκάνης απορροής ποταμών και προωθώντας την επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων που έχουν θεσπισθεί με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ για τα υπόγεια και επιφανειακά υδατικά συστήματα. Τα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας λαμβάνουν υπόψη συναφείς παραμέτρους, όπως το κόστος και τα οφέλη, την έκταση και τις οδούς αποστράγγισης της πλημμύρας, τις ζώνες με δυνατότητα συγκράτησης των πλημμυρών (όπως φυσικά πλημμυρικά πεδία), τους περιβαλλοντικούς στόχους του άρθρου 4 του Π.Δ. 51/2007, τη διαχείριση του εδάφους και των υδάτων, σύμφωνα με το Ν.3199/2003 και το Π.Δ.51/2007, τον χωροταξικό σχεδιασμό και τις χρήσεις γης, και ειδικότερα, τα Περιφερειακά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης, τις ανάγκες προστασίας και διατήρησης της φύσης και ειδικά των προστατευόμενων περιοχών και τη διαφύλαξη της ναυσιπλοΐας και των λιμενικών υποδομών. Επιπλέον, λαμβάνουν υπόψη τα χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης λεκάνης ή υπολεκάνης απορροής και καλύπτουν όλες τις πτυχές της διαχείρισης, συμπεριλαμβανομένων της πρόγνωσης πλημμυρών και των συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης, με έμφαση στην πρόληψη, την προστασία, την ετοιμότητα και την αποκατάσταση. Τα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας μπορούν επίσης να περιλαμβάνουν την προώθηση βιώσιμων πρακτικών χρήσης γης, τη βελτίωση της ανάσχεσης της πλημμυρικής απορροής καθώς και την ελεγχόμενη κατάκλυση ορισμένων περιοχών σε περίπτωση πλημμύρας. Σύμφωνα με την Οδηγία 2007/60/ΕΚ, ενισχύεται επίσης το δικαίωμα των πολιτών να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτές τις πληροφορίες και να έχουν λόγο στη διαδικασία σχεδιασμού. Όλες οι παραγόμενες πληροφορίες καθίστανται διαθέσιμες στο κοινό και τα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας (ΣΔΚΠ), υπόκεινται σε δημόσια διαβούλευση, επικαιροποιούνται και διαμορφώνονται τελικά με βάση τα αποτελέσματα της διαβούλευσης. Τα οριστικά Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας δημοσιοποιούνται και αποτελούν πλέον τον καταστατικό χάρτη για τη Διαχειριση και Αξιολόγηση του Κινδύνου των Πλημμυρών σε επιπεδο Λεκάνης Αποροής Ποταμού. 272 273

3.2 Η εφαρμογή της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ στην Ελλάδα 3.2.1 Ενσωμάτωση της Οδηγίας στο εθνικό δίκαιο Η Ελλάδα καλείται να σχεδιάσει και να εφαρμόσει τα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας για τα 14 Υδατικά της Διαμερίσματα. Για την εφαρμογή της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ στην Ελλάδα, η πρώτη ενέργεια ήταν η ενσωμάτωσή της στο Εθνικό Δίκαιο, η οποία πραγματοποιήθηκε μέσω της Κ.Υ.Α. H.Π. 31822/1542/Ε103/2010 για την «Αξιολόγηση και διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας, σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της οδηγίας 2007/60/ΕΚ «για την αξιολόγηση και τη διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας», του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23 ης Οκτωβρίου 2007» όπως τροποποιήθηκε και ισχύει με την ΚΥΑ 177772/924 (ΦΕΚ Β 2140/22.06.2017), «Τροποποίηση της υπ αριθμό 31822/1542/2010 κοινής απόφασης (Β 1108)». Στη εν λόγω ΚΥΑ έγινε και ο ορισμός των αρμόδιων αρχών και των μονάδων διαχείρισης, οι οποίες είναι οι ίδιες με αυτές της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, όπως περιγράφονται και στον Ν.3199/2003 (ΦΕΚ 280Α /9.12.2003), όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει, για την Προστασία και Διαχείριση των Υδάτων. Σύμφωνα με την Κ.Υ.Α. H.Π. 31822/1542/Ε103/2010 όπως τροποποιήθηκε και ισχύει με την ΚΥΑ 177772/924, την «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Πρόγραμμα Καλλικράτης» (Ν.3852/2010) και τον Ν.3199/2003 όπως τροποποιήθηκε και ισχύει μεταξύ άλλων με το άρθρο 29 του Ν.4519/2018 οι αρμόδιες αρχές για την αξιολόγηση και διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας, έχουν ώς ακολούθως: α. Σε εθνικό επίπεδο οι αρμόδιες αρχές είναι: Η Εθνική Επιτροπή Υδάτων, έχει ορισθεί ως το υψηλού επιπέδου διυπουργικό όργανο και έχει την ευθύνη χάραξης της πολιτικής για την προστασία και διαχείριση των υδάτων, παρακολουθεί και ελέγχει την εφαρμογή της και εγκρίνει, μετά από εισήγηση του Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας και γνώμη του Εθνικού Συμβουλίου Υδάτων, τα εθνικά προγράμματα προστασίας και διαχείρισης του υδατικού δυναμικού της χώρας στα οποία εντάσσονται σύμφωνα με το άρθρο 3 παρ 1.1 β) Κ.Υ.Α. H.Π. 31822/1542/Ε103/2010 όπως τροποποιήθηκε και ισχύει και τα εθνικά προγράμματα της διαχείρισης των κινδύνων πλημμύρας της χώρας. Η Εθνική Επιτροπή Υδάτων συμφωνα με το αρθρο 3 του Ν.3199/2003, όπως τροποποήθηκε και ισχύει με το αρθρο 29 του Ν.4519/2018 αποτελείται από: α) τον Υπουργό Περιβάλλοντος και Ενέργειας, ως Πρόεδρο, β) τον Υπουργό Εσωτερικών, γ) τον Υπουργό Οικονομίας και Ανάπτυξης, δ) τον Υπουργό Οικονομικών, ε) τον Υπουργό Υγείας, στ) τον Υπουργό Διοικητικής Ανασυγκρότησης, ζ) τον Υπουργό Υποδομών και Μεταφορών, η) τον Υπουργό Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και θ) τον Υπουργό Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Στην Εθνική Επιτροπή Υδάτων συμμετέχουν, ύστερα από πρόσκληση του Προέδρου, και άλλοι Υπουργοί εφόσον συζητούνται θέματα της αρμοδιότητάς τους. Στην Επιτροπή μετέχει και ο Υπουργός Εξωτερικών, όταν συζητούνται θέματα που αφορούν διακρατικά ύδατα. Επιπλέον, δύναται, αντί των Υπουργών, να συμμετέχουν εκπρόσωποι αυτών που ορίζονται με απόφασή τους. Η Εθνική Επιτροπή Υδάτων μπορεί να συνιστά Γνωμοδοτικές Επιστημονικές Επιτροπές για τη στήριξη του έργου της. Το Εθνικό Συμβούλιο Υδάτων, γνωμοδοτεί προς την Εθνική Επιτροπή Υδάτων για τα εθνικά προγράμματα προστασίας και διαχείρισης του υδατικού δυναμικού της χώρας στα οποία εντάσεται και το εθνικό πρόγραμμα διαχείρισης των κινδύνων πλημμύρας συμφωνα με το αρθρο 3 παρ 1.1 β) της ΚΥΑ Κ.Υ.Α. H.Π. 31822/1542/Ε103/2010 όπως τροποποιήθηκε και ισχύει. Στο Εθνικό Συμβούλιο Υδάτων με πρόεδρο τον Υπουργό Περιβάλλοντος και Ενέργειας συμμετέχουν συμφωνα με το αρθρο 3 του Ν.3199/2003, όπως τροποποήθηκε και ισχύει με το αρθρο 29 του Ν.4519/2018 με έναν εκπρόσωπό τους: κάθε κόμμα που εκπροσωπείται στη Βουλή, η Ένωση Περιφερειών Ελλάδος, η Κεντρική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Ελλάδος, η Ένωση Δημοτικών Επιχειρήσεων Ύδρευσης και Απο- χέτευσης, η Εταιρεία Ύδρευσης και Αποχέτευσης Πρωτεύουσας, η Εταιρεία Ύδρευσης και Αποχέτευσης Θεσσαλονίκης Α.Ε., οι εταιρείες ύδρευσης και αποχέτευσης που δεν εκ- προσωπούνται από την Ένωση Δημοτικών Επιχειρήσεων Ύδρευσης και Αποχέτευσης, η Πανελλήνια Συνομοσπονδία Ενώσεων Γεωργικών Συνεταιρισμών, ο Σύνδεσμος Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών, η Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού, η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος, το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, το Γεωτεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών, το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών, το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων, το Εθνικό Κέντρο Φυσικών Επιστημών, το Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης, το Ινστιτούτο Καταναλωτών, ο Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός «Δήμητρα», η Εθνική Επιτροπή για την καταπολέμηση της Απερήμωσης, οι περιβαλλοντικές Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις. Το Εθνικό Συμβούλιο Υδάτων συγκαλείται από τον Πρόεδρό του, τον Υπουργό Περιβάλλοντος και Ενέργειας τουλάχιστον δύο (2) φορές το χρόνο. Για τις συνεδριάσεις του Εθνικού Συμβουλίου Υδάτων τηρούνται πλήρη απομαγνητοφωνημένα πρακτικά με ευθύνη της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων. Τα πρακτικά δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας. Η Ειδική Γραμματεία Υδάτων, η οποία έχει την αρμοδιότητα κατάρτισης των προγραμμάτων προστασίας και διαχείρισης των υδατικών πόρων της χώρας και του συντονισμού των υπηρεσιών και κρατικών φορέων για κάθε ζήτημα που αφορά στην προστασία και διαχείριση των υδάτων συμπεριλαμβανομένου και του κινδύνου των πλημμυρών. Η Ειδική Γραμματεία Υδάτων διαµορφώνει και επεξεργάζεται σε συνεργασία µε τη Γενική Γραµµατεία Πολιτικής Προστασίας (Γ.Γ.Π.Π.) του Υπουργείου Εσωτερικών και ενδεχοµένως µε άλλα κατά περίπτωση συναρµόδια Υπουργεία το εθνικό πρόγραµµα διαχείρισης των κινδύνων πληµµύρας (το οποίο εντάσσεται στα εθνικά προγράµµατα προστασίας και διαχείρισης του υδατικού δυναµικού της χώρας), παρακολουθεί, αξιολογεί και ελέγχει την εφαρµογή του εθνικού προγράµµατος, συντονίζει τις υπηρεσίες και τους κρατικούς φορείς, εκπροσωπεί τη χώρα και µετέχει στα αρµόδια κοινοτικά όργανα για θέµατα διαχείρισης των κινδύνων πληµµύρας και καταρτίζει και υποβάλλει στην Εθνική Επιτροπή Υδάτων τις απαιτούµενες ετήσιες εκθέσεις σχετικά µε την υλοποίηση, την αξιολόγηση και τον έλεγχο εφαρµογής του εθνικού προγράµµατος διαχείρισης των κινδύνων πληµµύρας. Η Ειδική Γραμματεία Υδάτων, σε συνεργασία με τις Διευθύνσεις Υδάτων των Αποκεντρωμένων Διοικήσεων, καταρτίζει τα εθνικά προγράμματα προστασίας και διαχείρισης του υδάτινου δυναμικού της χώρας και παρακολουθεί και συντονίζει την εφαρμογή τους. β. Σε περιφερειακό επίπεδο οι αρμόδιες αρχές είναι: Το Συμβούλιο Υδάτων Αποκεντρωμένης Διοίκησης, το οποίο συνιστάται σε κάθε Αποκεντρωμένη Διοίκηση, σύμφωνα με το άρθρο 6 του Ν.3199/03, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 53 του Ν. 4423/2016 (ΦΕΚ Α 182/27-09-2016) και αποτελεί όργανο κοινωνικού διαλόγου και διαβούλευσης για θέματα προστασίας και διαχείρισης των υδάτων. Στην περίπτωση που το Σχέδιο Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμυρας του Υδατικού Διαμερίσματος καταρτίζεται από την Αποκεντρωμένη Διοίκηση, το Συμβούλιο Υδάτων Αποκεντρωμένης Διοίκησης γνωμοδοτεί πριν την έγκριση του Σχεδίου Διαχείρισης και εκφράζει τη γνώμη του προς τον Γενικό Γραμματέα της Αποκεντρωμένης Διοίκησης [ή άλλως προς τον Συντονιστή Αποκεντρωμένης Διοίκησης, κατά το άρθρο 28 του Ν. 4325/2015 (ΦΕΚ Α 47)] για κάθε θέμα αξιολόγησης και διαχείρισης του κινδύνου πλημμυρας που αυτός του υποβάλλει. Επίσης, σε αυτή την περίπτωση, το Συμβούλιο Υδάτων Αποκεντρωμένης Διοίκησης, πριν γνωμοδοτήσει για το Σχέδιο Διαχείρισης, το δημοσιοποιεί προκειμένου το κοινό να πληροφορηθεί το περιεχόμενό του και να συμμετάσχει στη δημόσια διαβούλευση γι αυτό, μέσα σε προθεσμία που ορίζει το Συμβούλιο Υδάτων Αποκεντρωμένης Διοίκησης. Οι Διευθύνσεις Υδάτων της Αποκεντρωμένης Διοίκησης, μέσω των οποίων ασκούνται οι αρμοδιότητες της Αποκεντρωμένης Διοίκησης για την προστασία και διαχείριση των υδάτων συμπεριλαμβανομένου και του κινδύνου των πλημμυρών. Μετά από την αναδιοργάνωση των υπηρεσιών της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ως αποτέλεσμα των διοικητικών μεταρρυθμίσεων του σχεδίου «Καλλικράτης», οι Δ/νσεις Υδάτων των τέως κρατικών Περιφερειών υπάγονται πλέον στις αντίστοιχες Αποκεντρωμένες Διοικήσεις. Σημειώνεται ότι με την τροποποίηση της Η.Π. 31822/1542/2010 με την υπ. Αριθ. 177772/924/2017 Κοινή Υπουργική Απόφαση (Β 2140) «Τροποποίηση της υπ αριθ. 31822/1542/2010 κοινής υπουργικής απόφασης (Β 1108)», αντικαθίσταται η παράγραφος 2.2 του άρθρου 3 της υπ αριθ. 31822/1542/2010 και καθορίζεται ότι «2.2. Ύστερα από αίτημα του Συντονιστή της Αποκεντρωμένης Διοίκησης, είναι δυνατόν η Προκαταρκτική Αξιολόγηση Κινδύνων Πλημμύρας, οι Χάρτες Επικινδυνότητας Πλημμύρας, οι Χάρτες Κινδύνων Πλημμύρας και το Σχέδιο Διαχείρισης των Κινδύνων Πλημμύρας να καταρτίζονται, να επανεξετάζονται, ή να αναθεωρούνται από την Ειδική Γραμματεία Υδάτων του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας» καθώς και ότι προστίθεται στο άρθρο 6 της υπ αριθ. 31822/1542/2010 ΚΥΑ, μετά την παράγραφο 2, νέα παράγραφος 3, όπου καθορίζεται ότι: «3. Σε περίπτωση που το Σχέδιο Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας καταρτίζεται από την Ειδική Γραμματεία Υδάτων κατ' εφαρμογή της νέας παρ. 2.2 του άρθρου 3, το εν λόγω Σχέδιο Διαχείρισης εγκρίνεται από την Εθνική Επιτροπή Υδάτων μετά από εισήγηση της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, εφόσον προηγουμένως τηρηθεί η διαδικασία διαβούλευσης που προβλέπεται στο άρθρο 9, όπως τροποποιείται με την παράγραφο 4 του άρθρου 1 του παρόντος άρθρου. Κατά την κατάρτιση, τελική επεξεργασία, επανεξέταση ή αναθεώρηση του Σχεδίου Διαχείρισης των Κινδύνων Πλημμύρας, η Ειδική Γραμματεία Υδάτων συνεργάζεται με την αρμόδια Διεύθυνση Υδάτων της οικείας Αποκεντρωμένης Διοίκησης, καθώς και με τα συναρμόδια Υπουργεία που εκπροσωπούνται στην Εθνική Επιτροπή Υδάτων. Στην παρούσα φάση, η Προκαταρκτική Αξιολόγηση Κινδύνων Πλημμύρας, οι Χάρτες Επικινδυνότητας Πλημμύρας, οι Χάρτες Κινδύνων Πλημμύρας και τα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας για όλα τα Υδατικά Διαμερίσματα της Χώρας καταρτίζονται ύστερα από αίτημα των Συντονιστών των Αποκεντρωμένων Διοικήσεων από την Ειδική Γραμματεία Υδάτων, σύμφωνα με το άρθρο 3 (2.2) της ΚΥΑ Η.Π. 31822/1542/Ε103/2010. 274 275

3.2.2 Στάδια Εφαρμογής της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ στην Ελλάδα Το πρώτο στάδιο της Οδηγίας αφορά την Κατάρτιση της Προκαταρκτικής Αξιολόγησης Κινδύνων Πλημμύρας στην οποία περιλαμβάνεται ο προσδιορισμός των Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας. Η Ειδική Γραμματεία Υδάτων σε εφαρμογή του άρθρου 10 της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ καθώς και του άρθρου 9 της ΚΥΑ 31822/1542/Ε103 (ΦΕΚ 1108/Β/21.07.2010), με την οποία ενσωματώθηκε αυτή στο Εθνικό Δίκαιο, δημοσιοποίησε την πλήρη έκθεση της Προκαταρκτικής Αξιολόγησης των Κινδύνων Πλημμύρας και τα σχετικά γεωχωρικά δεδομένα για τα 14 Υδατικά Διαμερίσματα της χώρας: Στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΝ (http://www.ypeka.gr/default. aspx?tabid=252&language=el-gr), Στον ιστότοπο του ΥΠΕΝ (maps.ypeka.gr), Στον ειδικά κατασκευασμένο για τις Πλημμύρες ιστότοπο του ΥΠΕΝ (floods.ypeka.gr), Στη βάση της ΕΕ (European Environment Information and Observation Network) στη διεύθυνση http://cdr.eionet.europa.eu/ gr/eu/floods/(reportnet). Παράλληλα, ανάρτησε αρχείο με την ονομασία «Βάση Εισαγωγής Πλημμυρικών Συμβάντων», προκείμενου να καταγράφονται οι απαιτούμενες από την Οδηγία 2007/60/ΕΚ πληροφορίες σχετικά με τα χαρακτηριστικά των πλημμυρικών συμβάντων που σημειώνονται στη χώρα μας από κάθε συναρμόδιο Φορέα ή Υπηρεσία. Για την εφαρμογή των επόμενων σταδίων της Οδηγίας που αφορούν στην κατάρτιση Χαρτών Επικινδυνότητας Πλημμύρας, Χαρτών Κινδύνων Πλημμύρας και Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας στις Ζώνες Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας που προέκυψαν από την Προκαταρκτική Αξιολόγηση υλοποιούνται σήμερα οι ακόλουθες μελέτες: Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας περιοχών λεκανών απορροής ποταμών των Υδατικών Διαμερισμάτων Δυτικής, Βόρειας και Ανατολικής Πελοποννήσου και Κρήτης, Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας περιοχών λεκανών απορροής ποταμών των Υδατικών Διαμερισμάτων Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας, Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας περιοχών λεκανών απορροής ποταμών των Υδατικών Διαμερισμάτων Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (εκτός της Λεκάνης Απορροής του π. Έβρου), Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας περιοχών λεκανών απορροής ποταμών των Υδατικών Διαμερισμάτων Ηπείρου, Δυτικής Στερεάς Ελλάδας και Θεσσαλίας, Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας περιοχών λεκανών απορροής ποταμών των Υδατικών Διαμερισμάτων Αττικής, Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας και Νήσων Αιγαίου (Βορείου & Νοτίου Αιγαίου). Οι ανωτέρω μελέτες, περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τις Στρατηγικές Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ) και τις απαιτούμενες ενέργειες για τη δημόσια διαβούλευση. Oι μελέτες αυτές ακολουθούν ενιαίες προδιαγραφές που αναπτύχθηκαν από την ΕΓΥ και ειναι αναρτημένες στο ειδικά διαμορφομένο ιστότοπο του ΥΠΕΝ http://floods.ypeka.gr (Προδιαγραφές Μελετών). Ειδικότερα, για όλες τις ανωτέρω συμβάσεις / μελέτες που αφορούν στο σύνολο των Υδατικών Διαμερισμάτων της χώρας, ισχύουν τα ακόλουθα: Όσον αφορά το δεύτερο στάδιο της Οδηγίας έχουν καταρτιστεί οι Χάρτες Επικινδυνότητας Πλημμύρας και οι Χάρτες Κινδύνων Πλημμύρας και έχει ολοκληρωθεί ο έλεγχος και η ανάρτηση των απαιτούμενων κειμένων και χαρτών στον ειδικά διαμορφομένο ιστότοπο του ΥΠΕΝ (floods.ypeka.gr) και έχει ενημερωθεί και η βάση ΕΙΟΝΕΤ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής http://cdr.eionet.europa.eu/gr/eu/floods/(reportnet). Όσον αφορά το τρίτο στάδιο της Οδηγίας έχουν καταρτιστεί και έχουν αναρτηθεί στον ειδικά διαμορφομένο ιστότοπο του ΥΠΕΝ (floods.ypeka.gr) τα εγκεκριμένα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας και παράλληλα έχουν εγκριθεί και οι Στρατηγικές Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων για όλα τα Υδατικά Διαμερίσματα. Με την έγκριση των Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμυρας η χώρα έχει για πρώτη φορά ένα τεκμηριωμένο Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας προσαρμοσμένο στις ανάγκες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε Λεκάνης Απορροής Ποταμού το οποίο καλύπτει όλες τις πτυχές διαχείρισης των κινδύνων πλημμύρας (ετοιμότητα, πρόληψη, προστασία, αποκατάσταση), σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Επιπλέον των ανωτέρω πέντε (5) μελετών, υπό την ευθύνη της ΕΓΥ έχει εκπονηθεί μελέτη με τίτλο: «Σχέδιο Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας Λεκάνης Απορροής π. Έβρου. Εφαρμογή της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ» που περιλαμβάνει το σύνολο των δράσεων που προβλέπονται από την Οδηγία 2007/60/ΕΚ για τη Λεκάνη Απορροής του π. Έβρου. Σημερα έχει εγκριθεί από την Εθνική Επιτροπή Υδατων και δημοσιευθεί στην εφημερίδα της κυβερνησης. 3.3 Προκαταρκτική Αξιολόγηση Κινδύνων Πλημμύρας 3.3.1 Καταγραφή Ιστορικών και Επιλογή Σημαντικών Ιστορικών Πλημμυρών Α. Δεδομένα Στο πλαίσιο της Προκαταρκτικής Αξιολόγησης Κινδύνων Πλημμύρας συλλέχθηκαν όλα τα διαθέσιμα δεδομένα για τα ιστορικά συμβάντα. Για τη συλλογή δεδομένων επιλέχθηκαν φορείς που εμπλέκονται σε όλα τα στάδια διαχείρισης καταστροφών λόγω πλημμύρας (πρόληψη, ετοιμότητα, αντιμετώπιση και αποκατάσταση). Πιο συγκεκριμένα, η Ειδική Γραμματεία Υδάτων (ΕΓΥ) απευθύνθηκε σε Κεντρικούς Φορείς (Υπουργεία, Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, κλπ) όπως και στις Αποκεντρωμένες Διοικήσεις και Περιφέρειες. Τα Αρχεία που αξιοποιήθηκαν με βάση τα στοιχεία της Προκαταρκτικής Αξιολόγησης έχουν ως ακολούθως: Αρχεία της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας του Υπουργείου Εσωτερικών από περιοχές όπου είχαν κηρυχθεί σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω πλημμυρών (στοιχεία της περιόδου 2007-2012), Αρχεία αποζημιώσεων λόγω καταστροφής οικιακών συσκευών και σπιτιών από πλημμύρες που έχουν δοθεί σε κατοίκους οικισμών από την Υπηρεσία Αποκατάστασης Σεισμοπλήκτων (Υ.Α.Σ.) του Υπουργείου Υποδομών και Μεταφορών (στοιχεία περιόδου 1994-2010), Αρχεία αποζημιώσεων λόγω καταστροφών αγροτικής και κτηνοτροφικής παραγωγής από πλημμύρες που έχουν δοθεί σε γεωργούς και κτηνοτρόφους από τον Οργανισμό Ελληνικών Γεωργικών Ασφαλίσεων (ΕΛ.Γ.Α.) (στοιχεία της περιόδου 1986-2009). Αρχεία Πυροσβεστικής Υπηρεσίας καταγραφής συμβάντων πλημμυρισμού (ηλεκτρονικά αρχεία πυροσβεστικής με στοιχεία από το 2000 έως το 2011). Επιπλέον, αξιοποιήθηκαν μελέτες και έρευνες του Υπουργείου Υποδομών και Μεταφορών (Δ/νση Εγγειοβελτιωτικών έργων Δ7), του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΥΠ.Α.Α.Τ.), της Αποκεντρωμένης Διοίκησης, των Περιφερειών, των Περιφερειακών Ενοτήτων, των Δήμων και άλλων αρμόδιων φορέων (Εταιρεία Ύδρευσης Αποχέτευσης Πρωτευούσης, κλπ). Τέλος, άλλες πήγες που αξιοποιήθηκαν για την καταγραφή ιστορικών συμβάντων είναι: Δημοσιεύματα σε εφημερίδες και στον ηλεκτρονικό τύπο από το αρχείο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, (http://www.nlg.gr) όπως και μέσω διαδικτύου συμβάντα στον περιοδικό τύπο, Επιστημονικές μελέτες Πανεπιστημιακών Φορέων και σχετικές δημοσιεύσεις, Πίνακας 4.3.1 Όρια κατάταξης ιστορικών πλημμυρικών συμβάντων Σημαντικότητα πλημμύρας Ανθρώπινα θύματα Επισημάνεις των Υπηρεσιών της Αποκεντρωμένης Διοίκησης και των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Δήμων και Περιφερειών) που αποστάλθηκαν στην ΕΓΥ μέσω αλληλογραφίας, Για το σύνολο της χώρας καταχωρήθηκαν 1.627 πλημμυρικά γεγονότα σε 1.076 θέσεις (Εικόνα 4.3.1). Β. Χαρακτηριστικά Ιστορικών Πλημμυρών Στις Εικόνες 4.3.2 έως 4.3.5 που ακολουθούν παρουσιάζονται κατηγοριοποιημένα με βάση διάφορα χαρακτηριστικά τα πλημμυρικά συμβάντα που έχουν καταγραφεί σε επίπεδο χώρας. Η εκτίμηση των συνεπειών τους έγινε με βάση τον αριθμό των συμβάντων, την κατακλυζόμενη έκταση, το ύψος της αποζημίωσης (κόστος ζημιάς), το είδος των καταστροφών (συνέπειες σε καλλιέργειες και κτηνοτροφία, οικισμούς, τεχνικές υποδομές, ανθρώπινη ζωή). Εφόσον δεν έχουν κατασκευαστεί σημαντικά έργα ανάσχεσης πλημμυρών (φράγματα) ή/και αντιπλημμυρικά έργα εκτιμάται ότι οι πλημμύρες αυτές μπορεί να επαναληφθούν στο μέλλον. Γ. Σημαντικές Ιστορικές Πλημμύρες Για τον προσδιορισμό των σημαντικών ιστορικών πλημμυρών ελήφθησαν υπόψη τα ακόλουθα τρία (3) κριτήρια: Ύπαρξη ανθρώπινων θυμάτων, Ύψος χρηματικής αποζημίωσης (αποζημιώσεις ΕΛ.Γ.Α. για ζημιές στη γεωργία και ΥΑΣ για ζημιές σε οικισμούς), Μέγεθος κατακλυζόμενης έκτασης (αφορά σε καλλιεργούμενες εκτάσεις που καταγράφονται από τον ΕΛ.Γ.Α.). Για την κατηγοριοποίηση της σημαντικότητας των ιστορικών πλημμυρών ορίστηκαν τα όρια του ακόλουθου Πίνακα 4.3.1. Σημαντικά ιστορικά πλημμυρικά γεγονότα ορίστηκαν αυτά που εμπίπτουν για οποιοδήποτε από τα τρία κριτήρια στις κατηγορίες «Υψηλή» και «Πολύ Υψηλή». Ετσι, ορίστηκαν 147 πλημμυρικά γεγονότα στην κατηγορία «Πολύ Υψηλή» και 150 πλημμυρικά γεγονότα στην κατηγορία «Υψηλή». Το σύνολο των 297 αυτών γεγονότων (Εικόνα 4.3.6) θεωρήθηκαν ως σημαντικές πλημμύρες. Τα πλημμυρικά αυτά γεγονότα αντιστοιχούν σε 261 θέσεις. Αποζημίωση ( ) Έκταση (στρέμματα) Χαμηλή - < 50.000 < 2.000 Μέση - 50.000-200.000 2.000-5.000 Υψηλή - 200.000-500.000 5.000-10.000 Πολύ υψηλή 1 > 500.000 > 10.000 276 277

Εικόνα 4.3.1 Θέσεις Ιστορικών Πλημμυρικών Συμβάντων Εικόνα 4.3.2 Κατηγορίες ανά Αριθμό πλημμυρικών γεγονότων στις θέσεις ιστορικών πλημμυρικών συμβάντων 278 279

Εικόνα 4.3.3 Κατηγορίες ανά Έκταση Πλημμύρας Εικόνα 4.3.4 Κατηγορίες ανά Ύψος Αποζημίωσης Εικόνα 4.3.6 Θέσεις Σημαντικών Πλημμυρικών Συμβάντων Έκταση (στρέμματα) Αποζημίωση ( ) 500-1000 < 25000 1001-6000 250.001-100000 6001-20000 100001-250000 20001-60000 250001-1000000 60001-100000 1000001-5869406 Εικόνα 4.3.5 Κατηγορίες ανά Τύπο Καταστροφής Αρνητικές Συνέπειες Ανθρώπινη υγεία Οικονομική Οικονομική Δραστηριότητα Οικονομική Υποδομές Οικονομική Ιδιοκτησία Οικονομική Αγροτική Παραγωγή Οικονομική Άγνωστη 280 281

3.3.2 Προσδιορισμός Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας Για κάθε Περιοχή Λεκάνης Απορροής Ποταμού (ΠΛΑΠ) Υδατικό Διαμέρισμα προσδιορίστηκαν οι περιοχές για τις οποίες συμπεραίνεται ότι υπάρχουν δυνητικά σοβαροί κίνδυνοι πλημμύρας ή είναι πιθανόν να σημειωθεί πλημμύρα. Ως περιοχές όπου είναι πιθανόν να σημειωθεί πλημμύρα ορίστηκαν αυτές που ικανοποιούν έναν τουλάχιστον από τους δύο παρακάτω περιορισμούς: βρίσκονται σε θέσεις προσχωματικών αποθέσεων ή βρίσκονται σε έδαφος με κλίση μικρότερη από 2% Επίσης ακολουθώντας τα οριζόµενα στο εδαφίο 4.2.ε της ΚΥΑ Η.Π 31822/1542/Ε103/2010 και στο εδάφιο 4.2.δ της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ θεωρήθηκε ότι οι περιοχές όπου είναι πιθανό να υπάρξουν αρνητικές συνέπειες από την εκδήλωση πλημμυρικών συμβάντων είναι αυτές που περιέχουν: Πόλεις και οικισµούς: Αναζητήθηκαν πληροφορίες και γεωγραφικά δεδομένα για τις Θέσεις πόλεων και οικισµών σε κάθε Υ, Βιοµηχανικές και εµπορικές ζώνες: Αναζητήθηκαν πληροφορίες και γεωγραφικά δεδομένα για τις Θέσεις βιοµηχανικών και εµπορικών κέντρων, Γεωργικές εκτάσεις µε σηµαντική οικονοµική αξία: Αναζητήθηκαν πληροφορίες και γεωγραφικά δεδομένα με τις θέσεις γεωργικών εκτάσεων µε σηµαντική οικονοµική αξία παραγωγής. Θεωρήθηκαν σαν εκτάσεις µε σηµαντική οικονοµική αξία οι κατηγορίες: αρδευόµενες εκτάσεις, µη αρδευόµενη αρόσιµη γη, αµπελώνες, σύνθετες καλλιέργειες και ετήσιες καλλιέργειες, Παραγωγικές µονάδες που ενδέχεται να προκαλέσουν ρύπανση: Αναζητήθηκαν πληροφορίες και γεωγραφικά δεδομένα με τις εγκαταστάσεων οι οποίες ενδέχεται να προκαλέσουν τυχαία ρύπανση σε περίπτωση πληµµύρας (IPPC, κατά τα αναφερόµενα στο παράρτηµα Ι της Οδηγίας 96/61/ΕΚ του Συµβουλίου, της 24 ης Σεπτεµβρίου 1996), Προστατευόµενες περιοχές (όπως ορίζονται στο παράρτηµα IV, σηµείο 1, σηµεία i), iii) και v) της οδηγίας 2000/60/ΕΚ που ενδέχεται να πληγούν. Χρησιµοποιήθηκαν δεδοµένα της ΕΓΥ από τα Σχέδια ιαχείρισης για την εφαρµογή της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, Μνηµεία πολιτιστικής κληρονοµιάς: Αναζητήθηκαν πληροφορίες και γεωγραφικά δεδομένα για τα Αρχαία µνηµεία και µνηµεία παγκόσµιας κληρονοµιάς της UNESCO. Χρησιµοποιήθηκαν δεδοµένα από το Υπουργείο Πολιτισµού (http://odysseus.culture.gr), Υποδοµές: Αναζητήθηκαν πληροφορίες και γεωγραφικά δεδομένα για τη θέση αεροδροµίων, οδικού και σιδηροδροµικού δικτύου, νοσοκοµείων και µεγάλων φραγµάτων. Για τον προσδιορισµό των περιοχών µε δυνητικές αρνητικές συνέπειες σε µελλοντικές πληµµύρες οργανώθηκαν τα ανωτέρω σχετικά δεδοµένα σε ένα Σύστηµα Γεωγραφικής Πληροφορίας (GIS). Ετσι για κάθε Υδατικό ιαµέρισµα οι Ζώνες υνητικά Υψηλού Κινδύνου Πληµµύρας (ΖΔΥΚΠ) ορίστηκαν από τη γεωγραφική τομή: α) των περιοχών με δυνητικά σημαντικές συνέπειες από μελλοντικές πλημμύρες και β) των περιοχών που είναι πιθανό να σημειωθεί πλημμύρα. Σημειώνεται ότι οι περιοχές με έκτασης κάτω από 25 km² δεν εξετάστηκαν. Θέσεις με σημαντικές πλημμύρες έξω από τις Ζώνες υνητικά Υψηλού Κινδύνου Πληµµύρας αποτελούν αντικείμενο μεμονωμένης διερεύνησης στο πλαίσιο κατάρτισης των Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας. Πρόκειται κυρίως για ορεινούς οικισμούς που τα προβλήματα οφείλονται σε αστοχίες του δικτύου ομβρίων και των σχετικών τεχνικών έργων. Στο Γράφημα 4.3.1 που ακολουθεί παρουσιάζονται κριτήρια και υποκριτήρια για τον προσδιορισμό των Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας (ΖΔΥΚΠ). Με βάση την ανωτέρω μεθοδολογία, ορίστηκαν ανά Υδατικό Διαμέρισμα για το σύνολο της χώρας οι ακόλουθες εκτάσεις των Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας. Πίνακας 4.3.2 Επιφάνεια Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας (ΖΔΥΚΠ) στα Υδατικά Διαμερίσματα της χώρας, όπως ορίστηκαν κατά την Προκαταρτική Αξιολόγηση Υδατικό Διαμέρισμα Επιφάνεια ΥΔ σε km 2 Επιφάνεια ΖΔΥΚΠ σε km 2 Ποσοστό επιφάνειας ΖΔΥΚΠ στο ΥΔ Δυτικής Πελοποννήσου (EL01) 7.235 637 8,8% Βόρειας Πελοποννήσου (EL02) 7.397 1.227 16,6% Ανατολικής Πελοποννήσου (EL03) 8442 606 7,2% Δυτικής Στερεάς Ελλάδας (EL04) 10.498 874 8,3% Ηπείρου (EL05) 9.980 1.003 10,1% Αττικής (EL06) 3.187 673 21,1% Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας (EL07) 12.279 1.938 15,8% Γράφημα 4.3.1 Κριτήρια και υποκριτήρια προσδιορισμού των Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας (ΖΔΥΚΠ) Θεσσαλίας (EL08) 13.140 4.172 31,8% Δυτικής Μακεδονίας (EL09) 13.616 3.098 22,8% Περιοχές όπου είναι δυνατόν νασημειωθούν πλημμύρες: - θέσεις προσχωματικών αποθέσεων - θέσεις σε έδαφος με κλίση <2% Κεντρικής Μακεδονίας (EL10) 10.165 3.735 36,7% Ανατολικής Μακεδονίας (EL11) 7.319 2.817 38,5% Περιοχές με δυνητικά σημαντικές συνέπειες από μελλοντικές πλημμύρες: - πόλεις και οικισμοί - βιομηχανικές και εμπορικές ζώνες - γεωργικές εκτάσεις με σημαντική οικονομική αξία - προστατευόμενες περιοχές - μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς - υποδομές (οδικό, σιδηροδρομικό δίκτυο, λιμάνια, αεροδρόμια, νοσοκομεία, μεγάλα φράγματα) Ζώνες Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας (ΖΔΥΚΠ) Θράκης (EL12)* 11.240 1.927 17,1% Κρήτης (EL13) 8.345 220 2,6% Νήσων Αιγαίου (EL14) 9.105 391 4,3% Ποσοστό επιφάνειας ΖΔΥΚΠ στο σύνολο της Χώρας 17,7% * Για το ΥΔ 12 «Θράκη» στο πλαίσιο της μελέτης του Έβρου επικαιροποιήθηκε η Προκαταρκτική Αξιολόγηση για τη λεκάνη του Έβρου και τροποποιήθηκαν οι εκτάσεις των ΖΔΥΚΠ 282 283

Εικόνα 4.3.7 Επιφάνεια κατάκλυσης για περίοδο επαναφοράς Τ100 3.3.3 Πλημμύρες από ανύψωση Μέσης Στάθμης Θάλασσας Στο πλαίσιο της Προκαταρκτικής Αξιολόγησης Κινδύνων Πλημμύρας εκτιμήθηκε για το σύνολο της χώρας η προβλεπόμενη ανύψωση της Μέσης Στάθμης της Θάλασσας (ΜΣΘ), ως το άθροισμα ανυψώσεων από α) αστρονομική και μετεωρολογική παλίρροια και β) απο ανυψώση της μέσης στάθμης θάλασσας λόγω κυματισμών. Για τον υπολογισμό της συνολικής ανύψωσης της μέσης στάθμης θάλασσας αθροίστηκαν, για κάθε διεύθυνση, η μέγιστη αστρονομική και μετεωρολογική παλίρροια, με τους μέγιστους κυματισμούς από την ίδια διεύθυνση. Τα αποτελέσματα αντιστοιχούν πρακτικά σε πλημμύρες για περίοδο επαναφοράς 50 ετών. Για περίοδο επαναφοράς 100 ετών αναμένεται ότι η μετεωρολογική παλίρροια δεν θα διαφοροποιηθεί ιδιαίτερα, ενώ η πλημμύρα από κυματισμούς θα είναι 10-20% μεγαλύτερη. Έτσι, για την εκτίμηση της ανύψωσης της στάθμης με περίοδο επαναφοράς 100 ετών αθροίζεται η αστρονομική παλίρροια με τη μετεωρολογική παλίρροια και την πλημμύρα από κύματα προσαυξημένη κατά 15%. Τα αποτελέσματα στις ακτογραμμές του Αιγαίου και του Ιονίου για περίοδο επαναφοράς 50 ετών παρουσιάζονται στο παρακάτω Εικόνα 4.3.8. Σημειώνεται ότι στον παρόντα 1 ο κύκλο εφαρμογής της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ εκτιμήθηκε ότι οι παράκτιες περιοχές των Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας που έχουν δυνητικά σημαντικό κίνδυνο πλημμύρας από θάλασσα, είναι αυτές για τις οποίες υπολογίζεται ανύψωση της μέσης στάθμης της θάλασσας κατά τουλάχιστον 1.0 m. Αυτή η εκτίμηση στηρίχθηκε στις ακόλουθες τρείς υποθέσεις: Ότι οι παράκτιες αστικές περιοχές έχουν κατά κανόνα κάποιας μορφής κρηπίδωμα ή προστασία από τους κυματισμούς ύψους 1.0 m περίπου από την ΜΣΘ, Ότι οι αρδευτικές χρήσεις βρίσκονται κατά κανόνα 1.0 m περίπου πάνω από την ΜΣΘ και Ότι οι βιότοποι βρίσκονται περί την ΜΣΘ αλλά υφίστανται περιοδικά πλημμύρες. Εικόνα 4.3.8 Συνολική μέγιστη ανύψωση Μ.Σ.Θ. στην ακτογραμμή για περίοδο επαναφοράς 50 ετών Γράφημα 4.3.2 Έκταση Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας στα ΥΔ της Χώρας (Στοιχεία Προκαταρκτικής Αξιολόγησης 2012) Επιφάνεια σε km 2 0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000 14.000 16.000 Δυτικής Πελοποννήσου Βόρειας Πελοποννήσου Ανατολικής Πελοποννήσου Δυτικής Στερεάς Ελλάδας Ηπείρου Αττικής Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Δυτικής Μακεδονίας Κεντρικής Μακεδονίας Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης Κρήτης Νήσων Αιγαίου EL01 EL02 EL03 EL04 EL05 EL06 EL07 EL08 EL09 EL10 EL11 EL12 EL13 EL14 Επιφάνεια ΥΔ που δεν έχει χαρακτηριστεί ΖΔΥKΠ Επιφάνεια ΖΔΥKΠ 284 285

3.3.4 Χάρτες Επικινδυνότητας Πλημμύρας Οι Χάρτες Επικινδυνότητας Πλημμύρας και οι Χάρτες Κινδύνων Πλημμύρας καταρτίστηκαν για τα υδατορεύματα, τις λίμνες και τις παράκτιες περιοχές που βρίσκονται εντός των Ζωνών Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας, όπως αυτές καθορίστηκαν στο στάδιο της Προκαταρκτικής Αξιολόγησης Κινδύνων Πλημμύρας για τα ακόλουθα σενάρια: Ποτάμιες ροές και λίμνες πλημμύρες υψηλής πιθανότητας υπέρβασης περιόδου επαναφοράς 50 ετών, πλημμύρες μέσης πιθανότητας υπέρβασης περιόδου επαναφοράς 100 ετών, πλημμύρες χαμηλής πιθανότητας υπέρβασης περιόδου επαναφοράς 1000 ετών. Θαλάσσιες πλημμύρες από ανύψωση Μέσης στάθμης Θάλασσας πλημμύρες υψηλής πιθανότητας υπέρβασης περιόδου επαναφοράς 50 ετών, πλημμύρες μέσης πιθανότητας υπέρβασης περιόδου επαναφοράς 100 ετών. Για την κατάρτιση των Χαρτών Επικινδυνότητας Πλημμύρας αναπτύχθηκε και εφαρμόστηκε ενιαία μεθοδολογία σε όλα τα Υδατικά Διαμερίσματα της χώρας, όπως καθορίζεται στις Τεχνικές Προδιαγραφές αλλά και όπως αναπτύχθηκε στο πλαίσιο κατάρτισης των μελετών. Η μεθοδολογία αυτή περιλαμβάνει: 1. Κατάρτιση Όμβριων Καμπυλών: αξιοποιώντας όλα τα διαθέσιμα δεδομένα ισχυρών βροχοπτώσεων από τις καταγραφές όλων των βροχογράφων και βροχομέτρων της χώρας, καταρτίστηκαν με ενιαία σύγχρονη μεθοδολογία για όλη την Ελλάδα εξισώσεις όμβριων καμπυλών (παραμετρικές σχέσεις υπολογισμού της έντασης της βροχόπτωσης για δεδομένη διάρκεια και περίοδο επαναφοράς). Στόχος ήταν ο υπολογισμός της βροχόπτωσης σχεδιασμού στα διάφορα υδρολογικά σενάρια που εξετάστηκαν σχετικά με την πιθανότητα εμφάνισης πλημμύρας, δηλαδή υψηλή πιθανότητα εμφάνισης (περίοδος επαναφοράς 50 έτη), μέση πιθανότητα εμφάνισης (περίοδος επαναφοράς 100 έτη) και χαμηλή πιθανότητα εμφάνισης (περίοδος επαναφοράς 1000 έτη). Επιπροσθέτως, για τις όμβριες καμπύλες με περίοδο επαναφοράς Τ=50, 100 και 1000 υπολογίστηκαν τα όρια εμπιστοσύνης για βαθμό εμπιστοσύνης 80% (ώστε να εξαιρείται το ανώτερο και το κατώτερο 10% των τιμών). Οι όμβριες καμπύλες που καταρτίστηκαν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον υπολογισμό της έντασης της βροχόπτωσης σχεδιασμού, για επιλεγμένη διάρκεια και περίοδο επαναφοράς, σε οποιαδήποτε θέση ή λεκάνη απορροής της χώρας. Σχετικές οδηγίες δίνονται στον ειδικά διαμορφομένο ιστότοπο του ΥΠΕΝ (http://floods.ypeka.gr/index.php/ methodologies-ergaleia/omvries-kampyles). 2. Παραγωγή πλημμυρικών υδρογραφημάτων: Καταστρώθηκε και επιλύθηκε μαθηματικό ομοίωμα βροχής απορροής σε όλες τις υδρολογικές λεκάνες που τροφοδοτούν τις Ζώνες Δυνητικά Υψηλού Κινδύνου Πλημμύρας. Για τον υπολογισμό της ενεργής βροχόπτωσης εφαρμόστηκε ενιαία μεθοδολογία όπως καθορίζεται στις Τεχνικές Προδιαγραφές, η οποία συμπληρώθηκε με πρόσθετες οδηγίες και κατευθύνσεις εκ μέρους της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων. 3. Διόδευση πλημμυρικού κύματος και κατάστρωση Χαρτών Επικινδυνότητας. Χρησιμοποιήθηκαν κυρίως δισδιάστατα υδραυλικά μοντέλα που προσομοιώνουν τη διόδευση της πλημμύρας κατά μήκος των υδατορευμάτων, καθώς και στην πεδιάδα. Στην περίπτωση των λιμνών, ο υπολογισμός της ζώνης κατάκλυσης έγινε με βάση τα πλημμυρικά υδρογραφήματα των λεκανών απορροής και με αναλυτικούς υπολογισμούς του ισοζυγίου. Η ζώνη κατάκλυσης λόγω ανύψωσης της Μέσης Στάθμης Θάλασσας υπολογίστηκε με βάση τα αποτελέσματα της Προκαταρκτικής Αξιολόγησης Κινδύνων Πλημμύρας για τις θαλάσσιες πλημμύρες. Για την παραγωγή των Χαρτών χρησιμοποιήθηκαν τα τοπογραφικά υπόβαθρα της Κτηματολόγιο Α.Ε. DEM ανάλυσης 5x5 m 2. Το τελικό ψηφιακό μοντέλο που χρησιμοποιήθηκε υπέστη κάποιες διορθώσεις σύμφωνα με πραγματικές επιτόπιες τοπογραφικές μετρήσεις στις περιοχές γύρω από τα υδατορεύματα καθώς και στις περιοχές όπου υπήρχαν τεχνικά έργα. Στους Χάρτες Επικινδυνότητας παρουσιάζονται: H χωρική κατανομή της επιφάνειας κατάκλυσης, Η χωρική κατανομή του μέγιστου βάθους νερού, Η χωρική κατανομή της μέγιστης ταχύτητας ροής, Χρόνοι άφιξης και παραμονής των υδάτων σε σημεία ενδιαφέροντος. Στον παρόντα 1 ο κύκλο εφαρμογής της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ, η επίδραση της κλιματικής αλλαγής προσεγγίστηκε μέσω του σεναρίου χαμηλή πιθανότητας υπέρβασης (Τ=1000 χρόνια), κάτι το οποίο θα εξεταστεί περαιτέρω στην 1 η αναθεώρηση των Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας. Πίνακας 4.3.3 Κατακλυζόμενες επιφάνειες στα Υδατικά Διαμερίσματα για τις εξεταζόμενες περιόδους επαναφοράς ΥΔ Συνολική Επιφάνεια του ΥΔ σε km 2 Κατακλυζόμενη έκταση σε km 2 για τις εξεταζόμενες περιόδους επαναφοράς Τ50 Τ100 Τ1000 Δυτικής Πελοποννήσου (EL01) 7.2353 189,7 265,5 266,2 Βόρειας Πελοποννήσου (EL02) 7.3973 159,3 263,5 335,0 Ανατολικής Πελοποννήσου (EL03) 8.4423 398,0 411,8 460,7 Δυτικής Στερεάς Ελλάδας (EL04) 10.4983 155,8 241,8 281,8 Ηπείρου (EL05) 9.9803 440,9 505,0 458,7 Αττικής (EL06) 3.1873 36,1 49,3 94,3 Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας (EL07) 12.2793 377,8 418,4 563,6 Θεσσαλίας (EL08) 13.140 1.138,6 1.431,3 1.969,7 Δυτικής Μακεδονίας (EL09) 13.616 1.220,9 1.383,2 1.515,4 Κεντρικής Μακεδονίας (EL10) 10.165 1.007,5 1.269,9 1.338,6 Ανατολικής Μακεδονίας (EL11) 7.319 428,2 487,0 678,8 Θράκης (EL12) 11.240 398,8 464,4 671,8 Κρήτης (EL13) 8.345 53,8 61,9 84,4 Νήσων Αιγαίου (EL14) 9.105 37,6 42,1 45,0 Σύνολο Χώρας 131.948 6.042,9 7.295,1 8.763,8 286 287

Εικόνα 4.3.9 Επιφάνεια κατάκλυσης για περίοδο επαναφοράς Τ100 3.3.5 Χάρτες Κινδύνων Πλημμύρας Οι Χάρτες Κινδύνων Πλημμύρας παρουσιάζουν, σε εφαρμογή των απαιτήσεων της Οδηγίας τις αρνητικές επιπτώσεις στον πληθυσμό, την οικονομική δραστηριότητα, το περιβάλλον και την πολιτισμική κληρονομιά εντός των περιοχών κατάκλυσης, όπως αυτές προέκυψαν από την υδραυλική ανάλυση για τις εξεταζόμενες περιόδους επαναφοράς (Τ=50, 100, 1000) και παρουσιάζονται στους Χάρτες Επικινδυνότητας Πλημμύρας (floodhazardmaps). Πιο συγκεκριμένα στους Χάρτες Κινδύνων Πλημμύρας απεικονίζονται: Ο δυνητικά θιγόμενος πληθυσμός. Οι δυνητικά θιγόμενες οικονομικές δραστηριότητες: οι οικισμοί που κατακλύζονται (επιπτώσεις στην ακίνητη περιουσία), η αγροτική γη, οι κτηνοτροφικές μονάδες, οι βιομηχανίες, οι βιομηχανικές ζώνες, οι βιομηχανικές περιοχές και τα βιομηχανικά πάρκα, τα έργα διαχείρισης στερεών αποβλήτων, οι αναπτυσσόμενες και αναπτυγμένες τουριστικά περιοχές, το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, οι εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων, οι δομές υγείας και πολιτικής προστασίας, οι εγκαταστάσεις εκπαίδευσης και αθλητισμού. Επίσης, αποτυπώνονται οι περιοχές των αεροδρομίων, οι υδρευτικές γεωτρήσεις, οι πολιτιστικές δραστηριότητες/ αρχαιολογικοί χώροι/ χώροι πολιτιστικής κληρονομιάς καθώς και οι υποσταθμοί της ΔΕΗ. Γράφημα 4.3.3 Ποσοστό επιφάνειας κατάκλυσης ανά Υδατικό Διαμέρισμα για τις εξεταζόμενες περιόδους επαναφοράς 16.0% 14.0% 12.0% 10.0% 8.0% 6.0% 4.0% 2.0% 0.0% EL01 EL02 EL03 EL04 EL05 EL06 EL07 EL08 EL09 EL10 EL11 EL12 EL13 EL14 Σ'υμολο Χώρας EL01 EL02 EL03 EL04 EL05 EL06 EL07 EL08 EL09 EL10 EL11 EL12 EL13 EL14 Δυτικής Πελοποννήσου Βόρειας Πελοποννήσου Ανατολικής Πελοποννήσου Δυτικής Στερεάς Ελλάδας Ηπείρου Αττικής Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Δυτικής Μακεδονίας Κεντρικής Μακεδονίας Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης Κρήτης Νήσων Αιγαίου Οι επιπτώσεις της πλημμύρας στο περιβάλλον: οι κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών σύμφωνα με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ, οι οποίες είναι, οι περιοχές που προορίζονται για άντληση ύδατος για ανθρώπινη κατανάλωση (υπόγεια και επιφανειακά υδατικά συστήματα), οι ειδικές ζώνες διατήρησης (περιοχές Natura 2000) και τα υδατικά συστήματα που έχουν χαρακτηριστεί ως ύδατα αναψυχής (περιοχές νερών κολύμβησης). Οι Χάρτες Κινδύνων Πλημμύρας είναι αναρτημένοι στον ειδικά διαμορφωμένο ιστότοπο του ΥΠΕΝ http://floods.ypeka.gr/ index.php/xartes-kindynoy) και παρουσιάζονται σε πινακίδες κλίμακας 1:25.000, για όλες τις περιόδους επαναφοράς που εξετάζονται. Ως υπόβαθρο των χαρτών, επιλέχθηκε το διαθέσιμο από το διαδίκτυο WMSService απεικόνισης ορθοφωτοχαρτών της Ε.Κ.Χ.Α. Α.Ε κλίμακας 1:5000 (http://gis.ktimanet.gr/ wms/wmsopen/wmsserver.aspx). Η χωρική ανάλυση των ορθοφωτοχάρτων είναι 20 cm για τις αστικές περιοχές και 50 cm για τις υπόλοιπες περιοχές. Οι ορθοφωτοχάρτες έχουν προκύψει από φωτοληψίες της περιόδου 2007-2009 και αποτελούν το πλέον πρόσφατα ενημερωμένο χαρτογραφικό υλικό, με τη μεγαλύτερη δυνατή ανάλυση. Ενδεικτικά δίδεται στην Εικόνα 4.3.10 η μορφή των χαρτών αυτών. Για το σύνολο της χώρας δίδεται στον Πίνακα 4.3.4 που ακολουθεί ο δυνητικά θιγόμενος πληθυσμός για κάθε Υδατικό Διαμέρισμα για τη μέση περίοδο επαναφοράς (Τ=100 έτη). Το ποσοστό του δυνητικά θιγόμενου πληθυσμού σε σχέση με το σύνολο του πληθυσμού του ΥΔ δίδεται στην Εικόνα 4.3.10. Περίοδος Επαναφοράς Τ50 Περίοδος Επαναφοράς Τ100 Περίοδος Επαναφοράς Τ100 288 289

Εικόνα 4.3.10 Δυνητικά θιγόμενες χρήσεις γης, οικονομικές δραστηριότητες και υποδομές ΥΔ Ανατολικής Μακεδονίας (Τ=100 έτη) 291

Πίνακας 4.3.4 Θιγόμενος πληθυσμός για το βασικό σενάριο εξέτασης (Τ=100 έτη) των Σχεδίων Διαχείρισης κινδύνων Πλημμύρας βάσει του οποίου καταρτίστηκε το Πρόγραμμα Μέτρων ΥΔ Πληθυσμός Θιγόμενος Πληθυσμός για περίοδο επαναφοράς Τ100 (κατ) Δυτικής Πελοποννήσου (EL01) 269000 5340 Βόρειας Πελοποννήσου (EL02) 604000 24108 Ανατολικής Πελοποννήσου (EL03) 270000 51119 Δυτικής Στερεάς Ελλάδας (EL04) 297797 9674 Ηπείρου (EL05) 453941 37913 Αττικής (EL06) 3781286 222469 Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας (EL07) 558275 24152 Θεσσαλίας (EL08) 703459 172373 Δυτικής Μακεδονίας (EL09) 574911 129942 Κεντρικής Μακεδονίας (EL10) 1420321 292603 Ανατολικής Μακεδονίας (EL11) 380209 55266 Θράκης (EL12) 410560 23118 Κρήτης (EL13) 683000 13188 Νήσων Αιγαίου (EL14) 508246 6832 Σύνολο Χώρας 10915005 1068097 Για την αξιολόγηση του κινδύνου αναπτύχθηκε, στο πλαίσιο της κατάρτισης των Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμυρας, ειδική μεθοδολογία, η οποία εφαρμόστηκε ενιαία σε όλα τα Υδατικά Διαμερίσματα. Στόχος είναι η αξιολόγηση του πλημμυρικού κινδύνου μέσα στις περιοχές κατάκλυσης που προέκυψαν από την υδραυλική ανάλυση για τις εξεταζόμενες περιόδους επαναφοράς (Τ50, Τ100 και Τ1000), λαμβάνοντας υπόψη την επικινδυνότητα της πλημμύρας (βάθη, ταχύτητα ροής) και την τρωτότητα (με βάση τις δυνητικές επιπτώσεις) των χρήσεων και δραστηριοτήτων της περιοχής κατάκλυσης. Για την αξιολόγηση του κινδύνου εξετάστηκαν οι κύριες κατηγορίες χρήσεων: οικιστική, βιομηχανική, αγροτική, τουριστική, περιβαλλοντική, και πολιτιστική. Οι δυνητικές επιπτώσεις από Εικόνα 4.3.11 Αξιολόγηση επιπτώσεων πλημμύρας για Τ=100 έτη - ΖΔΥΚΠ GR01RAK0001- Πεδινή περιοχή ρεμάτων Καλαμάτας Μεσσήνης την πλημμύρα αφορούν σε επιπτώσεις στην ασφάλεια και υγεία των πολιτών (περιλαμβανομένων των ζημιών στην λειτουργία κοινωφελών υποδομών), σε οικονομικές επιπτώσεις (στην αξία ακινήτων και κινητών ιδιοκτησιών, σε εμπορικές, τουριστικές, βιομηχανικές και αγροτικές δραστηριότητες και σε υποδομές μεταφορών), σε περιβαλλοντικές επιπτώσεις (στο φυσικό περιβάλλον και τους οικοτόπους), και σε πολιτιστικές επιπτώσεις στα μνημεία. Για την αποτίμηση του κινδύνου, ορίστηκαν 5 κλάσεις βαθμού κινδύνου (Πολύ Χαμηλός, Χαμηλός, Μέτριος, Υψηλός, Πολύ Υψηλός) και κατασκευάστηκαν χάρτες για τις τρεις περιόδους επαναφοράς που εξετάζονται (Τ50, Τ100, Τ1000). Στην Εικόνα 4.3.11 που ακολουθεί δίδεται ενδεικτικά η μορφή των χαρτών που κατασκευάστηκαν. Γράφημα 4.3.4 Ποσοστό θιγόμενου πληθυσμού στα Υδατικά Διαμερίσματα για το βασικό σενάριο κατάρτισης των προγραμμάτων μέτρων των Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας (Περίοδος Επαναφοράς Τ=100 έτη) Δυτικής Πελοποννήσου Βόρειας Πελοποννήσου Ανατολικής Πελοποννήσου Δυτικής Στερεάς Ελλάδας Ηπείρου Αττικής Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Δυτικής Μακεδονίας Κεντρικής Μακεδονίας Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης Κρήτης Νήσων Αιγαίου Σύνολο Χώρας EL01 EL02 EL03 EL04 EL05 EL06 EL07 EL08 EL09 EL10 EL11 EL12 EL13 EL14 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 % Μη θιγόμενος Πληθυσμός Θιγόμενος Πληθυσμός 292 293

Συγκεντρωτικά σε επίπεδο Υδατικού Διαμερίσματος και σε επίπεδο χώρας δίδονται οι εκτάσεις ανά κλάση κινδύνου στον Πίνακα 4.3.5 και στο Γράφημα 4.3.5 που ακολουθούν Πίνακας 4.3.5 Εκτάσεις ανά κλάση κινδύνου εντός των κατακλυζόμενων εκτάσεων των ΥΔ με περίοδο επαναφοράς Τ100 Γράφημα 4.3.5 Βαθμός κινδύνου πλημμύρας στις κατακλυζόμενες περιοχές των ΥΔ με περίοδο επαναφοράς Τ100 ΥΔ Εκτάσεις ανά κλάση κινδύνου για Τ100 (σε km 2 ) Πολύ χαμηλός Χαμηλός Μέτριος Υψηλός Πολύ Υψηλός Σύνολο Δυτικής Πελοποννήσου (EL01) 146,7 101,3 13,5 4,0-265,5 Βόρειας Πελοποννήσου (EL02) 207,3 50,0 4,2 1,9 0,2 263,5 Ανατολικής Πελοποννήσου (EL03) 287,7 104,5 16,1 3,1 0,5 411,8 Δυτικής Στερεάς Ελλάδας (EL04) 112,8 104,0 18,2 6,5 0,3 241,8 Ηπείρου (EL05) 198,6 209,4 65,6 24,7 6,5 505,0 Αττικής (EL06) 2,7 7,4 8,4 15,9 15,0 49,3 Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας (EL07) 199,2 161,7 35,1 19,9 2,5 418,4 Θεσσαλίας (EL08) 699,3 574,0 116,4 32,0 9,6 1431,3 Δυτικής Μακεδονίας (EL09) 526,6 541,6 126,5 154,5 33,9 1383,2 Κεντρικής Μακεδονίας (EL10) 449,2 546,8 117,7 123,7 32,5 1269,9 Ανατολικής Μακεδονίας (EL11) 253,2 191,0 28,1 13,8 0,9 487,0 Θράκης (EL12) 243,8 191,3 21,1 7,5 0,6 464,4 Κρήτης (EL13) 31,4 22,1 4,7 2,0 1,6 61,9 Νήσων Αιγαίου (EL14) 15,9 16,5 4,8 4,6 0,4 42,1 Σύνολο Χώρας 3374 2822 580 414 105 7295,1 Υδατικά διαμερίσματα Ποσοστό έκτασης ανά κλάση κινδύνου στην κατακλυζόμενη έκταση με περίοδο επαναφοράς Τ100 Δυτικής Πελοποννήσου Βόρειας Πελοποννήσου Ανατολικής Πελοποννήσου Δυτικής Στερεάς Ελλάδας Ηπείρου Αττικής Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Δυτικής Μακεδονίας Κεντρικής Μακεδονίας Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης Κρήτης Νήσων Αιγαίου Σύνολο χώρας EL01 EL02 EL03 EL04 EL05 EL06 EL07 EL08 EL09 EL10 EL11 EL12 EL13 EL14 % 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 πολύ χαμηλός χαμηλός μέτριος υψηλός πολύ υψηλός Επιπλέον, πραγματοποιήθηκε αξιολόγηση της τρωτότητας σε μεταφερόμενα ιζήματα και εδαφική διάβρωση εφαρμόζοντας ενιαία μεθοδολογία που βασίζεται στην τροποποιημένη Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας (Universal Soil Loss Equation - RUSLE). Συγκεκριμένα η εν λόγω μεθοδολογία λαμβάνει υπόψη της τη διαβρωτικότητα της βροχόπτωσης, τη διαβρωσιμότητα του εδάφους, τη μορφολογία του εδάφους, τη φυτοκάλυψη του εδάφους και τη διαχείριση των εδαφών κατά της διάβρωσης. Σημειώνεται οτι χρησιμοποιήθηκαν πρωτογενή δεδομένα πεδίου του Ευρωπαϊκού Γραφείου Εδαφών (ESB) και εκτιμήθηκε η συνολική ετήσια απώλεια εδάφους εντός των Ζώνων υνητικά Υψηλού Κινδύνου Πληµµύρας καθώς και η ετήσια ποσότητα εδάφους (στερεοπαροχή) που δύναται να εισέλθει στις Ζώνες υνητικά Υψηλού Κινδύνου Πληµµύρας. Έτσι κατασκευάστηκαν Χάρτες τρωτότητας σε εδαφική διάβρωση, όπου απεικονίζεται η εδαφική απώλεια σε t/h σε πέντε κλάσεις (Πολύ χαμηλή, Χαμηλή, Μέτρια, Υψηλή, Πολύ υψηλή). Οι ως άνω χάρτες είναι αναρτημένοι στον ειδικά διαμορφωμένο ιστότοπο του ΥΠΕΝ http://floods.ypeka.gr/index.php/ xartes-kindynoy). 294 295

3.3.6 Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας Α. Στόχοι Η Οδηγία 2007/60/ΕΚ προτρέπει τα Κράτη Μέλη να αποφασίσουν και να εξειδικέυσουν τους στόχους διαχείρισης των κινδύνων πλημμύρας και τα μέτρα που θα συμπεριλάβουν στα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας. Υπάρχει η δυνατότητα να τεθούν υψηλοί στόχοι που η ικανοποίησή τους να ξεπερνά τον ορίζοντα της 6ετίας του Σχεδίου Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας αλλά είναι στη διακριτική ευχέρεια των αρμόδιων αρχών να καθορίσουν λιγότερο απαιτητικούς στόχους, ανάλογα με τις δυνατότητές τους με χρονικό ορίζοντα την 6ετία. Λαμβάνοντας υπόψη τα προβλεπόμενα στην Οδηγία 2007/60/ ΕΚ και στα Κατευθυντήρια Κείμενα, στον παρόντα 1 ο κυκλο εφαρμογής της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ καθορίστηκαν σε εθνικό επίπεδο οι παρακάτω Γενικοί Στόχοι: Mετριασμός της έκθεσης στην πλημμύρα, Μείωση της πιθανότητας πλημμύρας, Ενίσχυση της ετοιμότητας για την αντιμετώπιση των πλημμυρών, Βελτίωση των μηχανισμών αποκατάστασης των πληγέντων περιοχών. Οι ανωτέρω Γενικοί Στόχοι του παρόντα 1 ου κυκλου εφαρμογής της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ, όπως ενσωματώνονται στα Σχεδια Διαχειρισης Κινδύνων Πλημμυρας σε κάθε Υδατικό Διαμέρισμα αντιστοιχούν στους τέσσερεις άξονες δράσης της διαχείρισης των Κινδύνων Πλημμύρας (Πρόληψη, Προστασία, Ετοιμότητα, Αποκατάσταση) και είναι στρατηγικού χαρακτήρα με σκοπό την εδραίωση κοινής αντίληψης και πολιτικής για τα θέματα που σχετίζονται με την αντιμετώπιση των κινδύνων πλημμύρας. Β. Πρόγραμμα Μέτρων Το Σχέδιο Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας σε κάθε Υδατικό Διαμέρισμα περιλαμβάνει μέτρα για την επίτευξη των Γενικών Στόχων της Διαχείρισης των Κινδύνων Πλημμύρας που έχουν τεθεί σε επίπεδο χώρας και είναι κοινοί και για τα δεκατέσσερα (14) Υδατικά Διαμερίσματα. Το Πρόγραμμα Μέτρων το οποίο καταρτίστηκε για κάθε Υδατικό Διαμέρισμα αφορά όλες τις πτυχές της διαχείρισης των κινδύνων πλημμύρας (Πρόληψη, Προστασία, Ετοιμότητα, Αποκατάσταση). Για τον καθορισμό του Προγράμματος Μέτρων λήφθηκαν υπόψη: Τα αποτελέσματα της ανάλυσης/αξιολόγησης των Χαρτών Επικινδυνότητας Πλημμύρας βάσει των οποίων αναγνωρίζονται τα αίτια της πλημμύρας και προσδιορίζεται το επίπεδο προστασίας που εξασφαλίζεται σήμερα έναντι πλημμύρας σε κάθε περιοχή. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης/αξιολόγησης των Χαρτών Κινδύνου Πλημμύρας, βάσει των οποίων προσδιορίζονται οι επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, το περιβάλλον, την πολιτιστική κληρονομιά και τις οικονομικές δραστηριότητες. Οι τοπικές συνθήκες και ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής (χρήσεις γης, οικονομικές δραστηριότητες και τεχνικές υποδομές, αναπτυξιακές τάσεις, προγραμματισμός έργων, διαθέσιμοι πόροι κλπ). Το Πρόγραμμα Μέτρων οριστικοποιήθηκε με βάση τα αποτελέσματα της διαβούλευσης που πραγματοποιήθηκε με όλους τους εμπλεκομενους φορείς και με κάθε προσφορο μέσο (Ημερίδες, συναντησεις εργασίας, αλληλογραφία κλπ). Ετσι το Πρόγραμμα Μέτρων περιλαμβάνει στον παρόντα 1 ο κύκλο εφαρμογής της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ 26 Μέτρα τα οποία χωρίζονται ανά άξονα δράσης σε: 7 μέτρα Πρόληψης για την επίτευξη του στόχου «Mετριασμός της έκθεσης στην πλημμύρα» 10 μέτρα Προστασίας για την επίτευξη του στόχου «Μείωση της πιθανότητας πλημμύρας» 6 μέτρα Ετοιμότητας για την επίτευξη του στόχου «Ενίσχυση της ετοιμότητας για την αντιμετώπιση των πλημμυρών» 3 μέτρα Αποκατάστασης για την επίτευξη του στόχου «Βελτίωση των μηχανισμών αποκατάστασης των πληγέντων περιοχών». Για τον καθορισμό των μέτρων ελήφθησαν υπόψη εκτός από τα αποτελέσματα των Χαρτών Επικινδυνότητας και Κινδύνων πλημμύρας σε κάθε Υδατικό Διαμέρισμα, α) το κόστος και τα οφέλη από τα μέτρα, β) οι περιβαλλοντικοί στόχοι της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ γ) οι υφιστάμενες πρακτικές για την αντιπλημμυρική προστασία, δ) η διαχείριση του εδάφους και των υδάτων, ε) ο χωροταξικός σχεδιασμός καθώς και οι υφιστάμενες αρμοδιότητες των εμπλεκόμενων φορέων. Τα μέτρα επιπλέον διακρίνονται σε είδη ανάλογα με το περιεχόμενό τους. Ειδικότερα διακρίνονται τα ακόλουθα είδη μέτρων: Νομοθετικές/ Διοικητικές ρυθμίσεις: Αφορούν αποφάσεις διοικητικών ρυθμίσεων, Μέτρα οικονομικού χαρακτήρα: Αφορούν μέτρα και παρεμβάσεις για τον καλύτερο προσδιορισμό των ζημιών από πλημμύρες καθώς και οικονομικά εργαλεία για την διαχείριση των επιπτώσεων από τις πλημμύρες, Μέτρα εκπαίδευσης/ενημέρωσης: Αφορούν δράσεις εκπαίδευσης, ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης. Μη δομικές παρεμβάσεις: Αφορούν κανονιστικές διατάξεις (π.χ. έλεγχος χρήσεων γης, καθορισμός ζωνών) και μη δομικά έργα (όπως συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης), Πρόσκτηση, συμπλήρωση και βελτίωση πληροφοριών: Αφορούν δημιουργία/ συμπλήρωση βάσεων δεδομένων, συμπλήρωση δεδομένων πεδίου, κυρίως τοπογραφικές αποτυπώσεις υποδομών και στοιχεία γεωμετρίας υδατορευμάτων, Μέτρα περιβαλλοντικού χαρακτήρα: Αφορούν μέτρα και παρεμβάσεις για την προστασία περιβαλλοντικά ευαίσθητων περιοχών, Τεχνικά Μέτρα Αντιπλημμυρικής Προστασίας: Αφορούν δομικά έργα αντιπλημμυρικής προστασίας και μελέτες για την υλοποίησή τους. Γράφημα 4.3.6 Στόχοι Διαχείρισης των Κινδύνων Πλημμύρας Γράφημα 4.3.7 Αριθμός μέτρων ανά άξονα δράσης των Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας (ΣΔΚΠ) Πρόληψη Ετοιμότητα Μετριασμός της έκθεσης στην πλημμύρα Ενίσχυση της ετοιμότητας για την αντιμετώπιση των πλημμύρων Μείωση της πιθανότητας πλημμύρας Βελτίωση των μηχανισμών αποκατάστασης των πληγέντων περιοχών Προστασία 6 μέτρα Αποκατάσταση 3 μέτρα Μείωση των κινδύνων πλημμύρας 10 μέτρα 7 μέτρα 296 297

Γράφημα 4.3.8 Αριθμός μέτρων ανά είδος μέτρου όπως καθορίζονται στα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας (ΣΔΚΠ) των Υδατικών Διαμερισμάτων της χώρας 8 4. Οδηγία 91/271/εκ για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων 4.1 Γενικά 2 Νομοθετικές/ Διοικητικές ρυθμίσεις 2 Μέτρα οικονομικού χαρακτήρα 4 Μέτρα εκπαίδευσης/ ενημέρωσης 5 Μη δομικές παρεμβάσεις 4 Προσκτηση, συμπλήρωση και βελτίωση πληροφοριών 1 Μέτρα περιβαλλοντικού χαρακτήρα (green infrastructure) Τεχνικά Μέτρα Αντιπλημμυρικής Προστασίας H Οδηγία 91/271/ΕΟΚ «για την επεξεργασία και διάθεση αστικών λυμάτων», όπως αυτή τροποποιήθηκε με την Οδηγία 98/15/ΕΕ, έχει ως στόχο την προστασία του περιβάλλοντος από τις επιπτώσεις της διάθεσης ανεπεξέργαστων ή ανεπαρκώς επεξεργασμένων αστικών και ορισμένων βιομηχανικών λυμάτων. Στην Ελλάδα η εν λόγω οδηγία ενσωματώθηκε στο Εθνικό Δίκαιο με την Κ.Υ.Α. 5673/400/1997 (Φ.Ε.Κ. 192Β/14-3-1997), με τίτλο ''Μέτρα και Όροι για την επεξεργασία των Αστικών Λυμάτων''. Το 1999 καθορίστηκε ο κατάλογος των ευαίσθητων αποδεκτών (Κ.Υ.Α. 19661/1982/1999 (Φ.Ε.Κ. 1811Β/29-9-1999), ο οποίος επικαιροποιήθηκε το 2002 (Κ.Υ.Α. 48392/939/3-2-2002 (Φ.Ε.Κ. 405Β/3-4-2002). Η Οδηγία ορίζει την ελάχιστη αναγκαία τεχνική υποδομή σε δίκτυα αποχέτευσης και εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων που πρέπει να διαθέτουν οι πόλεις και οι οικισμοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ανάλογα με τον ισοδύναμο πληθυσμό και τον αποδέκτη των επεξεργασμένων λυμάτων και διακρίνοντας τους υδάτινους αποδέκτες στους οποίους καταλήγουν τα αστικά λύματα σε τρεις κατηγορίες: σε κανονικούς, ευαίσθητους και λιγότερο ευαίσθητους. Επίσης, καθορίζει τα ανώτατα επιτρεπτά όρια των ποιοτικών χαρακτηριστικών των επεξεργασμένων λυμάτων που πρέπει να επιτυγχάνονται στις εκροές των εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυμάτων και παράλληλα προβλέπει συγκεκριμένα χρονικά όρια μέσα στα οποία οι οικισμοί, που εμπίπτουν στις διατάξεις της, οφείλουν να ολοκληρώσουν την απαιτούμενη σε κάθε περίπτωση υποδομή συλλογής, επεξεργασίας και διάθεσης των αστικών τους λυμάτων. Ως προς το απαιτούμενο επίπεδο επεξεργασίας η Οδηγία καθορίζει εν γένει ως ελάχιστη την δευτεροβάθμια. Για περιπτώσεις όμως απόρριψης λυμάτων σε ευαίσθητες περιοχές απαιτείται η βιολογική επεξεργασία με απομάκρυνση αζώτου ή/και φωσφόρου (τριτοβάθμια επεξεργασία). Σε εφαρμογή των διατάξεων του άρθρου 15 και 17 της Οδηγίας υποβάλλονται ανά διετία στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Ε.Ε.) όλες οι απαραίτητες πληροφορίες σχετικά με την εφαρμογή και την πορεία συμμόρφωσης της Οδηγίας 91/271/ΕΟΚ στη χώρα μας. Στο πλαίσιο των απαιτήσεων της Οδηγίας και για την άμεση παρακολούθηση της πορείας εφαρμογής της Οδηγίας 91/271/ ΕΟΚ στην Ελλάδα λειτουργεί από το 2012 η διαδικτυακή Εθνική Βάση Δεδομένων των ΕΕΛ των οικισμών που εμπίπτουν στην Οδηγία. Η εισαγωγή των αποτελεσμάτων παρακολούθησης της λειτουργίας των Εγκαταστάσεων Επεξεργασίας Λυμάτων γίνεται απευθείας από τους αρμόδιους φορείς λειτουργίας. Στη βάση καταχωρούνται και είναι διαθέσιμα στο κοινό τεχνικά και λειτουργικά δεδομένα των Ε.Ε.Λ. στην Ελλάδα, καθώς και πληροφορίες για τον τρόπο διάθεσης ή επαναχρησιμοποίησης των λυμάτων και της ιλύος και οι περιβαλλοντικοί όροι για κάθε εγκατάσταση. Τα λειτουργικά δεδομένα αξιολογούνται και ελέγχονται για κάθε Ε.Ε.Λ. Επιπλέον για κάθε μέτρο καθορίστηκαν: H Αρμόδια Αρχή που είναι υπεύθυνη για την υλοποίηση, την εφαρμογή και το συντονισμό του προτεινόμενου μέτρου σε εθνικό, περιφερειακό, τοπικό επίπεδο και οι λοιποί εμπλεκόμενοι φορείς, H περιοχή εφαρμογής και η γεωγραφική επίδραση του μέτρου. Η ιεράρχηση του μέτρου (μέτρα βραχυπρόθεσμα που υλοποιούναι μέχρι το 2021 και μέτρα μεσοπρόθεσμα που υλοποιούνται μέχρι το 2027), Το κόστος υλοποίησης του μέτρου, Η συσχέτιση με τους στόχους και τα μέτρα του οικείου Σχεδίου Διαχειρισης Λεκανων Απορροής Ποταμων της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, Η συσχέτιση του μέτρου με την κλιματική αλλαγή. Τα μέτρα αξιολογήθηκαν με βάση, ενιαία για όλα τα Υδατικά Διαμερίσματα, μεθοδολογία που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της κατάρτισης των Σχεδίων Διαχειρισης Κινδύνων Πλημμυρας. Η αξιολόγηση των μέτρων γίνεται μέσω της εκτίμησης της οικονομικής αποτελεσματικότητάς τους (cost-effectiveness), όπου εκτιμάται ποιο μέτρο επιτυγχάνει περιορισμό της ζημίας (όφελος) από την πλημμύρα με το μικρότερο κόστος. Για την εφαρμογή του Προγράμματος Μέτρο καταρτίστηκε σχέδιο δράσης, όπου καθορίζονται αναλυτικά οι ενέργειες που πρέπει να γίνουν, ο χρονικός προγραμματισμός και οι φορείς υλοποίησης. Οι διατάξεις που ορίζουν την απαιτούμενη υποδομή, με βάση τον ισοδύναμο πληθυσμό και την κατηγορία αποδέκτη, ορίζουν ταυτόχρονα και τις χρονικές προθεσμίες μέσα στις οποίες πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί όλες οι αναγκαίες υποδομές. Σε κάθε περίπτωση, οι καταληκτικές ημερομηνίες ήταν τρεις: τα τέλη των ετών 1998, 2000 και 2005. Στο πέρας του χρονικού ορίζοντα εφαρμογής της Οδηγίας όλοι οι οικισμοί με ισοδύναμο πληθυσμό μεγαλύτερο των 2.000 θα έπρεπε να διαθέτουν αποχετευτικό δίκτυο και εγκατάσταση επεξεργασίας λυμάτων το αργότερο μέχρι το τέλος του έτους 2005. 298 299

4.2 Κατάταξη των οικισμών & συμμόρφωση με τις προβλέψεις της Οδηγίας 91/271/ΕΚ Στον Πίνακα 4.4.1 παρουσιάζεται η εξέλιξη του ποσοστού του πραγματικού πληθυσμού (de facto) των οικισμών της Οδηγίας 91/271/ΕΟΚ που εξυπηρετείται από Ε.Ε.Λ. μέχρι και το 2014, που αποτελεί το πιο πρόσφατο έτος αναφοράς, τα στοιχεία του οποίου υποβλήθηκαν το 2016 στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η σύνταξη και η υποβολή προς την Ε.Ε. των προβλεπόμενων από την Οδηγία Εθνικών Εκθέσεων Εφαρμογής και Αναφοράς της Οδηγίας 91/271/ΕΟΚ πραγματοποιείται ανά διετία. Σημειώνεται ότι οι στατιστικές υπηρεσίες ορίζουν ως defacto ή πραγματικό πληθυσμό ενός τόπου το συνολικό πληθυσμό που βρέθηκε και απογράφηκε στο συγκεκριμένο τόπο, ανεξάρτητα από το αν διαμένει μόνιμα στον τόπο αυτό, ή αν είναι προσωρινός ή περαστικός. Πίνακας 4.4.1 Ποσοστό πληθυσμού εξυπηρετούμενου από ΕΕΛ Έτος Ποσοστό πραγματικού πληθυσμού (defacto) που εξυπηρετείται από Ε.Ε.Λ. 1997 45,0 2007 65,0 2009 66,8 2010 87,32 2011 88,10 2012 92,04 2014 92,83 Με βάση την Οδηγία 91/271/ΕΟΚ οι οικισμοί της χώρας κατατάχθηκαν σε τρεις κατηγορίες: τους οικισμούς με ισοδύναμο πληθυσμό Μ.Ι.Π.>10.000, οι οποίοι διοχετεύουν τα λύματά τους σε ευαίσθητους αποδέκτες (Προτεραιότητα Α ) τους οικισμούς με ισοδύναμο πληθυσμό Μ.Ι.Π.>15.000, οι οποίοι διοχετεύουν τα λύματά τους σε κανονικούς αποδέκτες (Προτεραιότητα Β ) τους οικισμούς με 2.000<ΜΙΠ<10.000 οι οποίοι διοχετεύουν τα λύματά τους σε ευαίσθητους αποδέκτες και 2.000<Μ.Ι.Π.<15.000 οι οποίοι διοχετεύουν τα λύματά τους σε κανονικούς αποδέκτες. (Προτεραιότητα Γ ) Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων και των Εθνικών Εκθέσεων Αναφοράς και Εφαρμογής που υποβλήθηκε το 2016 στην Ε.Ε., με έτος αναφοράς το 2014, η Ελλάδα δήλωσε 455 οικισμούς που εμπίπτουν στην Οδηγία 91/271/ΕΟΚ με συνολικό πληθυσμό αιχμής 11.790.586 ΜΙΠ. Η κατανομή του πληθυσμού παρουσιάζεται στο Γράφημα 4.4.2. Οι οικισμοί της Α και Β Προτεραιότητας διαθέτουν Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυμάτων και δίκτυα αποχέτευσης σε συμμόρφωση με την Οδηγία 91/271/ΕΟΚ σε ποσοστό μεγαλύτερο του 90%. Όσον αφορά τους οικισμούς Γ προτεραιότητας, τα αντίστοιχα ποσοστά συμμόρφωσης είναι μικρότερα (~38%), όπως απεικονίζεται στον Πίνακα 4.4.2 και στα Γράφηματα 4.4.3 & 4.4.4 Οι οικισμοί Γ Προτεραιότητας που δεν είναι σε συμμόρφωση αντιπροσωπεύουν περίπου το 10% του συνολικού πληθυσμού αιχμής των οικισμών που εμπίπτουν στην Οδηγία. Γράφημα 4.4.1 Εξέλιξη του πραγματικού πληθυσμού (de facto) που εξυπηρετείται από Ε.Ε.Λ. Γράφημα 4.4.2 Κατανομή του πληθυσμού αιχμής 1.930.780 100 90 87.32 88.1 92.04 92.83 Οικισμοί Α Οικισμοί Β Οικισμοί Γ 3.202.327 6.657.459 80 70 65 66.8 60 Πίνακας 4.4.2 Ποσοστό συμμόρφωσης των οικισμών βάσει κατάταξης 50 40 45 Προτεραιότητα Σύνολο Πληθυσμού Αιχμής Ποσοστό Συμμόρφωσης Πληθυσμός Αιχμής Οικισμών Μη Συμμορφούμενων % Μη Συμμόρφωσης στο συνολικό Πληθυσμό Αιχμής 30 20 10 11.4 Οικισμοί Α 6.657.459 98,9% 71.879 0,61% Οικισμοί Β 3.202.327 92,9% 226.454 1,92% Οικισμοί Γ 1.930.780 38,4% 1.188.698 10,08% 11.790.566 1.487.031 0 1992 1997 2007 2009 2010 2011 2012 2014 300 301

Γράφημα 4.4.3 Ποσοστό συμμόρφωσης των οικισμών βάσει κατάταξης ανά προτεραιότητα Ποσοστό συμμόρφωσης ανά Προτεραιότητα 100 80 60 98.9% 92.9% 4.3 Επεξεργασία λυμάτων στις «μεγάλες πόλεις» Για το έτος αναφοράς 2014, η Ελλάδα δήλωσε 5 «μεγάλες πόλεις» πληθυσμού αιχμής άνω των 150.000 μ.ι.π. : Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Ηράκλειο και Βόλος. Ο συνολικός πληθυσμός αιχμής είναι 6.616.200 μ.ι.π., το οποίο αντιπροσωπεύει το 56,1% του συνολικού παραγόμενου φορτίου της χώρας. Και οι 5 πόλεις συμμορφώνονται πλήρως με τα άρθρα 3 και 4. Τρεις πόλεις: η Πάτρα, το Ηράκλειο και ο Βόλος δεν επηρεάζονται από το άρθρο 5 της οδηγίας, καθώς διαθέτουν τα επεξεργασμένα τους λύματα σε κανονικό αποδέκτη. Ωστόσο, όλες διαθέτουν αυστηρότερη επεξεργασία, για το σύνολο του παραγόμενου φορτίου τους. 4.4 Παραγωγή ιλύος, επαναχρησιμοποίηση και διάθεση ιλύος Η Ελλάδα για το έτος 2016 παρήγαγε 119.777 τόνους ιλύος. Το μεγαλύτερο ποσοστό της παραγόμενης ιλύος (32%) διατίθεται σε καύση, ενώ ακολουθεί η διάθεση σε χώρους υγειονομικής ταφής (28% της παραγωγής). Σε μικρότερο ποσοστό αποτυπώνεται (18%), η διάθεση στη γεωργία, ενώ παραμένει ένα ποσοστό της τάξης του 22% που οδηγείται σε άλλες μεθόδους. Πίνακας 4.4.3 Υποδομές στις μεγάλες πόλεις - Έτος αναφοράς 2014 Μεγάλες πόλεις Δίκτυα συλλογής Τύπος αποδέκτη Αθήνα 5.200.000 100.0 ευαίσθητος Θεσσαλονίκη 900000 100.0 ευαίσθητος Πάτρα 180000 98.0 κανονικός Ηράκλειο Κρήτης 175000 100.0 κανονικός Βόλος 161000 98.0 κανονικός 40 20 0 38.4% Η επαναχρησιμοποίηση των λυμάτων παραμένει περιορισμένη και δεν καταγράφεται. Εντούτοις, εγκρίθηκε ένα νέο νομικό πλαίσιο (Υπουργικό Διάταγμα 145116/2011, όπως τροποποιήθηκε πρόσφατα (http://ypeka.gr/default. aspx?tabid=251&language=el-gr), το οποίο περιγράφει τους όρους, τις προϋποθέσεις και τις διαδικασίες για την επαναχρησιμοποίηση των επεξεργασμένων λυμάτων. Με βάση αυτό και με τη συγχρηματοδότηση σχετικών έργων, η επαναχρησιμοποίηση των λυμάτων αναμένεται να υιοθετηθεί όλο και περισσότερο τα επόμενα χρόνια. Γράφημα 4.4.5 Διάθεση παραγόμενης ιλύος 22% 32% Προτεραιότητα Α Προτεραιότητα Β Προτεραιότητα Γ Γράφημα 4.4.4 Ποσοστό Συμμόρφωσης των ανά προτεραιότητα πληθυσμών ως προς τον συνολικό πληθυσμό αιχμής 0,61% 28% 18% 1,92% Προτεραιότητα Α Προτεραιότητα Β Προτεραιότητα Γ Καύση Γεωργία - Έδαφος Χυτά Άλλη Μέθοδος 10,08% 302 303

5. Οδηγία 91/67/EOK για την προστασία των υδάτων από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης 5.1 Γενικά Οι κύριες πηγές νιτρορύπανσης προέρχονται κατά κύριο λόγο από ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Οι αγροτικές δραστηριότητες, γεωργικές και κτηνοτροφικές, αποτελούν τις σημαντικότερες αιτίες της νιτρορύπανσης. Υψηλές συγκεντρώσεις νιτρικών ενώσεων παρατηρούνται σε περιοχές με αυξημένη γεωργική δραστηριότητα, όπου γίνεται εντατική χρήση αζωτούχων λιπασμάτων καθώς και σε περιοχές με μεγάλη συγκέντρωση ζωικών αποβλήτων. Στα επιφανειακά νερά και ιδίως στις λίμνες και στους κλειστούς κόλπους η παρουσία αυξημένων συγκεντρώσεων αζωτούχων αλλά και φωσφορικών ενώσεων, με τη συνδρομή και της ηλιακής ακτινοβολίας, ενισχύει, συχνά σε υπερβολικό βαθμό, την ανάπτυξη υδρόβιας βλάστησης και φυτικών μικροοργανισμών στο νερό (φυτοπλαγκτόν), δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό το φαινόμενο του ευτροφισμού. Στις συνέπειες του ευτροφισμού περιλαμβάνονται η μείωση του διαλυμένου οξυγόνου στα βαθύτερα στρώματα του νερού, η δημιουργία τοξινών που σκοτώνουν τα ψάρια, η παραγωγή ενώσεων που προσδίδουν δυσάρεστη οσμή στο νερό και η εν γένει διαταραχή της οικολογικής ισορροπίας. Στα υπόγεια ύδατα, η νιτρορύπανση εμφανίζεται κυρίως με τη μορφή αθροιστικής συσσώρευσης νιτρικών, τα οποία σε ορισμένες περιπτώσεις φθάνουν σε επίπεδα που είναι απαγορευτικά για τη χρήση του νερού για σκοπούς ύδρευσης. Ως οριακή τιμή έχει καθορισθεί από την Ελληνική και Διεθνή νομοθεσία η συγκέντρωση των 50 mg/l, ωστόσο ακόμα και σε μικρότερες συγκεντρώσεις (μεγαλύτερες από 25 mg/l) δημιουργείται προβληματισμός για μακροχρόνια χρήση του νερού για πόση. Η Οδηγία 91/676/ΕΟΚ για τη νιτρορύπανση αποσκοπεί στην προστασία των υδάτων από τη ρύπανση που προκαλείται άμεσα ή έμμεσα από νιτρικά ιόντα γεωργικής προέλευσης. Τα κράτη μέλη οφείλουν να λαμβάνουν συγκεκριμένα μέτρα όπως: παρακολούθηση των υδάτων (ως προς τη συγκέντρωση νιτρικών ιόντων και την τροφική κατάσταση), προσδιορισμός των υδάτων που έχουν ρυπανθεί ή διατρέχουν κίνδυνο ρύπανσης, χαρακτηρισμός ευπρόσβλητων ζωνών, θέσπιση κωδικών ορθής γεωργικής πρακτικής και κατάρτιση προγραμμάτων δράσης (σειρά μέτρων για την πρόληψη και τη μείωση της νιτρορύπανσης) καθώς και επανεξέταση, τουλάχιστον ανά τετραετία, του χαρακτηρισμού ευπρόσβλητων ζωνών και των προγραμμάτων δράσης. Η Οδηγία 91/676/ΕΟΚ «για την προστασία των υδάτων από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης» εναρμονίστηκε με την Εθνική Νομοθεσία με την ΚΥΑ 16190/1335/1997 (ΦΕΚ 519 Β /25-6-1997). 5.2 Η Εφαρμογή της Οδηγίας 91/676/ΕΟΚ «για την προστασία των υδάτων από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης» Σε συνέχεια της ενσωμάτωσης της Οδηγίας 91/676/ΕΟΚ «για την προστασία των υδάτων από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης» (ΚΥΑ 16190/1335/1997), καθορίστηκαν ζώνες ευπρόσβλητες από νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης με τις ακόλουθες Αποφάσεις: 304 ΚΥΑ 19652/1906/1999 (ΦΕΚ 1575 Β /05-08-1999) ΚΥΑ 20419/2522/2001 (ΦΕΚ 1212 B /18-9-2001) ΚΥΑ 24838/1400/Ε103 (ΦΕΚ 1132 Β /19-6-2008) ΚΥΑ 106253/2010 (ΦΕΚ 1843 Β /24-11-2010) ΚΥΑ 190126/2013 (ΦΕΚ 983 Β /23-4-2013) και ΚΥΑ 147070/2014 (ΦΕΚ 3224 Β /2-12-2014). Για τον χαρακτηρισμό των ευπρόσβλητων ζωνών και την αναθεώρηση του σχετικού καταλόγου απαιτείται από κάθε κράτος-μέλος να επανεξετάζει ανά τετραετία την κατάσταση των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων. Γι αυτό το σκοπό η χώρα μας έχει αναπτύξει ένα δίκτυο παρακολούθησης με συνολικά 2008 σημεία παρακολούθησης κατανεμημένα σε όλη τη χώρα. Συγκεκριμένα, 616 είναι τα σημεία παρακολούθησης για την κατάσταση των επιφανειακών υδάτων και 1392 είναι τα σημεία για την κατάσταση των υπόγειων υδάτων. Οι περιοχές που έχουν καθοριστεί ως ευπρόσβλητες σε νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης ζώνες είναι: 1. η περιοχή του Θεσσαλικού Πεδίου που περιλαμβάνει τις λεκάνες του Πηνειού ποταμού, του Τιταρήσιου, του Αλμυρού, του Ενιππέα και της κλειστής λίμνης Ξυνιάδος, 2. η περιοχή του Κωπαϊδικού Πεδίου που περιλαμβάνει τη λεκάνη του Βοιωτικού Κηφισού, 3. η περιοχή του Αργολικού Πεδίου, 4. η Λεκάνη του Πηνειού Ηλείας, 5. η περιοχή του Κάμπου Θεσσαλονίκης Πέλλας Ημαθίας, 6. η περιοχή της λεκάνης του Στρυμόνα, 7. η περιοχή της πεδιάδας Άρτας-Πρέβεζας, 8. η περιοχή της λεκάνης απορροής του ποταμού Ασωπού Βοιωτίας, 9. η περιοχή του νότιου τμήματος του ποταμού Έβρου, 10. η πεδιάδα Ανατολικά και Δυτικά της λίμνης Βιστωνίδας, 11. η περιοχή της λεκάνης απορροής του ποταμού Αγγίτη, 12. η περιοχή της Βόρειας Κορινθίας, 13. η περιοχή του Οροπεδίου Τρίπολης, 14. η περιοχή Φιλιατρών-Κυπαρισσίας, 15. η περιοχή της λεκάνης απορροής του ποταμού Λαρισσού Αχαΐας, 16. η περιοχή Λεωνιδίου Αρκαδίας, 17. η περιοχή Μαραθώνα Αττικής, 18. η περιοχή Μεσογαίας Αττικής, 19. η περιοχή του βόρειου τμήματος του ποταμού Έβρου, 20. η περιοχή του Σπερχειού Φθιώτιδας, 21. η περιοχή Παμίσου Μεσσηνίας, 22. η περιοχή της Τροιζηνίας, 23. η περιοχή Άστρους Αγ. Ανδρέα Αρκαδίας, 24. η περιοχή Μεγάρων Αλεποχωρίου Αττικής, 25. η περιοχή της Αταλάντης Φθιώτιδας, 26. η περιοχή Αλμυρού Μαγνησίας, 27. η περιοχή της Πτολεμαΐδας Κοζάνης, 28. η περιοχή Επανομής Μουδανιών Χαλκιδικής, 29. η περιοχή της υπολεκάνης Γεροποτάμου Μεσσαράς Κρήτης και 30. η περιοχή Αρτάκης Εύβοιας. Στην εικόνα 4.5.1 απεικονίζεται Χάρτης της Ελλάδας, όπου με πορτοκαλί χρώμα παρουσιάζονται οι ευπρόσβλητες σε νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης ζώνες. Για τις ευπρόσβλητες ζώνες, που καθορίστηκαν μέχρι το 2006, έχουν θεσμοθετηθεί (με τις Κοινές Υπουργικές Αποφάσεις που αναφέρονται στη συνέχεια) και εκπονούνται τα προβλεπόμενα από την Οδηγία Προγράμματα Δράσης με στόχο την πρόληψη της απειλούμενης υποβάθμισης των νερών σ αυτές: 1. Πεδίο Θεσσαλίας : αρ. 25638/2905 (ΦΕΚ 1422 B /22-10-2001) 2. Κωπαϊδικό Πεδίο: αρ. οικ. 20417/2520 (ΦΕΚ 1195 B /14-9- 2001) 3. Αργολικό Πεδίο: αρ. οικ. 20416/2519 (ΦΕΚ 1196 B /14-9-2001) 4. Λεκάνη Πηνειού Ηλείας: αρ. οικ. 20418/2521 (ΦΕΚ 1197 B /14-9-2001) 5. Λεκάνη Στρυμόνα: αρ. Η.Π. 50982/2309 (ΦΕΚ 1894 Β /29-12- 2006) 6. Κάμπος Θεσσαλονίκης Πέλλας Ημαθίας: αρ. 16175/824 (ΦΕΚ 530 Β /28-4-2006) 7. Πεδιάδα Άρτας Πρέβεζας: αρ. Η.Π. 50981/2308 (ΦΕΚ 1895 Εικόνα 4.5.1 Χάρτης της Ελλάδας όπου με πορτοκαλί χρώμα παρουσιάζονται οι ευπρόσβλητες σε νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης ζώνες (Πηγή: Ειδική Γραμματεία Υδάτων / Υ.Π.ΕΝ.) Β /29-12-2006) Ειδικότερα το περιεχόμενο των Προγραμμάτων Δράσης αναφέρεται: Στον περιορισμό της ποσότητας αζωτούχου λίπανσης που επιτρέπεται να διασπείρεται στο έδαφος, με κατά προσέγγιση προσδιορισμό των μέγιστων επιτρεπτών ορίων αζωτούχου λίπανσης κατά κύρια καλλιέργεια, Στον προσδιορισμό του τρόπου και χρόνου εφαρμογής των απαραίτητων λιπαντικών μονάδων κατά καλλιέργεια. Στην προσαρμογή καλλιεργητικών πρακτικών με στόχο τη μείωση της νιτρορύπανσης, Στο χειρισμό γεωργοκτηνοτροφικών αποβλήτων για τη μείωση της ρύπανσης από αζωτούχες ενώσεις, Στις υποχρεώσεις των παραγωγών, Στο μηχανισμό παρακολούθησης ελέγχου και κυρώσεων. 305

Σύμφωνα με το άρθρο 4 της Οδηγίας 91/676/ΕΟΚ «για την προστασία των υδάτων από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης» θεσπίστηκε με την αρ. 85167/820/2000 Υπουργική Απόφαση, ο Κώδικας Ορθής Γεωργικής Πρακτικής για την προστασία των νερών από νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης (ΦΕΚ 477 Β /6-4-2000), ο οποίος αναθεωρήθηκε με την αρ. 1420/82031/2015 Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ 1709 Β /17-8-2015). Ο σκοπός του Κώδικα είναι η εφαρμογή πρακτικών φιλικών προς το περιβάλλον με στόχο τη μείωση της αζωτούχου λίπανσης των καλλιεργειών, παράλληλα με την εξασφάλιση του αγροτικού εισοδήματος. Προβλέπονται, μεταξύ των άλλων, μέτρα για την αποθήκευση και μεταφορά των λιπασμάτων, για την εφαρμογή των αζωτούχων λιπασμάτων, την ποσότητα και το χρόνο εφαρμογής αυτών και την φυτοκάλυψη κατά την χειμερινή περίοδο. Τα μέτρα αυτά είναι υποχρεωτικά για τις ευπρόσβλητες στη νιτρορύπανση ζώνες ενώ είναι προαιρετικά για την υπόλοιπη χώρα, με στόχο να εξασφαλίσουν ένα γενικό επίπεδο προστασίας όλων των υδάτων της χώρας. Το εθνικό δίκτυο παρακολούθησης της ποιότητας των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων στηρίζεται σε ένα δίκτυο εργαστηρίων ελέγχου ποιότητας νερών που καλύπτει πλήρως τον Ελλαδικό χώρο. Συνολικά, στα πλαίσια της εφαρμογής της Οδηγίας 91/676/ΕΟΚ κατά την περίοδο 2012-2015 παρακολουθήθηκαν 479 σημεία δειγματοληψίας σε επιφανειακά ύδατα καθώς και 1078 σημεία δειγματοληψίας σε υπόγεια ύδατα, τα οποία είναι σημαντικά αυξημένα σε σχέση με τα σημεία που είχαν χρησιμοποιηθεί κατά την περίοδο 2008-2011 (117 σε επιφανειακά και 371 σε υπόγεια ύδατα). Τα δίκτυα παρακολούθησης των δύο περιόδων 2008-2012 και 2012-2015 αποτυπώνονται στην Εικόνα 4.5.2 με μπλε και κόκκινους χρωματισμούς αντίστοιχα. Με βάση τα αποτελέσματα του Εθνικού δικτύου παρουσιάζεται στην Εικόνα 4.5.3 η κατανομή της μέσης υπερετήσιας συγκέντρωσης νιτρικών ιόντων ανά υδατικό σύστημα για την περίοδο 2012-2015. Στον Πίνακα 4.5.1 που ακολουθεί παρουσιάζεται η εξέλιξη του ποσοστού των σημείων των οποίων οι μέσες και οι μέγιστες τιμές υπερβαίνουν τα 50 mg/l και 40 mg/l για τις περιόδους 2008-2011 και 2012-2015. Εικόνα 4.5.3 Κατανομή μέσης υπερετήσιας συγκέντρωσης νιτρικών ιόντων ανά υπόγειο υδατικό σύστημα για την περίοδο 2012-2015 Εικόνα 4.5.2 Δίκτυα παρακολούθησης για τις περιόδους 2008-2012 και 2012-2015 Υδατικά διαμερίσματα Ευπρόσβλητες ζώνες Νιτρικά [mg/l] <25 25-40 40-50 50> 306 307

Πίνακας 4.5.1 Εξέλιξη του ποσοστού των σημείων των οποίων οι μέσες και οι μέγιστες τιμές υπερβαίνουν τα 50 mg/l και 40 mg/l για τις περιόδους 2008-2011 και 2012-2015 6. Θαλάσσιο Περιβάλλον Για την επικαιροποίηση των υφιστάμενων και τη σύνταξη νέων Προγραμμάτων Δράσης για τις ευπρόσβλητες στη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης ζώνες, έχει ξεκινήσει από τον Απρίλιο του 2017 η εκπόνηση έργου με θέμα: «Μελέτη για τη σύνταξη προγραμμάτων δράσης στις ευπρόσβλητες από νιτρορύπανση περιοχές» στο πλαίσιο του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης (ΠΑΑ) 2014-2020. Σύμφωνα με το αντικείμενο του εν λόγω έργου για την κατάρτιση των Προγραμμάτων Δράσης για όλες τις ευπρόσβλητες στη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης ζώνες, βάσει της Οδηγίας 91/676/ΕΟΚ, θα υλοποιηθούν τα ακόλουθα στάδια μελέτης: 1. Συλλογή και επεξεργασία διαθέσιμης πληροφορίας 2. Εισαγωγή σε Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών 3. Περιγραφή των Ζωνών Ευπρόσβλητων σε Νιτρορύπανση (ΖΕΝ) 4. Προσδιορισμός περιόδων κατά τις οποίες απαγορεύεται η διασπορά στο έδαφος αζωτούχου εισροής 5. Περιορισμός της ποσότητας αζώτου που επιτρέπεται να διασπείρεται στο έδαφος με τη λίπανση (λιπαντική αγωγή) 6. Προσδιορισμός πλάτους ζώνης απαγόρευσης εφαρμογής & αποθήκευσης λιπασμάτων ή ζωικών αποβλήτων 7. Προσδιορισμός περιπτώσεων υψηλής επικινδυνότητας 8. Αναθεώρηση πινάκων, οι οποίοι περιλαμβάνονται στον Κώδικα Ορθής Γεωργικής Πρακτικής και αφορούν τα κτηνοτροφικά απόβλητα 9. Ανάπτυξη μεθοδολογίας για τον τρόπο διάθεσης και λίπανσης με ζωικά απόβλητα 10. Προσδιορισμός τεχνικών λεπτομερειών για τις τεχνικές διασποράς των λιπασμάτων και των ζωικών αποβλήτων 11. Προσδιορισμός της χωρητικότητας των δοχείων αποθήκευσης κτηνοτροφικών αποβλήτων 12. Προτάσεις γεωργικών πρακτικών που συμβάλλουν στη μείωση της νιτρορύπανσης Δημιουργία εφαρμογής λογισμικού η οποία θα παρέχει πληροφορίες για τα μέτρα και τους κανόνες που πρέπει να εφαρμόζονται σε κάθε περιοχή. 308 Επι τοις εκατό ποσοστό σημείων όπου υπερβαίνουν τα 50 mg/l Περίοδος (2008-2011) Περίοδος (2012-2015) οι μέγιστες τιμές NO 3 26,10% 28,57% οι μέσες τιμές NO 3 19,40% 15,49 όπου υπερβαίνουν τα 40 mg/l οι μέγιστες τιμές NO 3 31,08% 36.46% οι μέσες τιμές NO 3 26,14% 21,42% 6.1 Γενικά Το θαλάσσιο περιβάλλον αποτελεί πολύτιμη κληρονομιά που πρέπει να προστατεύεται, να διαφυλάσσεται και εφόσον είναι εφικτό να αποκαθίσταται ώστε τελικά να διατηρείται η βιοποικιλότητα και να εξασφαλίζεται η πολυμορφία και η δυναμική των ωκεανών και θαλασσών, που θα είναι καθαρές, υγιείς και παραγωγικές. Είναι προφανές ότι τόσο οι πιέσεις που ασκούνται στους φυσικούς ενάλιους πόρους όσο και η ζήτηση για θαλάσσιες οικολογικές υπηρεσίες είναι συχνά πολύ μεγάλες και για τον λόγο αυτό η παγκόσμια Κοινότητα θα πρέπει να μειώσει τις επιπτώσεις τους στα θαλάσσια ύδατα, ανεξάρτητα από τον τόπο όπου εκδηλώνονται οι συνέπειές τους. Σύμφωνα με την απόφαση αριθμ. 1600/2002/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 22ας Ιουλίου 2002, για τη θέσπιση του Έκτου Κοινοτικού Προγράμματος Δράσης για το Περιβάλλον, εκπονήθηκε θεματική στρατηγική για την προστασία και διατήρηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Στο πλαίσιο αυτό διαμορφώθηκε η Οδηγία Πλαίσιο 2008/56/ΕΚ για τη Θαλάσσια Στρατηγική. 6.2 Οδηγία Πλαίσιο 2008/56/ΕΚ «περί πλαισίου κοινοτικής δράσης στο πεδίο της πολιτικής για το θαλάσσιο περιβάλλον» Η εν λόγω Οδηγία στοχεύει στην προαγωγή της αειφόρου χρήσης των θαλασσών, στη διατήρηση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και στην προστασία των βασικών πόρων από τους οποίους εξαρτώνται οι κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες που σχετίζονται με τη θάλασσα. Αποτελεί επίσης τον περιβαλλοντικό πυλώνα της μελλοντικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο θέμα αυτό. Στόχος της οδηγίας είναι διατήρηση και αποκατάσταση της «Καλής Περιβαλλοντικής Κατάστασης» του θαλάσσιου περιβάλλοντος έως το έτος 2020. Για την επίτευξη του στόχου αυτού αναπτύσσεται και εφαρμόζεται για κάθε θαλάσσια περιοχή της Ε.Ε. μια «Θαλάσσια Στρατηγική» που ολοκληρώνεται βάσει ενός δεσμευτικού χρονοδιαγράμματος και επικαιροποιείται κάθε έξι έτη μετά την αρχική θέσπισή της. Οι «θαλάσσιες στρατηγικές» ακολουθούν συγκεκριμένο σχέδιο δράσης που περιλαμβάνει: 1. Προετοιμασία 1. Αρχική αξιολόγηση της περιβαλλοντικής κατάστασης των αντίστοιχων υδάτων και των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται σε αυτά 2. Προσδιορισμός της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης των αντίστοιχων υδάτων 3. Καθορισμός σειράς περιβαλλοντικών στόχων και συναφών δεικτών 4. Θέσπιση και έναρξη εφαρμογής, προγράμματος παρακολούθησης για τη συνεχή αξιολόγηση και την τακτική αναπροσαρμογή των στόχων 2. Προγράμματα μέτρων 1. Κατάρτιση Προγραμμάτων Μέτρων, για την επίτευξη καλής περιβαλλοντικής κατάστασης 2. Έναρξη εφαρμογής των προαναφερθέντων προγραμμάτων Η Οδηγία 2008/56/ΕΚ των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων για τη Θαλάσσια Στρατηγική ενσωματώθηκε στην εθνική νομοθεσία με το Ν.3983/2011 «Εθνική στρατηγική για την προστασία και διαχείριση του θαλάσσιου περιβάλλοντος Εναρμόνιση με την οδηγία 2008/56/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 17 ης Ιουνίου 2008 και άλλες διατάξεις». Το επιχειρησιακό σκέλος για την εφαρμογή του νόμου ανατίθεται στην Ειδική Γραμματεία Υδάτων του Υ.Π.ΕΝ., που υποστηρίζεται από την Γνωμοδοτική Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων, προκειμένου να διασφαλίζεται η τεκμηρίωση, η συναίνεση και η συμμετοχή στη διαδικασία λήψης αποφάσεων όλων των εμπλεκόμενων φορέων του δημοσίου τομέα, των παραγωγικών τάξεων, των οικείων ΟΤΑ, των περιβαλλοντικών οργανώσεων, του διευθύνοντος οργάνου της Περιφερειακής Σύμβασης για την Προστασία της Μεσογείου (Σύμβαση Βαρκελώνης) και των επιστημονικών φορέων. Ανώτατο πολιτικό όργανο για την εφαρμογή του νόμου είναι η Εθνική Επιτροπή Θαλάσσιας Περιβαλλοντικής Στρατηγικής με κύριες αρμοδιότητες τη χάραξη της πολιτικής για τη διαχείριση και προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος, τη διασφάλιση σε ανώτερο πολιτικό επίπεδο του αναγκαίου συντονισμού των εμπλεκόμενων δημόσιων φορέων και την εναρμόνιση των δράσεών τους σύμφωνα με τους στόχους πολιτικής της οδηγίας και του νόμου. 6.3 Στάδιο Προετοιμασίας Σύμφωνα με το άρθρο 8 του Ν.3983/2011 η αρχική αξιολόγηση που πραγματοποιήθηκε κατά το έτος 2012, βασίστηκε στα υφιστάμενα διαθέσιμα επιστημονικά δεδομένα και περιλαμβάνει: Ανάλυση των βασικών γνωρισμάτων και χαρακτηριστικών και της υφιστάμενης περιβαλλοντικής κατάστασης των εν λόγω υδάτων, με βάσει τους ενδεικτικούς καταλόγους στοιχείων του Πίνακα 1 του Παραρτήματος ΙΙΙ του Ν.3983/2011. Η ανάλυση αυτή καλύπτει του τύπους οικοτόπων/ενδιαιτημάτων, τα βιολογικά στοιχεία, τα φυσικά, χημικά και γεωλογικά χαρακτηριστικά καθώς και την υδρομορφολογία., Ανάλυση των κυριότερων πιέσεων και επιπτώσεων, συμπεριλαμβανομένης κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας, στην περιβαλλοντική κατάσταση των εν λόγω υδάτων η οποία: α) βασίζεται στους ενδεικτικούς καταλόγους στοιχείων του Πίνακα 2 του Παραρτήματος ΙΙΙ του Ν.3983/2011, η οποία καλύπτει την ποιοτική και ποσοτική αναλογία των επί μέρους πιέσεων, καθώς και τις διακρινόμενες τάσεις, β) καλύπτει τις κύριες αθροιστικές και συνεργιστικές επιπτώσεις και γ) λαμβάνει υπόψη τις σχετικές αξιολογήσεις οι οποίες πραγματοποιήθηκαν σύμφωνα με την υφιστάμενη ή εθνική νομοθεσία, Οικονομική και κοινωνική ανάλυση της χρήσης των εν λόγω υδάτων και του κόστους υποβάθμισης του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Σύμφωνα με το άρθρο 9 του Ν.3983/2011 και με γνώμονα την αρχική αξιολόγηση καθορίστηκε, κατά το έτος 2012, για κάθε θαλάσσια υποπεριοχή μια δέσμη χαρακτηριστικών της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης, βάσει καταλόγου παραμέτρων ποιοτικής περιγραφής που αναφέρονται στο Παράρτημα Ι του νόμου. Από τα χαρακτηριστικά αυτά επιλέχθηκαν εκείνα που κρίνονται κατάλληλα για τον προσδιορισμό της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης σε κάθε μία θαλάσσια υποπεριοχή. 309

Τα χαρακτηριστικά ποιοτικής περιγραφής μεταξύ των οποίων έγινε η επιλογή για τον προσδιορισμό της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης κάθε θαλάσσιας υποπεριοχής είναι: 1) Η διατήρηση της βιοποικιλότητας. 2) Τα επίπεδα των μη αυτοχθόνων ειδών που εισέρχονται εξαιτίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων να είναι τέτοια ώστε να μην αλλοιώνουν δυσμενώς τα οικοσυστήματα. 3) Η καλή κατάσταση των αποθεμάτων όλων των εμπορικά εκμεταλλεύσιμων αλιευμάτων. 4) Η φυσιολογική αφθονία και ποικιλότητα όλων των στοιχείων των θαλάσσιων τροφικών δικτύων, ώστε να εξασφαλίσουν τη μακροπρόθεσμη αφθονία των ειδών και τη διατήρηση της πλήρους αναπαραγωγικής τους δυναμικότητας. 5) Η ελαχιστοποίηση του ανθρωπογενούς ευτροφισμού και ιδίως των δυσμενών επιπτώσεων του, όπως οι απώλειες στη βιοποικιλότητα, η υποβάθμιση του οικοσυστήματος, η έξαρση επιβλαβούς φυκοπλαγκτού και η έλλειψη οξυγόνου στο βυθό των θαλασσών. 6) Η ακεραιότητα του θαλάσσιου βυθού ώστε να διασφαλίζονται η δομή και οι λειτουργίες των οικοσυστημάτων και ιδίως των βενθικών 7) Η μόνιμη μεταβολή των υδρογραφικών συνθηκών ώστε να μην επηρεάζει δυσμενώς τα θαλάσσια οικοσυστήματα. 8 ) Οι συγκεντρώσεις των ρυπογόνων ουσιών να βρίσκονται σε επίπεδα που δεν προκαλούν επιπτώσεις ρύπανσης. 9) Οι ρυπογόνες ουσίες σε ψάρια και άλλα θαλασσινά που προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση να μην υπερβαίνουν τα επίπεδα που θεσπίζονται από την Κοινοτική νομοθεσία ή άλλα συναφή πρότυπα. 10) Οι ιδιότητες και οι ποσότητες των απορριμμάτων στη θάλασσα να μην βλάπτουν το παράκτιο και θαλάσσιο περιβάλλον. 11) Η εισαγωγή ενέργειας, συμπεριλαμβανομένου του υποθαλάσσιου θορύβου, να βρίσκεται σε επίπεδα που δεν επηρεάζει δυσμενώς το θαλάσσιο περιβάλλον. Προκειμένου να προσδιοριστεί η δέσμη χαρακτηριστικών της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης λήφθηκαν υπόψη ενδεικτικοί κατάλογοι στοιχείων που αναφέρονται στον Πίνακα 1 του Παραρτήματος III του Ν.3983/2011, με έμφαση στους τύπους οικοτόπων / ενδιαιτημάτων, τα βιολογικά στοιχεία, τα φυσικά και χημικά χαρακτηριστικά, και την υδρομορφολογία. Επίσης συνεκτιμήθηκαν οι πιέσεις που ασκούνται και οι επιπτώσεις που επιφέρουν οι ανθρώπινες δραστηριότητες σε κάθε θαλάσσια υποπεριοχή,όπως αναφέρονται στον ενδεικτικό κατάλογο που περιέχεται στον Πίνακα 2 του Παραρτήματος III του Ν.3983/2011. Σύμφωνα με το άρθρο 10 του Ν.3983/2011 και με βάση την αρχική αξιολόγηση καθορίστηκε για κάθε θαλάσσια υποπεριοχή, μία αναλυτική δέσμη περιβαλλοντικών στόχων και δεικτών για τα θαλάσσια ύδατα με σκοπό τον προσανατολισμό των δράσεων προς μια καλή περιβαλλοντική κατάσταση στο θαλάσσιο περιβάλλον. Για τον καθορισμό τους λήφθηκαν υπόψη οι ενδεικτικοί κατάλογοι πιέσεων και επιπτώσεων, του Πίνακα 2 του Παραρτήματος III, και χαρακτηριστικών του Παραρτήματος IV του Ν.3983/2011. Οι στόχοι και οι δείκτες καθορίστηκαν κατά το έτος 2012 και σε γενικές γραμμές παρουσιάζονται ως ακολούθως: Παράμετρος περιγραφής 1 (Βιοποικιλότητα). Η βιοποικιλότητα διατηρείται. Η ποιότητα και η παρουσία των ενδιαιτημάτων και η κατανομή και αφθονία των ειδών είναι σύμφωνες με τις ισχύουσες φυσιογραφικές, γεωγραφικές και κλιματικές συνθήκες, Παράμετρος περιγραφής 2 (ξενικά είδη). Τα αλλόχθονα είδη-εισβολείς που εισάγονται από ανθρώπινες δραστηριότητες βρίσκονται σε επίπεδα που δεν μεταβάλλουν δυσμενώς το οικοσύστημα, Παράμετρος περιγραφής 3. Οι πληθυσμοί όλων των εμπορικά εκμεταλλεύσιμων ιχθύων, μαλακίων και οστρακόδερμων βρίσκονται σε ασφαλή βιολογικά όρια, παρουσιάζοντας μία κατανομή του πληθυσμού κατά ηλικία και κατά μέγεθος που είναι ενδεικτική της καλής κατάστασης του αποθέματος, Παράμετρος περιγραφής 4 (τροφικά πλέγματα). Όλα τα στοιχεία των θαλάσσιων τροφικών πλεγμάτων στο βαθμό που είναι γνωστά, βρίσκονται σε φυσιολογική αφθονία και ποικιλότητα και σε επίπεδα ικανά να εξασφαλίσουν τη μακροπρόθεσμη αφθονία των ειδών και τη διατήρηση της πλήρους αναπαραγωγικής ικανότητάς τους, Παράμετρος περιγραφής 5 (Ευτροφισμός). Διαπιστώνεται η ελαχιστοποίηση ανθρωπογενών φαινομένων ευτροφισμού, και ιδίως των δυσμενών επιπτώσεών τους, όπως απώλειες της βιοποικιλότητας, υποβάθμιση των οικοσυστημάτων, ανάπτυξη επιβλαβών φυκών και έλλειψη οξυγόνου στο βυθό της θάλασσας, Παράμετρος περιγραφής 6 (ακεραιότητα θαλάσσιου βυθού). Η ακεραιότητα του θαλάσσιου βυθού είναι σε επίπεδο που εξασφαλίζει ότι η δομή και οι λειτουργίες των οικοσυστημάτων διαφυλάσσονται και ότι δεν επηρεάζονται αρνητικά ιδιαίτερα τα βενθικά οικοσυστήματα, Παράμετρος Περιγραφής 7. Μόνιμες μεταβολές των υδρογραφικών συνθηκών δεν επηρεάζουν δυσμενώς τα θαλάσσια οικοσυστήματα, Παράμετρος περιγραφής 8. Οι συγκεντρώσεις ρυπογόνων ουσιών είναι σε επίπεδα που δεν προκαλούνται αρνητικές επιδράσεις λόγω ρύπανσης, Παράμετρος περιγραφής 9. Οι ρυπογόνες ουσίες σε ψάρια και άλλα θαλάσσια τρόφιμα που προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση δεν υπερβαίνουν τα επίπεδα που καθορίζει η κοινοτική νομοθεσία ή άλλα αντίστοιχα πρότυπα, Παράμετρος περιγραφής 10. Οι ιδιότητες και οι ποσότητες των θαλάσσιων απορριμμάτων δεν προκαλούν βλάβες για το θαλάσσιο και παράκτιο περιβάλλον, Παράμετρος περιγραφής 11 (εισαγωγή ενέργειας-θόρυβος). Η εισαγωγή ενέργειας, συμπεριλαμβανομένου και του υποθαλάσσιου θορύβου, ανέρχεται σε επίπεδα που δεν επηρεάζουν δυσμενώς το θαλάσσιο περιβάλλον. Τα θαλάσσια ύδατα της χώρας εμπίπτουν στις θαλάσσιες υποπεριοχές της Μεσογείου Θαλάσσης (Άρθρο 5, παρ. 2, Ν. 3983/2011): i. Αδριατική Θάλασσα, ii. Ιόνιο Πέλαγος και Κεντρική Μεσόγειος, iii. Αιγαίο Πέλαγος Ανατολική Μεσόγειο (Θάλασσα της Λεβαντίνης) Δεν πραγματοποιήθηκε επίσημη υποδιαίρεση (formal subdivision) των θαλάσσιων υδάτων της χώρας, με την τυπική έννοια του όρου. Ο γεωμετρικός προσδιορισμός των ορίων των περιοχών αξιολόγησης βασίσθηκε στη διάκριση των υποπεριοχών στις οποίες εμπίπτουν τα θαλάσσια ύδατα της χώρας. Στον Πίνακα 4.6.1 που ακολουθεί παρουσιάζονται οι περιοχές αξιολόγησης. Στις περιοχές έχει ανατεθεί μοναδικός αναγνωριστικός κωδικός. Τα επιμέρους χαρακτηριστικά για τα οποία απαιτείται συγκέντρωση πληροφοριών και υποβολή των σχετικών στοιχείων στα ευρωπαϊκά όργανα με σκοπό την αρχική αξιολόγηση, αναφέρονται στις περιοχές αξιολόγησης, όπως αυτές παρουσιάζονται στον παραπάνω πίνακα. Ο προσδιορισμός της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης πραγματοποιείται σε επίπεδο υποπεριοχής. Πίνακας 4.6.1 Περιοχές αξιολόγησης Θαλάσσια περιοχή Υποπεριοχές Περιοχές Αξιολόγησης Μεσόγειος Θάλασσα Εικόνα 4.6.1 Υποδιαίρεση θαλάσσιων υποπεριοχών της Ελλάδας Κωδικός Περιοχής Αξιολόγησης Αδριατική Αδριατική MAD-EL-MS-AD Ιόνιο Πέλαγος και Κεντρική Μεσόγειος Αιγαίο Πέλαγος Ανατολική Μεσόγειος (Θάλασσα της Λεβαντίνης) Ιόνιο Πέλαγος Αιγαίο Πέλαγος Βόρειο Αιγαίο Κεντρικό Αιγαίο Νότιο Αιγαίο Θάλασσα Λεβαντίνης Αιγαίο Πέλαγος - Θάλασσα Λεβαντίνης MIC-EL-MS-IO MAL-EL-AA-AE MAL-EL-AA-NA MAL-EL-AA-CA MAL-EL-AA-SA MAL-EL-AA-LE MAL-EL-MS-AL 310 311

6.4 Νομοθετικό Πλαίσιο Εφαρμογής του σχεδίου δράσης των «θαλάσσιων στρατηγικών» Βάσει του σχεδίου δράσης των «θαλάσσιων στρατηγικών» από την ενσωμάτωση της ΟΠΘΣ έως σήμερα έχουν υλοποιηθεί σε εθνικό επίπεδο τα ακόλουθα: 1. Έγκριση του Κανονισμού Λειτουργίας της Εθνικής Επιτροπής Θαλάσσιας Περιβαλλοντικής Στρατηγικής με την υπ αριθμ. οικ. 160182 Απόφαση του Υπουργού Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, η οποία δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 3186 Β /30-12-2011), 2. Συγκρότηση Εθνικής Επιτροπής Θαλάσσιας Περιβαλλοντικής Στρατηγικής σε σώμα με την υπ αριθμ. οικ. 110428 Απόφαση του Υπουργού Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ Υ.Ο.Δ.Δ. 189/11-4-2012, 3. Η διαδικασία ενημέρωσης του κοινού και δημόσιας διαβούλευσης για τα στοιχεία των θαλάσσιων στρατηγικών, σύμφωνα με την παράγραφο 2 του άρθρου 17 του Ν. 3983/2011 (Α 144), με την υπ αριθμ. οικ. 1002 Κοινή Υπουργική Απόφαση που δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 2377 Β /27-08-2012), 4. Έγκριση του καθορισμού περιβαλλοντικών στόχων δεικτών προσανατολισμού προς την επίτευξη της Καλής Περιβαλλοντικής Κατάστασης, με την υπ αριθμ. οικ. 1175 Απόφαση του Υπουργού Αναπληρωτή ΥΠΕΚΑ (ΦΕΚ 2939 Β /2-11-2012), 5. Έγκριση των προγραμμάτων παρακολούθησης για τη συνεχή εκτίμηση της περιβαλλοντικής κατάστασης των θαλάσσιων υδάτων, του άρθρου 11 του Ν. 3983/2011 (Α 144), με την υπ αριθμ. οικ. 126635 Απόφαση του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΦΕΚ Β 3799/2017), 6. «Ορισμός αρμόδιων φορέων για την παρακολούθηση της ποιότητας των θαλάσσιων υδάτων και καθορισμός των υποχρεώσεών τους, σύμφωνα με το άρθρο 19, παράγραφος 1 του ν. 3983/2011 (Α 144)», με την υπ αριθμ. 126856/2017 Κοινή Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ Β 11/2017), 7. «Τροποποίηση της σύνθεσης και συγκρότησης της Εθνικής Επιτροπής Θαλάσσιας Περιβαλλοντικής Στρατηγικής (ΕΕΘΠΕΣ)» με την υπ αριθμ. οικ. 140945 Απόφαση του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ Υ.Ο.Δ.Δ. 268/08.06.2017, 8. Δημόσια Διαβούλευση του προσχεδίου για τα προγράμματα μέτρων για την επίτευξη της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης των θαλάσσιων υδάτων της χώρας (χρόνος έναρξης διαβουλεύσεων 03/04/2017), 9. Η 1 η ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ η οποία σύμφωνα με το άρθρο 3 του Κανονισμού Λειτουργίας της ομόφωνα εισηγήθηκε στον Υπουργό Αναπληρωτή Περιβάλλοντος την έγκριση των Προγράμματα Μέτρων (24-07-2017), 10. Έγκριση των προγραμμάτων μέτρων για την επίτευξη ή τη διατήρηση της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης στα θαλάσσια ύδατα, σύμφωνα με την παράγραφο 9 του άρθρου 12 του ν. 3983/2011 (Α 144) με την υπ Αριθμ. οικ. 142569 Απόφαση του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΦΕΚ Β 4728/2017). Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν πραγματοποιηθεί οι ακόλουθες ενέργειες: Δημοσίευση της Οδηγίας (ΕΕ) 2017/845 της Επιτροπής, της 17ης Μαΐου 2017, για την τροποποίηση της οδηγίας 2008/56/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου όσον αφορά τους ενδεικτικούς καταλόγους στοιχείων που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη για την εκπόνηση των θαλάσσιων στρατηγικών, Δημοσίευση της Απόφασης (ΕΕ) 2017/848 της Επιτροπής, της 17 ης Μαΐου 2017, για τη θέσπιση κριτηρίων και μεθοδολογικών προτύπων για την καλή περιβαλλοντική κατάσταση των θαλάσσιων υδάτων καθώς και προδιαγραφών και τυποποιημένων μεθόδων για την παρακολούθηση και την αξιολόγηση, και για την κατάργηση της απόφασης της απόφασης 2010/477/ΕΕ. 6.5 Προγράμματα παρακολούθησης για τη συνεχή εκτίμηση της περιβαλλοντικής κατάστασης των θαλάσσιων υδάτων Η έγκριση των προγραμμάτων παρακολούθησης για τη συνεχή εκτίμηση της περιβαλλοντικής κατάστασης των θαλάσσιων υδάτων, του άρθρου 11 του Ν.3983/2011 (Α 144), πραγματοποιήθηκε με την υπ αριθμ. οικ.126635 Απόφαση του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΦΕΚ Β 3799/2017). Τα προγράμματα παρακολούθησης διαμορφώθηκαν με βάση τους ενδεικτικούς καταλόγους στοιχείων που περιέχονται στο Παράρτημα ΙΙΙ και τον κατάλογο του Παραρτήματος V του Νόμου 3983/2011 (Α 144) και σε σχέση με τους περιβαλλοντικούς στόχους που προβλέπονται στο άρθρο 10 του ιδίου νόμου και εξειδικεύονται στην Υπουργική Απόφαση αριθμ. οικ. 1175/2012 (Β 2939). Τα προγράμματα παρακολούθησης καλύπτουν τις απαιτήσεις των 11 χαρακτηριστικών της ποιοτικής περιγραφής, για τον προσδιορισμό της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης που ορίζονται στο Παράρτημα Ι του Νόμου 3983/2011 (Α 144). Τα 11 χαρακτηριστικά της ποιοτικής περιγραφής, όπως εξειδικεύονται στην παράγραφο της προετοιμασίας (Παράμετρος Περιγραφής), θα αναφέρονται εφεξής ως Περιγραφείς (Descriptors). Τα προγράμματα παρακολούθησης περιλαμβάνουν πληροφορίες για το δίκτυο των σημείων παρακολούθησης, τη συχνότητα των δειγματοληψιών (μετριέται σε φορές ανά έτος, φ/έτος) και το είδος των προς παρακολούθηση επιμέρους επιστημονικών παραμέτρων (κριτήρια και δείκτες) για κάθε Περιγραφέα, σύμφωνα με τα σχετικά Κείμενα Κατευθυντήριων Γραμμών (Guidance Documents) της ΕΕ. Κατά την σύνταξη του προγράμματος παρακολούθησης ορίστηκαν τα σημεία παρακολούθησης των παραμέτρων των Περιγραφέων με τις συντεταγμένες τους, καθώς και η συχνότητα δειγματοληψίας. Αποτελούν δε, τον συνδυασμό νέων και υφιστάμενων δικτύων παρακολούθησης. Έτσι, αξιοποιούνται δίκτυα που σχεδιάστηκαν για την εφαρμογή συναφών Οδηγιών και συγκεκριμένα α) το δίκτυο των θαλάσσιων περιοχών NATURA που σχεδιάστηκε κατ εφαρμογή της Οδηγίας των Οικοτόπων και της Οδηγίας για τα Πουλιά, β) το δίκτυο των παράκτιων σταθμών που σχεδιάστηκε κατ εφαρμογή της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα (ΟΠΥ), γ) το Εθνικό Πρόγραμμα Συλλογής Αλιευτικών Δεδομένων (ΕΠΣΑΔ), που σχεδιάστηκε κατ εφαρμογή της Κοινής Αλιευτικής Πολιτικής της ΕΕ. Επιπλέον, θα αξιοποιηθούν εθνικές υποδομές περιβαλλοντικής παρακολούθησης (δίκτυο ΠΟΣΕΙΔΩΝ), καθώς και διεθνή δίκτυα περιβαλλοντικής παρακολούθησης (δίκτυο MytiMED). Τέλος, δειγματοληψίες θα εκτελούνται και σε νέο δίκτυο 17 σημείων (ΟΠΘΣ 1-17). Στον Πίνακα 4.6.2 που ακολουθεί δίδεται η αλληλεπικάλυψη των υφιστάμενων προγραμμάτων παρακολούθησης που προέρχονται από άλλες οδηγίες για τα παράκτια και τα χωρικά ύδατα. Για την αποτελεσματικότερη εφαρμογή των προγραμμάτων παρακολούθησης θα δημιουργηθεί βάση δεδομένων για την υποβολή τους στην ΕΕ και στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος (European Environmental Agency, EEA), σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν.3882/2010 για την Εθνική Υποδομή Γεωχωρικών Πληροφοριών και της Οδηγίας INSPIRE. Πίνακας 4.6.2 Παράμετροι παρακολούθησης στο πλαίσιο υφιστάμενων προγραμμάτων που εφαρμόζονται στα παράκτια και τα χωρικά ύδατα Area 1 2 Part of MSFD "Marine Waters" Coastal waters (WFD) Territorial waters "open sea" MSFD descriptors that could be sufficiently covered by monitoring requirements under the EU HD & WFD and DCF MSFD descriptors for which there is partial coverage by monitoring requirements under the EU HD & WFD and DCF MSFD descriptors insufficiently covered by monitoring requirements under the EU HD & WFD and DCF D1, D3, D5, D7 D2, D4, D6 D8, D9, D10, D11 D3 D4 D1, D2, D5, D5, D8, D9, D10, D11 312 313

Εικόνα 4.6.2 Θέσεις δειγματοληψίας βάσει της Οδηγίας Πλαίσιο 2008/56/ΕΚ 6.6 Προγράμματα Μέτρων Τα Προγράμματα Μέτρων θεσπίστηκαν με την υπ Αριθμ. οικ. 142569 Απόφαση του Αν. ΥΠΕΝ «Έγκριση των προγραμμάτων μέτρων για την επίτευξη ή τη διατήρηση της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης στα θαλάσσια ύδατα, σύμφωνα με την παράγραφο 9 του άρθρου 12 του Ν.3983/2011 (Α 144).» (ΦΕΚ 4728/2017). Τα προγράμματα μέτρων καταρτίσθηκαν σύμφωνα με τις απαιτήσεις του άρθρου 12 και υποβλήθηκαν στο κοινό για δημόσια διαβούλευση σύμφωνα με το άρθρο 17 του Ν. 3983/2011 και την υπ αριθμ. 1002/2012 κοινή υπουργική απόφαση που εκδόθηκε σε εφαρμογή του. Τα προγράμματα μέτρων περιγράφονται αναλυτικά στο παράρτημα του άρθρου 3 της υπ Αριθμ. οικ. 142569 Απόφασης και περιλαμβάνουν μέτρα για την επίτευξη ή διατήρηση της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης των θαλασσίων υδάτων, βάσει των 11 χαρακτηριστικών της ποιοτικής περιγραφής για τον προσδιορισμό της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης που ορίζονται στο Παράρτημα 1 του ν. 3983/2011 και εξειδικεύονται στην υπουργική απόφαση 126635/2016 (Β 3799). Ειδικότερα τα προγράμματα μέτρων περιλαμβάνουν: Μέτρα για την προστασία της βιοποικιλότητας, Μέτρα για τα μη αυτόχθονα είδη, Μέτρα για τα αλιεύματα εμπορικού ενδιαφέροντος, Μέτρα για τα θαλάσσια τροφικά δίκτυα, Μέτρα προστασίας από τον ευτροφισμό, Μέτρα για την ακεραιότητα του θαλασσίου βυθού, Μέτρα για τη διατήρηση των υδρογραφικών συνθηκών, Μέτρα για τις συγκεντρώσεις ρύπων στο θαλάσσιο περιβάλλον, Μέτρα για τις ρυπογόνες ουσίες σε εδώδιμα αλιεύματα, Μέτρα για τον περιορισμό των θαλάσσιων απορριμμάτων, Μέτρα για τον περιορισμό του υποθαλάσσιου θορύβου. Στο Παράρτημα I της προαναφερόμενης Απόφασης περιλαμβάνονται οι στόχοι και προτεραιότητες, τα τυχόν κενά γνώσεων και δεδομένων, τα υπάρχοντα μέτρα προστασίας και τα προτεινόμενα νέα μέτρα προστασίας. 314 315

7. Κολυμβητικά Ύδατα 7.1 Οδηγία 2006/7/ΕΚ για τη Διαχείριση της Ποιότητας των Υδάτων Κολύμβησης Η ποιότητα των υδάτων κολύμβησης στην Ελλάδα παρακολουθείται συστηματικά από το 1988 στο πλαίσιο του «Προγράμματος παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης στις ακτές της Ελλάδας», αρχικά σε εφαρμογή της Οδηγίας 76/160/ΕΟΚ και εν συνεχεία με βάση την Οδηγία 2006/7/ΕΚ, όπου από το έτος 2010 η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της παρακολούθησης γίνεται σύμφωνα με τα οριζόμενα της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ. Μέχρι το έτος 2015 η υλοποίηση του προγράμματος ήταν ευθύνη της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας ενώ από το έτος 2016 το πρόγραμμα υλοποιείται με ευθύνη της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων και των Διευθύνσεων Υδάτων της Αποκεντρωμένης Διοίκησης. Η παρακολούθηση της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια της κολυμβητικής περιόδου εκάστου έτους, σύμφωνα με τα οριζόμενα του άρθρου 3 της Οδηγία2006/7/ΕΚ «σχετικά με τη διαχείριση της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης και την κατάργηση της Οδηγίας 76/160/ΕΟΚ» όπως αυτή εναρμονίστηκε στην Ελληνική νομοθεσία με την με αριθμ. Η.Π. 8600/416/ E103/2009 ΚΥΑ (ΦΕΚ 356/Β/2009) σχετικά με την ποιότητα και μέτρα διαχείρισης των υδάτων κολύμβησης. Με τις με αρ.πρωτ. οικ. 100814/8-5-2015 και οικ. 125671/18-5-2016 αποφάσεις του Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας η κολυμβητική περίοδος για τα έτη 2015 και 2016 διαρκεί από την 1η Ιουνίου έως την 31 η Οκτωβρίου. Η επιλογή των παρακολουθούμενων ακτών κολύμβησης και σημείων δειγματοληψίας γίνεται από τις οικίες Διευθύνσεις Υδάτων της Αποκεντρωμένης Διοίκησης σε συνεργασία με την Ειδική Γραμματεία Υδάτων του Υ.Π.ΕΝ., τις συναρμόδιες Υπηρεσίες της χώρας και τη συμμετοχή του κοινού, όπως προβλέπεται με την υπ αριθμ. οικ. 190856/1-8-2013 εγκύκλιο της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων περί της διαδικασίας αναθεώρησης του δικτύου παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης. Το 2014 το δίκτυο παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης αναδιαμορφώθηκε, έχοντας ως βασική αρχή την αντιστοίχιση ενός και μόνο αντιπροσωπευτικού σημείου παρακολούθησης σε κάθε ακτή κολύμβησης, όπως ορίζεται από την Οδηγία 2006/7/ΕΚ. Ως αποτέλεσμα και σύμφωνα με την αρχή αυτή, μια ακτή που παρακολουθούταν σε περισσότερα του ενός σημεία δειγματοληψίας πλέον παρακολουθείται σε ένα σημείο, αντιπροσωπευτικό αυτής. Στο πλαίσιο της διαδικασίας αναδιαμόρφωσης του δικτύου παρακολούθησης, τα σημεία δειγματοληψίας, όπου κρίθηκε απαραίτητο, μετατοπίστηκαν σε πιο αντιπροσωπευτική θέση εντός της παρακολουθούμενης ακτής, διατηρώντας ωστόσο την ιστορικότητά τους. Η επιλογή της θέσης του σημείου δειγματοληψίας μιας ακτής, έγινε με βάση τα άρθρα 1 και 3 της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ,όπου προβλέπεται ότι η Οδηγία εφαρμόζεται σε κάθε περιοχή επιφανειακών υδάτων όπου αναμένεται ότι θα κολυμπά μεγάλος αριθμός ατόμων και όπου δεν έχει επιβληθεί μόνιμη απαγόρευση της κολύμβησης ή δεν έχει εκδοθεί μόνιμη σύσταση κατά της κολύμβησης. Με την ολοκλήρωση της διαδικασίας αναδιαμόρφωσης, το 316 δίκτυο παρακολούθησης των υδάτων κολύμβησης για το έτος 2014 περιελάμβανε 1540 σημεία δειγματοληψίας σε ισάριθμες ακτές κολύμβησης, από 2164 σημεία δειγματοληψίας σε 1487 ακτές που περιλάμβανε το έτος 2013. Κατόπιν της αναθεώρησης του δικτύου, για τα έτη 2015 και 2016 το δίκτυο παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης περιλαμβάνει 1542 σημεία δειγματοληψίας σε ισάριθμες ακτές κολύμβησης. Οι παράμετροι που εξετάζονται σύμφωνα με τις απαιτήσεις της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ είναι οι εξής: Μικροβιολογικές: Escherichiacoli και Intestinalenterococci, οι οποίες αναλύονται σύμφωνα με τις εργαστηριακές μεθόδους που περιγράφονται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ και Οπτικά Παρακολουθούμενες παράμετροι: κατάλοιπα πίσσας, γυαλιά, πλαστικά, καουτσούκ ή οποιαδήποτε άλλα απορρίμματα. Η Ειδική Γραμματεία Υδάτων διενεργεί την αξιολόγηση της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης με βάση το σύνολο των ποιοτικών δεδομένων της παρακολούθησης των μικροβιολογικών παραμέτρων Escherichia coli και Intestinal enterococci, το οποίο συγκροτείται σε σχέση με την τρέχουσα κολυμβητική περίοδο και τις προηγούμενες τρεις κολυμβητικές περιόδους, σύμφωνα με το άρθρο 4 της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ. Βάση της αξιολόγησης, τα ύδατα κολύμβησης ταξινομούνται σύμφωνα με το άρθρο 5 της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ όπως στον Πίνακα 4.7.1. Η Ειδική Γραμματεία Υδάτων υποβάλει ετησίως στην Ε.Ε. κατάλογο με τα υπό παρακολούθηση ύδατα κολύμβησης και συντάσσει την ετήσια έκθεση αξιολόγησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης, την οποία υποβάλει στην Ε.Ε. Η εν λόγω έκθεση βασίζεται στα κριτήρια που θέτει η Οδηγία 2006/7/ΕΚ. Η Ελλάδα με βάση τα δεδομένα που προκύπτουν από το πρόγραμμα παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης συμμετέχει κάθε χρόνο με επιτυχία στο ιεθνές Πρόγραμμα «Γαλάζιες Σημαίες». Στο πρόγραμμα αυτό συμμετέχουν χώρες από όλες σχεδόν τις ηπείρους, με τον αριθμό αυτών να αυξάνεται συνεχώς. Αποτελεί το πιο γνωστό ανά τον κόσμο περιβαλλοντικό σήμα. Για να κερδίσει μία ακτή τη Γαλάζια Σημαία πρέπει καταρχάς τα ύδατα κολύμβησης αυτής να είναι εξαιρετικής ποιότητας και να πληροί επίσης αυστηρά κριτήρια που σχετίζονται με την περιβαλλοντική εκπαίδευση και πληροφόρηση, την περιβαλλοντική διαχείριση, την ασφάλεια, τα ναυαγοσωστικά, τις πρώτες βοήθειες, τις υπηρεσίες και τις εγκαταστάσεις. Η Ελλάδα έχει πρωταγωνιστικό ρόλο κατακτώντας μία από τις πρώτες θέσεις βράβευσης. Το 2015 η Ελλάδα έχει 395 βραβευμένες με τη Γαλάζια Σημαία ακτές και το 2016 έχει 430 βραβευμένες με τη Γαλάζια Σημαία ακτές. Τα αποτελέσματα του Προγράμματος Παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης δημοσιοποιούνται με ευθύνη της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων στην ιστοσελίδα του Υ.Π.ΕΝ. www.bathingwaterprofiles.gr, στο Ευρωπαϊκό ίκτυο Περιβαλλοντικής Πληροφόρησης και Παρατήρησης, στον διαδραστικό ιστότοπο του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος και στις ιστοσελίδες των οικείων Διευθύνσεων Υδάτων της Αποκεντρωμένης Διοίκησης. Πίνακας 4.7.1 Ταξινόμηση υδάτων κολύμβησης Κατηγορία Ποιότητα 1 Εξαιρετικής ποιότητας 2 Καλής ποιότητας 3 Επαρκούς ποιότητας 4 Ανεπαρκούς ποιότητας 7.2 Αξιολόγηση υδάτων κολύμβησης έτους 2015 Για το έτος 2015, εξετάστηκε το σύνολο των ποιοτικών δεδομένων της παρακολούθησης των μικροβιολογικών παραμέτρων για τα έτη 2012-2015 και εφαρμόστηκε η προβλεπόμενη από την Οδηγία 2006/7/ΕΚ στατιστική επεξεργασία για την αξιολόγηση και ταξινόμηση της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης. Η παρακολούθηση των υδάτων κολύμβησης για το έτος 2015 αφορούσε 1542 σημεία σε ισάριθμες ακτές κολύμβησης, από τα οποία τα 1540 είναι παράκτια ύδατα και τα 2 εσωτερικά ύδατα. Σύμφωνα με την αξιολόγηση των υδάτων κολύμβησης, η οποία δημοσιεύτηκε στην έκθεση της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων «Ποιότητα των υδάτων κολύμβησης στην Ελλάδα Έτος αναφοράς 2015», από το σύνολο των 1542 σημείων παρακολούθησης, τα 1499 σημεία ανήκουν στην κατηγορία «εξαιρετικής ποιότητας» (1497 παράκτια και 2 εσωτερικά ύδατα), τα 9 σημεία στην κατηγορία «καλής ποιότητας» (9 παράκτια ύδατα), κανένα σημείο στις κατηγορίες «επαρκούς ποιότητας» και «ανεπαρκούς ποιότητας». Ωστόσο, 34 σημεία παρακολούθησης δεν αξιολογήθηκαν καθώς αυτά εντάχθηκαν στο πρόγραμμα παρακολούθησης το έτος 2015 και δεν έχει ληφθεί ο ελάχιστος αριθμός δειγμάτων που ορίζει η Οδηγία 2006/7/ΕΚ για την αξιολόγηση. Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης των υδάτων κολύμβησης (παράκτιων, εσωτερικών και συνολικά) για το έτος 2015 παρουσιάζονται στα Γράφηματα και τους Πίνακες που ακολουθούν (σελ 318-322). 7.3 Αξιολόγηση υδάτων κολύμβησης έτους 2016 Για το έτος 2016, εξετάστηκε το σύνολο των ποιοτικών δεδομένων της παρακολούθησης των μικροβιολογικών παραμέτρων για τα έτη 2013-2016 και εφαρμόστηκε η προβλεπόμενη από την Οδηγία 2006/7/ΕΚ στατιστική επεξεργασία για την αξιολόγηση και ταξινόμηση της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης. Η παρακολούθηση των υδάτων κολύμβησης για το έτος 2016 αφορούσε 1542 σημεία σε ισάριθμες ακτές κολύμβησης, από τα οποία τα 1540 είναι παράκτια ύδατα και τα 2 εσωτερικά ύδατα. Σύμφωνα με την αξιολόγηση των υδάτων κολύμβησης, η οποία δημοσιεύτηκε στην έκθεση της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων «Ποιότητα των υδάτων κολύμβησης στην Ελλάδα Έτος αναφοράς 2016», από το σύνολο των 1542 σημείων παρακολούθησης, τα 1496 σημεία ανήκουν στην κατηγορία «εξαιρετικής ποιότητας» (1495 παράκτια και 1 εσωτερικά ύδατα), τα 10 σημεία στην κατηγορία «καλής ποιότητας» (9 παράκτια και 1 εσωτερικά ύδατα), 1 σημείο στην κατηγορία «επαρκούς ποιότητας» (παράκτια ύδατα) και κανένα σημείο στην κατηγορία «ανεπαρκούς ποιότητας». Ωστόσο, 35 σημεία παρακολούθησης δεν αξιολογήθηκαν καθώς 34 από αυτά πρόκειται για σημεία που εντάχθηκαν στο πρόγραμμα παρακολούθησης το έτος 2015 και δεν έχει ληφθεί ο ελάχιστος αριθμός δειγμάτων που ορίζει η Οδηγία 2006/7/ΕΚ για την αξιολόγηση, ενώ ένα σημείο δεν παρακολουθήθηκε κατά το έτος 2016 λόγω αδυναμίας πρόσβασης στην ακτή εξαιτίας κατολισθήσεων στο δρόμο και ως εκ τούτου δεν αξιολογήθηκε. Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης των υδάτων κολύμβησης (παράκτιων, εσωτερικών και συνολικά) για το έτος 2016 παρουσιάζονται στα Σχήματα και τους Πίνακες που ακολουθούν (σελ 318-322). 317

Γράφημα 4.7.1 Ταξινόμηση των υδάτων κολύμβησης (συνολικά) σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2015 (Πηγή: ΥΠ.ΕΝ./ Ειδική Γραμματεία Υδάτων) Γράφημα 4.7.2 Ταξινόμηση των παράκτιων υδάτων σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ ΕΚ για το 2015 (Υ.Π.ΕΝ./ Ειδική Γραμματεία Υδάτων) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 99.40% 99.40% 100 90 80 70 60 50 40 30 20 0.60 % 0.00% 0.00% 10 0.60 % 0.00% 0.00% 0 Εξαιρετική Καλή Επαρκής Ανεπαρκής Εξαιρετική Καλή Επαρκής Ανεπαρκής Πίνακας 4.7.2 Ταξινόμηση των υδάτων κολύμβησης (συνολικά) σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2015 (Υ.Π.ΕΝ. /Ειδική Γραμματεία Υδάτων) Πίνακας 4.7.3 Ταξινόμηση των παράκτιων υδάτων κολύμβησης σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2015 (Υ.Π.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) Πίνακας 4.7.4 Ταξινόμηση των εσωτερικών υδάτων κολύμβησης σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2015 (Υ.Π.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) Πλήθος παρακολουθούμενων σημείων Κατηγορία Ποιότητα % Ποσοστό Πλήθος παρακολουθούμενων σημείων Κατηγορία Ποιότητα % Ποσοστό Πλήθος παρακολουθούμενων σημείων Κατηγορία Ποιότητα % Ποσοστό 1499 Κατηγορία 1 εξαιρετική ποιότητα 99,4% 1497 Κατηγορία 1 εξαιρετική ποιότητα 99,4% 2 Κατηγορία 1 εξαιρετική ποιότητα 100% 9 Κατηγορία 2 καλή ποιότητα 0,60% 9 Κατηγορία 2 καλή ποιότητα 0,60% 0 Κατηγορία 2 καλή ποιότητα 0% 0 Κατηγορία 3 επαρκής ποιότητα 0,00% 0 Κατηγορία 3 επαρκής ποιότητα 0,00% 0 Κατηγορία 3 επαρκής ποιότητα 0% 0 Κατηγορία 4 ανεπαρκής ποιότητα 0,00% 0 Κατηγορία 4 ανεπαρκής ποιότητα 0,00% 0 Κατηγορία 4 ανεπαρκής ποιότητα 0% 318 319

Γράφημα 4.7.3 Ταξινόμηση των υδάτων κολύμβησης (συνολικά) σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2016 (Πηγή: ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) Γράφημα 4.7.4 Ταξινόμηση των παράκτιων υδάτων σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ ΕΚ για το 2016 (Υ.Π.ΕΝ./ Ειδική Γραμματεία Υδάτων) % Ποσοστιαία Ταξινόμηση έτους 2016 % Ποσοστιαία Ταξινόμηση έτους 2016 100 99.27 100 99.33 90 90 80 80 70 70 60 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 0.66 0.07 0.00 10 0.60 0.07 0.00 0 0 Εξαιρετική Καλή Επαρκής Ανεπαρκής Εξαιρετική Καλή Επαρκής Ανεπαρκής Πίνακας 4.7.5 Ταξινόμηση των υδάτων κολύμβησης (συνολικά) σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2016 (Υ.Π.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) Πίνακας 4.7.6 Ταξινόμηση των παράκτιων υδάτων κολύμβησης σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για το 2016 (Πηγή: Υ.Π.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) Πλήθος παρακολουθούμενων σημείων Κατηγορία Ποιότητα % Ποσοστό Πλήθος παρακολουθούμενων σημείων Κατηγορία Ποιότητα % Ποσοστό 1496 Κατηγορία 1 εξαιρετική ποιότητα 99,27% 1495 Κατηγορία 1 εξαιρετική ποιότητα 99,33% 10 Κατηγορία 2 καλή ποιότητα 0,66% 9 Κατηγορία 2 καλή ποιότητα 0,60% 1 Κατηγορία 3 επαρκής ποιότητα 0,07% 1 Κατηγορία 3 επαρκής ποιότητα 0,07% 0 Κατηγορία 4 ανεπαρκής ποιότητα 0,00% 0 Κατηγορία 4 ανεπαρκής ποιότητα 0,00% 320 321

Γράφημα 4.7.5 Ταξινόμηση των εσωτερικών υδάτων σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ ΕΚ για το 2016 (Υ.Π.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) % Ποσοστιαία Ταξινόμηση έτους 2016 Στα ακόλουθα Γράφηματα παρουσιάζεται η διαχρονική εξέλιξη του ποσοστού συμμόρφωσης των παράκτιων και εσωτερικών υδάτων κολύμβησης με τις υποχρεωτικές και τις ενδεικτικές τιμές της Οδηγίας 76/160/ΕΟΚ και με την απαίτηση της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για ύδατα κολύμβησης τουλάχιστον επαρκούς ποιότητας έως το 2015. 100 90 80 70 60 50 50,00 50,00 Γράφημα 4.7.6 Ποσοστό συμμόρφωσης των παράκτιων υδάτων κολύμβησης της Ελλάδας με τις υποχρεωτικές και τις ενδεικτικές τιμές της Οδηγίας 76/176/ΕΟΚ και ταξινόμησης τους βάσει της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ από το 1990 έως το 2016 40 30 120 20 10 0.00 0.00 100 0 Εξαιρετική Καλή Επαρκής Ανεπαρκής Πίνακας 4.7.7 Ταξινόμηση των εσωτερικών υδάτων σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 2006/7/ ΕΚ για το 2016 (Υ.Π.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) % υδάτων κολύμβησησς 80 60 40 20 Πλήθος παρακολουθούμενων σημείων Κατηγορία Ποιότητα %Ποσοστό 0 1 Κατηγορία 1 εξαιρετική ποιότητα 50,00% 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 1 Κατηγορία 2 καλή ποιότητα 50,00% % Εξαιρετική ποιότητα % Καλή ποιότητα % Επαρκής ποιότητα % Ανεπαρκής ποιότητα % Κλείσιμο 0 Κατηγορία 3 επαρκής ποιότητα 0% % Νέα θέση δειγματοληψίας % Σε συμμόρφωση με τις ενδεικτικές τιμές της Οδηγίας 76/160ΕΟΚ % Σε συμμόρφωση με τις υποχρεωτικές τιμές της Οδηγίας 76/160ΕΟΚ % Σε μη συμμόρφωση με τις υποχρεωτικές τιμές της Οδηγίας 76/160ΕΟΚ % Απαγόρευση/ κλείσιμο 0 Κατηγορία 4 ανεπαρκής ποιότητα 0% 322 323

Γράφημα 4.7.7 Ποσοστό συμμόρφωσης των εσωτερικών υδάτων κολύμβησης της Ελλάδας με τις υποχρεωτικές και τις ενδεικτικές τιμές της Οδηγίας 76/176/ΕΟΚ και ταξινόμησής τους βάσει της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ από το 1990 έως το 2016 % υδάτων κολύμβησησς 100 80 60 40 20 0 % Εξαιρετική ποιότητα % Νέα θέση δειγματοληψίας 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 % Καλή ποιότητα % Σε συμμόρφωση με τις ενδεικτικές τιμές της Οδηγίας 76/160ΕΟΚ % Επαρκής ποιότητα % Σε συμμόρφωση με τις υποχρεωτικές τιμές της Οδηγίας 76/160ΕΟΚ % Ανεπαρκής ποιότητα % Σε μη συμμόρφωση με τις υποχρεωτικές τιμές της Οδηγίας 76/160ΕΟΚ Σημείωση: Τα ύδατα κολύμβησης που βρέθηκαν σε συμμόρφωση με τις ενδεικτικές τιμές της Οδηγίας 76/176/ΕΟΚ ήταν σε συμμόρφωση και με τις υποχρεωτικές τιμές της Οδηγίας 76/176/ΕΟΚ. 324 % Κλείσιμο % Απαγόρευση/ κλείσιμο 7.4 Συμπεράσματα Τα ύδατα κολύμβησης που παρακολουθούνται στην Ελλάδα αντιστοιχούν στο 7,2 % του συνόλου των υδάτων κολύμβησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα έτη 2015 και 2016 (1542 σημεία). Το 1990 άρχισε η παρακολούθηση των υδάτων κολύμβησης σύμφωνα με την Οδηγία 76/160/ΕΚ και μετέπειτα με την Οδηγία 2006/7/ΕΚ. Ο αριθμός των σημείων παρακολούθησης στα παράκτια ύδατα κολύμβησης αυξήθηκε από 683 το 1990 σε 2156 το έτος 2013. Με την αναδιαμόρφωση του δικτύου παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης και την αντιστοίχηση ενός σημείου παρακολούθησης σε κάθε ακτή κολύμβησης, το έτος 2014 ο αριθμός των σημείων είναι 1538. Με την απένταξη σημείων και ένταξη νέων σημείων παρακολούθησης κατά την αναθεώρηση του δικτύου παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης, ο αριθμός των παρακολουθούμενων σημείων αυξήθηκε σε 1540 τα έτη 2015 και 2016. Ο αριθμός των σημείων παρακολούθησης στα εσωτερικά ύδατα κολύμβησης αυξήθηκε από 4 το 1992 σε 6 το 2011 (4 στη λίμνη Βουλιαγμένης και 2 στη λίμνη Βεγορίτιδας). Με την αναδιαμόρφωση του δικτύου παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης και την αντιστοίχηση ενός σημείου παρακολούθησης σε κάθε ακτή κολύμβησης, το έτος 2014 ο αριθμός των σημείων είναι 2 (1 στη λίμνη Βουλιαγμένης και 1 στη λίμνη Βεγορίτιδας), όπως και τα έτη 2015 και 2016 καθώς δεν εντάχθηκε νέο σημείο παρακολούθησης κατά την αναθεώρηση του δικτύου παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης. Για τα έτη 2015 και 2016 ο συνολικός αριθμός των σημείων παρακολούθησης είναι 1542 σε αντίστοιχες ακτές κολύμβησης εσωτερικών και παράκτιων υδάτων στην Ελλάδα. 7.5 Παράκτια ύδατα κολύμβησης Από το έτος 2010 η Ειδική Γραμματεία Υδάτων ξεκίνησε να αξιολογεί τα παράκτια ύδατα κολύμβησης σύμφωνα με τη νέα Οδηγία 2006/7/ΕΚ διατηρώντας τα υψηλά επίπεδα συμμόρφωσης με τις απαιτήσεις της εν λόγω Οδηγίας. Το έτος 2015, το 100% του συνόλου των παράκτιων υδάτων κολύμβησης βρίσκεται σε πλήρη συμμόρφωση με την απαίτηση της Οδηγίας για ύδατα κολύμβησης τουλάχιστον επαρκούς ποιότητας, καθώς αυτά ταξινομούνται στο σύνολό τους σε ύδατα εξαιρετικής και καλής ποιότητας και κανένα σε ύδατα επαρκούς ή ανεπαρκούς ποιότητας. Το 99,4% των παράκτιων υδάτων κολύμβησης ταξινομούνται ως ύδατα εξαιρετικής ποιότητας παρουσιάζοντας αύξηση κατά 0,85% σε σχέση με το 2014. Το 0,6% των παράκτιων υδάτων κολύμβησης ταξινομούνται ως ύδατα καλής ποιότητας παρουσιάζοντας μείωση κατά 0,85% σε σχέση με το 2014, καθώς αναβαθμίστηκε η ποιότητα τους σε εξαιρετική. Το έτος 2016, το 100% του συνόλου των παράκτιων υδάτων κολύμβησης βρίσκεται σε πλήρη συμμόρφωση με την απαίτηση της Οδηγίας για ύδατα κολύμβησης τουλάχιστον επαρκούς ποιότητας, καθώς αυτά ταξινομούνται στο σύνολό τους σε ύδατα εξαιρετικής, καλής και επαρκούς ποιότητας και κανένα σε ύδατα ανεπαρκούς ποιότητας. Το 99,33% των παράκτιων υδάτων κολύμβησης ταξινομούνται ως ύδατα εξαιρετικής ποιότητας παρουσιάζοντας πολύ μικρή μείωση κατά 0,07% σε σχέση με το 2015. Το 0,6% των παράκτιων υδάτων κολύμβησης ταξινομούνται ως ύδατα καλής ποιότητας, ποσοστό ίδιο με το έτος 2016. Το 0,07% των παράκτιων υδάτων κολύμβησης ταξινομούνται ως ύδατα επαρκούς ποιότητας παρουσιάζοντας πολύ μικρή αύξηση κατά 0,07% σε σχέση με το έτος 2015. Σύμφωνα με το πρόγραμμα παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης, μετά το 1992 το ποσοστό συμμόρφωσης των υδάτων με τις υποχρεωτικές και με τις ενδεικτικές τιμές που ορίζονται στην Οδηγία 76/160/ΕΟΚ ξεπέρασε το 90%. Όσον αφορά τις υποχρεωτικές τιμές, μετά το 1996 ήταν πάνω από 98% και μετά το 2001 πάνω από 99%. Μετά το έτος 2002 το ποσοστό μη συμμόρφωσης μειώθηκε κάτω από το 0.5%. Επίσης, όλα τα ύδατα κολύμβησης, τα οποία από το 2010 αξιολογούνται βάση της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ, βρίσκονται σε συμμόρφωση με την απαίτηση της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για ύδατα κολύμβησης τουλάχιστον επαρκούς ποιότητας έως το τέλος της κολυμβητικής περιόδου του έτους 2015 ήδη από το έτος 2014. Από την έναρξη του προγράμματος παρακολούθησης το 1990 καμία περιοχή δεν έκλεισε λόγω ανεπαρκούς ποιότητας. 7.6 Εσωτερικά ύδατα κολύμβησης Από το έτος 2010 η Ειδική Γραμματεία Υδάτων ξεκίνησε να αξιολογεί τα εσωτερικά ύδατα κολύμβησης σύμφωνα με τη νέα Οδηγία 2006/7/ΕΚ διατηρώντας τα υψηλά επίπεδα συμμόρφωσης με τις απαιτήσεις της εν λόγω Οδηγίας. Το έτος 2015, το 100% του συνόλου των εσωτερικών υδάτων κολύμβησης βρίσκεται σε πλήρη συμμόρφωση με την απαίτηση της Οδηγίας για ύδατα κολύμβησης τουλάχιστον επαρκούς ποιότητας, καθώς αυτά ταξινομούνται στο σύνολό τους σε ύδατα εξαιρετικής ποιότητας παρουσιάζοντας αύξηση κατά 50% σε σχέση με το έτος 2014. Κανένα από τα εσωτερικά ύδατα κολύμβησης δεν ταξινομείται σε ύδατα καλής ή επαρκούς ή ανεπαρκούς ποιότητας. Η μεγάλη αύξηση του ποσοστού των υδάτων κολύμβησης εξαιρετικής ποιότητας οφείλεται στο μικρό αριθμό των εσωτερικών υδάτων κολύμβησης (δυο εσωτερικά ύδατα κολύμβησης). Το έτος 2016, το 100% του συνόλου των εσωτερικών υδάτων κολύμβησης βρίσκεται σε πλήρη συμμόρφωση με την απαίτηση της Οδηγίας για ύδατα κολύμβησης τουλάχιστον επαρκούς ποιότητας, καθώς αυτά ταξινομούνται στο σύνολό τους σε ύδατα εξαιρετικής και καλής ποιότητας, ενώ κανένα από τα εσωτερικά ύδατα κολύμβησης δεν ταξινομείται σε ύδατα επαρκούς ή ανεπαρκούς ποιότητας. Το 50,00% των εσωτερικών υδάτων κολύμβησης ταξινομούνται ως ύδατα εξαιρετικής ποιότητας παρουσιάζοντας μείωση κατά 50,00% σε σχέση με το 2015. Το 50,00% των εσωτερικών υδάτων κολύμβησης ταξινομούνται ως ύδατα καλής ποιότητας παρουσιάζοντας αύξηση κατά 50,00% σε σχέση με το 2015 όπου όμως το 100% των εσωτερικών υδάτων ήταν εξαιρετικής ποιότητας. Η μεγάλη αυξομείωση του ποσοστού της ποιότητας των εσωτερικών υδάτων κολύμβησης οφείλεται στο μικρό αριθμό των εσωτερικών υδάτων κολύμβησης (δυο εσωτερικά ύδατα κολύμβησης). Το έτος 2010 το 100% των παρακολουθούμενων εσωτερικών υδάτων κολύμβησης (6 σημεία) βρίσκονταν σε συμμόρφωση με τις υποχρεωτικές τιμές της Οδηγίας 76/160/ΕΟΚ (το ίδιο ίσχυε και το 2009), ενώ το 83,3% (5 από τα 6 σημεία) με τις ενδεικτικές τιμές, παρουσιάζοντας μείωση κατά 16,7% σε σχέση με το 2009. Επίσης, όλα τα ύδατα κολύμβησης, τα οποία από το 2010 αξιολογούνται βάση της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ, βρίσκονται σε συμμόρφωση με την απαίτηση της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για ύδατα κολύμβησης τουλάχιστον επαρκούς ποιότητας έως το τέλος της κολυμβητικής περιόδου του έτους 2015 ήδη από το έτος 2014. Από την έναρξη του προγράμματος παρακολούθησης το 1990 κανένα σημείο δεν έκλεισε λόγω ανεπαρκούς ποιότητας. 325

7.7 Μητρώο Ταυτοτήτων ακτών κολύμβησης Το Μητρώο των Ταυτοτήτων Υδάτων Κολύμβησης (Bathing Water Profiles) καταρτίστηκε για πρώτη φορά το έτος 2012. Στόχος του Μητρώου των Ταυτοτήτων Υδάτων Κολύμβησης είναι η περιγραφή και παρουσίαση των βασικών χαρακτηριστικών των υδάτων κολύμβησης, των υδρολογικών και μετεωρολογικών στοιχείων της περιοχής, χαρτών της ευρύτερης περιοχής, η αναγνώριση των πηγών ρύπανσης που ενδέχεται να επηρεάσουν την ποιότητά τους και η αξιολόγηση του μεγέθους των επιπτώσεων καθώς και αξιολόγηση της εμφάνισης του φαινομένου του ευτροφισμού. Το Μητρώο Ταυτοτήτων αποτελεί οδηγό για την επιλογή των κατάλληλων μέτρων αντιμετώπισης των επιπτώσεων της μόλυνσης στα ύδατα κολύμβησης και επιτρέπει την αποτελεσματικότερη διαχείριση των αντίστοιχων πόρων. Το Μητρώο των Ταυτοτήτων Υδάτων Κολύμβησης επικαιροποιείται και αναπροσαρμόζεται ετησίως, υπό την επίβλεψη της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων και των Διευθύνσεων Υδάτων της Αποκεντρωμένης Διοίκησης. Η επικαιροποίηση πραγματοποιείται σε σχέση με τυχόν μεταβολές στο δίκτυο παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης, στην ποιότητα των υδάτων κολύμβησης, σε περίπτωση σημαντικών δομικών έργων ή μετατροπών σε έργα υποδομής ως προς τα ύδατα κολύμβησης ή πλησίον τους, τη σχέση των ακτών με υδάτινα σώματα και προστατευόμενες περιοχές, τις αναγνωρισμένες πιέσεις από πηγές ρύπανσης, καθώς και τα μέτρα αντιμετώπισης αυτών. Με την ολοκλήρωση του Μητρώου των Ταυτοτήτων των Υδάτων Κολύμβησης λειτουργεί διαδραστικός ιστότοπος μέσω του οποίου παρουσιάζονται οι ταυτότητες των υδάτων κολύμβησης και επιτυγχάνεται η ενημέρωση των πολιτών σε σχέση με τα αποτελέσματα του προγράμματος παρακολούθησης, την ταξινόμηση της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης και των διαχειριστικών μέτρων, που λαμβάνονται κατά περίπτωση. Ταυτόχρονα, παρέχεται δυνατότητα συμμετοχής του ενδιαφερόμενου κοινού με την έννοια του σχολιασμού, της προσθήκης παρατηρήσεων και σχολίων, τα οποία λαμβάνονται υπόψη τόσο για τη βελτίωση του ιστοτόπου, όσο και για τη διαμόρφωση και υιοθέτηση των κατάλληλων διαχειριστικών μέτρων. Τα στοιχεία και οι πληροφορίες του Μητρώου των Ταυτοτήτων Υδάτων Κολύμβησης είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα http://www.bathingwaterprofiles.gr/. Κατά τα έτη 2015 και 2016 το Μητρώο Ταυτοτήτων των Υδάτων Κολύμβησης της Ελλάδας περιλαμβάνει 1508 ταυτότητες από το σύνολο των 1542 υδάτων κολύμβησης που παρακολουθούνται, καθώς 34 ύδατα κολύμβησης εντάχθηκαν στο δίκτυο παρακολούθησης το έτος 2015. Τα νέα αυτά ύδατα κολύμβησης δεν έχουν αξιολογηθεί, καθώς δεν έχει συμπληρωθεί ο απαιτούμενος αριθμός δειγμάτων που ορίζεται με την Οδηγία 2006/7/ΕΚ και συνεπώς δεν έχουν καταρτιστεί οι αντίστοιχες ταυτότητες. Πίνακας 4.7.9 Παράκτια Ύδατα Κολύμβησης (Πηγή: ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) Έτος Κλειστά για μέρος ή όλη την κολυμβητική περίοδο Ανεπαρκής δειγματολειψία Πίνακας 4.7.8 Παράκτια Ύδατα Κολύμβησης. Συμμόρφωση με Οδηγία 76/160/ΕΚ (Πηγή:ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) Έτος Πλήθος υδάτων κολύμβησης Συμμόρφωση με τις ενδεικτικές και υποχρεωτικές τιμές της Οδηγίας Συμμόρφωση με τις υποχρεωτκές τιμές της Οδηγίας Μη συμμόρφωση πλήθος % πλήθος % πλήθος % 1990 683 161 23.6 164 24 5 0.7 1991 1096 731 66.7 770 70.3 16 1.5 1992 1203 1086 90.3 1105 91.9 31 2.6 1993 1250 1170 93.6 1201 96.1 39 3.1 1994 1281 1165 90.9 1214 94.8 43 3.4 1995 1526 1458 95.5 1494 97.9 25 1.6 1996 1690 1619 95.8 1666 98.6 20 1.2 1997 1701 1616 95 1674 98.4 24 1.4 1998 1733 1666 96.1 1710 98.7 17 1 1999 1816 1740 95.8 1795 98.8 17 0.9 2000 1858 1765 95 1835 98.8 16 0.9 2001 1887 1833 97.1 1875 99.4 12 0.6 2002 1914 1866 97.5 1912 99.9 2 0.1 2003 1933 1876 97.1 1931 99.9 2 0.1 2004 1965 1918 97.6 1964 99.9 1 0.1 2005 2006 1967 98.1 2005 100 1 0 2006 2047 1983 96.9 2040 99.7 0 0 2007 2049 1957 95.5 2039 99.5 0 0 2008 2089 2040 97.7 2079 99.5 2 0.1 2009 1273 1270 9.8 1272 99.9 0 0 2010 2149 2024 94.2 2149 100 0 0 1990 0 0 514 75,3 1991 0 0 310 28,3 1992 0 0 67 5,6 1993 0 0 10 0,8 1994 0 0 24 1,9 1995 0 0 7 0,5 1996 0 0 4 0,2 1997 0 0 3 0,2 1998 0 0 6 0,3 1999 0 0 4 0,2 2000 0 0 7 0,4 2001 0 0 0 0 2002 0 0 0 0 2003 0 0 0 0 2004 0 0 0 0 2005 0 0 0 0 2006 0 0 7 0,3 2007 0 0 10 0,5 2008 0 0 8 0,4 2009 0 0 1 0,1 2010 0 0 0 0 2011 0 0 0 0 2012 0 0 0 0 2013 0 0 0 0 2014 0 0 0 0 2015 0 0 0 0 2016 1* 0.06 1 0.06 *Τα ύδατα κολύμβησης ήταν κλειστά λόγω αδυναμίας πρόσβασης στην ακτή εξαιτίας κατολισθήσεων και αποκοπής τμημάτων στην οδό που δεν επηρεάζουν όμως την ποιότητα των υδάτων στο εν λόγω σημείο. 326 327

Όλα τα ύδατα κολύμβησης, τα οποία από το 2010 αξιολογούνται βάση της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ, βρίσκονται σε συμμόρφωση με την απαίτηση της Οδηγίας 2006/7/ΕΚ για ύδατα κολύμβησης τουλάχιστον επαρκούς ποιότητας έως το τέλος της κολυμβητικής περιόδου του έτους 2015 ήδη από το έτος 2014. Πίνακας 4.7.10 Εσωτερικά Ύδατα Κολύμβησης. Συμμόρφωση με Οδηγία 76/160/ΕΚ (Πηγή: ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) Πίνακας 4.7.11 Εσωτερικά Ύδατα Κολύμβησης (Πηγή: ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) Έτος Πλήθος υδάτων κολύμβησης Συμμόρφωση με τις ενδεικτικές και υποχρεωτικές τιμές της Οδηγίας Συμμόρφωση με τις υποχρεωτκές τιμές της Οδηγίας Μη συμμόρφωση πλήθος % πλήθος % πλήθος % 1990 6 0 0 0 0 0 0 1991 6 0 0 0 0 0 0 1992 4 3 75 4 100 0 0 1993 4 2 50 4 100 0 0 1994 4 1 25 4 100 0 0 1995 4 2 50 3 75 1 0 1996 4 1 25 3 75 1 25 1997 4 1 25 2 50 2 25 1998 4 3 75 4 100 0 50 1999 4 1 25 4 100 0 0 2000 4 4 100 4 100 0 0 2001 4 2 50 4 100 0 0 2002 4 4 100 4 100 0 0 2003 4 3 75 4 100 0 0 2004 4 4 100 4 100 0 0 2005 4 4 100 4 100 0 0 2006 6 4 66.7 4 66.7 0 0 2007 6 3 50 4 66.7 2 33.3 2008 6 6 100 6 100 0 0 2009 4 4 100 4 100 0 0 2010 6 5 83.3 6 100 0 0 Έτος Κλειστά για μέρος ή όλη την κολυμβητική περίοδο Ανεπαρκής δειγματολειψία 1990 0 0 6 100 1991 0 0 6 100 1992 0 0 0 0 1993 0 0 0 0 1994 0 0 0 0 1995 0 0 0 0 1996 0 0 0 0 1997 0 0 0 0 1998 0 0 0 0 1999 0 0 0 0 2000 0 0 0 0 2001 0 0 0 0 2002 0 0 0 0 2003 0 0 0 0 2004 0 0 0 0 2005 0 0 0 0 2006 0 0 2 33,3 2007 0 0 0 0 2008 0 0 0 0 2009 0 0 0 0 2010 0 0 0 0 2011 0 0 0 0 2012 0 0 0 0 2013 0 0 0 0 2014 0 0 0 2015 0 0 0 0 2016 0 0 0 0 *Τα ύδατα κολύμβησης ήταν κλειστά λόγω αδυναμίας πρόσβασης στην ακτή εξαιτίας κατολισθήσεων και αποκοπής τμημάτων στην οδό που δεν επηρεάζουν όμως την ποιότητα των υδάτων στο εν λόγω σημείο. *Τα ύδατα κολύμβησης ήταν κλειστά λόγω αδυναμίας πρόσβασης στην ακτή εξαιτίας κατολισθήσεων και αποκοπής τμημάτων στην οδό που δεν επηρεάζουν όμως την ποιότητα των υδάτων στο εν λόγω σημείο. 328 329

Εικόνα 4.7.1 Ύδατα κολύμβησης στην Ελλάδα που παρακολουθούνται για την κολυμβητική περίοδο 2015 (ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) Εικόνα 4.7.2 Ύδατα κολύμβησης στην Ελλάδα που παρακολουθούνται για την κολυμβητική περίοδο 2016 (ΥΠ.ΕΝ. / Ειδική Γραμματεία Υδάτων) 330 331

5 Φύση - Βιοποικιλότητα 332 333

1. Γενική Ανασκόπηση 1.1 Διατήρηση της βιοποικιλότητας: Γιατί; Τι είναι η βιοποικιλότητα; Η βιολογική ποικιλότητα (βιοποικιλότητα) αναφέρεται σε όλη την ποικιλία των μορφών της ζωής πάνω στον Πλανήτη. Είναι η θαυμαστή ποικιλία των ζώντων οργανισµών πάσης προελεύσεως (επίπεδο ειδών), των γονιδίων τους (γενετικό επίπεδο), και των οικοσυστημάτων όπου απαντώνται (οικολογικό επίπεδο). Ο όρος καθιερώθηκε στη διάσκεψη κορυφής του Ρίο (1992), όπου για πρώτη φορά αναγνωρίστηκε η αξία της βιοποικιλότητας, διαπιστώθηκε, με την αντίστοιχη επιστημονική τεκμηρίωση, η σοβαρή απώλειά της σε παγκόσμιο επίπεδο και υπήρξε η διεθνής πολιτική δέσμευση για συντονισμένες δράσεις επί της προστασίας της [1]. Η Ελλάδα αποτελεί μία από τις 196 χώρες που υπέγραψαν τη Σύμβαση και την ενέταξε στην εθνική της νομοθεσία το έτος 1994 (Νόμος 2204/ΦΕΚ Α 59). Ποια η αξία της βιοποικιλότητας; Η Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα έδωσε το πρώτο εννοιολογικό πλαίσιο των αξιών της βιοποικιλότητας ως εξής: «Συνειδητοποιώντας την εγγενή αξία της βιολογικής ποικιλότητας και της οικολογικής, γενετικής, κοινωνικής, οικονομικής, επιστημονικής, μορφωτικής, πολιτιστικής, ψυχαγωγικής και αισθητικής σημασίας της βιολογικής ποικιλότητας και των συστατικών της» [1]. Η τεράστια σημασία της διατήρησης της βιοποικιλότητας τόσο ως αυταξία όσο και για την επιβίωση και ευμάρεια της ανθρωπότητας είναι επιστημονικώς τεκμηριωμένη και διεθνώς αποδεκτή [2]. Η βιοποικιλότητα έχει καταρχάς «εγγενή αξία», αναγνωρίζοντας ηθικά πως κάθε είδος, ως προϊόν της μακράς εξελικτικής διαδικασίας τεσσάρων σχεδόν δισεκατομμυρίων ετών, έχει δικαίωμα ύπαρξης στον Πλανήτη, ανεξάρτητα από τη χρηστική ή μη αξία του προς το ανθρώπινο είδος. Επιπλέον, η βιοποικιλότητα υποστηρίζει άμεσα την ασφάλεια της ζωής μας, μέσω μιας σειράς οικοσυστημικών υπηρεσιών (ecosystem services). Μας παρέχει τρόφιμα, πόσιμο νερό, οξυγόνο, φαρμακευτικές ουσίες, φυσικές ίνες και καύσιμα. Παράλληλα υποστηρίζει την ίδια τη ζωή μέσω της διατήρησης του εδάφους και του κύκλου των θρεπτικών συστατικών, ενώ μετριάζει τις ασθένειες και τις επιδημίες, παρέχει προστασία από ακραία καιρικά φαινόμενα και φυσικές καταστροφές, συμβάλλει στον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και, εν τέλει, υποστηρίζει την πνευματική και πολιτισμική ανάπτυξη του ανθρώπου. Επομένως, η βιοποικιλότητα υποστηρίζει πολυεπίπεδα την ανθρώπινη επιβίωση και οικονομία μέσω μιας σειράς υποστηρικτικών (supporting), προμηθευτικών (provisioning), ρυθμιστικών (regulating) και πολιτισμικών (cultural) υπηρεσιών [2]. Η δε υποβάθμιση και η απώλεια βιοποικιλότητας θέτει σε κίνδυνο την παροχή αυτών των υπηρεσιών, ώστε σήμερα η «κρίση της βιοποικιλότητας» να αναγνωρίζεται ως η πιο σοβαρή περιβαλλοντική απειλή σε παγκόσμια κλίμακα, παράλληλα με την κλιματική αλλαγή, με την οποία και είναι αλληλένδετη [3]. Ποια η οικονομική αξία της βιοποικιλότητας; Από οικονομικής άποψης, η πρώτη αποτίμηση των οικολογικών υπηρεσιών σε παγκόσμια κλίμακα (1997) έδειξε πως οι υπηρεσίες τις βιοποικιλότητας (33 τρις $/έτος, 17 υπηρεσίες σε 18 μεγαδιαπλάσεις) ξεπερνούσαν το παγκόσμιο ακαθάριστο εθνικό προϊόν για την ίδια περίοδο (18 τρις $/ έτος) [4]. Σε πολιτικό επίπεδο, το έτος 2007, οι υπουργοί περιβάλλοντος (G8+5, Potsdam) συμφώνησαν στην ανάγκη της οικονομικής αποτίμησης των ωφελειών από τη βιοποικιλότητα και του οικονομικού κόστους της απώλειάς της και της αποτυχίας ανάληψης σχετικών μέτρων προστασίας της, οδηγώντας στην πρωτοβουλία TEEB (The Economics of Ecosystems and Biodiversity) [5]. Έκτοτε, μια σειρά από οικονομικές μελέτες αποδεικνύουν τη μεγάλη ανάγκη διατήρησης της βιοποικιλότητας και από οικονομικής απόψεως. Εκτιμήθηκε, για παράδειγμα, ότι για το διάστημα 2000-2050, εάν δεν εφαρμοστούν άμεσα αποτελεσματικά μέτρα ανάσχεσης της απώλειας της βιοποικιλότητας, η σωρευτική απώλεια των οικοσυστημικών υπηρεσιών της θα ισοδυναμεί με το 7% του εκτιμώμενου παγκόσμιου ακαθάριστου εθνικού προϊόντος [6]. Υπάρχει όντως κρίση βιοποικιλότητας; Παρά τις ανωτέρω επισημάνσεις, η βιοποικιλότητα χάνεται σήμερα με πολύ γρήγορο ρυθμό, ώστε να θεωρείται πως βρισκόμαστε στην απαρχή της 6 ης μαζικής εξαφάνισης των ειδών [2]. Υπάρχει όντως σοβαρή κρίση βιοποικιλότητας και αποδίδεται στο μεγαλύτερο μέρος της στις ανθρωπογενείς δραστηριότητες, γεγονός που οδηγεί τους επιστήμονες να προτείνουν ακόμη και δραστικά μέτρα αντιμετώπισης του προβλήματος, όπως ο περιορισμός των ανθρωπογενών παρεμβάσεων στη μισή έκταση του Πλανήτη [7]. Πράγματι, ο ρυθμός εξαφάνισης των ειδών υπολογίζεται σήμερα να είναι 100 έως 1.000 φορές πιο γρήγορος από τον φυσιολογικό ρυθμό της εξαφάνισης, όπως αυτός έχει εκτιμηθεί από τη μελέτη των απολιθωμάτων [2]. Σύμφωνα δε με τις αναφορές του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO) για το έτος 2010, το 60% των οικοσυστημάτων του κόσμου έχει υποβαθμιστεί, το 75% του ιχθυαποθέματος είναι υπεραλιευμένο ή σημαντικά μειωμένο, το 75% της γενετικής ποικιλότητας των καλλιεργούμενων φυτών χάθηκε παγκοσμίως μόνο τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, ενώ τα τροπικά δάση μετρούν απώλειες της τάξεως των 13 εκατομμυρίων εκταρίων ετησίως [8]. Αντίστοιχα, το 75% των κοραλλιογενών υφάλων είναι απειλούμενο, συνυπολογίζοντας τις άμεσες ανθρώπινες πιέσεις (60%) και την κλιματική αλλαγή (15%), ενώ το 95% θα διατρέχει κίνδυνο εξαφάνισης ή σοβαρότατων βλαβών έως το 2050, εάν δεν ληφθούν άμεσα αποτελεσματικά μέτρα [9]. Τι φταίει για την κρίση της βιοποικιλότητας; Η κρίση της βιοποικιλότητας είναι σοβαρή και είναι κατά κύριο λόγο, αν όχι αποκλειστικά, ανθρωπογενής. Οι άμεσες απειλές που οδήγησαν σε αυτήν την κατάσταση ομαδοποιούνται σε έξι κατηγορίες: (α) η καταστροφή, η υποβάθμιση και ο κατακερματισμός των οικοσυστημάτων, (β) η εισβολή ξενικών και χωροκατακτητικών ειδών, (γ) η υπερεκμετάλλευση των ειδών και των φυσικών πόρων, (δ) οι ασθένειες και οι επιδημίες, (ε) η ρύπανση της χέρσου, της ατμόσφαιρας και των υδάτων, και (στ) η κλιματική αλλαγή [2]. Τα δε βαθύτερα γενεσιουργά αίτια των παραπάνω απειλών αποδίδονται στην αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού σε συνδυασμό με το υπερκαταναλωτικό μη αειφορικό μοντέλο ζωής μεγάλου μέρους της ανθρωπότητας, το οποίο και οδήγησε σε μια ευρύτατη χωρικά και έντονη ποιοτικά αρνητική επίδραση του ανθρώπινου είδους στα είδη και τα οικοσυστήματα σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα γενεσιουργά αίτια είναι συνεπώς δημογραφικού, οικονομικού, κοινωνικοπολιτικού, πολιτισμικούθρησκευτικού ή επιστημονικού - τεχνολογικού χαρακτήρα [2], και φαίνεται πως απαιτείται ριζική αλλαγή του σύγχρονου τρόπου ζωής και του κοινωνικοοικονομικού αναπτυξιακού μοντέλου της σύγχρονης κοινωνίας για τη δραστική αντιμετώπιση της κρίσης. 334 335

1.2 Βιοποικιλότητα της Ελλάδας Γιατί η Ελλάδα έχει τόσο υψηλή βιοποικιλότητα; Η Ελλάδα, με έκταση 131.940 km 2 και πληθυσμό 10.757.300 κατοίκων (απογραφή 1/1/2017), βρίσκεται στα όρια τριών ηπείρων (Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής) και καταλαμβάνει το νοτιότερο τμήμα της Βαλκανικής Χερσονήσου. Ανήκει στη Μεσογειακή ζώνη της Παλαιαρκτικής βιογεωγραφικής περιοχής και έχει κλίμα μεσογειακού τύπου ως επί το πλείστον, αλλά με μεγάλη ποικιλία μικροκλιματικών συνθηκών στις επί μέρους περιοχές της, λόγω της επίδρασης της θάλασσας και του αναγλύφου της. Έχει ιδιαίτερα μεγάλη γεωμορφολογική και εδαφολογική ποικιλότητα, με εντυπωσιακά μεγάλη ποικιλία γεωμορφολογικών σχηματισμών, πετρωμάτων και εδαφικών τύπων. Χώρα ορεινή, με τα 2/3 της έκτασής της να καλύπτονται από όρη μέσου υψομέτρου (περί των 1500 m), αλλά ταυτόχρονα και χώρα με έντονο νησιωτικό χαρακτήρα (διαθέτει περί τα 2.500 νησιά, 227 από τα οποία κατοικούνται) και με ακτογραμμή μήκους 16.300 km, διακρίνεται επίσης για τη μεγάλη τοπογραφική ποικιλότητά της. Τα όρη και τα νησιά, μαζί με τους πολυάριθμους ποταμούς, ρέματα, λίμνες, απότομες χαράδρες, οροπέδια, κοιλάδες και χερσονήσους, συνθέτουν ένα τοπίο μοναδικής ετερογένειας που χαρακτηρίζεται από απότομες εναλλαγές [10,11]. Η γεωγραφική της θέση, η μωσαϊκότητα του τοπίου και των μικροκλιματικών τύπων, οι γεωγραφικοί φραγμοί που επιβάλλονται από τις οροσειρές και τα νησιά της, και η εν γένει μεγάλη ποικιλομορφία των αβιοτικών γνωρισμάτων της Ελλάδας, υπό το πρίσμα και της σύνθετης γεωλογικής και εξελικτικής ιστορίας της, ερμηνεύουν συνδυαστικά τον μεγάλο πλούτο των ειδών της και τον μεγάλο ενδημισμό της. Πόσο σημαντική είναι η βιοποικιλότητα της Ελλάδας; Η Ελλάδα φιλοξενεί ένα τεράστιο βιολογικό πλούτο, στον οποίο περιλαμβάνονται πολλά είδη που υπάρχουν αποκλειστικά στη χώρα μας και πουθενά αλλού στον κόσμο, ώστε η σημασία της και η αντίστοιχη ευθύνη της στη διατήρηση αυτού του φυσικού κεφαλαίου να είναι καίρια. Ενδεικτικά, αναφέρεται πως η χλωρίδα της Ελλάδας αποτελείται από 5.752 είδη (6.600 τάξα), 22% των οποίων είναι ενδημικά (1.278 είδη), ενώ έχουν καταγραφεί επιπλέον 503 τάξα πολυκύτταρων φυκών και 750 τάξα βρυοφύτων [11]. Η δε πανίδα της Ελλάδας θεωρείται πως προσεγγίζει τα 50.000 είδη ζώων [12], αριθμώντας πάνω από 24.731 είδη ασπονδύλων (εκτίμηση περί 27.000 είδη) και 1.273 είδη σπονδυλωτών (630 ψάρια, 22 αμφίβια, 64 ερπετά, 442 πουλιά και 115 θηλαστικά), με βαθμό ενδημισμού άνω του 16% [11]. Η γνώση μας είναι επαρκής κυρίως για τα είδη των αγγειακών φυτών και των σπονδυλωτών ζώων και ιδιαίτερα ελλιπής για τις περισσότερες ομάδες ασπονδύλων (ιδίως των εντόμων), ενώ η γνώση μας είναι ελλιπέστατη έως μηδενική για άλλες ομάδες οργανισμών όπως τα πρώτιστα, τα αρχαία και τα βακτήρια [13]. Σε κάθε περίπτωση, η Ελλάδα αποτελεί ένα από τα παγκόσμια κέντρα βιοποικιλότητας [14] και η σημασία της για τη διατήρηση του Ευρωπαϊκού βιολογικού κεφαλαίου είναι τεράστια, καθώς φιλοξενεί 88 τύπους οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, 292 είδη πτηνών και 301 άλλα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος (παρούσα αναφορά: δείκτες 3.2 και 3.3) από τους 231 οικοτόπους, τα 450 είδη πτηνών και τα 1.200 άλλα είδη που προστατεύονται συνολικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω των δύο συναφών Οδηγιών (92/43/ΕΟΚ, 2009/147/ΕΚ) [15]. 1.3 Η προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας στην Ελλάδα Η Ελλάδα έχει να επιδείξει πλούσιο νομοθετικό έργο για τη θεσμική θωράκιση της προστασίας του βιολογικού της πλούτου (Πίνακας 5.1.1). Πίνακας 5.1.1 Πρόοδος της Ελλάδας για τη θεσμική προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας με χρονολογική σειρά, ως προς την ενσωμάτωση Διεθνών (Α) και Ευρωπαϊκών (Β) συμβάσεων στην Ελληνική έννομη τάξη, και ως προς την Εθνική νομοθεσία (Γ) Α. Ενσωμάτωση Διεθνών Συμβάσεων Έτος Νομοθετική πράξη Τίτλος ΦΕΚ 1974 ΝΔ 191/1974 Περί κυρώσεως της Σύμβασης Ραμσάρ ΦΕΚ 350/Α/1974 1978 N. 855/1978 Προστασία της Μεσογείου Θάλασσας από τη ρύπανση ΦΕΚ 235/Α/1978 1981 Ν. 1126/1981 1991 Ν. 1950/1991 1992 Ν. 2055/1992 Σύμβαση για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς Κύρωση των τροποποιήσεων της Σύμβασης Ραμσάρ για την προστασία των διεθνούς ενδιαφέροντος υγροτόπων Κύρωση Σύμβασης διεθνούς εμπορίας ειδών της άγριας πανίδας και χλωρίδας που κινδυνεύουν να εξαφανισθούν με τα Παραρτήματα Ι και II αυτής ΦΕΚ 32/Α/10-2-81 ΦΕΚ 84/Α/1991 ΦΕΚ 105/Α/30.6.1992 1994 Ν. 2204/1994 Κύρωση Σύμβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα ΦΕΚ 59/Α/15.4.1994 1994 Ν. 2205/1994 Σύμβαση - πλαίσιο για την κλιματική αλλαγή ΦΕΚ 59/Α/15.4.1994 1997 Ν. 2468/1997 1999 Ν. 2719/1999 2002 Ν. 3071/2002 2003 Ν. 3165/2003 2004 Ν. 3233/2004 Κύρωση της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την καταπολέμηση της απερήμωσης στις χώρες εκείνες που αντιμετωπίζουν σοβαρή ξηρασία ή/και απερήμωση, ιδιαίτερα στην Αφρική Κύρωση της Διεθνούς Σύμβασης για τη διατήρηση των αποδημητικών ειδών της άγριας πανίδας και άλλες διατάξεις Κύρωση της Συμφωνίας για την εφαρμογή των διατάξεων της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών σχετικά με το Δίκαιο της Θάλασσας της 10 ης Δεκεμβρίου 1982, όσον αφορά στη διατήρηση και στη διαχείριση των αλληλεπικαλυπτομένων αποθεμάτων και άκρως μεταναστευτικών αποθεμάτων Κύρωση της Διεθνούς Συνθήκης σχετικά με τους φυτογενετικούς πόρους για τη διατροφή και τη γεωργία Κύρωση του Πρωτοκόλλου της Καρθαγένης για τη Βιοασφάλεια στη Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα ΦΕΚ 32/Α/6.3.1997 ΦΕΚ 106/Α/1999 ΦΕΚ 293/Α/4.12.2002 ΦΕΚ 177/Α/2.7.2003 ΦΕΚ 51/Α/18.2.2004 2006 Ν. 3495/2006 Κύρωση της αναθεωρημένης Διεθνούς Σύμβασης για την προστασία των φυτών ΦΕΚ 215/Α/12.10.2006 2007 Ν. 3568/2007 2011 ΚΥΑ 15276/44 Κύρωση της Διεθνούς Σύμβασης για τη ρύθμιση της φαλαινοθηρίας και του Πρωτοκόλλου της Αγορά και πώληση των ειδών της αυτοφυούς χλωρίδας και πανίδας που κινδυνεύουν με εξαφάνιση, και των δειγμάτων αυτών, επεξεργασμένων ή μη, μεταξύ εγκεκριμένων επιστημονικών ιδρυμάτων με σκοπό την αναπαραγωγή σε αιχμαλωσία ή τον τεχνητό πολλαπλασιασμό, από όπου θα προκύψουν αυξημένα οφέλη για τα εν λόγω είδη από άποψη διατήρησης ή την έρευνα και εκπαίδευση με στόχο τη διατήρηση ή συντήρηση των εν λόγω ειδών ΦΕΚ 120/Α/7.6.2007 ΦΕΚ 80/Β/31.01.2011 2016 Ν. 4426/2016 Κύρωση της Συμφωνίας των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή ΦΕΚ 187/Α/06.01.2016 336 337

Β. Ενσωμάτωση Ευρωπαϊκών Συμβάσεων στην Εθνική Νομοθεσία Γ. Εθνική Νομοθεσία Έτος Νομοθετική πράξη Τίτλος ΦΕΚ Έτος Νομοθετική πράξη Τίτλος ΦΕΚ 1983 Ν. 1335/1983 Κύρωση Διεθνούς Σύμβασης για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης ΦΕΚ 32/Α/14-03-1983 Έτος Νομοθετική πράξη Τίτλος ΦΕΚ 1985 ΥΑ 414985/1985 Μέτρα διαχείρισης της άγριας πτηνοπανίδας ΦΕΚ 757/Β/1985 1950 Ν. 1469/1950 Περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενέστερων του 1830 ΦΕΚ 275/Α 1998 ΚΥΑ 33318/ 3028/1998 Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων (ενδιαιτημάτων) καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας ΦΕΚ 1289/Β/28-12-98 1969 ΝΔ 86/1969 Περί Δασικού Κώδικος ΦΕΚ 7/Α/69 2002 Ν. 3010/2002 2003 Ν. 3199/2003 2005 ΚYA 38639/2017 2006 ΚΥΑ 107017/2006 2007 ΠΔ 51/2007 2008 2010 ΚΥΑ 14849/853/ Ε103 KYA H.Π. 37338/1807/ E103/2010 Εναρμόνιση του Ν. 1950/1986 με τις Οδηγίες 97/71/ΕΚ και 96/61/ΕΚ, διαδικασία οριοθέτησης και ρυθμίσεις θεμάτων για τα υδατορέματα και άλλες διατάξεις Προστασία και διαχείριση των υδάτων - Εναρμόνιση µε την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23 ης Οκτωβρίου 2000 Καθορισμός μέτρων και όρων για τη σκόπιµη ελευθέρωση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών στο περιβάλλον σε συμμόρφωση µε τις διατάξεις της Οδηγίας 2001/18 "για τη σκόπιμη ελευθέρωση γενετικώς τροποποιηµένων οργανισµών στο περιβάλλον και την κατάργηση της Οδηγίας 90/220/ΕΟΚ" του Συµβουλίου της 12 ης Μαρτίου 2001 των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων Εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων και προγραμμάτων σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της Οδηγίας 2001/42/ΕΚ Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για την ολοκληρωμένη προστασία και διαχείριση των υδάτων σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της Οδηγίας 2000/60/ ΕΚ για τη θέσπιση πλαισίου Κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23 ης Οκτωβρίου 2000 Τροποποίηση των υπ' αριθμ. 33318/3028/1998 κοινών υπουργικών αποφάσεων (Β 1289) και υπ' αριθμ. 29459/1510/2005 κοινών υπουργικών αποφάσεων (Β 992), σε συμμόρφωση με διατάξεις της οδηγίας 2006/105 του Συμβουλίου της 20ης Νοεμβρίου 2006 της Ευρωπαϊκής Ένωσης Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για τη διατήρηση της άγριας ορνιθοπανίδας και των οικοτόπων/ενδιαιτημάτων της, σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ, Περί διατηρήσεως των άγριων πτηνών, του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 2 ας Απριλίου 1979, όπως κωδικοποιήθηκε με την Οδηγία 2009/147/ΕΚ ΦΕΚ 91/Α/25-4-2002 ΦΕΚ 280/Α/09.12.2003 ΦΕΚ 1334/Β/21.9.2005 ΦΕΚ 1225/Β/ 5.9.2006 ΦΕΚ 54/Α/8.3.2007 ΦΕΚ 645/Β/11.4.2008 ΦΕΚ 1495/B/6.9.10 2010 Ν. 3827/2010 Κύρωση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης του Τοπίου ΦΕΚ Α30/25.2.2010 2010 ΚΥΑ 37338/1807/Ε.103 01.09.2010 2011 Ν. 3983/2011 Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για τη διατήρηση της άγριας ορνιθοπανίδας και των οικοτόπων/ενδιαιτημάτων της, σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ, «Περί διατηρήσεως των άγριων πτηνών» του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 2 ας Απριλίου 1979, όπως κωδικοποιήθηκε με την Οδηγία 2009/147/ΕΚ Εθνική στρατηγική για την προστασία και διαχείριση του θαλάσσιου περιβάλλοντος Εναρμόνιση με την Οδηγία 2008/56/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 17 ης Ιουνίου 2008 και άλλες διατάξεις ΦΕΚ 1495/Β/6.9.2010 ΦΕΚ 144/Α/17.6.2011 1971 Ν. 996/1971 Περί αντικαταστάσεως και συμπληρώσεως του Δασικού Κώδικα ΦΕΚ 71/Α/71 1974 Σύνταγμα της Ελλάδος 1975 Ν. 177/1975 Άρθρο 24. Προστασία του περιβάλλοντος Περί αντικαταστάσεως και συμπληρώσεως διατάξεών τινων του Ν.Δ.86/69 "περί Δασικού Κώδικος" ΦΕΚ 205/Α/75 1979 Ν. 998/1979 Περί προστασίας των δασών και των δασικών εν γένει εκτάσεων της χώρας ΦΕΚ 289/Α/79 1981 ΠΔ 67/1981 Περί προστασίας της αυτοφυούς χλωρίδος και άγριας πανίδος και καθορισμού διαδικασίας συντονισμού και ελέγχου της ερεύνης επ αυτών ΦΕΚ 23/Α/81 1986 Ν. 1650/1986 Για την προστασία του περιβάλλοντος ΦΕΚ 160/Α/16-10-86 1990 ΠΔ 80/1990 Προστασία του φυτικού γενετικού υλικού της χώρας ΦΕΚ 145/Α/05.08.2016 1995 ΠΔ 434/30/1995 1998 Ν. 2637/1998 Μέτρα για τη διατήρηση και προστασία των αυτόχθονων φυλών των αγροτικών ζώων Σύσταση Οργανισμού πιστοποίησης Λογαριασμών, Οργανισμού Πληρωμών και Ελέγχου Κοινοτικών Ενισχύσεων Προσανατολισμού και Εγγυήσεων, Οργανισμού Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων, Γενικών Διευθύνσεων και Θέσεων προσωπικού στο Yπ. Γεωργίας και Εταιρείας Aξιoποίησης της Aγρoτικής Γης Α.Ε. και άλλες διατάξεις ΦΕΚ 248/Α/30-11-1995 ΦΕΚ 200/Α/98 1999 Ν. 2742/1999 Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη και άλλες διατάξεις ΦΕΚ 207/Α/7-10-99 2002 Ν. 3044/2002 2002 ΚΥΑ 15393/2332/2002 & ΥΑ 11014/703/Φ104 2003 Ν. 3208/2003 Μεταφορά Συντελεστή Δόμησης και ρυθμίσεις άλλων θεμάτων αρμοδιότητας Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων Κατάταξη δημόσιων κα ιδιωτικών έργω και δραστηριοτήτων σε κατηγορίες σύμφωνα με το άρθρ 3 το Ν.1650/1986, όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρ 1 του Ν.3010/2002. «Εναρμόνιση του Ν.1650/86 με τις Οδηγίες 97/11/ΕΟΚ και 96/61/ ΕΟΚ) Προστασία των δασικών οικοσυστημάτων, κατάρτιση δασολογίου, ρύθμιση εμπραγμάτων δικαιωμάτων επί δασών και δασικών εν γένει εκτάσεων και άλλες διατάξεις ΦΕΚ 197/Α/27-08-2002 ΦΕΚ 10025/Β/5-8-2002 ΦΕΚ 303/Α/24-12-2003 2007 Ν. 3585/2007 Προστασία του περιβάλλοντος, αγροτική ασφάλεια και άλλες διατάξεις ΦΕΚ 148/Α/5.7.2007 2012 ΚΥΑ Η.Π. 8353/276/ Τροποποίηση και συμπλήρωση της υπ αριθ. 37338/1807/2010 κοινής υπουργικής απόφασης Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για τη διατήρηση της άγριας ορνιθοπανίδας και των οικοτόπων/ενδιαιτημάτων της, σε συμμόρφωση με την Οδηγία 79/409/ΕΟΚ (Β 1495), σε συμμόρφωση με τις διατάξεις του πρώτου εδαφίου της παραγράφου 1 του άρθρου 4 της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ για τη διατήρηση των άγριων πτηνών του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 2 ας Απριλίου 1979, όπως κωδικοποιήθηκε με την Οδηγία 2009/147/ΕΚ ΦΕΚ 415/Β/23-2-2012 2011 Ν. 3937/2011 Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις ΦΕΚ 60/Α/31.03.2011 2014 ΥΑ 40332/2014 Εθνική Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα για τα έτη 2014-2029 και Σχέδιο Δράσης πενταετούς διάρκειας ΦΕΚ 2383/8-11-2014 2017 Ν. 4495/2017 Έλεγχος και προστασία του Δομημένου Περιβάλλοντος και άλλες διατάξεις ΦΕΚ 167/Α/3.11.2017 2017 ΚΥΑ 50743/2017 Αναθεώρηση εθνικού καταλόγου περιοχών του Ευρωπαϊκού Οικολογικού Δικτύου Natura 2000 ΦΕΚ 4432/Β/15.12.2017 2017 Σχέδιο Νόμου Οργάνωση και λειτουργία φορέων διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών - 338 339

Διεθνές επίπεδο Η χώρα από το 1974 έχει ξεκινήσει να ενσωματώνει στην Ελληνική έννομη τάξη μια σειρά διεθνών συμβάσεων, περιλαμβανομένης της Σύμβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα, η οποία συνιστά τον πυλώνα της παγκόσμιας περιβαλλοντικής πολιτικής για την ανάσχεση της απώλειας της βιοποικιλότητας, την αειφορική χρήση των συστατικών της στοιχείων και τον δίκαιο και ισότιμο επιμερισμό του οφέλους από την αξιοποίηση των γενετικών πόρων. Άλλες νομοθετικές πράξεις αφορούν στην προστασία των υγροτόπων Ramsar διεθνούς ενδιαφέροντος (1974), στα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO (1981), στη διατήρηση των θαλάσσιων αποθεμάτων (2002) και των φυτογενετικών πόρων (2003), όπως και στη χρήση των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών κατά τρόπο που να μην υπάρχουν αρνητικές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα και στην υγεία του ανθρώπου (2004). Η πιο πρόσφατη ενσωμάτωση στην Ελληνική έννομη τάξη είναι η Κύρωση της Συμφωνίας των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή (Ν. 4426/2016), η οποία αποσκοπεί στην ενίσχυση της παγκόσμιας απόκρισης στην απειλή της κλιματικής αλλαγής, στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης και των προσπαθειών για την εξάλειψη της φτώχειας. Η Ελληνική Πολιτεία, μέσω του αρμόδιου Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, δεσμεύεται να συντονίσει μια σειρά φιλόδοξων δράσεων και μέτρων, ώστε η Ελλάδα να συνεισφέρει στον παγκόσμιο στόχο του περιορισμού της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη αρκετά κάτω των 2 C και ιδεατά σε αύξηση της θερμοκρασίας έως 1,5 C σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα. Μεταξύ άλλων η Ελλάδα οφείλει να καταρτίσει Εθνικό Πρόγραμμα για την εφαρμογή της Εθνικά Καθορισμένης Συνεισφοράς στην παγκόσμια αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Ευρωπαϊκό επίπεδο Η Ελλάδα από το 1983 ενσωματώνει στην Ελληνική έννομη τάξη διαδοχικά τις Ευρωπαϊκές Οδηγίες που αφορούν στην προστασία της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων. Στο νομοθετικό έργο αυτής της κατηγορίας αξίζει να σημειωθεί πως περιλαμβάνονται: (α) Η Οδηγία των Πτηνών, η οποία και προβλέπει μέτρα για την προστασία, τη διαχείριση και τον έλεγχο των πληθυσμών των ειδών, την προστασία των ενδιαιτημάτων τους, και θέτει κανόνες για την εκμετάλλευσή τους. Για τα είδη του Παραρτήματος Ι καθώς και για τα μεταναστευτικά είδη, τα κράτη-μέλη οφείλουν να ανακηρύξουν ως Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) τις πλέον κατάλληλες περιοχές από άποψη αριθμού και έκτασης για να εξασφαλιστεί η επιβίωση και αναπαραγωγή των ειδών. (β) Η Οδηγία των Οικοτόπων, η οποία αποσκοπεί στη διατήρηση των ειδών που αναγράφονται στα Παραρτήματά της μέσω, μεταξύ άλλων, της δημιουργίας δικτύου Ειδικών Ζωνών Διατήρησης (ΕΖΔ), ως δίκτυο Natura 2000, στο οποίο εντάσσονται και οι χαρακτηρισμένες ως ΖΕΠ περιοχές από την αντίστοιχη Οδηγία των Πτηνών. (γ) Η Οδηγία-Πλαίσιο για τα Νερά, η οποία συνδυάζει ποιοτικούς, οικολογικούς και ποσοτικούς στόχους για την προστασία υδάτινων οικοσυστημάτων και την καλή κατάσταση όλων των υδατικών πόρων και θέτει ως κεντρική ιδέα την ολοκληρωμένη διαχείρισή τους στη γεωγραφική κλίμακα των Λεκανών Απορροής Ποταμών. Στην Οδηγία επαναπροσδιορίζεται η έννοια της λεκάνης απορροής και καθορίζονται μια σειρά από απαραίτητες ενέργειες, ώστε να αποτραπεί η περαιτέρω υποβάθμιση όλων των υδάτων και να επιτευχθεί «καλή κατάσταση» έως το 2015. Αντιμετωπίζονται συνολικά όλες οι χρήσεις και υπηρεσίες νερού, συνυπολογίζοντας την αξία του νερού για το περιβάλλον, την υγεία, την ανθρώπινη κατανάλωση και την κατανάλωση σε παραγωγικούς τομείς, ενώ εισάγονται θέματα αντιμετώπισης κινδύνων από τις πλημμύρες και την ξηρασία. (δ) Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου, με στόχο την προστασία του τοπίου, τη διαχείριση και τον σχεδιασμό με βασική συνιστώσα το τοπίο, και την ενίσχυση της διακρατικής συνεργασίας σε αυτήν την κατεύθυνση. (ε) Η θεσμοθέτηση της εθνικής στρατηγικής για την προστασία και διαχείριση του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Στόχος είναι η διατήρηση και αποκατάσταση της καλής περιβαλλοντικής κατάστασης του θαλάσσιου περιβάλλοντος έως το έτος 2020. Εθνικό επίπεδο «Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας». Τα ως άνω έχουν κατοχυρωθεί στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο της Ελληνικής έννομης τάξης, αυτού του Συντάγματος της χώρας, με βάση τα όσα ορίζει το Άρθρο 24. Πέραν του Συντάγματος της χώρας, οι Ελληνικές νομοθετικές πρωτοβουλίες για την προστασία του περιβάλλοντος καλύπτουν μια σειρά από διαφορετικές περιβαλλοντικές πτυχές, όπως η διαχείριση των δασών (Δασικός κώδικας), η προστασία των ειδών, η διατήρηση των αυτόχθονων φυλών των αγροτικών ζώων, η αγροτική ασφάλεια, ο συντονισμός της χορήγησης γεωργικών επιδοτήσεων, το δομημένο περιβάλλον και η διαδικασία αδειοδότησης έργων με έμφαση αυτών εντός προστατευόμενων περιοχών. Μεγάλο μέρος του νομοθετικού έργου αφορά στις προστατευόμενες περιοχές. Η κήρυξη των προστατευόμενων περιοχών στις διάφορες κατηγορίες προστασίας στην Ελλάδα βασίστηκε, έως το 1986, σε διατάξεις κυρίως του Δασικού Κώδικα. Ειδικότερα, οι Εθνικοί Δρυμοί, τα Αισθητικά Δάση και τα Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης προβλέπονται από το Ν. 996/1971 που αποτελεί μέρος του Ν. 86/1969 «Περί Δασικού Κώδικος». Τα Καταφύγια Άγριας Ζωής, οι Ελεγχόμενες Κυνηγετικές Περιοχές και τα Εκτροφεία θηραμάτων προβλέπονται από τον Ν. 177/75, όπως αυτός τροποποιήθηκε από τον Ν. 2637/1998. Με το Νόμο-Πλαίσιο για το Περιβάλλον (Ν. 1650/86) και τον Ν. 3937/2011 για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας οργανώθηκε καλύτερα το Εθνικό Σύστημα Προστατευόμενων Περιοχών, περιλαμβάνοντας πέντε κατηγορίες (περιοχές απόλυτης προστασίας της φύσης, περιοχές προστασίας της φύσης, φυσικά πάρκα, περιοχές προστασίας οικοτόπων και ειδών, και προστατευόμενα τοπία και στοιχεία τοπίου ή προστατευόμενοι φυσικοί σχηματισμοί). Τέλος, πολύ πρόσφατα ψηφίστηκε η Κ.Υ.Α. 50743/2017 «Αναθεώρηση εθνικού καταλόγου περιοχών του Ευρωπαϊκού Οικολογικού Δικτύου Natura» (ΦΕΚ 4432/Β/15/12/2017), με την οποία επεκτείνονται και τροποποιούνται οι περιοχές του δικτύου Natura 2000. Σημειώνεται ότι στο αντίστοιχο κεφάλαιο 3.2.11 αναλύονται, ωστόσο, τα δεδομένα προ της ψήφισης του παραπάνω νόμου, δηλαδή τα δεδομένα που καλύπτουν την περίοδο αναφοράς της παρούσας έκθεσης. Το νομοθετικό έργο δεν αρκείται μόνο στον χαρακτηρισμό και την οριοθέτηση των προστατευόμενων περιοχών. Ο νόμος για τη «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και άλλες Διατάξεις» αποσαφηνίζει το καθεστώς και τις επιτρεπόμενες χρήσεις στις περιοχές προστασίας. Επιπλέον, η Ελληνική νομοθεσία προβλέπει τη διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών από Φορείς Διαχείρισης, με την ίδρυση δύο Φορέων Διαχείρισης (1999), ακολούθως 25 Φορέων Διαχείρισης (2002), ενώ σήμερα (2017) είναι σε επεξεργασία Σχέδιο Νόμου για την «Οργάνωση και λειτουργία φορέων διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών». Το σχέδιο νόμου περιλαμβάνει θέματα χωρικής αρμοδιότητας των Φορέων Διαχείρισης, του αναμενόμενου έργου που θα επιτελέσουν, στελέχωσης και πόρων αυτών, καθώς και αρμοδιοτήτων και οργάνωσης των Διοικητικών Συμβουλίων αυτών. Οι δύο πλέον σημαντικές πρόσφατες νομοθετικές πράξεις είναι ο νόμος για τη «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και άλλες Διατάξεις» (2011) και η «Εθνική Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα για τα έτη 2014-2029 και Σχέδιο Δράσης πενταετούς διάρκειας (2014)». Στην πρώτη, πέραν των χωρίων επί των προστατευόμενων περιοχών, εισάγονται προστατευτικές ρυθμίσεις για το σύνολο του φυσικού χώρου, ώστε να επιτευχθεί ικανοποιητικό επίπεδο αναχαίτισης της καταστροφής των ευαίσθητων οικοσυστημάτων, των μικρών υγροτόπων, των ακτών και του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Εντάσσονται επιπλέον σε σαφές και σύγχρονο καθεστώς προστασίας τα σημαντικά, αλλά και τα ενδημικά είδη, εκείνα δηλαδή τα ζώα και φυτά που απαντούν μόνο στην Ελλάδα. Εισάγονται προστατευτικές ρυθμίσεις για τους γενετικούς πόρους και για τις αυτόχθονες φυλές αγροτικών ζώων και ποικιλίες φυτών που αποτελούν πολύτιμα συστατικά της αγροτικής βιοποικιλότητας. Η δεύτερη νομοθετική πράξη (2014) ορίζει 13 γενικούς στόχους για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της Ελλάδας, οι οποίοι εξειδικεύονται σε 39 ειδικούς στόχους και συνοδεύονται από συγκεκριμένες δράσεις για την επίτευξή τους, στο κεφάλαιο του σχεδίου δράσης για τη βιοποικιλότητα. 340 341

1.4 Πλαίσιο υλοποίησης της παρούσας έκθεσης Συγγραφική ομάδα έργου Το πρώτο κεφάλαιο της γενικής ανασκόπησης συνεγράφη από την Επιστημονικώς Υπεύθυνη του έργου, με διορθώσεις και επισημάνσεις από τις Ε. Χατζηχαραλάμπους και Β. Χρυσοπολίτου (ΕΚΒΥ). Στη συγγραφή του δευτέρου κεφαλαίου της παρουσίασης των Δεικτών συμμετείχαν εννέα (9) ερευνητές από επτά (7) φορείς και ιδρύματα. Ο Πίνακας 5.1.2 παρουσιάζει τους συγγραφείς με αλφαβητική σειρά, ως προς τη συμμετοχή τους στα υποκεφάλαια της έκθεσης, όπου παρουσιάζονται αντίστοιχα οι ισάριθμοι Δείκτες. Πίνακας 5.1.2 Συνεισφορά των συγγραφέων στα υποκεφάλαια της έκθεσης, τα οποία αφορούν στο Δείκτη αντίστοιχης αρίθμησης 1.5. Δείκτες παρακολούθησης της Φύσης και της Βιοποικιλότητας Επιλογή δεικτών και σύνδεσή τους με την περιβαλλοντική πολιτική Η παρούσα έκθεση είναι η τέταρτη σε σειρά έκθεση του Εθνικού Κέντρου Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης (Ε.Κ.Π.Α.Α.) για την Κατάσταση του Περιβάλλοντος της Ελλάδας, με την προηγούμενη έκθεση να αφορά στην ανάλυση δεδομένων για την Ελλάδα 13 Δεικτών για την περίοδο 2008-2011 [10]. Η επιλογή των 12 Δεικτών στην παρούσα έκθεση έγινε με βάση τα εξής κριτήρια: i. Σύνδεση του Δείκτη με την παγκόσμια περιβαλλοντική πολιτική, και συγκεκριμένα με τους 17 Παγκόσμιους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Developments Goals-SDGs) της Ατζέντας 2030 των Ηνωμένων Εθνών, καθώς και με το Στρατηγικό Σχέδιο για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020, το οποίο εμπεριέχει τους 20 συναφείς Στόχους Aichi για την ανάσχεση της απώλειας της βιοποικιλότητας [16,17]. Αριθμός κεφαλαίου [5.2 ] ii. Σύνδεση του Δείκτη με την Ευρωπαϊκή περιβαλλοντική πολιτική και συγκεκριμένα με την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2020 και τους έξι (6) στόχους αυτής [3]. iii. Σύνδεση του Δείκτη με το σύστημα των 26 δομικών δεικτών SEBI (Streamlining European Biodiversity Indicators 2020) [18], ως ένα σύστημα Ευρωπαϊκών δεικτών με τη βοήθεια των οποίων είναι δυνατή η συγκριτική παρακολούθηση της προόδου του κάθε κράτους μέλους ως προς τους παγκόσμιους (20 στόχοι Aichi) και πανευρωπαϊκούς στόχους (6 στόχοι Ευρωπαϊκής Στρατηγικής) για την ανάσχεση της απώλειας της βιοποικιλότητας. iv. Σύνδεση του Δείκτη με την Ελληνική περιβαλλοντική πολιτική και συγκεκριμένα με την πρόσφατη Εθνική Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα και τους 13 στόχους αυτής [11]. v. Κάλυψη τριών θεματικών πεδίων του συστήματος DPSIR (Drivers, Pressures, State, Impact, Response). vi. Διαθεσιμότητα δεδομένων για την εκτίμηση του δείκτη έπειτα από το έτος 2011. Με βάση τα ανωτέρω κριτήρια επιλέχθηκαν 12 δείκτες, οι οποίοι αξιολογούν την πρόοδο της Ελλάδας στην επίτευξη τεσσάρων από τους 17 Παγκόσμιους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs), οκτώ από τους 20 Στόχους Aichi, τεσσάρων από τους έξι στόχους της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα και έξι από τους 13 στόχους της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα με 16 επί μέρους στόχους αυτής (Πίνακας 5.1.3, επόμενη σελίδα). Μεθοδολογία παρουσίασης δεικτών Οι δείκτες παρουσιάζονται με βάση το σύστημα DPSIR (Drivers, Pressures, State, Impact, Response). Τέσσερις (4) δείκτες περιγράφουν την κατάσταση της φύσης και της βιοποικιλότητας στην Ελλάδα (State), περιλαμβάνοντας και τις σχετικές τάσεις του δείκτη για το χρονικό διάστημα για το οποίο υπάρχουν πρότερα δεδομένα. Πέντε (5) δείκτες αφορούν στις πιέσεις (Pressures) που δέχεται η φύση και η βιοποικιλότητα στην Ελλάδα και τρεις (3) δείκτες αφορούν στα μέτρα (Response) που λαμβάνονται από την Πολιτεία ως απόκριση στα παραπάνω. Το σύστημα DPSIR είναι ένα εύληπτο σύστημα κατάταξης των δεικτών για τη βέλτιστη παροχή πληροφορίας προς τους διαμορφωτές της πολιτικής και την αποτελεσματικότερη χάραξη και εφαρμογή της πολιτικής, το οποίο ακολουθήθηκε και στην προηγούμενη έκθεση της κατάστασης του περιβάλλοντος της Ελλάδας, Κάθε δείκτης παρουσιάζεται σε διαφορετικό κεφάλαιο. Η δομή του κάθε κεφαλαίου ακολουθεί μια λογική ροή, καταρχάς ορίζοντας και επεξηγώντας σύντομα τον δείκτη και παρουσιάζοντας την αξία του και τη συνεισφορά του στην επίτευξη περιβαλλοντικών πολιτικών στόχων. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται τα κύρια ερωτήματα πολιτικής στα οποία απαντά ο δείκτης και δίνονται τα κύρια μηνύματα, ως σύνοψη της κύριας αξιολόγησης της προόδου της χώρας. Η κύρια αξιολόγηση αναλύει τα πλέον σύγχρονα διαθέσιμα δεδομένα για την ποσοτικοποίηση του δείκτη με εύληπτους πίνακες και διαγράμματα. Εν τέλει, δίνονται τα πρωτογενή δεδομένα στο Παράρτημα Α και παρουσιάζονται σύντομα τα μεταδεδομένα στο Παράρτημα Β, αναφορικά με την πηγή των δεδομένων, τη μεθοδολογία ανάλυσής τους, καθώς και τη χωρική και χρονική κλίμακα που αφορούν. Συγγραφέας Φορέας 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ηλιόπουλος Γιώργος Κατή Βασιλική Παπαϊωάννου Χαρητάκης Τμήμα Γεωλογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Αναπτυξιακή Εταιρεία Ηπείρου, Γεωπάρκο Βίκου-Αώου x x x x x x x x x x x x x x Πορτόλου Δανάη Τζωρτζακάκη Όλγα Φασουλάς Χαράλαμπος Χατζηιορδάνου Λένα Χατζηχαραλάμπους Έλενα Χρυσοπολίτου Bασιλική Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία x Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, Ελληνικό Φόρουμ Γεωπάρκων Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας - Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων/ Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) x x x x x x x x x x x x x x x x 9 7 2 3 3 2 2 2 1 1 1 3 4 5 342 343

Πίνακας 5.1.3 Επιλογή δεικτών αξιολόγησης της κατάστασης της φύσης και της βιοποικιλότητας της Ελλάδας και σύνδεσή τους με την παγκόσμια (SDG, Aichi), Ευρωπαϊκή (EU, SEBI) και Εθνική (GR) περιβαλλοντική πολιτική Τύπος Κατάσταση Πιέσεις Δράσεις Ν 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Όνομα Δείκτη Αφθονία και κατανομή επιλεγμένων ειδών Είδη Ευρωπαϊκού Ενδιαφέροντος Οικότοποι Ευρωπαϊκού Ενδιαφέροντος Κάλυψη οικοσυστημάτων Πιέσεις και απειλές σε είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος Πιέσεις και απειλές σε οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος Απώλεια φυσικών/ ημιφυσικών οικοσυστημάτων Κατακερματισμός φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων και περιοχών Οικολογικό αποτύπωμα της Ελλάδας Εθνικά προστατευόμενες περιοχές Περιοχές χαρακτηρισμένες βάσει των Οδηγιών της ΕΕ για τους Οικοτόπους και για τα Πτηνά Διατήρηση της Γεωποικιλότητας SEBI SDG Aichi EU GR 2 12 14 15 3 4 5 6 7 11 12 14 15 1 2 3 6 2 3 5 6 7 8 1 x x x x x x x x x 2.1 3 x x x x x x x x x x 2.1 5 x x x x x x x x x 2.1 4 x x x x x 2.1 [3] x x x x x x 2.1 [5] x x x x x x x x 2.1 [4] x x x 2.1 13 x x x x x x x 2.1 3.3 23 x x x x 7 x x x x x x 8 x x x x x x x x x x x x 6.3 Σύνολο 12 8 4 8 4 6 (16) 3.1-3.3 3.1-3.3 5.2-5.8 5.3-5.7 6.2 7.2 8.2 SEBI: Streamlining Biodiversity Indicators 2020 (Δομικοί Δείκτες Βιοποικιλότητας 2020) [18]. SDG: Sustainable Development Goals (Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης 2030) [17], Aichi: Στόχοι Aichi Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 [16], EU: Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2020 [3], GR: Εθνική Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα [11]. Οι παρενθέσεις στους δείκτες SEBI υποδηλώνουν μερική συνάφεια του Δείκτη με αυτούς. 7.4 1.6. Σύνοψη της κατάστασης της φύσης και της βιοποικιλότητας στην Ελλάδα 1. Αφθονία και κατανομή επιλεγμένων ειδών - SEBI 01 Ο δείκτης των κοινών πουλιών στην Ελλάδα παρουσιάζει μείωση (19,81%: περίοδος 2007-2016), όπως παρατηρείται και στην Ευρώπη. Ειδικότερα, οι πληθυσμοί των αγροτικών πουλιών εμφανίζουν μικρή μείωση (2,6%), ενώ οι πληθυσμοί των δασικών πουλιών πολύ μεγάλη μείωση (38,15%) για την ίδια περίοδο, όπως εκφράζονται από τους αντίστοιχους σύνθετους δείκτες. Παρότι οι εθνικοί δείκτες υπολείπονται αξιοπιστίας του αντίστοιχου Ευρωπαϊκού, σε γενικές γραμμές, το ως άνω πρότυπο είναι ανάστροφο σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη, όπου ο δείκτης των αγροτικών πουλιών είναι αυτός που παρουσιάζει έντονα πτωτική τάση, ενώ αυτός των δασικών φαίνεται πως έχει σταθεροποιηθεί τα τελευταία χρόνια. 2. Είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος - SEBI 03 Η σημασία της Ελλάδας για τη διατήρηση του Ευρωπαϊκού φυσικού κεφαλαίου είναι μεγάλη, καθώς φιλοξενεί 301 είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Οδηγίας για τους Οικοτόπους. Ποσοστό 33% των ειδών που απαντούν στη Μεσογειακή βιογεωγραφική περιοχή (MED) βρίσκεται σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV) και μόνο 11% σε Μη Ικανοποιητική - Κακή (U2). Η κατάσταση στη θάλασσα (ΜΜΕD) δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντική, καθώς κανένα από τα 20 είδη με θαλάσσια εξάπλωση δεν βρίσκεται σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV). Συνολικά, η κατάσταση διατήρησης των ειδών είναι γενικά καλύτερη στη χώρα μας (για ΜΕD και ΜΜΕD) σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη, καθώς ποσοστό 33% των ειδών βρίσκεται σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV), έναντι 23% στην υπόλοιπη Ευρώπη. Για την περίοδο 2001-2014, προκύπτει αξιοσημείωτη βελτίωση της γνώσης, καθώς το ποσοστό των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με Άγνωστη κατάσταση διατήρησης (ΧΧ) έχει μειωθεί σημαντικά, κυρίως στη Μεσογειακή βιογεωγραφική περιοχή (ΜΕD). Όσον αφορά στα πτηνά, στην Ελλάδα απαντούν 292 είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος (εκ των οποίων τα 253 αναπαράγονται στη χώρα μας). Οι βραχυπρόθεσμες τάσεις (2001-2012) του πληθυσμού των αναπαραγόμενων ή/και διαχειμαζόντων πτηνών είναι σταθερές (=) σε ποσοστό 66%, ενώ οι μακροπρόθεσμες πληθυσμιακές τάσεις (1980-2012) καταγράφονται σε ίσα περίπου ποσοστά σταθερές (=) (36%) και άγνωστες (x) (33%). 3. Οικότοποι Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος - SEBI 05 Η σημασία της Ελλάδας για τη διατήρηση του Ευρωπαϊκού φυσικού κεφαλαίου είναι μεγάλη, καθώς φιλοξενεί 88 τύπους οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος (80 οικότοποι στη Μεσογειακή βιογεωγραφική περιοχή-med και οκτώ στη θαλάσσια Μεσογειακή περιοχή-mmed). Η κατάσταση στη χερσαία Μεσογειακή βιογεωγραφική περιοχή (MED) είναι πολύ καλύτερη από ότι στη θαλάσσια (MMED), με ποσοστά 66% και 12% των οικοτόπων σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV), αντίστοιχα. Οι περισσότεροι οικότοποι που βρίσκονται σε Μη ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2) παρουσιάζουν σταθερή τάση (=). Συνολικά, η κατάσταση διατήρησης των οικοτόπων στη χώρα μας (για ΜΕD και ΜΜΕD) είναι πολύ καλύτερη από αυτή στην Ευρώπη. Ποσοστό 61% των τύπων οικοτόπων στη χώρα μας βρίσκεται σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV), έναντι 16% των οικοτόπων στην Ευρώπη, και μόνο ένα ελάχιστο ποσοστό των οικοτόπων βρίσκεται σε Μη Ικανοποιητική - Κακή κατάσταση διατήρησης (U2) (3% έναντι 30% στην Ευρώπη). Αναφορικά με τη συνεισφορά της Οδηγίας για τους Οικοτόπους στη βελτίωση της κατάστασης διατήρησης των οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα, δεν μπορεί να εξαχθεί ασφαλές συμπέρασμα, καθώς οι όποιες μεταβολές έχουν παρατηρηθεί την περίοδο 2001-2014 αποδίδονται κυρίως στη βελτίωση της γνώσης. 4. Κάλυψη οικοσυστημάτων - SEBI 04 Οι αλλαγές στην κάλυψη των διαφορετικών κατηγοριών οικοσυστημάτων που συντελέστηκαν κατά την περίοδο 2006-2012 αντιστοιχούν στο 1,08% της ελληνικής επικράτειας. Σημαντικότερη αλλαγή αποτελεί η μείωση των δασών και η αύξηση των μεταβατικών δασικών εκτάσεων και των περιοχών με πολύ αραιή βλάστηση. Συγκεκριμένα, οι δασικές εκτάσεις που χάθηκαν μετατράπηκαν ως επί το πλείστον σε μεταβατικές δασικές εκτάσεις (57,7%) και περιοχές με πολύ αραιή βλάστηση (33,4%). Οι καλλιέργειες επίσης μειώθηκαν σε έκταση, με κυριότερη αιτία απώλειας τη μετατροπή τους σε αστικές περιοχές. Άλλες αλλαγές αφορούν στη μικρή αύξηση των αστικών περιοχών και των υδάτινων σωμάτων (λίμνες και ποτάμια) και στη μείωση της έκτασης των θαμνώνων, των αγροτικών μωσαϊκών και των λιβαδιών. 5. Πιέσεις και απειλές σε είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος - [SEBI 03] Στα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Ελλάδας καταγράφηκαν συνολικά 193 διαφορετικοί τύποι πιέσεων και απειλών. Η πλειονότητα των απειλών στα είδη τόσο της χερσαίας όσο και της θαλάσσιας περιοχής ήταν χαμηλής έντασης. Η Ελλάδα θα πρέπει να επικεντρωθεί στην εξάλειψη των απειλών που αφορούν στην ιχθυοπανίδα των εσωτερικών υδάτων (Μεσογειακή βιογεωγραφική περιοχή MED) και στα θηλαστικά στη θαλάσσια βιογεωγραφική περιοχή (ΜΜΕD), καθώς αυτές οι βιολογικές ομάδες δέχονται τον μεγαλύτερο αριθμό απειλών. Ειδικότερα, η χώρα θα πρέπει να αναλάβει συντονισμένες δράσεις για την εξάλειψη των απειλών της τροποποίησης των φυσικών συνθηκών, της γεωργίας και της αστικοποίησης, οι οποίες ήταν κατά σειρά προτεραιότητας οι πιο κοινές απειλές για τα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος στη χερσαία περιοχή. Όμοια, θα πρέπει να μειώσει την απειλή της χρήσης των έμβιων πόρων, η οποία ήταν η πιο κοινή απειλή για τα είδη στη θαλάσσια περιοχή. Τα πτηνά επίσης δέχονται ένα μεγάλο αριθμό τύπων πιέσεων (128), με το μεγαλύτερο ποσοστό να είναι μεσαίας έντασης και με κυριότερη πίεση υψηλής έντασης την τροποποίηση των φυσικών συνθηκών, ακολουθούμενη από τη γεωργία. 6. Πιέσεις και απειλές σε οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος - [SEBI 05] Στους οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Ελλάδας καταγράφηκαν συνολικά 83 διαφορετικοί τύποι πιέσεων και απειλών. Η πλειονότητα των πιέσεων και απειλών στους χερσαίους οικοτόπους ήταν χαμηλής έντασης, ενώ στους θαλάσσιους οικοτόπους μεσαίας έντασης, γεγονός που δικαιολογεί την καλύτερη κατάσταση διατήρησης των χερσαίων οικοτόπων σε σχέση με τους θαλάσσιους. Οι κυριότερες απειλές που δέχονται οι χερσαίοι οικότοποι Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος οφείλονται στις γεωργικές δραστηριότητες, ενώ οι θαλάσσιοι οικότοποι απειλούνται περισσότερο από τη χρήση των έμβιων πόρων και τη ρύπανση. Η Ελλάδα θα πρέπει επικεντρωθεί στην εξάλειψη των υψηλής έντασης πιέσεων και απειλών, ήτοι στη μείωση της τροποποίησης των φυσικών συνθηκών και 344 345

της κλιματικής αλλαγής, οι οποίες εμφανίζονται πιο συχνά συγκριτικά με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Επίσης, η Ελλάδα θα πρέπει να δώσει έμφαση στην εξάλειψη των πιέσεων και απειλών στα δασικά οικοσυστήματα, τα οποία δέχονται την πλειονότητα των πιέσεων και απειλών. 7. Απώλεια φυσικών και ημι-φυσικών οικοσυστημάτων [SEBI 04] Τα φυσικά και ημι-φυσικά οικοσυστήματα καλύπτουν συνολικά μεγαλύτερο ποσοστό της έκτασης της Ελλάδας σε σύγκριση με την Ευρώπη, αλλά ο ετήσιος ρυθμός αύξησης των τεχνητών εκτάσεων στην Ελλάδα ήταν από τους υψηλότερους, με την Ελλάδα να καταλαμβάνει την τέταρτη θέση στην Ευρωπαϊκή κατάταξη (2006-2012). Οι νέες τεχνητές επιφάνειες που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα προήλθαν κατά κύριο λόγο από τη μετατροπή εκτάσεων καλλιεργειών, μικτών αγροτικών οικοσυστημάτων, λιβαδικών εκτάσεων και θαμνώνων. Η επέκταση των τεχνητών επιφανειών οφειλόταν κατά σειρά προτεραιότητας στην εξάπλωση των εργοταξίων, των χώρων εκσκαφής και απόθεσης, των βιομηχανικών περιοχών, των αστικών περιοχών και των δικτύων μεταφοράς. Σύμφωνα δε με τα πλέον πρόσφατα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας (Eurostat), η Ελλάδα καταλαμβάνει την πρώτη θέση στην αύξηση των τεχνητών επιφανειών κατά την τελευταία τριετία 2012-2015. Υπάρχει επομένως έντονη ανάγκη για κατάλληλο χωροταξικό σχεδιασμό στη χώρα, με στόχο τη μείωση της κάλυψης των τεχνητών επιφανειών σε εθνική κλίμακα. 8. Κατακερματισμός φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων και περιοχών - SEBI 13 Ο αριθμός και η έκταση των περιοχών άνευ δρόμων εισέρχονται ως ένας νέος σαφής και μετρήσιμος δείκτης εκτίμησης του κατακερματισμού του τοπίου, συμπεριλαμβανομένων των φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων της Ελλάδας. Το οδικό δίκτυο είναι ιδιαίτερα εκτεταμένο στην Ελλάδα, δημιουργώντας πολύ σοβαρά προβλήματα κατακερματισμού του Ελληνικού τοπίου, με μόνο το 24% της χερσαίας έκτασης της Ελλάδας να απέχει άνω του 1 km από τον πλησιέστερο δρόμο, ποσοστό ιδιαίτερα μικρό σε σχέση με τον Ευρωπαϊκό και παγκόσμιο μέσο όρο, το έτος 2013. Το μεγαλύτερο ποσοστό των περιοχών άνευ δρόμων της Ελλάδας (44%) είναι επίσης περιοχές πολύ μικρής έκτασης έως 1 km 2. Κρίνεται απαραίτητη επομένως η προστασία των εκτεταμένων περιοχών άνευ δρόμων άνω των 50 km 2 στην Ελλάδα (142 περιοχές), με έμφαση στις περιοχές με έκταση άνω των 100 km 2 (58 περιοχές), λόγω της σημασίας τους για τη συνδεσιμότητα των φυσικών οικοσυστημάτων και για τη διαφύλαξη των οικοσυστημικών υπηρεσιών τους. Απαιτείται δε λεπτομερέστερη χαρτογράφηση των εκτεταμένων περιοχών άνευ δρόμων σε εθνική κλίμακα, λαμβάνοντας υπόψη και το ανάγλυφο, ώστε να παραχθεί ένα πιο αξιόπιστο υπόβαθρο των περιοχών άνευ δρόμων για τη χάραξη πολιτικής διατήρησής τους. τελευταία 52 έτη, με μακροχρόνια αυξητική τάση. Καταλάμβανε εντούτοις μια από τις τελευταίες θέσεις (21 η ) στην Ευρώπη (EU 27) το 2013, καθώς πρόσφατα (από το 2007) η κατάσταση βελτιώθηκε εντυπωσιακά κυρίως λόγω της μείωσης χρήσης ορυκτών πόρων και της γενικότερης κατανάλωσης, εξ αιτίας της οικονομικής κρίσης. Σημειώθηκε μεγάλη μείωση (35%) του οικολογικού αποτυπώματος και αντίστοιχη πτωτική τάση του αποτυπώματος του άνθρακα, της γεωργίας, κτηνοτροφίας, δασοπονίας και αλιείας. Οι πολιτικές πρωτοβουλίες στην Ελλάδα θα πρέπει να επικεντρωθούν στη μείωση της χρήσης των πετρελαιοειδών, ώστε η Ελλάδα να μειώσει σημαντικά το οικολογικό αποτύπωμα του άνθρακα, και αντίστοιχα το οικολογικό της έλλειμμα, χωρίς να υποβαθμίσει την ποιότητα ζωής των πολιτών της. 10. Εθνικά προστατευόμενες περιοχές - SEBI 07 Η συνολική επιφάνεια των εθνικά προστατευόμενων περιοχών παρουσιάζει διαχρονική εκθετική αύξηση στην Ελλάδα, από το 1938 έως σήμερα. Το έτος 2016 η συνολική έκταση (χερσαία και θαλάσσια) των χαρακτηρισμένων ως εθνικά προστατευόμενων περιοχών ανερχόταν σε 26.158 km 2. Η χερσαία έκταση των εθνικά προστατευόμενων περιοχών αντιστοιχεί σε περίπου 17,7% της συνολικής επιφάνειας της χώρας, έναντι ποσοστού 21% στην Ευρώπη. Η συνεισφορά της Ελλάδας στο σύστημα των εθνικά προστατευόμενων περιοχών της Ευρώπης είναι σημαντική και αντιστοιχεί σε περίπου 1,8% της συνολικής έκτασης (χερσαίας και θαλάσσιας) των χαρακτηρισμένων ως εθνικά προστατευόμενων περιοχών σε Ευρωπαϊκό επίπεδο (2016). Ο Ν. 3937/2011 για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας οργάνωσε καλύτερα το εθνικό σύστημα προστατευόμενων περιοχών, περιλαμβανομένου του δικτύου Natura 2000, σε εναρμόνιση με το Κοινοτικό πλαίσιο. 11. Περιοχές χαρακτηρισμένες βάσει των Οδηγιών της ΕΕ για τους Οικοτόπους και για τα Πτηνά - SEBI 08 Το δίκτυο Natura 2000 περιλαμβάνει 419 χερσαίες και θαλάσσιες περιοχές στην Ελλάδα, συνολικής έκτασης 42.946 km 2. Συγκεκριμένα, το δίκτυο περιλαμβάνει 241 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ), 239 εκ των οποίων έχουν χαρακτηριστεί ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ), βάσει της Οδηγίας για τους Οικοτόπους και 202 Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) βάσει της Οδηγίας για τα Πτηνά. Το δίκτυο Natura 2000 καλύπτει 27,1% της χερσαίας επιφάνειας της χώρας, ενώ στην Ευρώπη το αντίστοιχο ποσοστό είναι 18,1%. Το γεγονός αυτό δείχνει πως η συνεισφορά της Ελλάδας στο δίκτυο είναι μεγάλη και η χώρα μας τοποθετείται στην έβδομη θέση μεταξύ των 28 κρατών-µελών (με την έκταση του δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα να αντιστοιχεί στο 3,7% της έκτασης του συνολικού Ευρωπαϊκού Δικτύου Natura 2000). 12. Διατήρηση της Γεωποικιλότητας Πέντε Γεωπάρκα έχουν μέχρι σήμερα ενταχθεί στο διαφύλαξη της γεωποικιλότητας της χώρας. Εν κατακλείδι, σε γενικές γραμμές η κατάσταση της φύσης και της βιοποικιλότητας της Ελλάδας φαίνεται πως είναι αρκετά ικανοποιητική σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη, όπως αποτυπώνεται από τους Δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν. Η χώρα μας έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο στις δράσεις για την προστασία του βιολογικού και γεωλογικού της κεφαλαίου μέσω των προστατευόμενων περιοχών. Η Ελληνική Πολιτεία θα πρέπει να δώσει προτεραιότητα όμως στην εφαρμογή συντονισμένων δράσεων και πολιτικών σε τρεις τομείς: (α) Στον τομέα της ανάπτυξης, όπου θα πρέπει να περιορίσει την επέκταση των τεχνητών επιφανειών εις βάρος των φυσικών και ημιφυσικών της οικοσυστημάτων. (β) Στον τομέα των μεταφορών, όπου θα πρέπει να περιορίσει την επέκταση του οδικού της δικτύου για την αναχαίτιση του κατακερματισμού του τοπίου και των φυσικών της οικοσυστημάτων. (γ) Στον τομέα των δασών, όπου θα πρέπει να εφαρμόσει ειδικές δράσεις για την προστασία τους, για τη διατήρηση της έκτασής τους, για τον περιορισμό των πιέσεων και απειλών εντός αυτών, και για τη βιοπαρακολούθηση και προστασία των δασικών πτηνών. Άλλες δράσεις και μέτρα πολιτικής αφορούν στη βελτίωση της κατάστασης διατήρησης των ειδών και οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, με επίκεντρο τον μετριασμό των πιέσεων και απειλών που δέχονται οι πιο ευάλωτες βιολογικές ομάδες, και με έμφαση στα θαλάσσια οικοσυστήματα. Μεγάλης σημασίας είναι, επίσης, η ανάληψη συγκεκριμένων αποτελεσματικών πολιτικών για τη μείωση του οικολογικού ελλείμματος της χώρας, με επίκεντρο τη μείωση της χρήσης πετρελαιοειδών στην Ελλάδα. Τέλος συντονισμένες πρωτοβουλίες θα πρέπει να αναπτυχθούν για τη θεσμική προστασία της γεωποικιλότητας της χώρας. Ο Πίνακας 5.1.4 (βλέπε επόμενη σελίδα) συνοψίζει τη γενική κατάσταση της χώρας, ενώ η λεπτομερής αξιολόγηση των δεικτών ακολουθεί στα επί μέρους κεφάλαια. 9. Οικολογικό αποτύπωμα της Ελλάδας - SEBI 23 Οι κάτοικοι της Ελλάδας καταναλώνουν περιβαλλοντικά περισσότερα από όσα παράγει η χώρα τους, ώστε σε παγκόσμιο επίπεδο, θα απαιτούνταν έκταση 2,47 φορές της επιφάνειας της Γης για την κάλυψη των καταναλωτικών αναγκών τους. Το έτος 2013, το οικολογικό έλλειμμα της Ελλάδας ήταν -2,71 Gha/ άτομο, υπερδιπλάσιο του αντίστοιχου παγκόσμιου μέσου όρου, με τη χρήση του άνθρακα να ευθύνεται για το 91% αυτού του ελλείμματος. Η χώρα παρουσιάζει μόνιμο οικολογικό έλλειμμα τα Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων της UNESCO, με συνολική έκταση 529.435 ha, περιλαμβάνοντας 330 Γεωτόπους, ως τόπους με ιδιαίτερους γεωμορφολογικούς, γεωλογικούς, τεκνονικούς και παλαιοντολογικούς σχηματισμούς, αλλά και στοιχεία γεωπολιτιστικής κληρονομιάς και ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Σημαντικό ποσοστό των ελληνικών Γεωπάρκων (44,43%) περιλαμβάνει περιοχές που έχουν ενταχθεί και στο δίκτυο Natura 2000 καταδεικνύοντας την πολυεπίπεδη γεωλογική, οικολογική και πολιτισμική αξία των περιοχών αυτών. Προτείνεται η θέσπιση στοχευμένου συναφούς νομικού πλαισίου για την προστασία των Γεωτόπων, για την αποτελεσματικότερη 347 346 347

Πίνακας 5.1.4 Σύνοψη της κατάστασης της φύσης και της βιοποικιλότητας στην Ελλάδα μέσω 12 δεικτών, ως προς την τάση των δεικτών και σε σύγκριση με την αντίστοιχη κατάσταση στην Ευρωπαϊκή Ένωση (EU) Τύπος Ν Δείκτης Εξήγηση Περίοδος Τάση EU Τύπος Ν Δείκτης Εξήγηση Περίοδος Τάση EU Κατάσταση 1 Αφθονία και κατανομή επιλεγμένων ειδών - SEBI 01 Πληθυσμιακή τάση κοινών πουλιών Πληθυσμιακή τάση αγροτικών πουλιών 2007-2016 Πιέσεις 5 Πιέσεις και απειλές σε είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος - [SEBI 03] - 2007-2014 X? Κατάσταση Κατάσταση Κατάσταση 2 3 4 Είδη Ευρωπαϊκού Ενδιαφέροντος - SEBI 03 Οικότοποι Ευρωπαϊκού Ενδιαφέροντος - SEBI 05 Κάλυψη οικοσυστημάτων - SEBI 04 Πληθυσμιακή τάση δασικών πουλιών Είδη της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ σε Ικανοποιητική κατάσταση Είδη της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ σε Μη Ικανοποιητική - Ανεπαρκή κατάσταση Είδη της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ σε Μη Ικανοποιητική - Κακή κατάσταση Βελτίωση της γνώσης: είδη σε Άγνωστη κατάσταση Βραχυπρόθεσμη πληθυσμιακή τάση πουλιών Οδηγίας 2009/147/ΕΚ Οικότοποι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ σε Ικανοποιητική κατάσταση Οικότοποι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ σε Μη Ικανοποιητική - Ανεπαρκή κατάσταση Οικότοποι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ σε Μη Ικανοποιητική - Κακή κατάσταση Βελτίωση της γνώσης: είδη σε Άγνωστη κατάσταση Ετήσιος ρυθμός αλλαγής των χρήσεων γης 2001-2006 & 2007-2014 2001-2004 2001-2006 & 2007-2014 2000-2006 & 2006-2012?? Πιέσεις Πιέσεις Δράσεις Δράσεις Δράσεις Πιέσεις Πιέσεις Τάσεις: 6 7 8 9 10 11 12 Πιέσεις και απειλές σε οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος - [SEBI 05] Απώλεια φυσικών/ ημιφυσικών οικοσυστημάτων [SEBI 04] Κατακερματισμός φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων και περιοχών - SEBI 13 Οικολογικό αποτύπωμα της Ελλάδας - SEBI 23 Εθνικά προστατευόμενες περιοχές - SEBI 07 Πτωτική Κατάσταση στην Ελλάδα σε σχέση με την Ευρωπαϊκή Ένωση: Περιοχές χαρακτηρισμένες βάσει των Οδηγιών της ΕΕ για τους Οικοτόπους και για τα Πτηνά - SEBI 08 Διατήρηση της Γεωποικιλότητας Αυξητική - Τάση επέκτασης τεχνητών επιφανειών Ποσοστό των περιοχών άνευ δρόμων Τάση οικολογικού ελλείμματος Ποσοστό χερσαίας έκτασης των εθνικά προστατευόμενων περιοχών Μέσος όρος κάλυψης της χερσαίας έκτασης Αριθμός και έκταση των Γεωπάρκων Σταθερή X 2007-2014 2006-2012 & 2015 2013 1961-2013 2007-2013 1938-2016 1995-2016 2000-2016 Αγνωστη κατάσταση ή τάση Καλύτερη Χειρότερη Παρόμοια Δεν γίνεται σύγκριση? X X? Αμφίβολη τάση 348 349

2. Δείκτες Κατάστασης της Φύσης και της Βιοποικιλότητας στην Ελλάδα 2.1. Αφθονία και κατανομή επιλεγμένων ειδών - πτηνά Ονομασία δείκτη: Αφθονία και κατανομή επιλεγμένων ειδών πτηνά Κατηγορία: Προστασία της Φύσης & Βιοποικιλότητα Τύπος δείκτη: Κατάσταση Συγγραφείς: Δ. Πορτόλου 1, Β. Κατή 2 1 Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία 2 Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ορισμός δείκτη Ο δείκτης παρουσιάζει την πληθυσμιακή τάση των Κοινών (Common Bird Index), Αγροτικών (Farmland Bird Index) και Δασικών (Forest Bird Index) ειδών πουλιών, με την υποσημείωση ότι τα είδη των Αγροτικών και Δασικών πουλιών εμπεριέχονται στα Κοινά. Για την Ελλάδα, οι δείκτες παράγονται από το 2007 σε ετήσια βάση από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία μέσα από το Πρόγραμμα Παρακολούθησης των Κοινών Ειδών [1] και τα εθνικά δεδομένα παρέχονται στο Πανευρωπαϊκό Πρόγραμμα Παρακολούθησης των Κοινών Ειδών Πουλιών (PECBMS-Pan-European Common Bird Monitoring Scheme), για την εξαγωγή των δεικτών σε Ευρωπαϊκή κλίμακα [2]. Αξία δείκτη & σύνδεση με περιβαλλοντική πολιτική Τα πουλιά έχουν προταθεί ως εξαιρετικοί δείκτες της βιοποικιλότητας και της υγείας των οικοσυστημάτων, καθώς η διεθνής βιβλιογραφία τεκμηριώνει εκτεταμένα αφενός ότι η παρουσία τους συνδέεται με την παρουσία άλλων ειδών πανίδας και χλωρίδας, και αφετέρου ότι η μείωση των πληθυσμών τους συνδέεται άμεσα με απειλές που υποβαθμίζουν το φυσικό περιβάλλον [3,4,5,6]. Απαντώνται δε στα περισσότερα οικοσυστήματα του Πλανήτη και αποτελούν την πιο καλά μελετημένη και δημοφιλή συνιστώσα της άγριας ζωής, όπως αποδεικνύεται από τις διαθέσιμες μεγάλες χρονοσειρές αξιόπιστων δεδομένων της πληθυσμιακής τους κατάστασης σε πολλές χώρες [2]. Τα πτηνά και οι πληθυσμιακές τους τάσεις έχουν προταθεί ως ένας ισχυρός δείκτης εκτίμησης της προόδου των χωρών ως προς την επίτευξη των Στόχων του Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 (στόχοι Aichi) [7]. Πολιτική EU GR SEBI Στόχος SDG 2, 15 Aichi 5, 7 1, 2, 3, 6 2.1, 2.2 01 Σε παγκόσμιο επίπεδο,ο δείκτης συνδέεται με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Developments Goals-SDGs) της Ατζέντας 2030 και ειδικότερα με το Στόχο 15: «Ζωή στη Στεριά Προωθούμε τη βιώσιμη χρήση των χερσαίων οικοσυστημάτων και δασών, καταπολεμούμε την ερημοποίηση, αναστρέφουμε την υποβάθμιση του εδάφους και της βιοποικιλότητας», αλλά και με το Στόχο 2: «Μηδενική πείνα - Δίνουμε τέλος στην πείνα, πετυχαίνουμε την επισιτιστική ασφάλεια, βελτιώνουμε τη διατροφή και τη βιώσιμη γεωργία» [8]. Σημειώνεται πως ο δείκτης έχει ήδη συμπεριληφθεί στην επίσημη αναφορά της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας Eurostat για τη μέτρηση της προόδου της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως προς την επίτευξη των ως άνω δύο Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs) [9]. Ο δείκτης συνδέεται επίσης με τον 5 ο και 7 ο Στόχο του Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 (στόχοι Aichi), οι οποίοι ανήκουν στο Β Στρατηγικό Στόχο περί μείωσης των άμεσων πιέσεων στη βιοποικιλότητα και αφορούν αντίστοιχα στη μείωση του ρυθμού απώλειας των φυσικών οικοτόπων, και στην αειφορική διαχείριση των περιοχών που χρησιμοποιούνται για τη γεωργία, τις υδατοκαλλιέργειες και τη δασοπονία [10]. Καθώς στο δείκτη περιλαμβάνονται και είδη τα οποία είναι Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την Οδηγία για τα Πτηνά (2009/147/ΕΚ), o δείκτης έμμεσα συμβάλλει στην επίτευξη του 1ου Στόχου της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2020 περί της εφαρμογής των οδηγιών για τα πτηνά, τα είδη και τους οικοτόπους (ενδιαιτήματα). Συγκεκριμένα ο 1ος στόχος προβλέπει «(ii) να έχουν αυξηθεί κατά 50% οι διενεργούμενες βάσει της Οδηγίας για τα πτηνά εκτιμήσεις ειδών από τις οποίες προκύπτει σταθερή ή βελτιωμένη κατάσταση». Ο δείκτης συνάδει επίσης με το 2 ο, 3 ο και 6 ο Στόχο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2020 για τη «διατήρηση και βελτίωση των οικοσυστημάτων και των υπηρεσιών που παρέχουν», για την «αύξηση της συμβολής της γεωργίας και της δασοκομίας στη διατήρηση και ενίσχυση της βιοποικιλότητας», και για την «αποτροπή της απώλειας της βιοποικιλότητας σε παγκόσμιο επίπεδο», αντίστοιχα [11]. Ο δείκτης των αγροτικών πουλιών ιδιαίτερα έχει υιοθετηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση στο πλαίσιο των Κανονισμών για την Αγροτική Ανάπτυξη, όπου αναφέρεται ότι η αποτελεσματικότητα των σχεδίων αγροτικής ανάπτυξης των Κρατών Μελών θα πρέπει να εκτιμάται και ως προς το δείκτη αυτό [6]. Ο δείκτης συνιστά τον πρώτο δομικό δείκτη SEBI 01 (Abundance and distribution of selected species: a. Birds), ο οποίος παράγει μετρήσιμα και συγκρίσιμα αποτελέσματα μεταξύ των Κρατών Μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε εθνικό επίπεδο, ο δείκτης συμβάλλει στην επίτευξη των στόχων της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα και ιδιαίτερα των ειδικών στόχων 2.1 «Διατήρηση ειδών και τύπων οικοτόπων στα Ελληνικά χερσαία και θαλάσσια οικοσυστήματα με στόχο την αειφορία» και 2.2 «Αποκατάσταση σημαντικών ειδών και οικοτόπων της χώρας». Κύρια ερωτήματα πολιτικής Ποιες είναι οι πληθυσμιακές τάσεις των κοινών, αγροτικών και δασικών αναπαραγόμενων ειδών πουλιών στην Ελλάδα; Ποια είναι η κατάσταση στην Ελλάδα σε σύγκριση με την Ευρωπαϊκή Ένωση ως προς τους πληθυσμούς των κοινών πουλιών της; Είναι αξιόπιστη αυτή η σύγκριση; Κύρια μηνύματα Τα κοινά είδη πουλιών παρουσιάζουν μείωση της τάξεως του 19,81% κατά την περίοδο 2007-2016 στην Ελλάδα, ακολουθώντας την Ευρωπαϊκή μειωτική τάση (14,23%: περίοδος 1980-2015). Η κατάσταση των αγροτικών πουλιών στην Ελλάδα είναι καλύτερη (μείωση 2,6% για την περίοδο 2007-2016) σε σύγκριση με αυτήν της Ευρώπης (μείωση 54,58%: περίοδος 1980-2015). Παρατηρήθηκε σημαντική μείωση των πληθυσμών των δασικών πουλιών κατά 38,15% (περίοδος 2007-2016) σε σχέση με την Ευρώπη, όπου οι πληθυσμιακές τους τάσεις έχουν σχεδόν σταθεροποιηθεί τα τελευταία έτη (μείωση 5,4% - περίοδος 1980-2015). Κύρια αξιολόγηση Πληθυσμιακές τάσεις μεμονωμένων ειδών - Για την περίοδο 2007-2016, συλλέχθηκαν δεδομένα (126 δειγματοληπτικές επιφάνειες) για 224 είδη και η ανάλυση των πληθυσμιακών τάσεων πραγματοποιήθηκε για 173 είδη για τα οποία υπήρχαν επαρκή δεδομένα. Η πληθυσμιακή τάση ήταν στατιστικά σημαντική για 22 είδη πουλιών, εκ των οποίων το μεγαλύτερο ποσοστό (59%) παρουσίαζε μέτρια ή σημαντική μείωση και το 38% μέτρια ή σημαντική αύξηση, ενώ ένα είδος (5%) είχε σταθερή τάση (Πίνακας 5.2.1). Πίνακας 5.2.1 Τάσεις κοινών ειδών πουλιών στην Ελλάδα για την περίοδο 2007-2016 : μέτρια αύξηση, : σημαντική αύξηση, : μέτρια μείωση, : σημαντική μείωση (Πηγή: ΕΟΕ 2017) Επιστημονική Ονομασία Acrocephalus arundinaceus Ελληνική Ονομασία Τσιχλοποταμίδα Τάση Alectoris graeca Πετροπέρδικα Buteo rufinus Αετογερακίνα Carduelis cannabina (Κοινό) Φανέτο Carduelis carduelis (Κοινή) Καρδερίνα Cettia cetti (Ευρωπαϊκό) Ψευταηδόνι Ciconia ciconia Λευκός Πελαργός Columba livia Αγριοπερίστερο Corvus corax (Κοινός) Κόρακας Emberiza cirlus Σιρλοτσίχλονο Fulica atra (Κοινή) Φαλαρίδα Εθνικοί σύνθετοι δείκτες - Από τα 173 είδη για τα οποία έγινε εξαγωγή δεικτών (indices), χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα από 82 είδη του Σύνθετου Δείκτη Κοινών Πουλιών (Πίνακας Α1 σελ 354). Τα κοινά είδη πουλιών παρουσιάζουν μια συνολική μείωση της τάξεως του 19,81% κατά την περίοδο 2007-2016 στην Ελλάδα (Γράφημα 5.2.1), ενώ η πληθυσμιακή τους πτώση στην Επιστημονική Ονομασία Ελληνική Ονομασία Τάση Lanius excubitor Διπλοκεφαλάς Melanocorypha calandra (Κοινή) Γαλιάντρα Muscicapa striata Σταχτομυγοχάφτης Oenanthe oenanthe Σταχτοπετρόκλης Parus caeruleus Γαλαζοπαπαδίτσα Passer montanus Δεντροσπουργίτης Picus viridis Πράσινος Δρυοκολάπτης Sitta europaea Δενδροτσοπανάκος Sylvia atricapilla Μαυροσκούφης Turdus merula (Κοινός) Κότσυφας Upupa epops Τσαλαπετεινός 350 351

Ευρώπη ήταν της τάξεως του 14,23% για την περίοδο 1980-2015 (168 είδη) (Γράφημα 5.2.1). Στην Ελλάδα ο υπολογισμός του Δείκτη των Κοινών Πουλιών εμπεριείχε ένα μεγάλο ποσοστό (86%) αβέβαιων τάσεων, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στον Ευρωπαϊκό Δείκτη ήταν μόλις 2% (Πίνακας Α1, σελ 354). Στην Ελλάδα, ο Εθνικός Δείκτης των Αγροτικών Πουλιών υποδηλώνει πληθυσμιακή μείωση των αγροτικών πουλιών κατά 2,6% για την περίοδο 2007-2016, με βάση τις τάσεις 38 ειδών (Γράφημα 5.2.1), ενώ ο αντίστοιχος Ευρωπαϊκός Δείκτης παρουσιάζει πολύ μεγαλύτερη μείωση της τάξεως του 54,58%, με βάση δεδομένα για 39 είδη από 28 χώρες και για μια χρονοσειρά 35 ετών (1980-2015) (Γράφημα 5.2.2) (Πίνακας Α2, σελ 354). Στην Ελλάδα ο υπολογισμός του Δείκτη των Αγροτικών Πουλιών εμπεριείχε ένα μεγάλο ποσοστό (87%) αβέβαιων τάσεων, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στον Ευρωπαϊκό Δείκτη ήταν 8%. Λόγω της διαφοράς στη χρονική περίοδο υπολογισμού των τάσεων που επηρεάζει τη δυναμική του δείκτη και της διαφοράς του όγκου των δεδομένων στις δύο περιπτώσεις, δεν μπορεί να εξαχθεί ασφαλές συμπέρασμα. Η εντατικοποίηση της γεωργίας στην Ευρώπη είναι γνωστό πως αποτελεί την κύρια απειλή για τα αγροτικά πουλιά. Τα μικροενδιαιτήματα φωλεοποίησης καταστρέφονται συστηματικά με την εκτεταμένη απομάκρυνση των φυτοφραχτών, την αποστράγγιση των υγροτόπων, την επέκταση των μονοκαλλιεργειών σε φυσικά λιβάδια ή σε εκτάσεις αγρανάπαυσης, ενώ τα φυτοφάρμακα όπως τα εντομοκτόνα και τα ζιζανιοκτόνα μειώνουν τη διαθέσιμη τροφή για τα πουλιά και την αναπαραγωγική τους επιτυχία. Φαίνεται πως οι πληθυσμοί των αγροτικών ειδών πουλιών παρουσιάζουν μεν μείωση στην χώρα μας, ακολουθώντας το ίδιο πρότυπο με αυτό στην Ευρώπη, αλλά φαίνεται πως η ως άνω εντατικοποίηση, ομοιογενοποίηση και υποβάθμιση της αγροτικής γης δεν έλαβε χώρα τόσο έντονα στην Ελλάδα, εξηγώντας τη μικρότερη μείωση των Αγροτικών Πουλιών. Στην Ελλάδα ο Δείκτης των Δασικών Πουλιών υποδηλώνει μεγάλη πληθυσμιακή μείωση της τάξεως του 38,15%, εξετάζοντας τις πληθυσμιακές τάσεις 19 δασικών ειδών για την περίοδο 2007-2016 (Γράφημα 5.2.1) (Πίνακας Α2, σελ 354), σε αντίθεση με τον αντίστοιχο Ευρωπαϊκό δείκτη που έχει σχεδόν σταθεροποιηθεί τα τελευταία χρόνια και παρουσιάζει μια μικρή μείωση της τάξεως του 5,4% (34 είδη πουλιών για την περίοδο 1980-2015) (Γράφημα 5.2.2). Στην Ελλάδα ο υπολογισμός του Δείκτη των Δασικών Πουλιών εμπεριείχε ένα μεγάλο ποσοστό (74%) αβέβαιων τάσεων, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στον Ευρωπαϊκό Δείκτη ήταν μηδενικό. Λόγω της διαφοράς στη χρονική περίοδο υπολογισμού των τάσεων που επηρεάζει τη δυναμική του δείκτη και της διαφοράς του όγκου των δεδομένων στις δύο περιπτώσεις, δεν μπορεί να εξαχθεί ασφαλές συμπέρασμα σύγκρισης Ελλάδας-Ευρώπης. Εντούτοις, ο δείκτης υποδηλώνει έμμεσα σοβαρό πρόβλημα της κατάστασης των Ελληνικών δασών και υποστηρίζει την ανάληψη άμεσων μέτρων διατήρησης, ιδιαίτερα αν συνδυαστικά ληφθούν υπόψη τα αποτελέσματα της παρούσας αναφοράς, με βάση τα οποία τα δάση ήταν το οικοσύστημα που μειώθηκε περισσότερο (απώλεια 38.166 ha) κατά την ίδια περίοδο (2006-2012) (Δείκτης 3.2.4), ενώ επιπλέον δέχονται την πλειονότητα των πιέσεων (38,2%) και απειλών (37%) που καταγράφηκαν κατά την περίοδο 2007-2014 στα οικοσυστήματα της χώρας (Δείκτες 3.2.4 και 3.2.5). Υπογραμμίζεται πως πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψη ότι οι Εθνικοί Δείκτες υπολείπονται αξιοπιστίας του αντίστοιχου Ευρωπαϊκού, λόγω μικρότερου αριθμού δειγματοληπτικών επιφανειών και μικρότερης χρονοσειράς, παράγοντας ένα υψηλό ποσοστό ειδών με αβέβαιη τάση. Υπογραμμίζεται ακόμη η σημασία της προσεκτικής ερμηνείας του Εθνικού δείκτη για την εξαγωγή μακροπρόθεσμων τάσεων, χωρίς να ερμηνεύονται λανθασμένα οι ετήσιες διακυμάνσεις. Είναι παραπάνω από αναγκαίο να υποστηριχθεί από την Ελληνική Πολιτεία η σταθερή εφαρμογή του Προγράμματος Παρακολούθησης των Κοινών Ειδών Πουλιών της Ελλάδας (HCBM), ώστε να ισχυροποιηθεί και η αξιοπιστία των Εθνικών Δεικτών και να είναι δυνατή η εξαγωγή ασφαλέστερων συμπερασμάτων για τις πληθυσμιακές μακροχρόνιες τάσεις των πουλιών στην Ελλάδα σε σχέση με τις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες. Βιβλιογραφία 1. EOE (2017) Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία: Πρόγραμμα Παρακολούθησης των Κοινών Ειδών Πουλιών της Ελλάδας Available at: http://www.ornithologiki.gr/page_ in.php?tid=79446&sid=351 2. EBCC (2017) European Bird Census Council. Available at: http:// www.ebcc.info/pecbm.html 3. Gregory Richard (2006) Birds as biodiversity indicators for Europe. Significance 3: 106-110. 4. Kati V., Devillers P., Dufrêne M., Legakis A., Vokou D., et al. (2004) Testing the value of six taxonomic groups as biodiversity indicators at a local scale. Conservation Biology 18: 667-675. 5. Furness R.W., Greenwood J.J.D. (2013) Birds as Monitors of Environmental Change. Springer Dordrecht. 356 p. 6. Gregory R.D., van Strien A. (2010) Wild bird indicators: using composite population trends of birds as measures of environmental health. Ornithological Science 9: 3-22. 7. BirdLife International (2010) Meeting the 2020 biodiversity targets: action and monitoring based on birds. Cambridge, UK BirdLife International. Available at: http://datazone.birdlife.org/ sowb/sowbpubs#targets2010 8. UN (2015) Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, A/RES/70/1, United Nations. 9. Eurostat (2017) Sustainable development in the European Union. Monitoring report on progress towards the SDGs in an EU context. Luxembourg. Available at: http://ec.europa.eu/eurostat/web/ products-statistical-books/-/ks-04-17-780 10. CBD (2010) Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020, including Aichi Biodiversity Targets. 11. EC (2011) Communication from the Commission: Our life insurance, our natural capital: an EU Biodiversity Strategy to 2020 (COM(2011) 244). Γράφημα 5.2.1 Οι Δείκτες των Κοινών Πουλιών, Αγροτικών Πουλιών και Δασικών Πουλιών στην Ελλάδα για την περίοδο 2007-2016 (Πηγή: ΕΟΕ 2017) 140 120 100 80 60 40 20 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Κοινά ειδή (82) Αγροτικά είδη (38) Δασικά είδη (19) Γράφημα 5.2.2 Οι Δείκτες των Κοινών Πουλιών, Αγροτικών Πουλιών και Δασικών Πουλιών στην Ευρώπη για την περίοδο 1980-2015 (Πηγή: EBCC 2017) 120 100 80 60 40 20 0 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Κοινά ειδή (168) Αγροτικά είδη (39) Δασικά είδη (34) 352 353

Παράρτημα 2.1 Πίνακας Α3 Στατιστικές παράμετροι του υπολογισμού των δεικτών για 173 είδη της Ελλάδας για την περίοδο 2007-2016 με τη χρήση των λογισμικών BirdStats και TRIM (Πηγή: ΕΟΕ 2017) Παράρτημα Α: Δεδομένα Πίνακας Α1 Αριθμός ειδών πουλιών που συνέβαλε στον υπολογισμό κάθε σύνθετου δείκτη για τα κοινά, αγροτικά και δασικά πουλιά στην Ελλάδα (2007-2016) και στην Ευρώπη (1980-2015) (Πηγή: ΕΟΕ 2017 (Ελλάδα) και EBCC/BirdLife/RSPB/CSO 2017 (Ευρώπη) Κλίμακα Ελλάδα Σύνθετος δείκτης Αριθμός ειδών που συμβάλλει στον δείκτη Αριθμός ειδών με αύξουσα τάση Αριθμός ειδών με πτωτική τάση Αριθμός ειδών με σταθερή τάση Αριθμός ειδών με αβέβαιη τάση Κοινά είδη 82 4 7 1 70 Αγροτικά είδη 38 1 4 0 33 Δασικά είδη 19 1 3 1 14 Κωδικός Euring 720 800 820 890 980 1040 Επιστημονική Ονομασία * N Years % Trend 2007-2016 SE Slope Multi Slope LCL UCL Trend Classification Phalacrocorax carbo * 10 9-100 1,1244 0,9838 12,44-0,8 3,1 Αβέβαιη Phalacrocorax aristotelis * 2 8-100 0,989 0,2807-1,1 0,4 1,5 Αβέβαιη Phalacrocorax pygmeus * 3 7-100 5,6162 3,5266 461,62-1,3 12,5 Αβέβαιη Pelecanus crispus * 4 9-100 0,6105 0,4168-38,95-0,2 1,4 Αβέβαιη Ixobrychus minutus * 4 9 4,4 0,6903 0,5107-30,97-0,3 1,7 Αβέβαιη Nycticorax nycticorax * 6 9-100 0,8638 0,2274-13,62 0,4 1,3 Αβέβαιη 1080 Ardeola ralloides * 7 7 0 0,7335 0,2326-26,65 0,3 1,2 Αβέβαιη 1190 Egretta garzetta * 22 10 3589,12 1,2448 0,2191 24,48 0,8 1,7 Αβέβαιη 1220 Ardea cinerea * 30 10 342,37 1,1422 0,1499 14,22 0,8 1,4 Αβέβαιη Κατηγορία είδους (HCBM) 1310 Ciconia nigra * 14 9-100 1,3837 0,3199 38,37 0,8 2,0 Αβέβαιη Κοινά είδη 168 50 69 45 4 1340 Ciconia ciconia 29 9-100 0,8306 0,085-16,94 0,7 1,0 Μέτρια μείωση (p<0.05) * αγροτικό Ευρώπη Αγροτικά είδη 39 6 24 6 3 1440 Platalea leucorodia * 2 5-100 7,3436 32433,49 634,36-63562,3 63577,0 Αβέβαιη 1730 Tadorna tadorna * 5 7 0 3,439 2,7441 243,9-1,9 8,8 Αβέβαιη Δασικά είδη 34 12 13 9 0 1860 Anas platyrhynchos * 3 9-100 0,9579 0,2266-4,21 0,5 1,4 Αβέβαιη 2310 Pernis apivorus * 5 9-100 0,8212 0,2033-17,88 0,4 1,2 Αβέβαιη 2380 Milvus migrans * 2 3 0 1,9763 3,8687 97,63-5,6 9,6 Αβέβαιη Πίνακας Α2 Υπολογισμός γεωμετρικού μέσου των δεικτών των ειδών των κοινών πουλιών στην Ελλάδα (2007-2016) (Πηγή: ΕΟΕ 2017) 2510 Gyps fulvus * 3 7-100 0,8306 0,2382-16,94 0,4 1,3 Αβέβαιη 2560 2600 Circaetus gallicus * 19 10-54,62 1,021 0,2485 2,1 0,5 1,5 Αβέβαιη αγροτοδασικό Circus aeruginosus * 22 9-100 0,9582 0,1439-4,18 0,7 1,2 Αβέβαιη δασικό Κατηγορία ειδών Κοινά είδη (82) Αγροτικά είδη (38) Δασικά είδη (19) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Τάση 100 97,76 99,00 95,05 90,46 74,72 71,07 103,54 81,18 80,19-19,81 100 92,77 90,82 77,30 86,13 74,80 64,43 89,48 62,71 97,38-2,616 100 106,88 113,01 125,36 101,52 90,86 94,24 109,54 107,75 61,85-38,15 2630 Circus pygargus * 12 7 0 0,8436 0,2872-15,64 0,3 1,4 Αβέβαιη 2670 Accipiter gentilis * 5 9-100 0,9055 0,2801-9,45 0,4 1,5 Αβέβαιη 2690 Accipiter nisus * 24 10 18993,49 1,6868 0,3738 68,68 1,0 2,4 Αβέβαιη 2730 Accipiter brevipes * 13 9-100 1,4723 0,5301 47,23 0,4 2,5 Αβέβαιη 2870 Buteo buteo 97 10-41,26 0,9836 0,0405-1,64 0,9 1,1 Αβέβαιη αγροτοδασικό 2880 Buteo rufinus * 10 8 0 0,6086 0,1407-39,14 0,3 0,9 Σημαντική μείωση (p<0,05) * 2920 Aquila pomarina * 1 9-100 0,9659 0,0556-3,41 0,9 1,1 Αβέβαιη 2960 2980 Aquila chrysaetos * 1 5 0 1,0718 0,265 7,18 0,6 1,6 Αβέβαιη Hieraaetus pennatus * 3 5 0 0,6237 0,5642-37,63-0,5 1,7 Αβέβαιη 354 355

Κωδικός Euring 2990 Επιστημονική Ονομασία * N Years % Trend 2007-2016 SE Slope Multi Slope LCL UCL Trend Classification Hieraaetus fasciatus * 1 7-100 0,9908 0,2371-0,92 0,5 1,5 Αβέβαιη Κατηγορία είδους (HCBM) Κωδικός Euring 7160 Επιστημονική Ονομασία * N Years % Trend 2007-2016 SE Slope Multi Slope LCL UCL Trend Classification Clamator glandarius * 4 8 981,37 1,4275 0,7262 42,75 0,0 2,9 Αβέβαιη Κατηγορία είδους (HCBM) 3030 Falco naumanni 18 10-85,33 0,8122 0,2207-18,78 0,4 1,2 Αβέβαιη αγροτικό 3040 Falco tinnunculus 92 10-11,76 0,9891 0,05-1,09 0,9 1,1 Αβέβαιη αγροτικό 3070 Falco vespertinus * 15 8-100 0,6912 0,2271-30,88 0,2 1,1 Αβέβαιη 3100 Falco subbuteo * 7 8-100 0,8138 0,358-18,62 0,1 1,5 Αβέβαιη 3110 Falco eleonorae * 14 10-56,88 0,7306 0,2462-26,94 0,2 1,2 Αβέβαιη 3200 Falco peregrinus 13 10 102,29 1,0225 0,2524 2,25 0,5 1,5 Αβέβαιη 3550 Alectoris chukar * 6 10 59,56 1,0914 0,5988 9,14-0,1 2,3 Αβέβαιη αγροτικό 3570 Alectoris graeca * 2 4 0 0,3638 0,1182-63,62 0,1 0,6 Σημαντική μείωση (p<0,01) ** 3670 Perdix perdix * 9 8-100 1,6569 0,9326 65,69-0,2 3,5 Αβέβαιη αγροτικό 3700 4240 Coturnix coturnix 26 9-100 0,7368 0,1876-26,32 0,4 1,1 Αβέβαιη αγροτικό Gallinula chloropus 9 8-100 1,0642 0,294 6,42 0,5 1,6 Αβέβαιη 4290 Fulica atra * 6 9 0,11 0,4121 0,2036-58,79 0,0 0,8 4550 4590 4650 4690 Σημαντική μείωση (p<0,01) ** Himantopus himantopus * 6 9 131,09 1,1071 0,5616 10,71 0,0 2,2 Αβέβαιη Burhinus oedicnemus 11 10-96,76 0,8487 0,2372-15,13 0,4 1,3 Αβέβαιη Glareola pratincola * 2 3 0 2,0132 2,2847 101,32-2,5 6,5 Αβέβαιη Charadrius dubius 6 9-100 1,0596 0,1154 5,96 0,8 1,3 Αβέβαιη 5010 Calidris minuta * 3 8 0 1,2877 0,7165 28,77-0,1 2,7 Αβέβαιη 5190 Gallinago gallinago * 4 9-100 0,858 0,1899-14,2 0,5 1,2 Αβέβαιη 5540 Tringa glareola * 4 8 0 6,4051 8,6607 540,51-10,6 23,4 Αβέβαιη 5560 Actitis hypoleucos * 4 9-100 1,0398 0,4163 3,98 0,2 1,9 Αβέβαιη 5920 Larus argentatus * 1 5 0 0,9779 0,0815-2,21 0,8 1,1 Αβέβαιη 5926 5927 6050 Larus argentatus michahellis 70 10-11,9 1,0475 0,0603 4,75 0,9 1,2 Αβέβαιη Larus argentatus cachinnans * 7 6 774,56 1,561 0,8234 56,1-0,1 3,2 Αβέβαιη Gelochelidon nilotica * 4 1 0 24,2037 146491,8 2320,37-287099,8 287148,2 Αβέβαιη 6240 Sterna albifrons * 2 8 0 1,6153 1,6258 61,53-1,6 4,8 Αβέβαιη 6650 Columba livia 35 10-85,12 0,8323 0,0842-16,77 0,7 1,0 6700 6840 6870 356 Μέτρια μείωση (p<0,05) * Columba palumbus * 9 10 9179,4 1,5016 0,3598 50,16 0,8 2,2 Αβέβαιη αγροτοδασικό δασικό Streptopelia decaocto 96 10 5,24 1,0136 0,0362 1,36 0,9 1,1 Αβέβαιη αγροτικό Streptopelia turtur 76 10-52,74 0,9573 0,0454-4,27 0,9 1,0 Αβέβαιη αγροτικό 7240 Cuculus canorus 50 10 7,57 1,0287 0,0413 2,87 0,9 1,1 Αβέβαιη δασικό 7350 Tyto alba * 1 2 0 0,5 0,6124-50 -0,7 1,7 Αβέβαιη 7390 Otus scops 13 9-100 0,9017 0,3099-9,83 0,3 1,5 Αβέβαιη 7570 Athene noctua * 37 10 1082,76 1,3793 0,2886 37,93 0,8 1,9 Αβέβαιη αγροτικό 7610 Strix aluco * 2 3 0 1 1,6263 0-2,2 4,2 Αβέβαιη 7670 Asio otus * 2 2 0 1 2,2361 0-3,4 5,4 Αβέβαιη 7780 Caprimulgus europaeus * 4 9 561429,1 2,6227 2,8787 162,27-3,0 8,3 Αβέβαιη 7950 Apus apus 80 10-26,45 0,9916 0,0638-0,84 0,9 1,1 Αβέβαιη αγροτικό 7960 Apus pallidus * 8 10-98,2 0,7467 0,5143-25,33-0,3 1,8 Αβέβαιη 7980 Apus melba 24 10-82,36 0,7097 0,1733-29,03 0,4 1,0 Αβέβαιη αγροτικό 8310 Alcedo atthis * 4 9-100 0,6534 0,4092-34,66-0,1 1,5 Αβέβαιη 8400 Merops apiaster 60 10 822,69 1,133 0,0967 13,3 0,9 1,3 Αβέβαιη αγροτικό 8410 Coracias garrulus * 13 9-100 1,1823 0,5778 18,23 0,0 2,3 Αβέβαιη 8460 Upupa epops 83 10-73,48 0,8854 0,0532-11,46 0,8 1,0 Μέτρια μείωση (p<0,05) * 8480 Jynx torquilla * 5 9-100 1,1233 0,1746 12,33 0,8 1,5 Αβέβαιη 8560 Picus viridis * 11 9-100 2,2094 0,4599 120,94 1,3 3,1 8760 8780 8830 8870 9610 9680 Σημαντική αύξηση (p<0,05) * αγροτικό δασικό Dendrocopos major * 7 9-100 2,5983 0,992 159,83 0,7 4,5 Αβέβαιη δασικό Dendrocopos syriacus 26 9-100 0,9744 0,0636-2,56 0,8 1,1 Αβέβαιη αγροτοδασικό Dendrocopos medius * 4 7-100 1,4645 1,0442 46,45-0,6 3,5 Αβέβαιη Dendrocopos minor 5 9-100 0,9775 0,1681-2,25 0,6 1,3 Αβέβαιη δασικό Melanocorypha calandra 24 10-83,19 0,7702 0,0989-22,98 0,6 1,0 Μέτρια μείωση (p<0,05) * αγροτικό Calandrella brachydactyla 25 10-25,69 0,9314 0,1652-6,86 0,6 1,3 Αβέβαιη αγροτικό 9720 Galerida cristata 90 10-16,14 1,0218 0,0262 2,18 1,0 1,1 Αβέβαιη αγροτικό 9740 Lullula arborea 16 10-15,59 0,9375 0,0697-6,25 0,8 1,1 Αβέβαιη αγροτικό 9760 Alauda arvensis 31 9-100 0,8563 0,1301-14,37 0,6 1,1 Αβέβαιη αγροτικό 9810 Riparia riparia * 18 10-18,83 0,7769 1,1219-22,31-1,4 3,0 Αβέβαιη αγροτικό 9910 Ptyonoprogne rupestris * 4 10 108099,6 2,3367 1,4585 133,67-0,5 5,2 Αβέβαιη 9920 Hirundo rustica 116 10 25,1 0,9926 0,0289-0,74 0,9 1,0 Αβέβαιη αγροτικό 9950 Hirundo daurica 69 10 166,76 1,0829 0,0868 8,29 0,9 1,3 Αβέβαιη αγροτικό 10010 Delichon urbica 86 10 294,25 1,0886 0,049 8,86 1,0 1,2 Αβέβαιη αγροτικό 10050 Anthus campestris 6 10 491,42 1,1723 0,4555 17,23 0,3 2,1 Αβέβαιη 357

Κωδικός Euring Επιστημονική Ονομασία * N Years % Trend 2007-2016 SE Slope Multi Slope LCL UCL Trend Classification Κατηγορία είδους (HCBM) Κωδικός Euring Επιστημονική Ονομασία * N Years % Trend 2007-2016 SE Slope Multi Slope LCL UCL Trend Classification Κατηγορία είδους (HCBM) 10090 Anthus trivialis 15 10-84,15 0,784 0,1889-21,6 0,4 1,2 Αβέβαιη δασικό 10110 Anthus pratensis * 5 5 0 0,8687 0,4574-13,13 0,0 1,8 Αβέβαιη 10120 Anthus cervinus * 2 5 0 0,8796 0,2321-12,04 0,4 1,3 Αβέβαιη 10170 Motacilla flava 48 10-46,61 1,0233 0,0961 2,33 0,8 1,2 Αβέβαιη αγροτικό 10190 Motacilla cinerea * 12 9-100 1,1851 0,2653 18,51 0,7 1,7 Αβέβαιη 10200 Motacilla alba 12 10-37,43 0,9784 0,1438-2,16 0,7 1,3 Αβέβαιη άλλο 10660 10990 11040 11210 11220 Troglodytes troglodytes 14 10-69,85 0,8811 0,2408-11,89 0,4 1,4 Αβέβαιη Erithacus rubecula 13 10 267,11 1,0349 0,0859 3,49 0,9 1,2 Αβέβαιη δασικό Luscinia megarhynchos 79 10 246,07 1,0764 0,0444 7,64 1,0 1,2 Αβέβαιη αγροτικό Phoenicurus ochruros * 2 8 0 0,3627 3,2972-63,73-6,1 6,8 Αβέβαιη Phoenicurus phoenicurus * 2 8-100 0,6579 0,4118-34,21-0,1 1,5 Αβέβαιη 11370 Saxicola rubetra * 41 10-27,94 1,0445 0,1498 4,45 0,8 1,3 Αβέβαιη αγροτικό 11390 11460 11480 11660 Saxicola torquata 40 10-13,02 0,9472 0,0423-5,28 0,9 1,0 Αβέβαιη αγροτικό Oenanthe oenanthe * 21 10-99,71 0,5368 0,1179-46,32 0,3 0,8 Σημαντική μείωση (p<0,01) ** αγροτικό Oenanthe hispanica 19 10-32,29 1,061 0,1009 6,1 0,9 1,3 Αβέβαιη αγροτικό Monticola solitarius 9 10 34,02 1,1314 0,1143 13,14 0,9 1,4 Αβέβαιη αγροτοδασικό 11870 Turdus merula 92 10 9,64 0,9995 0,0201-0,05 1,0 1,0 Σταθερή δασικό 12000 12020 Turdus philomelos 6 9-100 1,116 0,0928 11,6 0,9 1,3 Αβέβαιη δασικό Turdus viscivorus * 4 9-100 0,9564 0,2281-4,36 0,5 1,4 Αβέβαιη δασικό 12200 Cettia cetti 67 10 98,76 1,0856 0,0334 8,56 1,0 1,2 Μέτρια αύξηση (p<0,05) * 12260 Cisticola juncidis 17 9-100 1,1115 0,1053 11,15 0,9 1,3 Αβέβαιη αγροτικό 12430 12500 12510 12530 Acrocephalus schoenobaenus * 6 10 132,74 1,2745 1,4164 27,45-1,5 4,1 Αβέβαιη Acrocephalus palustris 8 9-100 0,9277 0,3486-7,23 0,2 1,6 Αβέβαιη Acrocephalus scirpaceus * 26 10 2014,01 1,3288 0,2579 32,88 0,8 1,8 Αβέβαιη άλλο Acrocephalus arundinaceus 40 9-100 1,2022 0,0828 20,22 1,0 1,4 Μέτρια αύξηση (p<0,05) * 12550 Hippolais pallida 58 10 53,45 1,0248 0,0408 2,48 0,9 1,1 Αβέβαιη δασικό 12580 Hippolais olivetorum 6 9-100 0,9369 0,0876-6,31 0,8 1,1 Αβέβαιη 12650 Sylvia cantillans 28 10-80,6 0,857 0,1194-14,3 0,6 1,1 Αβέβαιη 12670 Sylvia melanocephala 86 10 30,57 1,0256 0,0193 2,56 1,0 1,1 Αβέβαιη αγροτικό 12720 Sylvia hortensis 11 10-27,54 0,8606 0,1584-13,94 0,6 1,2 Αβέβαιη 12740 Sylvia curruca 7 10-89,83 0,8024 0,2455-19,76 0,3 1,3 Αβέβαιη 358 άλλο άλλο 12750 Sylvia communis 51 10-13,78 0,9421 0,0817-5,79 0,8 1,1 Αβέβαιη αγροτοδασικό 12760 Sylvia borin 6 9-100 0,8966 0,2666-10,34 0,4 1,4 Αβέβαιη 12770 Sylvia atricapilla 36 10 193,48 1,1018 0,0505 10,18 1,0 1,2 13070 13080 13110 13120 13350 13480 13490 14370 Μέτρια αύξηση (p<0,05) * δασικό Phylloscopus bonelli * 4 10 617,8 1,1235 0,2332 12,35 0,7 1,6 Αβέβαιη δασικό Phylloscopus sibilatrix * 7 10-99,51 0,5191 0,5377-48,09-0,5 1,6 Αβέβαιη Phylloscopus collybita 19 10 484,89 1,3858 0,2108 38,58 1,0 1,8 Αβέβαιη Phylloscopus trochilus 10 10-18,65 0,9668 0,1829-3,32 0,6 1,3 Αβέβαιη Muscicapa striata 49 10-89,71 0,7923 0,0817-20,77 0,6 1,0 Μέτρια μείωση (p<0,05) * Ficedula albicollis * 3 9-100 1,5296 1,3181 52,96-1,1 4,1 Αβέβαιη Ficedula hypoleuca * 4 7-100 1,0912 1,2493 9,12-1,4 3,5 Αβέβαιη δασικό Aegithalos caudatus 17 9-100 1,098 0,1352 9,8 0,8 1,4 Αβέβαιη δασικό 14400 Parus palustris * 3 6 3484,05 2,1079 1,491 110,79-0,8 5,0 Αβέβαιη 14410 Parus lugubris * 12 9-100 1,3961 0,3396 39,61 0,7 2,1 Αβέβαιη 14420 Parus montanus * 2 8-100 0,8537 10,5293-14,63-19,8 21,5 Αβέβαιη 14540 Parus cristatus * 1 5 0 1 0,352 0 0,3 1,7 Αβέβαιη 14610 Parus ater 5 10-77,43 0,9508 0,1925-4,92 0,6 1,3 Αβέβαιη δασικό 14620 Parus caeruleus 47 10-87,2 0,8311 0,0421-16,89 0,7 0,9 Σημαντική μείωση (p<0,01) ** 14640 Parus major 95 10 67,66 1,0082 0,0273 0,82 1,0 1,1 Αβέβαιη δασικό 14790 Sitta europaea * 5 10-98,78 0,5359 0,1941-46,41 0,2 0,9 Σημαντική μείωση (p<0,05) * 14810 Sitta neumayer 9 10-51,24 0,9448 0,2358-5,52 0,5 1,4 Αβέβαιη 14870 14900 δασικό Certhia brachydactyla 5 9-100 1,2545 0,1769 25,45 0,9 1,6 Αβέβαιη δασικό Remiz pendulinus 12 9-100 1,1559 0,1282 15,59 0,9 1,4 Αβέβαιη δασικό 15080 Oriolus oriolus 44 10-46,52 0,9232 0,0482-7,68 0,8 1,0 Αβέβαιη δασικό 15150 Lanius collurio 51 9-100 0,9899 0,0446-1,01 0,9 1,1 Αβέβαιη αγροτικό 15190 Lanius minor 30 10 398,37 1,1711 0,1174 17,11 0,9 1,4 Αβέβαιη αγροτικό 15200 Lanius excubitor * 5 8 0 0,4444 0,2558-55,56-0,1 0,9 Σημαντική μείωση (p<0,05) * 15230 Lanius senator 69 10 64,95 1,0287 0,0506 2,87 0,9 1,1 Αβέβαιη αγροτικό 15240 Lanius nubicus * 2 9-100 1,4656 4,727 46,56-7,8 10,7 Αβέβαιη 15390 Garrulus glandarius 53 10-27,39 0,9848 0,0552-1,52 0,9 1,1 Αβέβαιη δασικό 15490 Pica pica 100 10 7 0,9979 0,0305-0,21 0,9 1,1 Αβέβαιη αγροτικό 359

Κωδικός Euring Επιστημονική Ονομασία * N Years % Trend 2007-2016 SE Slope Multi Slope LCL UCL Trend Classification Κατηγορία είδους (HCBM) 15600 Corvus monedula 22 9-100 0,8244 0,1143-17,56 0,6 1,0 Αβέβαιη αγροτικό 15630 Corvus frugilegus * 3 6 0 5,2579 9,1759 425,79-12,7 23,2 Αβέβαιη 15670 Corvus corone 109 10 97,57 1,0426 0,0275 4,26 1,0 1,1 Αβέβαιη αγροτικό 15720 Corvus corax * 19 10 1332,36 1,3893 0,192 38,93 1,0 1,8 Μέτρια αύξηση (p<0,05) * αγροτοδασικό 15820 Sturnus vulgaris 43 10-66,87 0,9383 0,1247-6,17 0,7 1,2 Αβέβαιη αγροτικό 15910 15920 Passer domesticus 114 10-1,87 1,0182 0,0241 1,82 1,0 1,1 Αβέβαιη αγροτικό Passer hispaniolensis 38 9-100 0,8682 0,2574-13,18 0,4 1,4 Αβέβαιη αγροτικό 15980 Passer montanus * 38 9-100 1,2049 0,0946 20,49 1,0 1,4 16040 Μέτρια αύξηση (p<0,05) * Petronia petronia * 1 3 0 0,6667 0,2003-33,33 0,3 1,1 Αβέβαιη αγροτικό 16360 Fringilla coelebs 71 10 34,76 1,0164 0,0223 1,64 1,0 1,1 Αβέβαιη δασικό 16400 Serinus serinus 34 10-25,22 0,9302 0,0688-6,98 0,8 1,1 Αβέβαιη αγροτοδασικό 16490 Carduelis chloris 83 10 0 0,968 0,0299-3,2 0,9 1,0 Αβέβαιη αγροτικό 16530 16600 17170 18570 Carduelis carduelis 91 10-58,52 0,8983 0,0364-10,17 0,8 1,0 Carduelis cannabina * 28 10 807,55 1,3585 0,1513 35,85 1,1 1,7 Μέτρια μείωση (p<0,01) ** Σημαντική αύξηση (p<0,05) * Coccothraustes coccothraustes * 4 9-100 1,8363 155,1707 83,63-302,3 306,0 Αβέβαιη Emberiza citrinella * 4 4 0 1,2625 1,5298 26,25-1,7 4,3 Αβέβαιη 18580 Emberiza cirlus 58 10 504,04 1,2778 0,0742 27,78 1,1 1,4 18660 Σημαντική αύξηση (p<0,01) ** αγροτικό αγροτικό αγροτικό Emberiza hortulana * 7 9-100 0,7991 0,1434-20,09 0,5 1,1 Αβέβαιη αγροτικό 18680 Emberiza caesia * 4 10 529,36 1,1934 0,7051 19,34-0,2 2,6 Αβέβαιη 18770 18810 18820 Emberiza schoeniclus * 1 2 0 2 1,7321 100-1,4 5,4 Αβέβαιη Emberiza melanocephala 65 10-13,38 0,9502 0,0268-4,98 0,9 1,0 Αβέβαιη αγροτικό Miliaria calandra 75 10 6,13 0,9974 0,0404-0,26 0,9 1,1 Αβέβαιη αγροτικό Υπόμνημα Πίνακα Κωδικός Euring: O μοναδικός κωδικός κάθε είδους σύμφωνα με την European Union for Bird Ringing EURING. Επιστημονική Ονομασία: Σύμφωνα με το BirdStats. (*): Τα είδη που αφαιρέθηκαν από τον υπολογισμό των σύνθετων δεικτών. Ν: Tο μέγεθος του δείγματος (αριθμός δειγματοληπτικών επιφανειών όπου το είδος καταγράφηκε). Years: Αριθμός ετών για τα οποία έχει υπολογιστεί ο δείκτης ανά είδος. % Trend: Συνολική ποσοστιαία τάση (2007-2016). 2007-16: Συνολική Εκτιμώμενη Κλίση- η διαφορά της τάσης ανάμεσα στο πρώτο και το τελευταίο έτος της χρονικής περιόδου (2007-2016). SE Slope: Tο τυπικό σφάλμα της Συνολικής Εκτιμώμενης Κλίσης. Multi Slope: Μέση ετήσια ποσοστιαία μεταβολή (%). LCL: Κατώτερο Διάστημα Εμπιστοσύνης. UCL: Ανώτερο Διάστημα Εμπιστοσύνης. Trend Classification: Κατηγορία τάσης. Κατηγορία είδους HCBM: Κατηγορία είδους με βάση την κατάταξη της ΕΟΕ (http://www.ornithologiki.gr/page_in.php?tid=79443) 360 Παράρτημα Β: Μεταδεδομένα Πηγή δεδομένων ΕΟΕ (2017) Πορτόλου Δ. Εκτίμηση του Δείκτη Αγροτικών Ειδών 2007-2016. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, αδημοσίευτη αναφορά. EBCC/BirdLife/RSPB/CSO (2017) Available at: http://www. ebcc.info/index.php?id=638&resultset=publish2017&indik% 5BE_C_All%5D=1&indik%5BE_C_Fa%5D=1&indik%5BE_C_ Fo%5D=1 Χωρική έκταση: Ελλάδα Περίοδος: 2007-2016 Μεθοδολογία: Τα πρωτογενή δεδομένα συλλέχθηκαν στο πλαίσιο του Προγράμματος Παρακολούθησης των Κοινών Ειδών Πουλιών της Ελλάδας (HCBM - Hellenic Common Bird Monitoring) το οποίο υλοποιείται από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία από το 2007 με τη συμμετοχή εθελοντών. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει πεντάλεπτες καταγραφές αναπαραγόμενων ειδών πουλιών δύο φορές την Άνοιξη σε 15 σημεία κανονικής κατανομής εντός τετραγώνου 2x2 km, με βάση το σχετικό πρωτόκολλο δειγματοληψίας [1]. Η εξαγωγή των τάσεων κάθε είδους έγινε με τη μορφή ποσοστού των ατόμων που καταγράφηκαν το εν λόγω έτος ως προς το έτος αναφοράς έναρξης του προγράμματος (2007). Έτσι, η τιμή των τάσεων εκφράζει τη συνολική μεταβολή κατά τη διάρκεια μιας περιόδου 10 ετών. Η ανάλυση των δεδομένων πραγματοποιήθηκε με τη χρήση των λογισμικών TRIM (Trends and Indices for Monitoring data) και BirdStats, με βάση τις προδιαγραφές της EBCC (http://www.ebcc.info/ trim.html). Μέσα από το πρόγραμμα TRIM υπολογίστηκε η πολλαπλασιαστική τάση (multiplicative trend), δηλαδή η μέση ποσοστιαία μεταβολή ανά έτος του κάθε είδους. Η Συνολική Εκτιμώμενη Κλίση μετατρέπεται σε Μέση Ετήσια Ποσοστιαία Μεταβολή ως εξής: [(Συνολική Εκτιμώμενη Κλίση 1) * 100]. Στο πρόγραμμα TRIM υπολογίστηκε επίσης το τυπικό σφάλμα (standard error) της Συνολικής Εκτιμώμενης Κλίσης. Μέσω του τυπικού σφάλματος υπολογίστηκε το Κατώτερο και Ανώτερο Διάστημα Εμπιστοσύνης (Lower and Upper Confidence Interval), για να αποφασιστεί εάν θα συμπεριληφθεί κάποιο είδος στον δείκτη ή όχι. Δείκτες με μικρή ακρίβεια και μεγάλη διακύμανση εξαιρέθηκαν από τους υπολογισμούς. Χρησιμοποιώντας το αποτέλεσμα της τάσης και το 95% διάστημα εμπιστοσύνης, η τάση κάθε είδους μετατράπηκε με το πρόγραμμα TRIM σε μια από τις έξι προκαθορισμένες κατηγορίες τάσης: (α) Σημαντική αύξηση αυξάνει σημαντικά πάνω από 5% ανά έτος (5% σημαίνει διπλασιασμός της αφθονίας μέσα σε 15 έτη). Κριτήριο: Κατώτερο Διάστημα Εμπιστοσύνης > 1.05. (β) Μέτρια αύξηση αυξάνει σημαντικά, αλλά όχι στατιστικώς σημαντικά πάνω από 5% ανά έτος. Κριτήριο: 1.00 < Κατώτερο Διάστημα Εμπιστοσύνης < 1.05. (γ) Σταθερό δεν παρατηρείται στατιστικώς σημαντική αύξηση ή μείωση, και είναι σίγουρο πως οι τάσεις είναι χαμηλότερες από 5% ανά έτος. Κριτήριο: διάστημα εμπιστοσύνης εσωκλείει 1.00 αλλά το Κατώτερο Διάστημα Εμπιστοσύνης > 0,95 και το Ανώτερο Διάστημα Εμπιστοσύνης < 1.05. (δ) Αβέβαιο - δεν παρατηρείται στατιστικώς σημαντική αύξηση ή μείωση, αλλά δεν είναι σίγουρο πως οι τάσεις είναι χαμηλότερες από 5% ανά έτος. Κριτήριο: διάστημα εμπιστοσύνης εσωκλείει 1.00 αλλά το Κατώτερο Διάστημα Εμπιστοσύνης < 0,95 ή το Ανώτερο Διάστημα Εμπιστοσύνης > 1.05. (ε) Μέτρια μείωση σημαντική μείωση, αλλά όχι στατιστικώς σημαντικά πάνω από 5% ανά έτος. Κριτήριο: 0,95 < Ανώτερο Διάστημα Εμπιστοσύνης < 1.00., (στ) Σημαντική μείωση σημαντική μείωση πάνω από 5% ανά έτος (5% σημαίνει μείωση της αφθονίας στο μισό μέσα σε 15 έτος). Κριτήριο: Ανώτερο Διάστημα Εμπιστοσύνης < 0,95. Εάν η τάση του είδους έχει ταξινομηθεί ως «αβέβαιη» και εάν η τιμή της τάσης του είναι >200% ή <5%, τότε τα δεδομένα θεωρούνται αμφίβολης αξιοπιστίας και ελέγχονται αναλυτικά. Για την παραγωγή σύνθετων δεικτών λαμβάνεται ο μέσος όρος των δεικτών αντί της αφθονίας έτσι ώστε να προσδίδεται ίση βαρύτητα στους παραγόμενους δείκτες. Στον υπολογισμό χρησιμοποιούνται γεωμετρικοί μέσοι όροι (geomean) αντί για αριθμητικοί. Τα είδη που συμπεριλαμβάνονται στον υπολογισμό των σύνθετων δεικτών έχουν τοποθετηθεί σε κατηγορίες ανάλογα με τα ενδιαιτήματα που κυρίως χρησιμοποιούν για φώλιασμα και τροφοληψία. Η κατηγοριοποίηση που χρησιμοποιήθηκε στο Δείκτη ακολουθεί την κατηγοριοποίηση του PECBMS για τη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή. Η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία έχει προσαρμόσει την κατηγοριοποίηση της Μεσογειακής Βιοεωγραφικής Περιοχής για τον εθνικό κατάλογο των ειδών του προγράμματος HCBM και περιλαμβάνει 83 είδη, από τα οποία 47 είναι Αγροτικά, 24 είναι Δασικά, 8 είναι Αγροδασικά και 4 είδη κατατάσσονται ως Άλλα (Πίνακας Α3). Εξ αυτών χρησιμοποιήθηκαν για το Δείκτη 82 Κοινά είδη, εκ των οποίων 38 Αγροτικά είδη και 19 Δασικά είδη. Περισσότερες πληροφορίες για το πρωτόκολλο καταγραφής των πληθυσμών των ειδών και των αναλύσεων, όπως και για την αξιοπιστία του δείκτη είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα του EBCC [2]. 361

2.2. Είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος Ονομασία δείκτη: Είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος Κατηγορία: Προστασία της Φύσης & Βιοποικιλότητας Τύπος δείκτη: Κατάσταση Υποδείκτες: (α) Είδη της Οδηγίας για τους Οικοτόπους, (β) Είδη ορνιθοπανίδας της Οδηγίας των Πτηνών Συγγραφείς: Β. Χρυσοπολίτου 1, Έ. Χατζηχαραλάμπους 1, Β. Κατή 2 1 Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας - Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων/Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) 2 Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ορισμός δείκτη Ο δείκτης παρουσιάζει τις αλλαγές και τις τάσεις στα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα και περιλαμβάνει δύο υποδείκτες: (α) τα είδη που περιλαμβάνονται στα Παραρτήματα ΙΙ, IV και V της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ (Οδηγία για τους Οικοτόπους): αξιολογείται η κατάσταση διατήρησης και η τάση αυτής, των ειδών για τη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MED) και για τη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED), και (β) τα είδη ορνιθοπανίδας που περιλαμβάνονται στo Παραρτήμα Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ (Οδηγία για τα Πτηνά): αξιολογείται η τάση των πληθυσμών (και του εύρους εξάπλωσης για τα αναπαραγόμενα). Ο δείκτης βασίζεται σε δεδομένα που συλλέγονται στο πλαίσιο των υποχρεώσεων υποβολής εκθέσεων για την εφαρμογή των δύο οδηγιών (άρθρο 17 της Οδηγίας για τους Οικοτόπους και άρθρο 12 της Οδηγίας για τα Πτηνά). Αξία δείκτη & σύνδεση με περιβαλλοντική πολιτική Ο δείκτης συνδέεται άμεσα με την εφαρμογή των Οδηγιών για τους Οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ) και για τα Πτηνά (2009/147/ ΕΚ), οι οποίες και αποτελούν τους πυλώνες της Ευρωπαϊκής περιβαλλοντικής πολιτικής για τη διατήρηση της φύσης και της βιοποικιλότητας. Συμβάλλει δε στην περαιτέρω ανάπτυξη πολιτικών και δράσεων για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο δείκτης συνδέεται με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Developments Goals-SDGs) της Ατζέντας 2030 και ειδικότερα με τον Στόχο 14: «Ζωή στο Νερό - Προστατεύουμε και χρησιμοποιούμε με βιώσιμο τρόπο τους ωκεανούς, τις θάλασσες και τους θαλάσσιους πόρους για βιώσιμη ανάπτυξη» και τον Στόχο 15 «Ζωή στη Στεριά Προωθούμε τη βιώσιμη χρήση των χερσαίων οικοσυστημάτων και δασών, καταπολεμούμε την ερημοποίηση, αναστρέφουμε την υποβάθμιση του εδάφους και της βιοποικιλότητας» [1]. Ο δείκτης Πολιτική EU GR SEBI Στόχος SDG 14, 15 Aichi 5, 6, 7, 11, 12 1, 3, 6 2.1, 2.2 03 συνδέεται επίσης με τον 5 ο, 6 ο και 7 ο στόχο του Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 (στόχοι Aichi), οι οποίοι ανήκουν στον Β Στρατηγικό Στόχο περί μείωσης των άμεσων πιέσεων στη βιοποικιλότητα και αφορούν αντίστοιχα στη μείωση του ρυθμού απώλειας των φυσικών οικοτόπων, στην αειφορική διαχείριση των αποθεμάτων ψαριών και ασπόνδυλων οργανισμών και υδρόβιων φυτών και στην αειφορική διαχείριση των περιοχών που χρησιμοποιούνται για τη γεωργία, τις υδατοκαλλιέργειες και τη δασοπονία [2]. Επίσης συνδέεται με τον 11 ο και 12 ο στόχο του Στρατηγικού Σχεδίου, οι οποίοι ανήκουν στον Στρατηγικό Στόχο C περί βελτίωσης της κατάστασης της βιοποικιλότητας και αφορούν αντίστοιχα στην προστασία των χερσαίων περιοχών, των εσωτερικών υδάτων, των παράκτιων και θαλάσσιων περιοχών μέσω συστήματος προστατευόμενων περιοχών, και στην αποτροπή της εξαφάνισης των γνωστών απειλούμενων ειδών μέχρι το 2020 [2]. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, o δείκτης συμβάλλει στην επίτευξη του 1ου γενικού στόχου της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2020 για τη «Διατήρηση και αποκατάσταση της φύσης» και ειδικότερα στην επίτευξη του ειδικού στόχου 1 σύμφωνα με τον οποίο «μέχρι το 2020 και σε σύγκριση με τις τρέχουσες εκτιμήσεις: (i) να έχουν αυξηθεί οι διενεργούμενες βάσει της Οδηγίας για τους Οικοτόπους εκτιμήσεις ενδιαιτημάτων και εκτιμήσεις ειδών, από τις οποίες προκύπτει βελτιωμένη κατάσταση διατήρησης, κατά 100% και 50%, αντίστοιχα, και (ii) να έχουν αυξηθεί κατά 50% οι διενεργούμενες βάσει της Οδηγίας για τα πτηνά εκτιμήσεις ειδών από τις οποίες προκύπτει σταθερή ή βελτιωμένη κατάσταση». Επιπλέον, συνάδει με τον 3 ο και 6 ο ειδικό στόχο, περί της συμβολής της γεωργίας και της δασοκομίας στη διατήρηση και ενίσχυση της βιοποικιλότητας, και περί της συμβολής της ΕΕ στην αποτροπή της απώλειας βιοποικιλότητας παγκοσμίως, αντίστοιχα [3]. Σε εθνικό επίπεδο, ο δείκτης συμβάλλει στην επίτευξη των στόχων της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα και ιδιαίτερα των ειδικών στόχων 2.1. «Διατήρηση ειδών και τύπων οικοτόπων στα Ελληνικά χερσαία και θαλάσσια οικοσυστήματα με στόχο την αειφορία» και 2.2 «Αποκατάσταση σημαντικών ειδών και οικοτόπων της χώρας» [4]. Ο δείκτης συνδέεται επίσης με την εφαρμογή των Οδηγιών 92/43/ΕΟΚ και 2009/147/ ΕΚ και την εναρμονιστική εθνική νομοθεσία [για την 92/43/ ΕΟΚ: ΚΥΑ 33318/3028/11-12-1998 (ΦΕΚ 1289/Β/28-12-98) και ΚΥΑ Η.Π. 14849/853/Ε103/4-4-2008 (ΦΕΚ 645/Β/11-4-08). Για την 2009/147/ΕΚ:ΥΑ 414985/29-11-85 (ΦΕΚ Β 757), KYA H.Π. 37338/1807/E.103/1-9-10 (ΦΕΚ 1495/B/6-9-10), ΚΥΑ Η.Π. 8353/276/Ε103/17-2-2012 (ΦΕΚ 415/Β/23-2-2012)]. Συνδέεται επιπλέον με τον Νόμο 3937/2011 (ΦΕΚ 60/Α/31-03-2011) «Διατήρηση της βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις» και το θεσμικό πλαίσιο της Στρατηγικής Περιβαλλοντικής Εκτίμησης, όπως αυτό καθορίζεται στην ΚΥΑ 107017/28.8.2006 (ΦΕΚ 1225/Β/5-9-2006). Τέλος, ο δείκτης συνιστά τον δείκτη SEBI 03 (Species of European interest) [5], ο οποίος παράγει μετρήσιμα και συγκρίσιμα αποτελέσματα μεταξύ των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης [6,7]. Κύρια ερωτήματα πολιτικής Ποιά είναι η κατάσταση των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα και ποιές οι τάσεις αυτής; Έχει επιτύχει η εφαρμογή της Οδηγίας για τους Οικοτόπους και της Οδηγίας για τα Πτηνά να βελτιώσει την κατάσταση των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα; Κύρια μηνύματα (α) Είδη ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Οδηγίας για τους Οικοτόπους Η σημασία της Ελλάδας για τη διατήρηση του Ευρωπαϊκού φυσικού κεφαλαίου είναι μεγάλη, καθώς φιλοξενεί 301 είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος (των Παραρτημάτων ΙΙ, IV και V της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ). Από αυτά, τα 284 είδη ανήκουν στη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MED) και τα 20 είδη ανήκουν στη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED) (τρία είδη ιχθυοπανίδας απαντούν σε αμφότερες τη MED και τη MMED). Σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV) βρίσκεται περίπου το 33% του συνόλου των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα, ποσοστό που αποδίδεται ολόκληρο στα είδη της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MED). Η κατάσταση στη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (ΜMED) δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντική, καθώς κανένα από τα 20 είδη δεν βρίσκεται σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV). Συνολικά στην Ελλάδα, η πλειονότητα των αμφιβίων και των ερπετών (ποσοστό 76,5% και 72%, αντίστοιχα) βρίσκεται σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV). Το ίδιο ισχύει για σημαντικό αριθμό των ειδών αγγειόφυτων (ποσοστό 35,5%). Τα μεγαλύτερα ποσοστά ειδών σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2) συγκεντρώνουν τα αρθρόποδα (91%), τα είδη ιχθυοπανίδας (63%), τα θηλαστικά (55%) και τα αγγειόφυτα (50%). Η Ελλάδα φαίνεται ότι βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη όσον αφορά στην κατάσταση διατήρησης των ειδών που φιλοξενεί, καθώς συγκεντρώνει μεγαλύτερο ποσοστό ειδών σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV) και μικρότερο ποσοστό ειδών σε Μη Ικανοποιητική - Κακή κατάσταση διατήρησης (U2). Από τη σύγκριση της κατάστασης διατήρησης των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος μεταξύ των δύο διαδοχικών Εθνικών Εκθέσεων (για τις περιόδους αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014) προκύπτει αξιοσημείωτη μεταβολή σε ό,τι αφορά στη βελτίωση της γνώσης (μείωση του ποσοστού των ειδών σε Άγνωστη κατάσταση διατήρησης ΧΧ), κυρίως στη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (ΜΕD). (β) Είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Οδηγίας για τα Πτηνά Στην Ελλάδα απαντούν 292 είδη ορνιθοπανίδας Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, 253 εκ των οποίων αναπαράγονται (Β Breeding) στη χώρα μας. Οι βραχυπρόθεσμες τάσεις (περίοδος 2001-2012) καταγράφονται ως σταθερές (=) για το 66% του πληθυσμού των πτηνών που αναπαράγονται ή/και διαχειμάζουν στη χώρα μας. Οι μακροπρόθεσμες τάσεις (περίοδος 1980-2012) του πληθυσμού των αναπαραγόμενων και διαχειμαζόντων πτηνών καταγράφονται σε ίσα περίπου ποσοστά σταθερές (=) (36%) και άγνωστες (x) (33%). Τόσο οι βραχυπρόθεσμες όσο και οι μακροπρόθεσμες τάσεις του εύρους εξάπλωσης των αναπαραγόμενων (B) πτηνών, έχουν καταγραφεί ως άγνωστες (x) για το σύνολο των πτηνών που απαντούν στην Ελλάδα. 362 363

Κύρια αξιολόγηση (α) Είδη της Οδηγίας για τους Οικοτόπους Αριθμός είδων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Ελλάδας Η Ελλάδα φιλοξενεί έναν μεγάλο αριθμό ειδών που χρήζουν προστασίας σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον επικαιροποιημένο εθνικό κατάλογο των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, ο οποίος συνοδεύει την 3 η Εθνική Έκθεση υπό το άρθρο 17 της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, στην Ελλάδα απαντούν 301 είδη (των Παραρτημάτων ΙΙ, IV και V της ανωτέρω Οδηγίας), τα οποία κατανέμονται σε εννέα ταξινομικές ομάδες. Πρόκειται για 63 είδη χλωρίδας (ένα βρυόφυτο και 62 αγγειόφυτα), 46 είδη ασπονδύλων (35 αρθρόποδα, οκτώ μαλάκια και τρία της ομάδας Άλλα ασπόνδυλα), 65 είδη ιχθυοπανίδας, 17 είδη αμφιβίων, 50 είδη ερπετών και 60 είδη θηλαστικών (Πίνακας 5.2.2). Σε σχέση με τον προηγούμενο εθνικό κατάλογο, δηλαδή αυτόν της 2 ης Εθνικής Έκθεσης (περίοδος αναφοράς 2001-2006) [8], στον επικαιροποιημένο κατάλογο της 3 ης Εθνικής Έκθεσης έχουν προστεθεί 56 νέα είδη και έχουν διαγραφεί 17 είδη. Συγκεκριμένα, προστέθηκαν επτά είδη χλωρίδας, 40 είδη ιχθυοπανίδας, τέσσερα είδη αμφιβίων, δύο είδη ερπετών και τρία είδη θηλαστικών. Σημειώνεται πως ο μεγάλος αριθμός ειδών ιχθυοπανίδας που προστέθηκαν στον Εθνικό Κατάλογο οφείλεται κυρίως σε αλλαγές στην ταξινομική των ειδών, σε σχέση με την προηγούμενη Έκθεση (για παράδειγμα, ένα είδος για το οποίο είχε υποβληθεί ένα έντυπο αναφοράς κατά την προηγούμενη περίοδο, έχει διαιρεθεί σε υποείδη για τα οποία υποβλήθηκαν ξεχωριστά έντυπα αναφοράς κατά την τελευταία περίοδο). Τέλος, από τον επικαιροποιημένο κατάλογο της 3 ης Εθνικής Έκθεσης έχουν διαγραφεί 17 είδη, καθώς θεωρείται πλέον επιβεβαιωμένη η απουσία τους από τη χώρα (τέσσερα είδη χλωρίδας, ένα μαλάκιο, 11 είδη ιχθυοπανίδας και ένα είδος ερπετού). Από τα 301 είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα, τα 284 ανήκουν στη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MED) και τα υπόλοιπα 20 στη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED). Σημειώνεται ότι τρία είδη ιχθυοπανίδας (Acipenser stellatus, A. sturio και Petromyzon marinus) απαντούν τόσο στα εσωτερικά ύδατα (MED) όσο και στη θαλάσσια περιοχή της Ελλάδας (MMED). Στο Παράρτημα Α παρατίθενται αναλυτικά τα είδη και η κατάσταση διατήρησής τους στις δυο βιογεωγραφικές περιοχές (Πίνακας Α1, σελ 370). Κατάσταση διατήρησης και τάσεις ειδών Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή MED Από τα 284 είδη της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD), τα 100 (35%) βρίσκονται σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV), ενώ 149 είδη βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (53%), με 30 είδη να αξιολογούνται ως ευρισκόμενα σε Κακή κατάσταση (U2) και τα λοιπά 119 να αξιολογούνται ως ευρισκόμενα σε Ανεπαρκή κατάσταση διατήρησης (U2). Τέλος, η κατάσταση διατήρησης 35 ειδών (ποσοστό 12%) παραμένει Άγνωστη (ΧΧ) (Γράφημα 5.2.3). Όσον αφορά την τάση των 149 ειδών που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2), αυτή καταγράφεται ως Μη Ικανοποιητική αλλά βελτιούμενη (+) για μόλις τρία από αυτά, σταθερή (=) για 18 είδη, επιδεινούμενη (-) για 48 είδη, ενώ για 80 είδη η τάση είναι άγνωστη (x) (Γράφημα 5.2.4). Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή - MMED Αναφορικά με τα 20 είδη της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MMED), 14 είδη βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2) (ποσοστό 70%), ενώ η κατάσταση διατήρησης έξι ειδών παραμένει Άγνωστη (ΧΧ). Αξίζει να σημειωθεί πως κανένα είδος της θαλάσσιας περιοχής δεν βρίσκεται σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV) (Γράφημα 5.2.5). Η δε τάση των 14 ειδών που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάστασης διατήρησης (U1 και U2) εμφανίζεται επιδεινούμενη (-) για τα περισσότερα από αυτά (για 11 είδη ποσοστό 55%) (Γράφημα 5.2.6). Γράφημα 5.2.3 Κατάσταση διατήρησης των 284 ειδών της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD) που απαντούν στην Ελλάδα, σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 12% 11% 35% 42% Γράφημα 5.2.5 Κατάσταση διατήρησης των 20 ειδών της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΜΕD) που απαντούν στην Ελλάδα, σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 0% Γράφημα 5.2.4 Τάσεις για τα 149 είδη της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD) που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2), σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 28% 12% 17% Γράφημα 5.2.6 Τάσεις για τα 14 είδη της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΜΕD) που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2), σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 0% 5% 5% 7% 35% 1% 30% 35% 30% Πίνακας 5.2.2 Αριθμός ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα, ανά ταξινομική ομάδα και ανά βιογεωγραφική περιοχή (ΜED: Μεσογειακή, MMED: Θαλάσσια Μεσογειακή) (κατάλογος 3 ης Εθνικής Έκθεσης) (Πηγή: EEA 2015) 5% Βιογεωγραφική Περιοχή Ταξινομική ομάδα Αριθμός ειδών MED MMED Χλωρίδα 63 63 0 35% 55% Ασπόνδυλα 46 41 5 Ιχθυοπανίδα 65 65 3 Αμφίβια 17 17 0 Ερπετά 50 47 3 Θηλαστικά 60 51 9 Σύνολο 301 284 20 Ικανοποιητική (FV) Μη ικανοποιητική -Ανεπαρκής (U1) Μη ικανοποιητική -Κακή (U2) Άγνωστη (ΧΧ) Iκανοποιητική Μη ικανοποιητική -Σταθερή (=) Μη ικανοποιητική -Άγνωστη (χ) Μη ικανοποιητική -Βελτιούμενη (+) Μη ικανοποιητική -Επιδεινούμενη (-) Άγνωστη 364 365

Σύγκριση της Ελλάδας με την υπόλοιπη Ευρώπη Η Ελλάδα φαίνεται πως βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη όσον αφορά την κατάσταση διατήρησης των ειδών που φιλοξενεί, καθώς συγκεντρώνει μεγαλύτερο ποσοστό ειδών σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV) (33% έναντι 23%), και μικρότερο ποσοστό ειδών σε Μη Ικανοποιητική - Κακή κατάσταση διατήρησης (U2) (12% έναντι 18%), ενώ τα ποσοστά των ειδών σε Μη Ικανοποιητική - Ανεπαρκή κατάσταση διατήρησης (U1) είναι παρόμοια (41% και 42%, αντίστοιχα) (Γράφημα 5.2.7). Τέλος τα είδη με Άγνωστη κατάσταση διατήρησης (XX) είναι λιγότερα στην Ελλάδα από ότι στην υπόλοιπη Ευρώπη (13% έναντι 17%). Κατάσταση διατήρησης και τάσεις ανά ταξινομική ομάδα ειδών Εξετάζοντας την κατάσταση διατήρησης ανά ταξινομική ομάδα ειδών (κατηγοριοποίηση κατά ΕΙΟΝΕΤ), παρατηρείται ότι σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV) βρίσκεται η πλειονότητα των αμφιβίων και των ερπετών (ποσοστό 76,5% και 72%, αντίστοιχα) και σημαντικός αριθμός των ειδών αγγειόφυτων (ποσοστό 35,5%). Αντιθέτως, τα μεγαλύτερα ποσοστά ειδών σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2) συγκεντρώνουν τα αρθρόποδα (91%), τα είδη ιχθυοπανίδας (63%), τα θηλαστικά (55%) και τα αγγειόφυτα (50%). Τέλος, το μεγαλύτερο ποσοστό ειδών με Άγνωστη κατάσταση διατήρησης (ΧΧ) παρατηρείται στην ομάδα των θηλαστικών (30%). Αναφορικά με τις τάσεις, αυτές καταγράφονται ως άγνωστες (x) ή επιδεινούμενες (-) για την πλειονότητα των ειδών που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2) (Γράφημα 5.2.8). Γράφημα 5.2.7 Ποσοστό ειδών στις διαφορετικές κλάσεις κατάστασης διατήρησης στην Ελλάδα και στην υπόλοιπη Ευρώπη κατά την περίοδο 2007-2012 (2007-2014 για την Ελλάδα) (Πηγή: ΕΟΠ 2015) 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Ικανοποιητική (FV) Μη ικανοποιητική - Ανεπαρκής (U1) Μη ικανοποιητική - Κακή (U2) Άγνωστη (XX) Γράφημα 5.2.8 Κατάσταση διατήρησης ανά ταξινομική ομάδα ειδών που απαντούν στην Ελλάδα, σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Ικανοποιητική (FV) Μη ικανοποιητική -Κακή (U2) Θηλαστικά Ερπετά Αμφίβια Ιχθυοπανίδα Άλλα ασπόνδυλα Μαλάκια Αρθόποδα Αγγειόφυτα Μη Αγγειόφυτα 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Μη ικανοποιητική -Ανεπαρκής (U1) Άγνωστη (ΧΧ) Ελλάδα Ευρώπη Θηλαστικά Ερπετά Αμφίβια Ιχθυοπανίδα Άλλα ασπόνδυλα Μαλάκια Αρθόποδα Αγγειόφυτα Μη Αγγειόφυτα 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Iκανοποιητική Μη ικανοποιητική -Επιδεινούμενη (-) Μη ικανοποιητική -Βελτιούμενη (+) Μη ικανοποιητική -Άγνωστη (χ) Μη ικανοποιητική -Σταθερή (=) Άγνωστη 366 367

Μεταβολή της κατάστασης διατήρησης - Σύγκριση με προηγούμενη Εθνική Έκθεση Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή MED Από τη σύγκριση της κατάστασης διατήρησης των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος μεταξύ των δύο διαδοχικών Εθνικών Εκθέσεων (για τις περιόδους αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014) στη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (ΜΕD), προκύπτει αξιοσημείωτη μεταβολή σε ό,τι αφορά στη βελτίωση της γνώσης. Συγκεκριμένα, το ποσοστό των ειδών σε Άγνωστη κατάσταση διατήρησης (ΧΧ) έχει μειωθεί σημαντικά. Ιδιαίτερα, σε ό,τι αφορά στα είδη ασπονδύλων, αυτά είχαν σχεδόν στο σύνολό τους Άγνωστη κατάσταση διατήρησης κατά τη 2 η Εθνική Έκθεση, ενώ στην παρούσα περίοδο αναφοράς μόνο τρία είδη παρέμειναν σε αυτήν την κατηγορία (Πίνακας Α1, σελ 370). Οι όποιες μεταβολές (Γράφημα 5.2.9) αποδίδονται αποκλειστικά στη βελτίωση της γνώσης και όχι σε πραγματική μεταβολή της κατάστασης διατήρησης των ειδών. Κατά περίπτωση, οι διαφοροποιήσεις αποδίδονται σε παράγοντες που επιτεύχθηκαν στο πλαίσιο εκπόνησης της 3 ης Εθνικής Έκθεσης όπως πιο ακριβή δεδομένα, βελτίωση της γνώσης ή/και στη χρήση διαφορετικών μεθόδων συλλογής και αξιολόγησης δεδομένων. Γράφημα 5.2.9 Μεταβολή της κατάστασης διατήρησης των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD), σε σχέση με την προηγούμενη Εθνική Έκθεση (περίοδοι αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 2007-2014 2001-2006 % 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Σε επίπεδο κράτους μέλους αξιολογούνται μόνον οι τάσεις του πληθυσμού (για τα αναπαραγόμενα και τα διαχειμάζοντα είδη) και του εύρους εξάπλωσης (μόνο για τα αναπαραγόμενα είδη). Οι πληθυσμιακές τάσεις παρουσιάζονται σε δύο κλίμακες: βραχυπρόθεσμα (περίοδος 2001-2012) και μακροπρόθεσμα (περίοδος 1980-2012). Οι βραχυπρόθεσμες τάσεις των πτηνών στην Ελλάδα καταγράφονται ως σταθερές (=) για το 66% του πληθυσμού των πτηνών που αναπαράγονται ή/και διαχειμάζουν στη χώρα μας, ενώ μόνον το 13% του πληθυσμού των ανωτέρω ειδών εμφανίζει αύξηση μέσα στη δωδεκαετία. Τέλος, φθίνουσα καταγράφεται η τάση για το 9% των πτηνών (Γράφημα 5.2.11). Σε ό,τι αφορά στις μακροπρόθεσμες τάσεις (περίοδος 1980-2014) των αναπαραγόμενων και διαχειμαζόντων πτηνών, αυτές καταγράφονται σε ίσα περίπου ποσοστά, σταθερές (=) (36%) και άγνωστες (x) (33%). Επίσης, μακροπρόθεσμα, είναι μεγαλύτερο το ποσοστό των ειδών των οποίων ο πληθυσμός βαίνει αυξανόμενος (20% έναντι 13% που καταγράφηκε για τις βραχυπρόθεσμες τάσεις). Τέλος, φθίνουσα καταγράφεται η τάση για το 11% των πτηνών (Γράφημα 5.2.12). Αναφορικά με τις βραχυπρόθεσμες (2001-2014) και τις μακροπρόθεσμες (1980-2014) τάσεις του εύρους εξάπλωσης των αναπαραγόμενων (B) πτηνών, για τις οποίες υπάρχει υποχρέωση αναφοράς, αυτές έχουν καταγραφεί ως άγνωστες (x) για το σύνολο των ειδών που απαντούν στην Ελλάδα (Πίνακας Α2, σελ 379). Καθώς είναι η πρώτη φορά που τα κράτη μέλη υποβάλλουν αναλυτικά στοιχεία σχετικά με το μέγεθος και τις τάσεις του πληθυσμού και του εύρους εξάπλωσης των πτηνών στην εθνική τους επικράτεια, δεν υπάρχουν προηγούμενα στοιχεία για σύγκριση σε ό,τι αφορά στις μεταβολές των τάσεων. Στην περίπτωση της Ελλάδας, οι όποιες διαφοροποιήσεις ως προς τις μακροχρόνιες τάσεις αποδίδονται κυρίως σε παράγοντες όπως η βελτίωση της ακρίβειας των δεδομένων, η βελτίωση της γνώσης, ή και η χρήση διαφορετικών μεθόδων συλλογής και αξιολόγησης δεδομένων, και πιθανόν να μην αντικατοπτρίζουν πραγματικές πληθυσμιακές τάσεις (Πίνακας Α2, σελ 379). Βιβλιογραφία Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή - MMED Σε μικρότερο βαθμό σε σχέση με τα ανωτέρω, φαίνεται ότι σημειώνεται βελτίωση της γνώσης και στη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED) σε σχέση με την προηγούμενη Έκθεση, καθώς παρατηρείται και σε αυτήν την περίπτωση κάποια μείωση του ποσοστού των ειδών που βρίσκονται σε Άγνωστη κατάσταση διατήρησης (ΧΧ) (Γράφημα 5.2.10). Οι όποιες μεταβολές παρατηρούνται στο διάγραμμα αποδίδονται στη βελτίωση της γνώσης, με εξαίρεση δύο είδη για τα οποία η διαφοροποίηση που εντοπίσθηκε συνιστά πραγματική αλλαγή της κατάστασης διατήρησης. Συγκεκριμένα, πρόκειται για το είδος προτεραιότητας *Monachus monachus (το οποίο παρουσίασε βελτίωση της κατάστασης διατήρησής του) και το είδος Ziphius cavirostris του οποίου η κατάσταση διατήρησης, αντίθετα, επιδεινώθηκε. (β) Είδη ορνιθοπανίδας της Οδηγίας των Πτηνών Αριθμός πτηνών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Ελλάδας Σύμφωνα με τον εθνικό κατάλογο που συνοδεύει την Έκθεση εφαρμογής της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ, υπό το άρθρο 12 (περίοδος αναφοράς 2008-2014), στην Ελλάδα απαντούν 292 είδη ορνιθοπανίδας Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος διατήρησης. Από αυτά, 253 είδη αναπαράγονται (Β Breeding), τα 63 είδη διαχειμάζουν στην Ελλάδα (W Wintering), ενώ τα 28 είναι διερχόμενα (P Passage) (Πίνακας Α2, σελ 379). Βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες τάσεις ειδών Η αξιολόγηση της κατάστασης του πληθυσμού των πτηνών, πραγματοποιείται μόνο σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης και μόνο κατά την τελευταία περίοδο αναφοράς (2008-2012). Η εν λόγω αξιολόγηση βασίσθηκε στα επιστημονικά κριτήρια που καθιερώθηκαν για τον προσδιορισμό του κινδύνου εξαφάνισης από τη Διεθνή Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN) [9]. Συγκεκριμένα, σε Ευρωπαϊκό επίπεδο δίνονται για κάθε είδος πτηνού οι χαρακτηρισμοί «Ασφαλές», «Σχεδόν απειλούμενο, φθίνον ή αποδεκατισμένο», «Απειλούμενο (δηλαδή τρωτό, κινδυνεύον, κρισίμως κινδυνεύον, τοπικά εκλιπόν)» και «Άγνωστο ή μη αξιολογημένο». Γράφημα 5.2.10 Μεταβολή της κατάστασης διατήρησης των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MMED), σε σχέση με την προηγούμενη Εθνική Έκθεση (περίοδοι αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 2007-2014 2001-2006 % 0 10 20 Ικανοποιητική (FV) Μη ικανοποιητική -Ανεπαρκής (U1) Μη ικανοποιητική -Κακή (U2) Άγνωστη (ΧΧ) 30 40 50 60 70 80 90 100 Γράφημα 5.2.11 Βραχυπρόθεσμες τάσεις (2001-2014) του πληθυσμού για τα αναπαραγόμενα (Β) και διαχειμάζοντα (W) πτηνά Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα (Πηγή: ΕΕΑ 2016) 9% Γράφημα 5.2.12 Μακροπρόθεσμες τάσεις (1980-2014) του πληθυσμού για τα αναπαραγόμενα (Β) και διαχειμάζοντα (W) πτηνά Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα (Πηγή: ΕΕΑ 2016) 33% 11% 12% 13% Αυξανόμενη (+) Σταθερή (=) 66% 20% 36% 1. UN (2015) Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, A/RES/70/1, United Nations. 2. CBD (2010) Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020, including Aichi Biodiversity Targets. Available at: https://www.cbd.int/doc/ strategic-plan/2011-2020/aichi-targets-en.pdf 3. EC (2011) Communication from the Commission: Our life insurance, our natural capital: an EU Biodiversity Strategy to 2020 (COM(2011) 244). 4. ΥΠΕΝ (2014) Εθνική στρατηγική για τη βιοποικιλότητα (ΦΕΚ 2383 Β 2014). Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής. Προσβάσιμο από: http://www.ypeka.gr/linkclick.aspx?file ticket=ru%2fdwhjul3o%3d&tabid=237&language=el-gr 5. EEA (2016) Species of European interest. Indicator Assessment Data and Maps (SEBI 003). Available at: https://www.eea.europa. eu/data-and-maps/indicators/species-of-european-interest-2/ assessment 6. ΕΕ (2015) Έκθεση της Επιτροπής προς το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Η κατάσταση της φύσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Βρυξέλλες, 20.5.2015, COM (2015) 219 final. Προσβάσιμο από: http://ec.europa.eu/transparency/regdoc/ rep/1/2015/el/1-2015-219-el-f1-1.pdf 7. ΕΕΑ (2012) Streamlining European biodiversity indicators 2020: Building a future on lessons learnt from the SEBI 2010 process. Available at: https://www.eea.europa.eu/publications/streamliningeuropean-biodiversity-indicators-2020 8. ΕΚΒΑΑ ΜΟΠΠΕΡ (2013) Ελλάδα - Η Κατάσταση του Περιβάλλοντος 2008-2011», Δεκέμβριος 2013. Προσβάσιμο από: http://ekpaa.ypeka.gr/index.php/draseis/ektheseis/item/91-mopperekbba2013 9. IUCN (2001). IUCN Red List Categories and Criteria: version 3.1. IUCN Species Survival Commission. Available at: http://www. iucnredlist.org/technical-documents/categories-and-criteria 368 Φθίνουσα (-) Άγνωστη (x) 369

Παράρτημα 2.2 Παράρτημα Α: Δεδομένα Πίνακας Α1 Κατάλογος των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα (Παραρτήματα ΙΙ, IV και V, Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, για τη Μεσογειακή-MED και Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή-MMED) και η κατάσταση διατήρησής τους, όπως υποβλήθηκε στις δύο Εθνικές Εκθέσεις (περίοδοι αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Χρώματα: Αναφέρονται στην κατάσταση διατήρησης των ειδών Πράσινο: Ικανοποιητική (FV) Πορτοκαλί: Μη Ικανοποιητική Ανεπαρκής (U1) Κόκκινο: Μη Ικανοποιητική Κακή (U2) Γκρι: Άγνωστη (ΧΧ) Σύμβολα: Αναφέρονται στις τάσεις της κατάστασης διατήρησης +: βελτιούμενη -: επιδεινούμενη =: σταθερή x: άγνωστη Σημειώσεις: (1) Με αστερίκο (*) μπροστά από το επιστημονικό όνομα σημειώνονται τα είδη προτεραιότητας του Παραρτήματος ΙΙ. (2) Τα είδη προστέθηκαν στον κατάλογο της Ελλάδας κατά τη σύνταξη και υποβολή της 3 ης Εθνικής Έκθεσης (περίοδος αναφοράς 2007-2014). (3) Τα είδη διαγράφηκαν από τον κατάλογο της Ελλάδας κατά τη σύνταξη και υποβολή της 3 ης Εθνικής Έκθεσης (περίοδος αναφοράς 2007-2014), λόγω τεκμηριωμένης απουσίας τους από τη χώρα. ΧΛΩΡΙΔΑ 2001-2006 2007-2014 Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Παράρτημα MED MED Cypripedium calceolus (3) N/A 23 4103 Dactylorhiza kalopissii (2) II, IV - 24 1834 Fritillaria conica IV x 25 1846 Fritillaria drenovskii IV 26 1845 Fritillaria gussichiae IV x 27 1852 Fritillaria obliqua IV - x 28 1843 Fritillaria rhodocanakis IV 29 1866 Galanthus nivalis (2) V x 30 1657 Gentiana lutea V x 31 4096 Gladiolus palustris (2) II, IV 32 1432 * Globularia stygia II, IV 33 1771 Helichrysum sibthorpii IV - 34 6218 Himantoglossum hircinum ssp. caprinum (2) II, IV ΧΛΩΡΙΔΑ Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Παράρτημα Μη αγγειόφυτα 2001-2006 2007-2014 1 1386 Buxbaumia viridis II x Αγγειόφυτα Anacamptis urvilleana (3) 2 1842 * Androcymbium rechingeri (1) II, IV x 3 1766 * Anthemis glaberrima II, IV 4 1763 Artemisia eriantha V x 5 1748 Asyneuma giganteum x 6 1419 Botrychium simplex II, IV 7 1605 * Bupleurum capillare II, IV x 8 1606 * Bupleurum kakiskalae II, IV + = Carex panormitana (3) 9 1770 * Centaurea alba ssp. heldreichii II, IV 10 1806 * Centaurea attica ssp. megarensis II, IV 11 4080 Centaurea immanuelis-loewii (2) II, IV 12 1776 * Centaurea kalambakensis II, IV x 13 1778 * Centaurea lactiflora II, IV 14 1780 * Centaurea niederi II, IV 15 1799 * Centaurea peucedanifolia II, IV x 16 6198 * Centaurea princeps (ως Centaurea alba ssp. princeps στη 2 η Έκθεση) MED MED II, IV x 17 1901 * Cephalanthera cucullata II, IV x 18 1835 Colchicum cousturieri IV 19 1478 * Consolida samia II, IV 20 1663 * Convolvulus argyrothamnus II, IV x x 21 1786 * Crepis crocifolia II, IV - 22 4082 Crepis pusilla II, IV - 35 1433 * Hypericum aciferum II, IV 36 6194 * Iberis runemarkii (ως Iberis arbuscula στη 2 η Έκθεση) 37 1740 Jankaea heldreichii IV II, IV - 38 1718 * Linaria hellenica II, IV - 39 1725 Lindernia procumbens (2) IV 40 1428 Marsilea quadrifolia II, IV x 41 1697 * Micromeria taygetea II, IV 42 6283 Nepeta argolica ssp. dirphya (ως Nepeta dirphya στη 2 η Έκθεση) 43 1684 * Nepeta sphaciotica II, IV = 44 1904 Ophrys argolica IV II, IV 45 1685 Origanum dictamnus II, IV 46 1481 Paeonia clusii ssp. rhodia II, IV x 47 1482 Paeonia parnassica II, IV 48 1896 Phoenix theophrasti II, IV = 49 1440 Polygonum praelongum II, IV x 50 1739 Ramonda serbica IV 51 4093 Rhododendron luteum II, IV 52 1849 Ruscus aculeatus V 53 1459 * Silene holzmanii II, IV x 54 1463 * Silene orphanidis II, IV 55 1671 Solenanthus albanicus II, IV Spiranthes aestivalis (3) N/A 56 1672 * Symphytum cycladense II, IV 57 6244 Tozzia alpina ssp. carpathica (2) II, IV 58 1732 * Veronica oetaea II, IV 59 1588 Viola athois IV = 60 1590 Viola delphinantha II, IV x 61 1767 Wagenitzia lancifolia IV = 62 1426 Woodwardia radicans II, IV x 63 1436 Zelkova abelicea II, IV x 370 371

ΑΣΠΟΝΔΥΛΑ Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Παράρτημα 2001-2006 2007-2014 MED MMED MED MMED Αρθρόποδα 1 1066 Apatura metis IV - 2 1091 Astacus astacus V - 3 1093 * Austropotamobius torrentium (1) II, V - 4 4011 Bolbelasmus unicornis II, IV x 5 1085 Buprestis splendens II, IV x 6 1078 * Callimorpha quadripunctaria II x 7 4028 Catopta thrips II, IV x 8 1088 Cerambyx cerdo II, IV x 9 4045 Coenagrion ornatum II - 10 4046 Cordulegaster heros II, IV - 11 4032 Dioszeghyana schmidtii II, IV x 12 1074 Eriogaster catax II, IV x 13 1065 Euphydryas aurinia II = 14 1077 Hyles hippophaes IV x 15 1043 Lindenia tetraphylla II, IV - 16 1083 Lucanus cervus II x 17 1060 Lycaena dispar II, IV - 18 1058 Maculinea arion IV = 19 1089 Morimus funereus II x 20 1037 Ophiogomphus cecilia II, IV - 21 1084 * Osmoderma eremita II, IV x 22 1054 Papilio alexanor IV = 23 4053 Paracaloptenus caloptenoides II, IV = 24 1057 Parnassius apollo IV x 25 1056 Parnassius mnemosyne IV 26 4042 Polyommatus eroides II, IV = 27 4022 Probaticus subrugosus II, IV x 28 1076 Proserpinus proserpina IV x 29 4043 Pseudophilotes bavius II, IV = 30 4026 Rhysodes sulcatus II x 31 1087 * Rosalia alpina II, IV x 32 1090 Scyllarides latus V 33 4055 Stenobothrus eurasius II, IV x 34 1040 Stylurus flavipes IV - 35 1053 Zerynthia polyxena IV Μαλάκια Gibbula nivosa (3) Ν/Α 36 1026 Helix pomatia (αμφίβολη παρουσία) V 37 1027 Lithophaga lithophaga IV - 38 1031 Microcondylaea compressa V 39 1028 Pinna nobilis IV - 40 1032 Unio crassus II, IV - 41 1033 Unio elongatulus V - ΑΣΠΟΝΔΥΛΑ Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Παράρτημα 2001-2006 2007-2014 MED MMED MED MMED 42 1014 Vertigo angustior II - 43 1016 Vertigo moulinsiana II - Άλλα ασπόνδυλα 44 1008 Centrostephanus longispinus IV = 45 1001 Corallium rubrum V - 46 1034 Hirudo medicinalis V ΙΧΘΥΟΠΑΝΙΔΑ Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Παράρτημα 1100 1100 2001-2006 2007-2014 MED MED MMED * Acipenser naccarii Επιστημονική επιφύλαξη (considered extinct) (1) (3) N/A N/A * Acipenser naccarii Επιστημονική επιφύλαξη (considered extinct) (1) (3) N/A 1 2488 Acipenser stellatus V x 1 2488 Acipenser stellatus V 2 1101 * Acipenser sturio II, IV + x 2 1101 * Acipenser sturio II, IV 3 5269 4 5268 Alburnus vistonicus (ως Chalcalburnus chalcoides στη 2 η Έκθεση) Alburnus volviticus (ως Chalcalburnus chalcoides στη 2 η Έκθεση) II - II - 5 1103 Alosa fallax II, V - 6 2490 Alosa macedonica II, V 7 5048 Alosa vistonica II, V - - 8 5276 Aphanius almiriensis (ως Aphanius fasciatus στη 2 η Έκθεση) II - 9 1152 Aphanius fasciatus II = 10 1130 Aspius aspius II, V 11 5180 Βarbus albanicus V 12 5261 Barbus balcanicus (2) II, V 5085 Barbus barbus (βεβαιωμένη απουσία από την Ελλάδα) (3) N/A 13 5088 Barbus cyclolepis (2) II, V 14 5089 Barbus euboicus (2) II, V - 15 5090 Βarbus graecus V = 16 5093 Barbus macedonicus V x 17 5094 Barbus peloponnesius (2) II, V 18 5254 Barbus pergamonensis (2) II, V x 1137 Barbus plebejus (βεβαιωμένη απουσία από την Ελλάδα) (3) N/A 19 5095 Barbus prespensis (2) II, V x 20 5256 Barbus sperchiensis (2) II, V 21 5263 Barbus strumicae (2) II, V 372 373

ΙΧΘΥΟΠΑΝΙΔΑ ΙΧΘΥΟΠΑΝΙΔΑ Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Παράρτημα 2001-2006 2007-2014 MED MED MMED Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Παράρτημα 2001-2006 2007-2014 MED MED MMED 22 5312 Cobitis arachthosensis (2) II x 23 5313 Cobitis hellenica (2) II + 24 5310 Cobitis meridionalis (2) II x 25 5308 Cobitis ohridana (2) II x 26 5311 Cobitis puncticulata (2) II x 27 5306 Cobitis punctilineata (2) II - 28 5307 Cobitis stephanidisi (2) II - 29 5299 Cobitis strumicae (2) II 1149 Cobitis taenia (βεβαιωμένη απουσία από την Ελλάδα) (3) N/A 30 1144 Cobitis trichonica II x 31 5309 Cobitis vardarensis (2) II 2494 Coregonus lavaretus (βεβαιωμένη απουσία από την Ελλάδα) (3) N/A 32 5337 Economidichthys pygmaeus (2) II 33 5338 Economidichthys trichonis (2) II 34 5260 Eudontomyzon graecus (2) II 35 2483 Eudontomyzon hellenicus II x 36 5330 Gobio elimeius (2) II - 6143 6145 Gobio kessleri (βεβαιωμένη απουσία από την Ελλάδα) (3) N/A Gobio uranoscopus (βεβαιωμένη απουσία από την Ελλάδα) (3) N/A 37 6292 Knipowitschia goerneri (2) - 38 6293 Knipowitschia milleri (2) x 1155 Knipowitschia panizzae (βεβαιωμένη απουσία από την Ελλάδα) (3) N/A 39 1117 * Ladigesocypris ghigii II = 40 6193 Leuciscus keadicus (2) II - 41 6263 Pelasgus epiroticus (2) II - 42 6291 Pelasgus laconicus (2) II x 43 5336 Pelasgus marathonicus (2) II - 44 6264 Pelasgus prespensis (2) II - 45 5333 Pelasgus stymphalicus (ως Phoxinellus stymphalicus στη 2 η Έκθεση) 46 5279 Pelasgus thesproticus (2) II II x 47 1095 Petromyzon marinus II N/A 47 1095 Petromyzon marinus II 48 5339 49 5340 Rhodeus amarus (ως Rhodeus sericeus amarus στη 2 η Έκθεση) Rhodeus meridionalis (ως Rhodeus sericeus amarus στη 2 η Έκθεση) 50 5344 Rutilus panosi (2) II 51 5342 Rutilus prespensis (2) II x 52 5343 Rutilus ylikiensis (2) II 1146 Sabanejewia aurata (βεβαιωμένη απουσία από την Ελλάδα) (3) N/A 53 5197 Sabanejewia balcanica II - II II 54 5350 Salmo farioides (2) II - 55 5352 Salmo louroensis (2) II - 56 5353 Salmo macedonicus (2) II - 1108 Salmo macrostigma (βεβαιωμένη απουσία από την Ελλάδα) (3) N/A 57 5354 Salmo pelagonicus (2) II - 58 5355 Salmo peristericus (2) II - 59 1121 Scardinius graecus II - 60 1150 Silurus aristotelis II, V 61 5335 Telestes beoticus (2) II x 62 5334 Telestes pleurobipunctatus (ως Phoxinellus pleurobipunctatus στη 2 η Έκθεση) 63 5341 Tropidophoxinellus hellenicus (2) II 64 6289 Tropidophoxinellus spartiaticus (2) = 65 1992 * Valencia letourneuxi II, IV - 5356 Zingel balcanicus (ως Zingel streber στη 2 η Έκθεση) Επιστημονική επιφύλαξη (αμφίβολη N/A N/A παρουσία) (3) II ΑΜΦΙΒΙΑ Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Παράρτημα 2001-2006 2007-2014 1 1188 Bombina bombina ΙΙ, ΙV x 2 1193 Bombina variegata ΙΙ, IV 3 1201 Bufo viridis IV 4 1203 Hyla arborea IV 5 5359 Lyciasalamandra helverseni (ως Mertensiella luschani στη 2 η Έκθεση) MED MED II, IV - - 6 1176 Mertensiella luschani II, IV - 7 1200 Pelobates syriacus IV - 8 5360 Rana bedriagae (2) V 9 5362 Rana cerigensis (2) V - 10 5361 Rana cretensis (2) V x 11 1209 Rana dalmatina IV 12 1208 Rana graeca IV 13 5363 Rana kurtmuelleri (2) V 14 1212 Rana ridibunda V 15 1213 Rana temporaria V 16 1171 Triturus karelinii II, IV 17 5364 Triturus macedonicus (ως Triturus carnifex στη 2 η Έκθεση) II, IV 374 375

ΕΡΠΕΤΑ Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Παράρτημα 1 1276 Ablepharus kitaibelii IV 2 1258 Algyroides moreoticus IV 3 1243 Algyroides nigropunctatus IV 4 5373 5 5372 Anatololacerta anatolica (ως Lacerta anatolica στη 2 η Έκθεση) Anatololacerta oertzeni (ως Lacerta oertzeni στη 2 η Έκθεση) 2001-2006 2007-2014 MED MMED MED MMED 6 1224 * Caretta caretta (1) II, IV - 7 1274 Chalcides ocellatus IV 5368 Chamaeleo africanus (υποβλήθηκε στην 3 η Έκθεση, ωστόσο θα πρέπει να διαγραφεί από τον κατάλογο καθώς δεν το δέχεται η ΕΕ ως νέο είδος Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος) (3) 8 1235 Chamaeleo chamaeleon IV - 9 1227 * Chelonia mydas II, IV - 10 1280 Coluber jugularis IV 11 1286 Coluber najadum IV 12 1284 Coluber viridiflavus (2) 13 1283 Coronella austriaca IV 14 6154 Cyrtodactylus kotschyi (ως Cyrtopodion kotschyi στη 2 η Έκθεση) 15 1223 Dermochelys coriacea IV - 16 6138 Dolichophis caspius (ως Coluber caspius στη 2 η Έκθεση) 17 1282 Eirenis modesta IV 18 1281 Elaphe longissima IV 19 1279 Elaphe quatuorlineata II, IV 20 5194 Elaphe sauromates II, IV 21 1293 Elaphe situla II, IV 22 1220 Emys orbicularis II, IV - 23 1277 Eryx jaculus IV 24 6079 25 6153 Hellenolacerta graeca (ως Lacerta graeca στη 2 η Έκθεση) Hemorrhois nummifer (ως Coluber nummifer στη 2 η Έκθεση) 26 5669 Hierophis gemonensis (2) 27 1261 Lacerta agilis IV 1257 Lacerta danfordi (3) Ν/Α 28 1251 Lacerta trilineata IV 29 1263 Lacerta viridis IV 30 6139 Laudakia stellio (ως Stellio stellio στη 2 η Έκθεση) 31 1296 * Macrovipera schweizeri II, IV = 32 2373 Mauremys rivulata (ως Mauremys caspica στη 2 η Έκθεση) 33 1292 Natrix tessellata IV 34 1271 Ophiomorus punctatissimus IV 35 1269 Ophisaurus apodus IV II - + ΕΡΠΕΤΑ Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Παράρτημα 36 1268 Ophisops elegans IV 37 5375 Podarcis cretensis (ως Podarcis erhardii στη 2 η Έκθεση) 38 1238 Podarcis erhardii IV 39 5376 Podarcis levendis (ως Podarcis erhardii στη 2 η Έκθεση) 40 1239 Podarcis milensis IV 41 1256 Podarcis muralis IV 42 1254 Podarcis peloponnesiaca IV 43 1248 Podarcis taurica IV 44 1289 Telescopus fallax IV IV IV 2001-2006 2007-2014 MED MMED MED MMED 45 1219 Testudo graeca II, IV - 46 1217 Testudo hermanni II, IV - 47 1218 Testudo marginata II, IV - 48 1295 Vipera ammodytes IV 49 1298 Vipera ursinii II, IV = 50 1294 Vipera xanthina IV ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Παράρτημα 2618 Balaenoptera acutorostrata (περιστασιακή παρουσία - δεν υπάρχει υποχρέωση αναφοράς) 1 2621 Balaenoptera physalus IV 2001-2006 2007-2014 MED MMED MED MMED IV N/A N/A 2 1308 Barbastella barbastellus II, IV x 3 1353 Canis aureus V = 4 1352 * Canis lupus (1) II, IV + + 5 1372 Capra aegagrus II, IV 6 1350 Delphinus delphis IV - 7 1342 Dryomys nitedula IV 8 2651 Eptesicus bottae IV x 9 1327 Eptesicus serotinus IV 10 1363 Felis silvestris IV 11 2030 Grampus griseus IV x 12 5365 Hypsugo savii IV 13 1355 Lutra lutra II, IV 14 1361 Lynx lynx II, IV 15 1357 Martes martes V 1345 Megaptera novaeangliae (περιστασιακή παρουσία - δεν υπάρχει υποχρέωση αναφοράς) IV N/A 16 1310 Miniopterus schreibersii II, IV x 17 1366 * Monachus monachus II, IV + 18 1341 Muscardinus avellanarius IV 19 1358 Mustela putorius V 20 2617 Myomimus roachi II, IV 376 377

378 ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Παράρτημα 21 5003 Myotis alcathoe IV 22 5004 Myotis aurascens (KOINH ΑΝΑΦΟΡΑ ΜΕ 1330-Myotis mystacinus) IV 2001-2006 2007-2014 MED MMED MED MMED 23 1323 Myotis bechsteinii II, IV x 24 1307 Myotis blythii II, IV x 25 1320 Myotis brandtii (2) x 26 1316 Myotis capaccinii II, IV x 27 1314 Myotis daubentonii IV 28 1321 Myotis emarginatus II, IV x 29 1324 Myotis myotis II, IV x 30 1330 Myotis mystacinus (ΚΟΙΝΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΜΕ 5004-Myotis aurascens) 31 1322 Myotis nattereri IV x 32 1328 Nyctalus lasiopterus IV x 33 1331 Nyctalus leisleri IV x 34 1312 Nyctalus noctula IV x IV 35 1351 Phocoena phocoena II, IV - 36 5031 Physeter catodon IV - 37 5253 Pipistrellus hanaki (2) IV x 38 2016 Pipistrellus kuhlii IV 39 1317 Pipistrellus nathusii IV x 40 1309 Pipistrellus pipistrellus IV 41 5009 Pipistrellus pygmaeus IV x 42 1326 Plecotus auritus IV x 43 1329 Plecotus austriacus IV 44 5011 Plecotus kolombatovici IV 45 5012 Plecotus macrobullaris IV 2028 Pseudorca crassidens (περιστασιακή παρουσία - δεν υπάρχει υποχρέωση αναφοράς) IV N/A 46 1306 Rhinolophus blasii II, IV x 47 1305 Rhinolophus euryale II, IV x 48 1304 Rhinolophus ferrumequinum II, IV x 49 1303 Rhinolophus hipposideros II, IV 50 1302 Rhinolophus mehelyi II, IV 51 1371 Rupicapra rupicapra balcanica II, IV x 52 1336 Sciurus anomalus IV 53 1335 Spermophilus citellus II, IV - x 54 2034 Stenella coeruleoalba IV 2033 Steno bredanensis (περιστασιακή παρουσία - δεν υπάρχει υποχρέωση αναφοράς) 55 1333 Tadarida teniotis IV 56 1349 Tursiops truncatus II, IV - 57 1354 * Ursus arctos II, IV + + 58 1332 Vespertilio murinus IV x 59 2635 Vormela peregusna (2) II 60 2035 Ziphius cavirostris IV - N/A Πίνακας Α2 Κατάλογος των ειδών ορνιθοπανίδας Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα, πληθυσμιακές τάσεις αναπαραγόμενων και διαχειμαζόντων ειδών και εύρος εξάπλωσης αναπαραγόμενων ειδών. (Πηγή: ΕΕΑ 2016) Εποχικότητα: B = Breeding (αναπαραγόμενο) W = Wintering (διαχειμάζον) για τα διαχειμάζοντα είδη ορνιθοπανίδας δεν υπάρχει υποχρέωση αναφοράς της κατάστασης και των τάσεων εύρους εξάπλωσης P = Passage (διερχόμενο) για τα διερχόμενα είδη ορνιθοπανίδας δεν υπάρχει υποχρέωση αναφοράς της κατάστασης και των τάσεων πληθυσμού και εύρους εξάπλωσης Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Εποχικότητα Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Χρώματα/Σύμβολα: Αναφέρονται στις τάσεις του πληθυσμού και του εύρους εξάπλωσης Πράσινο ανοικτό/+: Αυξανόμενη Γαλάζιο/=: Σταθερή Κόκκινο/-: Φθίνουσα Γκρι/x: Άγνωστη Πληθυσμός Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 Εύρος εξάπλωσης (για αναπαραγόμενα) Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 1 A402 Accipiter brevipes B = + x x 2 A619 3 A633 4 A298 5 A293 6 A296 7 A295 8 A297 Accipiter gentilis gentilis Accipiter nisus nisus Acrocephalus arundinaceus Acrocephalus melanopogon Acrocephalus palustris Acrocephalus schoenobaenus Acrocephalus scirpaceus B = + x x B = + x x B = + x x B = - x x B = = x x B = = x x B = = x x 9 A168 Actitis hypoleucos B = x x x 10 A324 Aegithalos caudatus B = = x x 11 A223 Aegolius funereus B = x x x 12 A079 Aegypius monachus B + + x x 13 A247 Alauda arvensis B = = x x 14 A229 Alcedo atthis B = x x x 15 A411 Alectoris chukar B = = x x 16 A465 Alectoris graeca graeca B = = x x 17 A054 Anas acuta W = x W W 18 A056 Anas clypeata B = x x x 18 A056 Anas clypeata W = x W W 19 A704 Anas crecca crecca W = x W W 20 A050 Anas penelope W + x W W 21 A705 21 A705 Anas platyrhynchos platyrhynchos Anas platyrhynchos platyrhynchos B = = x x W = x W W 22 A055 Anas querquedula B = = x x 23 A703 23 A703 24 A394 Anas strepera strepera Anas strepera strepera Anser albifrons albifrons B = x x x W + x W W W + x W W 25 A043 Anser anser W = = W W 25 A043 Anser anser B - x x x 26 A042 Anser erythropus W = x W W 379

Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Εποχικότητα Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Πληθυσμός Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 Εύρος εξάπλωσης (για αναπαραγόμενα) Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 26 A042 Anser erythropus P P P P P 27 A702 Anser fabalis rossicus W x x W W 28 A255 Anthus campestris B = = x x 29 A259 Anthus spinoletta B = = x x 30 A256 Anthus trivialis B = = x x 31 A226 Apus apus B = x x x 32 A227 Apus pallidus B = x x x 33 A091 Aquila chrysaetos B = - x x 34 A090 Aquila clanga W x + W W 35 A707 Aquila fasciatus B + + x x 36 A404 Aquila heliaca B x x x x 36 A404 Aquila heliaca W x x W W 37 A089 Aquila pomarina B = - x x 38 A699 39 A634-B 40 A635 Ardea cinerea cinerea Ardea purpurea purpurea Ardeola ralloides ralloides B + + x x B - - x x B - + x x 41 A222 Asio flammeus B x x x x 42 A221 Asio otus B = = x x 43 A218 Athene noctua B = = x x 44 A059 Aythya ferina B = = x x 44 A059 Aythya ferina W x x W W 45 A061 Aythya fuligula W x x W W 46 A060-B Aythya nyroca P P P P P 46 A060-B Aythya nyroca B = - x x 46 A060-B Aythya nyroca W x x W W 47 A104 Bonasa bonasia B = x x x 48 A688-B Botaurus stellaris stellaris B + x x x 49 A396 Branta ruficollis W - - W W 50 A215 Bubo bubo B = = x x 51 A696 Bubulcus ibis ibis B x x x x 52 A067 Bucephala clangula W x + W W 53 A133 Burhinus oedicnemus B + = x x 54 A087 Buteo buteo B = = x x 55 A403 Buteo rufinus B = = x x 56 A243 57 A672 Calandrella brachydactyla Calidris alpina alpina B + = x x W x x W W 58 A147 Calidris ferruginea P P P P P 59 A145 Calidris minuta P P P P P 59 A145 Calidris minuta W = x W W 60 A010 61 A224 62 A366 Calonectris diomedea Caprimulgus europaeus Carduelis cannabina B + + x x B = = x x B = - x x 63 A364 Carduelis carduelis B = = x x Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Εποχικότητα Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Πληθυσμός Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 Εύρος εξάπλωσης (για αναπαραγόμενα) Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 64 A745 Carduelis chloris B = = x x 65 A365 Carduelis spinus B = + x x 66 A698 66 A698 67 A637 Casmerodius albus albus Casmerodius albus albus Certhia brachydactyla all others B + + x x W - + W W B = = x x 68 A334 Certhia familiaris B = - x x 69 A288 Cettia cetti B = = x x 70 A682-B 70 A682-B 70 A682-B 71 A726 Charadrius alexandrinus alexandrinus Charadrius alexandrinus alexandrinus Charadrius alexandrinus alexandrinus Charadrius dubius curonicus P P P P P W = + W W B = = x x B = - x x 72 A734 Chlidonias hybrida B - - x x 73 A197 Chlidonias niger B - - x x 74 A667-B 74 A667-B Ciconia ciconia ciconia Ciconia ciconia ciconia B - - x x P P P P P 75 A030-B Ciconia nigra B + - x x 76 A264 Cinclus cinclus B = = x x 77 A080 Circaetus gallicus B = = x x 78 A081 Circus aeruginosus B = = x x 79 A082 Circus cyaneus W x x W W 80 A084 Circus pygargus B + = x x 81 A289 Cisticola juncidis B = = x x 82 A211 83 A373 Clamator glandarius Coccothraustes coccothraustes B = x x x B = - x x 84 A206 Columba livia B = x x x 85 A207 Columba oenas B = = x x 86 A687 86 A687 Columba palumbus palumbus Columba palumbus palumbus B = x x x W = x W W 87 A231 Coracias garrulus B + - x x 88 A350 Corvus corax B = + x x 89 A742 Corvus corone cornix B = + x x 90 A348 Corvus frugilegus B = x x x 91 A347 Corvus monedula B = + x x 92 A113 Coturnix coturnix B = x x x 93 A212 Cuculus canorus B = x x x 94 A037 Cygnus columbianus bewickii W x x W W 380 381

Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Εποχικότητα Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Πληθυσμός Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 Εύρος εξάπλωσης (για αναπαραγόμενα) Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 95 A038-C Cygnus cygnus W x x W W 96 A036 Cygnus olor W x x W W 96 A036 Cygnus olor B - x x x 97 A738 Delichon urbicum B = = x x 98 A239 99 A658 Dendrocopos leucotos Dendrocopos major all others B = = x x B = x x x 100 A238 Dendrocopos medius B = = x x 101 A240 Dendrocopos minor B = x x x 102 A429 Dendrocopos syriacus B + = x x 103 A236 Dryocopus martius B = x x x 104 A697 104 A697 Egretta garzetta garzetta Egretta garzetta garzetta B + + x x P P P P P 105 A447 Emberiza caesia B = = x x 106 A378 Emberiza cia B - = x x 107 A446 Emberiza cineracea B - + x x 108 A377 Emberiza cirlus B = = x x 109 A376 Emberiza citrinella B = = x x 110 A379 Emberiza hortulana B = = x x 111 A382 112 A381 113 A248 Emberiza melanocephala Emberiza schoeniclus Eremophila alpestris B + = x x B = = x x B = - x x 114 A269 Erithacus rubecula B = x x x 115 A739 Erythropygia galactotes B = x x x 116 A101 Falco biarmicus B = + x x 117 A511 Falco cherrug W x x W W 118 A098 Falco columbarius W x x W W 119 A100 Falco eleonorae B + x x x 120 A095 Falco naumanni P P P P P 120 A095 Falco naumanni B + + x x 121 A709 Falco peregrinus brookei B = + x x 122 A099 Falco subbuteo B = - x x 123 A096 Falco tinnunculus B = + x x 124 A097 Falco vespertinus P P P P P 125 A320 Ficedula parva B = x x x 126 A442 127 A657 Ficedula semitorquata Fringilla coelebs all others B + = x x B = = x x 128 A723 Fulica atra atra B = - x x 128 A723 Fulica atra atra W x x W W 129 A244 Galerida cristata B + = x x 130 A721 Gallinula chloropus chloropus B = x x x Α/α Κωδικός 131 A342 132 A689 133 A625-B 133 A625-B Επιστημονικό Όνομα Garrulus glandarius Gavia arctica arctica Glareola pratincola pratincola Glareola pratincola pratincola Εποχικότητα Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Πληθυσμός Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 Εύρος εξάπλωσης (για αναπαραγόμενα) Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 B = = x x W x x W W B - + x x P P P P P 134 A076 Gypaetus barbatus B + - x x 135 A078 Gyps fulvus B = - x x 136 A130 136 A130 Haematopus ostralegus Haematopus ostralegus W x x W W B = - x x 137 A075 Haliaeetus albicilla B + + x x 138 A092 139 A131 139 A131 140 A439 Hieraaetus pennatus Himantopus himantopus Himantopus himantopus Hippolais olivetorum B = - x x B = + x x P P P P P B + + x x 141 A740 Hippolais pallida B + = x x 142 A252 Hirundo daurica B = = x x 143 A737 Hirundo rupestris B = = x x 144 A251 Hirundo rustica B = = x x 145 A695 146 A617-B Hydrobates pelagicus melitensis Ixobrychus minutus minutus B + x x x B - = x x 147 A233 Jynx torquilla B = = x x 148 A338 Lanius collurio B - - x x 149 A339 Lanius minor B = = x x 150 A433 Lanius nubicus B = = x x 151 A341 Lanius senator B = = x x 152 A181 Larus audouinii B - + x x 153 A459 Larus cachinnans B x x x x 153 A459 Larus cachinnans W x x W W 154 A180 Larus genei B + + x x 154 A180 Larus genei W + + W W 155 A176 155 A176 155 A176 Larus melanocephalus Larus melanocephalus Larus melanocephalus B - x x x W - x W W P P P P P 156 A604 Larus michahellis B + + x x 157 A177 Larus minutus P P P P P 158 A179 Larus ridibundus W x x W W 159 A614-B 160 A292 Limosa limosa limosa Locustella luscinioides P P P P P B = + x x 161 A369 Loxia curvirostra B = + x x 382 383

Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Εποχικότητα Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Πληθυσμός Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 Εύρος εξάπλωσης (για αναπαραγόμενα) Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 162 A246 Lullula arborea B = = x x 163 A271 164 A685-A 165 A242 Luscinia megarhynchos Melanitta fusca fusca Melanocorypha calandra B = = x x W x x W W B = = x x 166 A767-A Mergellus albellus W - - W W 167 A654-B 167 A654-B Mergus merganser merganser Mergus merganser merganser B - + x x W x x W W 168 A069 Mergus serrator W - + W W 169 A230 Merops apiaster B = = x x 170 A746 Miliaria calandra B = = x x 171 A073 Milvus migrans B = - x x 172 A280 Monticola saxatilis B = = x x 173 A281 Monticola solitarius B = = x x 174 A358 Montifringilla nivalis B = x x x 175 A262 Motacilla alba B = = x x 176 A261 Motacilla cinerea B = = x x 177 A260 Motacilla flava B = x x x 178 A319 Muscicapa striata B = - x x 179 A077 Neophron percnopterus B - - x x 180 A058-B Netta rufina W x x W W 180 A058-B Netta rufina B = x x x 181 A344 182 A730 183 A159 183 A159 184 A610-A Nucifraga caryocatactes Numenius arquata orientalis Numenius tenuirostris Numenius tenuirostris Nycticorax nycticorax nycticorax B = = x x W x x W W P P P P P W x x W W B + + x x 185 A278 Oenanthe hispanica B = = x x 186 A435 Oenanthe isabellina B = = x x 187 A277 Oenanthe oenanthe B = = x x 188 A337 Oriolus oriolus B - = x x 189 A129 Otis tarda W x x x x 190 A214 Otus scops B = = x x 191 A071-B Oxyura leucocephala W - + W W 192 A323 Panurus biarmicus B = = x x 193 A656 Parus ater all others B = = x x 194 A329 Parus caeruleus B = x x x 195 A327 Parus cristatus B = = x x 196 A443 Parus lugubris B = = x x 197 A330 Parus major B = + x x 198 A326 Parus montanus B = = x x Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Εποχικότητα Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Πληθυσμός Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 Εύρος εξάπλωσης (για αναπαραγόμενα) Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 199 A325 Parus palustris B = - x x 200 A620 Passer domesticus B = = x x 201 A771 Passer hispaniolensis all others B - = x x 202 A356 Passer montanus B = + x x 203 A020 Pelecanus crispus B + + x x 203 A020 Pelecanus crispus W - + W W 203 A020 Pelecanus crispus P P P P P 204 A019 204 A019 205 A644 Pelecanus onocrotalus Pelecanus onocrotalus Perdix perdix all others B + + x x P P P P P B = = x x 206 A072 Pernis apivorus B = + x x 207 A357 Petronia petronia B = = x x 208 A392 209 A391 209 A391 210 A393 210 A393 210 A393 Phalacrocorax aristotelis desmarestii Phalacrocorax carbo sinensis Phalacrocorax carbo sinensis Phalacrocorax pygmeus Phalacrocorax pygmeus Phalacrocorax pygmeus B + + x x B + + x x W x + W W B + + x x W = = W W P P P P P 211 A115-X Phasianus colchicus B = x x x 212 A663-B 212 A663-B 213 A273 214 A274 Phoenicopterus roseus Phoenicopterus roseus Phoenicurus ochruros Phoenicurus phoenicurus W = + W W P P P P P B = = x x B = = x x 215 A313 Phylloscopus bonelli B - = x x 216 A315 217 A314 218 A316 Phylloscopus collybita Phylloscopus sibilatrix Phylloscopus trochilus B = + x x B = x x x P P P P P 219 A343 Pica pica B = = x x 220 A241 Picoides tridactylus B = x x x 221 A234 Picus canus B = = x x 222 A235 Picus viridis B = = x x 223 A607-B 223 A607-B 224 A700 Platalea leucorodia leucorodia Platalea leucorodia leucorodia Plegadis falcinellus falcinellus B + + x x P P P P P B - + x x 384 385

Α/α Κωδικός 224 A700 Επιστημονικό Όνομα Plegadis falcinellus falcinellus Εποχικότητα Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Πληθυσμός Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 Εύρος εξάπλωσης (για αναπαραγόμενα) Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 P P P P P 225 A140 Pluvialis apricaria W = x W W 226 A141 Pluvialis squatarola W = + W W 227 A691 227 A691 228 A665-A 229 A692 229 A692 230 A722 231 A719 Podiceps cristatus cristatus Podiceps cristatus cristatus Podiceps grisegena grisegena Podiceps nigricollis nigricollis Podiceps nigricollis nigricollis Porphyrio porphyrio porphyrio Porzana parva parva B = x x x W x x W W W x x W W B = = x x W x x W W B x x x x B = = x x 232 A119 Porzana porzana B = x x x 233 A720 Porzana pusilla intermedia B = x x x 234 A267 Prunella collaris B = = x x 235 A266 Prunella modularis B = = x x 236 A464 Puffinus yelkouan B = x x x 236 A464 Puffinus yelkouan P P P P P 237 A345 238 A346 Pyrrhocorax graculus Pyrrhocorax pyrrhocorax B = = x x B - + x x 239 A372 Pyrrhula pyrrhula B = + x x 240 A718 241 A132-B 241 A132-B 241 A132-B Rallus aquaticus aquaticus Recurvirostra avosetta Recurvirostra avosetta Recurvirostra avosetta B = x x x W + + W W P P P P P B = - x x 242 A318 Regulus ignicapillus B = = x x 243 A317 Regulus regulus B = x x x 244 A336 Remiz pendulinus B = = x x 245 A249 Riparia riparia B + = x x 246 A275 Saxicola rubetra B = + x x 247 A276 Saxicola torquatus B = = x x 248 A155 Scolopax rusticola B = x x x 248 A155 Scolopax rusticola W = x W W 249 A361 Serinus serinus B = x x x 250 A332 Sitta europaea B = = x x 251 A444 Sitta krueperi B + + x x 252 A445 Sitta neumayer B = + x x 253 A631-B 254 A732 Sterna albifrons albifrons Sterna caspia caspia B = - x x P P P P P 255 A193 Sterna hirundo B = - x x Α/α Κωδικός 256 A731-B 256 A731-B Επιστημονικό Όνομα Sterna nilotica nilotica Sterna nilotica nilotica Εποχικότητα Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Πληθυσμός Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 Εύρος εξάπλωσης (για αναπαραγόμενα) Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 P P P P P B + - x x 257 A191 Sterna sandvicensis B = + x x 258 A209 Streptopelia decaocto B = x x x 259 A210 Streptopelia turtur B = = x x 260 A219 Strix aluco B = + x x 261 A353 Sturnus roseus B = x x x 262 A351 Sturnus vulgaris B = = x x 263 A311 Sylvia atricapilla B = = x x 264 A310 Sylvia borin B = x x x 265 A770 Sylvia cantillans all others B = = x x 266 A309 Sylvia communis B = x x x 267 A308 Sylvia curruca B = = x x 268 A306 Sylvia hortensis B = = x x 269 A305 Sylvia melanocephala B = = x x 270 A307 Sylvia nisoria B - = x x 271 A440 Sylvia rueppelli B = = x x 272 A690 272 A690 Tachybaptus ruficollis ruficollis Tachybaptus ruficollis ruficollis B = x x x W x x W W 273 A228 Tachymarptis melba B = x x x 274 A397-B Tadorna ferruginea B + + x x 275 A048 Tadorna tadorna B + + x x 275 A048 Tadorna tadorna W = x W W 276 A659 Tetrao urogallus all others B = - x x 277 A725-A Tetrax tetrax tetrax B x x x x 278 A333 Tichodroma muraria B = = x x 279 A166 Tringa glareola P P P P P 280 A163 Tringa stagnatilis P P P P P 281 A162 Tringa totanus B = = x x 281 A162 Tringa totanus W x x W W 282 A676 Troglodytes troglodytes all others B = + x x 283 A286 Turdus iliacus W = x W W 284 A283 Turdus merula B = + x x 284 A283 Turdus merula W = x W W 285 A285 Turdus philomelos B = = x x 285 A285 Turdus philomelos W = x W W 286 A284 Turdus pilaris B = x x x 286 A284 Turdus pilaris W = x W W 287 A282 Turdus torquatus B = = x x 288 A287 Turdus viscivorus B = x x x 288 A287 Turdus viscivorus W = x W W 289 A213 Tyto alba B = = x x 290 A232 Upupa epops B = = x x 386 387

Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα Εποχικότητα Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Πληθυσμός Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 Εύρος εξάπλωσης (για αναπαραγόμενα) Βραχυπρόθεσμες Τάσεις 2000-2012 Μακροπόθεσμες Τάσεις 1980-2012 291 A728 Vanellus spinosus B = - x x 292 A142 Vanellus vanellus B = x x x Παράρτημα Β: Μεταδεδομένα Πηγές δεδομένων: (α) ΕΕΑ (2015) Εθνική υποβολή της 31 ης Ιουλίου 2015 για την εφαρμογή του Άρθρου 17 της Οδηγίας για τους Οικοτόπους. Κεντρικό Αποθετήριο Δεδομένων (CDR) της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος (ΕΕΑ). Προσβάσιμο από: http://cdr. eionet.europa.eu/gr/eu/art17 Δικτυακός Τόπος για τη Φύση και τη Βιοποικιλότητα (2017) 3 η Εθνική Έκθεση για την Οδηγία για τους Οικοτόπους: Έντυπα αναφοράς και χάρτες Χλωρίδας, Ασπονδύλων, Ιχθυοπανίδας, Αμφιβίων, Ερπετών, Θηλαστικών. Προσβάσιμο από: http://www. biodiversity-info.gr/index.php/el/national-reports/habitat-dirreports/3i-ekthesi-odigias92-43-eok/entypa-anaforas-xartes (β) ΕΕΑ (2016) Εθνική υποβολή της 20 ης Οκτωβρίου 2016 για την εφαρμογή του Άρθρου 12 της Οδηγίας για τα Πτηνά. Κεντρικό Αποθετήριο Δεδομένων (CDR) της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος (ΕΕΑ). Προσβάσιμο από: http://cdr. eionet.europa.eu/gr/eu/art12/envv5hdfq/ Δικτυακός Τόπος για τη Φύση και τη Βιοποικιλότητα (2017) 2 η Εθνική Έκθεση για την Οδηγία για τα Πτηνά: Έντυπα αναφοράς και χάρτες έκθεσης Άρθρου 12 περιόδου 2008-2012. Προσβάσιμο από: http://www.biodiversity-info.gr/index.php/el/national- reports/birds-dir-reports/art12-report-2008-2012/art12-2008- 2012-factsheets-and-maps Χωρική έκταση: Ελλάδα Περίοδος: (α) 2007-2014: Η περίοδος αναφοράς της 3 ης Εθνικής Έκθεσης υπό το άρθρο 17 της Οδηγίας για τους Οικοτόπους αντιστοιχεί στο χρονικό διάστημα 2007-2012, για όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ. Για την Ελλάδα, καλύπτει την τυπική περίοδο αναφοράς διευρυμένη κατά δύο έτη (έως το 2014), κατόπιν συνεννόησης του Υπουργείου Περιβάλλοντος με την ΕΕ, προκειμένου να περιλαμβάνει και τα αποτελέσματα των εργασιών πεδίου που εκπονήθηκαν κατά το 2014. (β) 2008-2014: Η περίοδος αναφοράς της Εθνικής Έκθεσης υπό το άρθρο 12 της Οδηγίας για τα Πτηνά αντιστοιχεί στο χρονικό διάστημα 2008-2012, για όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ. Για την Ελλάδα, καλύπτει την τυπική περίοδο αναφοράς διευρυμένη κατά δύο έτη (έως το 2014), κατόπιν συνεννόησης του Υπουργείου Περιβάλλοντος με την ΕΕ, προκειμένου να περιλαμβάνει και τα αποτελέσματα των εργασιών πεδίου που εκπονήθηκαν κατά το 2014. Μεθοδολογία: (α) Είδη της Οδηγίας για τους Οικοτόπους (α) Τα δεδομένα για τον δείκτη προέρχονται από την 3 η Εθνική Έκθεση της Ελλάδας η οποία υποβλήθηκε στην ΕΕ στο πλαίσιο εφαρμογής του άρθρου 17 της Οδηγίας 92/43/ ΕΟΚ [οι βάσεις δεδομένων διατέθηκαν από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας στο πλαίσιο της εκπόνησης της παρούσας αναφοράς (access database) και αναλύθηκαν με απλή περιγραφική στατιστική για την εξαγωγή των συναφών διαγραμμάτων και πινάκων]. Η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης των ειδών βασίζεται στην αξιολόγηση τεσσάρων επιμέρους παραμέτρων: (α) Εύρος εξάπλωσης (km 2 ), (β) Πληθυσμιακό μέγεθος (σε διάφορες μονάδες), (γ) Κατάλληλο ενδιαίτημα για το είδος (ποιοτική και ποσοτική παράμετρος), (δ) Μελλοντικές προοπτικές. Συγκεκριμένα, για κάθε είδος, καθεμία από τις ανωτέρω παραμέτρους κρίνεται ως Ικανοποιητική (FV), Μη Ικανοποιητική - Ανεπαρκής (U1), Μη Ικανοποιητική - Κακή (U2) ή Άγνωστη (ΧΧ) σύμφωνα με το κατωτέρω, εγκεκριμένο πλαίσιο αξιολόγησης. FV: Το συγκεκριμένο είδος ευημερεί (τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά) και έχει καλές προοπτικές να εξακολουθήσει να ευημερεί και στο μέλλον. U1: Απαιτείται αλλαγή σε επίπεδο διαχείρισης, ώστε να επανέλθει το συγκεκριμένο είδος σε Iκανοποιητική κατάσταση, αλλά δεν υπάρχει κίνδυνος εξαφάνισης στο άμεσο μέλλον. U2: Το συγκεκριμένο είδος απέχει πολύ από το να θεωρηθεί ότι βρίσκεται σε Ικανοποιητική κατάσταση ή ακόμα διατρέχει σοβαρό κίνδυνο εξαφάνισης (τουλάχιστον σε περιφερειακό επίπεδο). Έτσι, η συνολική αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης διαρθρώνεται σε τέσσερις κατηγορίες, κάθε μία από τις οποίες έχει συγκεκριμένο χρωματικό προσδιορισμό. Για είδη που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2) επισημαίνονται κατά περίπτωση τέσσερα είδη τάσεων (+, =, - και x), με τον αντίστοιχο χρωματικό προσδιορισμό [6]. Η Ευρώπη διαιρείται σε εννέα χερσαίες και πέντε θαλάσσιες βιογεωγραφικές περιοχές, οι οποίες χαρακτηρίζονται από παρόμοιες οικολογικές συνθήκες. Τα κράτη μέλη με περισσότερες από μία βιογεωγραφικές περιοχές υποβάλλουν ξεχωριστή αξιολόγηση για κάθε βιογεωγραφική περιοχή και για κάθε τύπο είδους και οικοτόπου που απαντά στο έδαφός τους. Η Ελλάδα διαιρείται στη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MED) και στη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED). Γι αυτόν το λόγο, τα γραφήματα και οι τάσεις εξήχθησαν χωριστά για τις περιοχές MED και MMED. Κατηγορία της κατάστασης διατήρησης Ικανοποιητική Μη Ικανοποιητική Ανεπαρκής Μη Ικανοποιητική Κακή Άγνωστη Τάση της Μη Ικανοποιητικής κατάστασης διατήρησης (περίοδος 2007-2014) Χρώμα FV U1 U2 ΧΧ Χρώμα Βελτιούμενη + Σταθερή = Επιδεινούμενη - Άγνωστη x (β) Είδη της Οδηγίας για τα Πτηνά Τα δεδομένα για τον δείκτη προέρχονται από την Εθνική Έκθεση της Ελλάδας, η οποία υποβλήθηκε στην ΕΕ στο πλαίσιο εφαρμογής του άρθρου 12 της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ. Οι βάσεις δεδομένων αναλύθηκαν με απλή περιγραφική στατιστική για την εξαγωγή των συναφών διαγραμμάτων και πινάκων. Στο πλαίσιο της εν λόγω Οδηγίας, τα κράτη μέλη της ΕΕ υπέβαλαν για πρώτη φορά αναλυτικά στοιχεία σχετικά με το μέγεθος και τις τάσεις του πληθυσμού στην εθνική τους επικράτεια (και αυτός είναι ο λόγος που δεν υπάρχουν προηγούμενα στοιχεία για σύγκριση σε ό,τι αφορά στις μεταβολές της κατάστασης). Έως και την περίοδο αναφοράς 2005-2007, η υποβολή εκθέσεων βάσει του άρθρου 12 της Οδηγίας για τα Πτηνά ακολουθούσε τον προβλεπόμενο τριετή κύκλο, εστιάζοντας κυρίως στη νομική μεταφορά και την τεχνική εφαρμογή της Οδηγίας σε εθνικό επίπεδο. Το νέο «σύστημα αναφοράς» για την Οδηγία για τα Πτηνά, το οποίο τέθηκε σε εφαρμογή από το 2008, διασφαλίζει την παροχή δεδομένων για την πραγματική κατάσταση και τις τάσεις των πληθυσμών των πτηνών, και συγχρονίζεται ουσιαστικά με το σύστημα αναφοράς της Οδηγίας για τους Οικοτόπους. Η κατάσταση του πληθυσμού είναι δυνατόν να αξιολογηθεί μόνο σε επίπεδο ΕΕ. Οι κατηγορίες κατάστασης για τα πτηνά βασίζονται στα επιστημονικά κριτήρια που καθιερώθηκαν για τον προσδιορισμό του κινδύνου εξαφάνισης και που χρησιμοποιούνται για την κατάρτιση των κόκκινων καταλόγων της Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN). Σε επίπεδο κράτους μέλους αξιολογούνται οι τάσεις του πληθυσμού (αναπαραγόμενα και διαχειμάζοντα) και του εύρους εξάπλωσης (αναπαραγόμενα) που παρουσίασαν τα πτηνά κατά τις περιόδους 2001-2012 και 1980-2012 (βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες τάσεις). Οι εν λόγω τάσεις κατηγοριοποιούνται σε τέσσερις χρωματικές κατηγορίες. Τάση του πληθυσμού και του εύρους εξάπλωσης Χρώμα Αυξανόμενη + Σταθερή = Φθίνουσα - Άγνωστη x 388 389

2.3. Οικότοποι Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος Ονομασία δείκτη: Οικότοποι Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος Κατηγορία: Προστασία της Φύσης & Βιοποικιλότητα Τύπος δείκτη: Κατάσταση Συγγραφείς: Έ. Χατζηχαραλάμπους 1, Β. Χρυσοπολίτου 1, Β. Κατή 2 1 Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας - Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων/Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) 2 Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ορισμός δείκτη Ο δείκτης παρουσιάζει τις αλλαγές και τις τάσεις στην κατάσταση διατήρησης των φυσικών οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, δηλαδή των τύπων οικοτόπων που περιλαμβάνονται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ (Οδηγία για τους Οικοτόπους). Ο δείκτης βασίζεται σε δεδομένα που συλλέγονται στο πλαίσιο των υποχρεώσεων εποπτείας (άρθρο 11) και υποβολής εκθέσεων (άρθρο 17) της Οδηγίας για τους Οικοτόπους. Αξία δείκτη & σύνδεση με περιβαλλοντική πολιτική Ο δείκτης συνδέεται άμεσα με την εφαρμογή της Οδηγίας για τους Οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ), η οποία μαζί με την Οδηγία για τα Πτηνά (2009/147/ΕΚ), αποτελούν τους βασικούς πυλώνες της Ευρωπαϊκής περιβαλλοντικής πολιτικής για τη διατήρηση της φύσης και της βιοποικιλότητας. Συμβάλλει δε στην περαιτέρω ανάπτυξη πολιτικών και δράσεων για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο δείκτης συνδέεται με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Developments Goals-SDGs) της Ατζέντας 2030 και ειδικότερα με τον Στόχο 14: «Ζωή στο Νερό - Προστατεύουμε και χρησιμοποιούμε με βιώσιμο τρόπο τους ωκεανούς, τις θάλασσες και τους θαλάσσιους πόρους για βιώσιμη ανάπτυξη» και τον Στόχο 15: «Ζωή στη Στεριά Προωθούμε τη βιώσιμη χρήση των χερσαίων οικοσυστημάτων και δασών, καταπολεμούμε την ερημοποίηση, αναστρέφουμε την υποβάθμιση του εδάφους και της βιοποικιλότητας» [1]. Ο δείκτης συνδέεται επίσης με τον 5 ο, 6 ο και 7 ο στόχο του Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 (στόχοι Aichi), οι οποίοι ανήκουν στον Β Στρατηγικό Στόχο περί μείωσης των άμεσων πιέσεων στη βιοποικιλότητα και αφορούν αντίστοιχα στη μείωση του ρυθμού απώλειας των φυσικών οικοτόπων, στην αειφορική διαχείριση των αποθεμάτων ψαριών και ασπόνδυλων οργανισμών και υδρόβιων φυτών και στην αειφορική διαχείριση των περιοχών που χρησιμοποιούνται για τη γεωργία, τις υδατοκαλλιέργειες και τη δασοπονία [2]. Συνδέεται επίσης με τον 11 ο και 15 ο στόχο του Στρατηγικού Σχεδίου, οι οποίοι ανήκουν στον Στρατηγικό Στόχο C περί βελτίωσης της κατάστασης της βιοποικιλότητας και αφορούν αντίστοιχα στην προστασία των Πολιτική EU GR SEBI Στόχος SDG 14, 15 Aichi 5, 6, 7, 11, 15 1, 3, 6 2.1, 2.2 05 χερσαίων περιοχών, των εσωτερικών υδάτων των παράκτιων και θαλάσσιων περιοχών μέσω συστήματος προστατευόμενων περιοχών, και στην αποτροπή της εξαφάνισης των γνωστών απειλούμενων ειδών μέχρι το 2020 [2]. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, o δείκτης συμβάλλει στην επίτευξη του πρώτου γενικού στόχου της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2020 για τη «Διατήρηση και αποκατάσταση της φύσης» και ειδικότερα στην επίτευξη του ειδικού στόχου 1 σύμφωνα με τον οποίο «μέχρι το 2020 και σε σύγκριση με τις τρέχουσες εκτιμήσεις: (i) να έχουν αυξηθεί οι διενεργούμενες βάσει της Οδηγίας για τους Οικοτόπους εκτιμήσεις ενδιαιτημάτων και εκτιμήσεις ειδών, από τις οποίες προκύπτει βελτιωμένη κατάσταση διατήρησης, κατά 100% και 50%, αντίστοιχα, και (ii) να έχουν αυξηθεί κατά 50% οι διενεργούμενες βάσει της Οδηγίας για τα Πτηνά εκτιμήσεις ειδών από τις οποίες προκύπτει σταθερή ή βελτιωμένη κατάσταση». Επιπλέον συνάδει με τον 3 ο και 6 ο ειδικό στόχο περί της συμβολής της γεωργίας και της δασοκομίας στη διατήρηση και ενίσχυση της βιοποικιλότητας και περί της συμβολής της ΕΕ στην αποτροπή της απώλειας βιοποικιλότητας παγκοσμίως [3]. Σε εθνικό επίπεδο, ο δείκτης συμβάλλει στην επίτευξη των στόχων της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα και ιδιαίτερα των ειδικών στόχων 2.1 «Διατήρηση ειδών και τύπων οικοτόπων στα Ελληνικά χερσαία και θαλάσσια οικοσυστήματα με στόχο την αειφορία» και 2.2 «Αποκατάσταση σημαντικών ειδών και οικοτόπων της χώρας» [4]. Ο δείκτης συνδέεται επίσης με την εφαρμογή των Οδηγιών 92/43/ΕΟΚ και 2009/147/ ΕΚ και την εναρμονιστική εθνική νομοθεσία [για την 92/43/ ΕΟΚ: ΚΥΑ 33318/3028/11-12-1998 (ΦΕΚ 1289/Β/28-12-98) και ΚΥΑ Η.Π. 14849/853/Ε103/4-4-2008 (ΦΕΚ 645/Β/11-4-08). Για την 2009/147/ΕΚ:ΥΑ 414985/29-11-85 (ΦΕΚ Β 757), KYA H.Π. 37338/1807/E.103/1-9-10 (ΦΕΚ 1495/B/6-9-10), ΚΥΑ Η.Π. 8353/276/Ε103/17-2-2012 (ΦΕΚ 415/Β/23-2-2012)]. Συνδέεται επιπλέον με τον Νόμο 3937/2011 (ΦΕΚ 60/Α/31-03-2011) «Διατήρηση της βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις» και το θεσμικό πλαίσιο της Στρατηγικής Περιβαλλοντικής Εκτίμησης, όπως αυτό καθορίζεται στην ΚΥΑ 107017/28.8.2006 (ΦΕΚ 1225/Β/5-9-2006). Τέλος, ο δείκτης συνιστά τον δείκτη SEBI 05 (Habitats of European interest) [5] ο οποίος παράγει μετρήσιμα και συγκρίσιμα αποτελέσματα μεταξύ των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης [6, 7]. Κύρια ερωτήματα πολιτικής Ποιά είναι η κατάσταση διατήρησης των οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα και ποιές οι τάσεις αυτής; Έχει επιτύχει η εφαρμογή της Οδηγίας για τους Οικοτόπους να βελτιώσει την κατάσταση των οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα; Κύρια μηνύματα Η σημασία της Ελλάδας για τη διατήρηση του Ευρωπαϊκού φυσικού κεφαλαίου είναι μεγάλη, καθώς φιλοξενεί 88 τύπους οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος (του Παραρτήματος Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ). Από αυτούς, οι 80 ανήκουν στην Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MED) και οι οκτώ στη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED). Σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV) βρίσκεται η πλειονότητα των τύπων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα. Πρόκεται για το 66% των οικοτόπων της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MED) και για το 12% των οικοτόπων της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜMED). Η πλειονότητα των οικοτόπων σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2) παρουσιάζει σταθερή τάση (=), ενώ επιδεινούμενη (-) καταγράφεται η Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης πέντε τύπων οικοτόπων της κατηγορίας «Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι». Η Ελλάδα φαίνεται πως βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη όσον αφορά στην κατάσταση διατήρησης των τύπων οικοτόπων που φιλοξενεί, καθώς συγκεντρώνει πολύ μεγαλύτερο ποσοστό οικοτόπων σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV) (61% έναντι 16%) και μικρότερο ποσοστό οικοτόπων σε Μη Ικανοποιητική - Κακή κατάσταση διατήρησης (U2) (3% έναντι 30%) (τα ποσοστά αναφέρονται σε ΜΕD και MMED, συνολικά). Από τη σύγκριση της κατάστασης διατήρησης των τύπων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος μεταξύ δύο διαδοχικών Εθνικών Εκθέσεων (της 2 ης και της 3 ης Έκθεσης, για τις περιόδους αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014, αντίστοιχα), δεν προκύπτουν σημαντικές διαφορές για την πλειονότητα των τύπων οικοτόπων στη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MED), ενώ αντίθετα για τη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED) παρατηρείται βελτίωση της κατάστασης διατήρησής τους. Ωστόσο, η εν λόγω βελτίωση οφείλεται σε βελτίωση της γνώσης και όχι σε πραγματική μεταβολή. Πίνακας 5.2.3 Αριθμός τύπων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα, ανά κατηγορία και ανά βιογεωγραφική περιοχή (ΜED: Μεσογειακή, MMED: Θαλάσσια Μεσογειακή) (κατάλογος 3 ης Εθνικής Έκθεσης) (Πηγή: EEA 2015) Κατηγορία Αριθμός τύπων οικοτόπων Βιογεωγραφική Περιοχή Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι 15 8 7 Παράκτιες και ενδοχωρικές θίνες 8 8 Οικότοποι γλυκών υδάτων 9 9 Εύκρατα χέρσα εδάφη και λόχμες 2 2 Λόχμες με σκληρόφυλλη βλάστηση (matorrals) 7 7 Φυσικές και ημιφυσικές χλοώδεις διαπλάσεις 9 9 Υψηλοί τυρφώνες, χαμηλοί τυρφώνες και βάλτοι 4 4 Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια 6 5 1 Δάση 28 28 Κύρια αξιολόγηση Αριθμός τύπων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Ελλάδας Η Ελλάδα φιλοξενεί έναν μεγάλο αριθμό τύπων οικοτόπων που χρήζουν προστασίας σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον επικαιροποιημένο εθνικό κατάλογο των τύπων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, ο οποίος συνοδεύει την 3 η Εθνική Έκθεση υπό το άρθρο 17 της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, στην Ελλάδα απαντούν 88 τύποι οικοτόπων οι οποίοι κατανέμονται σε εννέα κατηγορίες (βάσει του Παραρτήματος Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ). Περίπου οι μισοί από αυτούς (43 τύποι οικοτόπων, ποσοστό 48,9%) ανήκουν σε μόλις δύο κατηγορίες, στην κατηγορία «Δάση» (28 τύποι οικοτόπων, ποσοστό 31,8%) και στην κατηγορία «Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι» (15 τύποι οικοτόπων, ποσοστό 17,1%) (Πίνακας 5.2.3). Σε σχέση με τον προηγούμενο εθνικό κατάλογο, δηλαδή αυτόν της 2 ης Εθνικής Έκθεσης (περίοδος αναφοράς 2001-2006) [8], στον επικαιροποιημένο κατάλογο της 3 ης Εθνικής Έκθεσης έχουν προστεθεί πέντε τύποι οικοτόπων, και συγκεκριμένα οι τύποι οικοτόπων με κωδικό 1180 (MMED), 62D0, 91BA, 91CA και 95Α0 (ΜΕD). Αντίθετα, από τον επικαιροποιημένο κατάλογο έχουν διαγραφεί ο τύπος οικοτόπου 9380 Δάση με Ilex aquifolium και ο τύπος οικοτόπου προτεραιότητας 9580 *Μεσογειακά δάση με Taxus baccata, καθώς θεωρείται πλέον επιβεβαιωμένη η απουσία τους από τη χώρα. Από τους 88 τύπους οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα, οι 80 ανήκουν στη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MED). Οι υπόλοιποι οκτώ ανήκουν στη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED), και συγκεκριμένα πρόκειται για επτά τύπους οικοτόπων της κατηγορίας «Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι» και για έναν τύπο οικοτόπου της κατηγορίας «Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια». Στο Παράρτημα Α παρατίθενται αναλυτικά οι τύποι οικοτόπων και η κατάσταση διατήρησής τους στις δυο βιογεωγραφικές περιοχές (Πίνακας Α1, σελ 396). Σύνολο 88 80 8 MED MMED 390 391

Γράφημα 5.2.13 Κατάσταση διατήρησης των 80 τύπων οικοτόπων της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD) που απαντούν στην Ελλάδα, σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 29% Ικανοποιητική (FV) Μη ικανοποιητική -Κακή (U2) 2% 3% Μη ικανοποιητική -Ανεπαρκής (U1) Άγνωστη (ΧΧ) 66% Γράφημα 5.2.14 Τάσεις για τους 25 τύπους οικοτόπων της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD) που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2), σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 30% 1% 3% Κατάσταση διατήρησης και τάσεις τύπων οικοτόπων Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή MED Από τους 80 τύπους οικοτόπων της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD), οι 53 (ποσοστό 66%) βρίσκονται σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV), ενώ 25 τύποι οικοτόπων βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2) (ποσοστό 31%), με μόλις δύο από αυτούς να αξιολογούνται ως ευρισκόμενοι σε Κακή κατάσταση (U2). Τέλος, η κατάσταση διατήρησης δύο τύπων οικοτόπων είναι Άγνωστη (ΧΧ) (Γράφημα 5.2.13). Όσον αφορά την τάση των 25 τύπων οικοτόπων που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2), αυτή καταγράφεται ως Μη Ικανοποιητική αλλά σταθερή (=) για τους 24 από αυτούς και εμφανίζεται επιδεινούμενη (-) μόλις για έναν τύπο οικοτόπου (Γράφημα 5.2.14). Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή - MMED Αναφορικά με τους οκτώ τύπους οικοτόπων της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MMED), μόλις ένας από αυτούς (ποσοστό 12%) βρίσκεται σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV), ενώ έξι τύποι οικοτόπων βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2) (ποσοστό 75%). Τέλος, η κατάσταση διατήρησης ενός τύπου οικοτόπου είναι Άγνωστη (ΧΧ) (Γράφημα 5.2.15). Όσον αφορά την τάση των έξι τύπων οικοτόπων που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2), αυτή εμφανίζεται σταθερή (=) μόνο για έναν από αυτούς, ενώ καταγράφεται ως επιδεινούμενη (-) στους υπόλοιπους πέντε (Γράφημα 5.2.16). Σύγκριση της Ελλάδας με την υπόλοιπη Ευρώπη Η Ελλάδα βρίσκεται σε πολύ καλύτερη κατάσταση σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη όσον αφορά την κατάσταση διατήρησης των τύπων οικοτόπων που φιλοξενεί, καθώς συγκεντρώνει αρκετά μεγαλύτερο ποσοστό τύπων οικοτόπων σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV) (61% έναντι 16%), και υποδεκαπλάσιο ποσοστό τύπων οικοτόπων σε Μη Ικανοποιητική - Κακή κατάσταση διατήρησης (U2) (3% έναντι 30%). Τα ποσοστά των τύπων οικοτόπων σε Μη Ικανοποιητική - Ανεπαρκή κατάσταση διατήρησης (U1) είναι 32% στην Ελλάδα, έναντι 47% στην υπόλοιπη Ευρώπη (Γράφημα 5.2.17). Τέλος, και οι τύποι οικοτόπων με Άγνωστη κατάσταση διατήρησης (XX) είναι λιγότεροι στην Ελλάδα από ότι στην υπόλοιπη Ευρώπη (3% έναντι 7%). Γράφημα 5.2.15 Κατάσταση διατήρησης των 8 τύπων οικοτόπων της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΜΕD) που απαντούν στην Ελλάδα, σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 13% Ικανοποιητική (FV) Μη ικανοποιητική -Κακή (U2) Μη ικανοποιητική -Ανεπαρκής (U1) Άγνωστη (ΧΧ) Γράφημα 5.2.16 Τάσεις για τους 6 τύπους οικοτόπων της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΜΕD) που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2), σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 13% 13% 12% 12% 62% 12% Γράφημα 5.2.17 Ποσοστό (%) τύπων οικοτόπων στις διαφορετικές κλάσεις κατάστασης διατήρησης στην Ελλάδα και στην υπόλοιπη Ευρώπη κατά την περίοδο 2007-2012 (2007-2014 για την Ελλάδα) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 70 60 50 40 30 20 10 0 Ελλάδα Ικανοποιητική (FV) Μη ικανοποιητική - Ανεπαρκής (U1) Μη ικανοποιητική - Κακή (U2) Ευρώπη Άγνωστη (XX) 66% 63% 63% Iκανοποιητική Μη ικανοποιητική -Βελτιούμενη (+) Iκανοποιητική Μη ικανοποιητική -Βελτιούμενη (+) Μη ικανοποιητική -Σταθερή (=) Μη ικανοποιητική -Επιδεινούμενη (-) Μη ικανοποιητική -Σταθερή (=) Μη ικανοποιητική -Επιδεινούμενη (-) Μη ικανοποιητική -Άγνωστη (χ) Άγνωστη Μη ικανοποιητική -Άγνωστη (χ) Άγνωστη 392 393

Γράφημα 5.2.18 Κατάσταση διατήρησης και τάσεις ανά κατηγορία τύπων οικοτόπων που απαντούν στην Ελλάδα, σύμφωνα με την 3 η Εθνική Έκθεση (περίοδος αναφοράς 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι Παράκτιες και ενδοχωρικές θίνες Οικότοποι γλυκών υδάτων Εύκρατα χέρσα εδάφη και λόχμες Λόχμες με σκληρόφυλλη βλάστηση (matorrals) Φυσικές & ημιφυσικές χλοώδεις διαπλάσεις Υψηλοί τυρφώνες, χαμηλοί τυρφώνες & βάλτοι Ικανοποιητική (FV) Μη ικανοποιητική -Κακή (U2) Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια Δάση Μη ικανοποιητική -Ανεπαρκής (U1) Άγνωστη (ΧΧ) Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι Παράκτιες και ενδοχωρικές θίνες Οικότοποι γλυκών υδάτων Εύκρατα χέρσα εδάφη και λόχμες Λόχμες με σκληρόφυλλη βλάστηση (matorrals) Φυσικές & ημιφυσικές χλοώδεις διαπλάσεις Υψηλοί τυρφώνες, χαμηλοί τυρφώνες & βάλτοι Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια 0 5 10 15 20 25 30 Αναφορικά με τις τάσεις, η πλειονότητα των οικοτόπων που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2) παρουσιάζει σταθερή τάση (=). Επιδεινούμενη (-) καταγράφεται η Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης πέντε τύπων οικοτόπων της κατηγορίας «Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι» (Γράφημα 5.2.18). Μεταβολή της κατάστασης διατήρησης - Σύγκριση με προηγούμενη Εθνική Έκθεση Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή MED Από τη σύγκριση της κατάστασης διατήρησης των τύπων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος μεταξύ των δύο διαδοχικών Εθνικών Εκθέσεων (για τις περιόδους αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014), στη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MED) δεν προκύπτουν σημαντικές διαφορές για την πλειονότητα των τύπων οικοτόπων (Πίνακας Α1, σελ 396). Οι όποιες μεταβολές παρατηρούνται αποδίδονται στη βελτίωση της γνώσης και όχι σε πραγματική μεταβολή της κατάστασης διατήρησης (Γράφημα 5.2.19). Κατά περίπτωση, οι διαφοροποιήσεις αποδίδονται σε παράγοντες που επιτεύχθηκαν στο πλαίσιο εκπόνησης της 3 ης Εθνικής Έκθεσης όπως πιο ακριβή δεδομένα, βελτίωση της γνώσης, ή και στη χρήση διαφορετικών μεθόδων συλλογής και αξιολόγησης δεδομένων. Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή - MMED Για την πλειονότητα των τύπων οικοτόπων στη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED) παρατηρείται βελτίωση της κατάστασης διατήρησής τους σε σχέση με την προηγούμενη Έκθεση (Πίνακας Α1), η οποία ωστόσο οφείλεται επίσης σε βελτίωση της γνώσης και όχι σε πραγματική μεταβολή (Γράφημα 5.2.20). Βιβλιογραφία 1. UN (2015) Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, ARES/70/1, United Nations. 2. CBD (2010) Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020, including Aichi Biodiversity Targets. Available at: https://www.cbd.int/doc/ strategic-plan/2011-2020/aichi-targets-en.pdf 3. EC (2011) Communication from the Commission: Our life insurance, our natural capital: an EU Biodiversity Strategy to 2020 (COM(2011) 244). 4. ΥΠΕΝ (2014) Εθνική στρατηγική για τη βιοποικιλότητα (ΦΕΚ 2383 Β 2014). Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής. Προσβάσιμο από: http://www.ypeka.gr/linkclick.aspx?filet icket=ru%2fdwhjul3o%3d&tabid=237&language=el-gr 5. EEA (2016) Habitats of European interest. Indicator Assessment Data and Maps (SEBI 005). Available at: https://www.eea.europa. eu/data-and-maps/indicators/habitats-of-european-interest-1/ assessment 6. ΕΕ (2015) Έκθεση της Επιτροπής προς το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Η κατάσταση της φύσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Βρυξέλλες, 20.5.2015, COM (2015) 219 final. Προσβάσιμο από: http://ec.europa.eu/transparency/regdoc/ rep/1/2015/el/1-2015-219-el-f1-1.pdf 7. ΕΕΑ (2012) Streamlining European biodiversity indicators 2020: Building a future on lessons learnt from the SEBI 2010 process. Available at: https://www.eea.europa.eu/publications/streamliningeuropean-biodiversity-indicators-2020 8. ΕΚΒΑΑ ΜΟΠΠΕΡ (2013) Ελλάδα - Η Κατάσταση του Περιβάλλοντος 2008-2011», Δεκέμβριος 2013. Προσβάσιμο από: http://ekpaa.ypeka.gr/index.php/draseis/ektheseis/item/91-mopperekbba2013 Iκανοποιητική Δάση Μη ικανοποιητική -Βελτιούμενη (+) 0 5 10 15 20 25 30 Μη ικανοποιητική -Σταθερή (=) Γράφημα 5.2.19 Μεταβολή της κατάστασης διατήρησης των τύπων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (ΜΕD), σε σχέση με την προηγούμενη Εθνική Έκθεση (περίοδοι αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Γράφημα 5.2.20 Μεταβολή της κατάστασης διατήρησης των τύπων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MMED), σε σχέση με την προηγούμενη Εθνική Έκθεση (περίοδοι αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Μη ικανοποιητική -Επιδεινούμενη (-) Μη ικανοποιητική -Άγνωστη (χ) Άγνωστη 2007-2014 2007-2014 Κατάσταση διατήρησης και τάσεις ανά κατηγορία τύπων οικοτόπων Εξετάζοντας την κατάσταση διατήρησης ανά κατηγορία τύπων οικοτόπων (βάσει του Παραρτήματος Ι Οδηγίας 92/43/ ΕΟΚ), παρατηρείται ότι σε Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (FV) βρίσκονται όλοι οι οικότοποι των κατηγοριών «Εύκρατα χέρσα εδάφη και λόχμες» και «Λόχμες με σκληρόφυλλη βλάστηση (matorrals)», αλλά και η πλειονότητα των οικοτόπων που ανήκουν στις κατηγορίες «Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια» (πέντε από τους έξι οικότοπους της κατηγορίας), «Δάση» (25 από τους 28 οικότοπους της κατηγορίας) και «Φυσικές και ημιφυσικές χλοώδεις διαπλάσεις» (πέντε από τους εννέα οικότοπους της κατηγορίας). Τέλος, οι τρεις τύποι οικοτόπων των οποίων η κατάσταση διατήρησης είναι Άγνωστη (ΧΧ) ανήκουν, ανά ένας, στις κατηγορίες «Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι», «Φυσικές και ημιφυσικές χλοώδεις διαπλάσεις» και «Υψηλοί τυρφώνες, χαμηλοί τυρφώνες και βάλτοι». 2001-2006 2001-2006 % 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 % 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Ικανοποιητική (FV) Μη ικανοποιητική -Ανεπαρκής (U1) Μη ικανοποιητική -Κακή (U2) Άγνωστη (ΧΧ) 394 395

Παράρτημα 2.3 Παράρτημα Α: Δεδομένα Πίνακας Α1 Κατάλογος των τύπων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα (Παράρτημα Ι, Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, για τη Μεσογειακή-MED και Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή-MMED) και η κατάσταση διατήρησής τους, όπως υποβλήθηκε στις δύο Εθνικές Εκθέσεις (περίοδοι αναφοράς 2001-2006 και 2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Χρώματα: Αναφέρονται στην κατάσταση διατήρησης των ειδών Πράσινο: Ικανοποιητική (FV) Πορτοκαλί: Μη Ικανοποιητική Ανεπαρκής (U1) Κόκκινο: Μη Ικανοποιητική Κακή (U2) Γκρι: Άγνωστη (ΧΧ) Σύμβολα: Αναφέρονται στις τάσεις της κατάστασης διατήρησης +: βελτιούμενη -: επιδεινούμενη =: σταθερή x: άγνωστη Σημειώσεις: (1) Με αστερίκο (*) μπροστά από το επιστημονικό όνομα σημειώνονται οι τύποι οικοτόπων προτεραιότητας του Παραρτήματος Ι. (2) Οι τύποι οικοτόπων με κωδικό 1180 (MMED), 62D0, 91BA, 91CA και 95Α0 (ΜΕD) προστέθηκαν στον κατάλογο της Ελλάδας κατά τη σύνταξη και υποβολή της 3 ης Εθνικής Έκθεσης (περίοδος αναφοράς 2007-2014). (3) Οι τύποι οικοτόπων με κωδικό 9380 και 9580 διαγράφηκαν από τον κατάλογο της Ελλάδας κατά τη σύνταξη και υποβολή της 3 ης Εθνικής Έκθεσης (περίοδος αναφοράς 2007-2014), λόγω τεκμηριωμένης απουσίας από τη χώρα. Στην ουσία, οι εκτάσεις που φαίνονταν να καταλαμβάνουν στην προηγούμενη έκθεση (περίοδος αναφοράς 2001-2006) έχουν αθροιστεί πια στις εκτάσεις των τύπων οικοτόπων 62Α0 και 4090, αντίστοιχα. Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα 13 1420 Μεσογειακές και θερμοατλαντικές αλόφιλες λόχμες (Sarcocornetea fruticosi) 14 1430 Αλο-νιτρόφιλες λόχμες (Pegano-Salsoletea) 15. Στέπες της ενδοχώρας όπου διαβιούν αλόφιλοι και γυψόφιλοι οργανισμοί ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ 2001-2006 2007-2014 MED MMED MED MMED 15 1510 * Μεσογειακές αλατούχες στέπες (Limonietalia) = 2. ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΚΑΙ ΕΝΔΟΧΩΡΙΚΕΣ ΘΙΝΕΣ 21. Παράκτιες θίνες των ακτών του Ατλαντικού, της Βόρειας Θάλασσας και της Βαλτικής 16 2110 Υποτυπώδεις κινούμενες θίνες = 17 2120 Κινούμενες θίνες της ακτογραμμής με Ammophila arenaria («λευκές θίνες») 18 2190 Υγρές κοιλότητες μεταξύ των θινών = 22. Παράκτιες θίνες των ακτών της Μεσογείου 19 2220 Θίνες με Euphorbia terracina = 20 2230 Θίνες με λειμώνες με Malcolmietalia = = = 21 2250 * Θίνες των παραλίων με Juniperus spp. = Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα 1. 11. 1 1110 2 1120 ΠΑΡΑΚΤΙΟΙ ΚΑΙ ΑΛΟΦΥΤΙΚΟΙ ΟΙΚΟΤΟΠΟΙ Θαλάσσια ύδατα και περιοχές στις οποίες εκδηλώνεται παλίρροια Αμμοσύρσεις που καλύπτονται διαρκώς από θαλάσσιο νερό μικρού βάθους ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ 2001-2006 2007-2014 MED MMED MED MMED * Εκτάσεις θαλάσσιας βλάστησης με Posidonia (Posidonion oceanicae) (1) + - 3 1130 Ποταμόκολποι (εκβολές ποταμών) - 4 1140 Λασπώδεις και αμμώδεις επίπεδες εκτάσεις που αποκαλύπτονται κατά την άμπωτη 5 1150 * Παράκτιες λιμνοθάλασσες - 6 1160 Αβαθείς κολπίσκοι και κόλποι - 7 1170 Ύφαλοι - 8 1180 12. 9 1210 10 1240 13. 11 1310 14. Υποθαλάσσιοι σχηματισμοί δημιουργούμενοι από εκπομπές αερίων (2) Απόκρημνες βραχώδεις ακτές και παραλίες με κροκάλες Μονοετής βλάστηση μεταξύ των ορίων πλημμυρίδας και άμπωτης Απόκρημνες βραχώδεις ακτές με βλάστηση στη Μεσόγειο με ενδημικά Limonium spp. Έλη και αλίπεδα και ενδοχωρικά παράκτια του Ατλαντικού Πρωτογενής βλάστηση με Salicornia και άλλα μονοετή είδη των λασπωδών και αμμωδών ζωνών Μεσογειακά και θερμοατλαντικά παραθαλάσσια έλη και αλίπεδα 12 1410 Μεσογειακά αλίπεδα (Juncetalia maritimi) = = = - 22 2260 23 2270 24 3130 25 3140 26 3150 Θίνες με βλάστηση σκληρόφυλλων θάμνων Cisto-Lavenduletalia * Θίνες με δάση από Pinus pinea και/ή Pinus pinaster 3. ΟΙΚΟΤΟΠΟΙ ΓΛΥΚΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 31. Στάσιμα ύδατα Στάσιμα, ολιγοτροφικά έως μεσοτροφικά ύδατα με βλάστηση Littorelletea uniflorae και/ή Isoëto- Nanojuncetea Σκληρά ολιγο-μεσοτροφικά ύδατα με βενθική βλάστηση χαροειδών σχηματισμών με Chara spp. Ευτροφικές φυσικές λίμνες με βλάστηση τύπου Magnopotamion ή Hydrocharition 27 3170 * Μεσογειακά εποχικά τέλματα = 32. 28 3240 29 3250 30 3260 31 3280 32 3290 Ρέοντα ύδατα τμήματα ρευμάτων ύδατος φυσικής και ημιφυσικής ροής (μικρές, μέσου μεγέθους και μεγάλες κοίτες) των οποίων η ποιότητα του ύδατος δεν εμφανίζει σημαντική αλλοίωση Αλπικοί ποταμοί και η παρόχθια ξυλώδης βλάστησή τους με Salix elaeagnos Ποταμοί της Μεσογείου με μόνιμη ροή, με Glaucium flavum Ποταμοί από πεδινά σε ορεινά επίπεδα με βλάστηση Ranunculion fluitantis και Callitricho- Batrachion Ποταμοί της Μεσογείου με μόνιμη ροή του Paspalo-Agrostidion και πυκνή βλάστηση με μορφή παραπετάσματος από Salix και Populus alba στις όχθες τους Ποταμοί της Μεσογείου με περιοδική ροή από Paspalo-Agrostidion 4. ΕΥΚΡΑΤΑ ΧΕΡΣΑ ΕΔΑΦΗ ΚΑΙ ΛΟΧΜΕΣ 33 4060 Αλπικά και βόρεια χέρσα εδάφη 34 4090 Ενδημικά ορεινά μεσογειακά χέρσα εδάφη με ακανθώδεις θάμνους = = = = = 396 397

ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα 2001-2006 2007-2014 MED MMED MED MMED Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα 2001-2006 2007-2014 MED MMED MED MMED 5. 35 5110 ΛΟΧΜΕΣ ΜΕ ΣΚΛΗΡΟΦΥΛΛΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗ (MATORRALS) 51. Υπομεσογειακές και εύκρατες λόχμες Σταθερές ξηροθερμόφιλες διαπλάσεις με Buxus sempervirens των βραχωδών κλιτύων (Berberidion p.p.) 52. Δενδροειδή matorrals της Μεσογείου 36 5210 Δενδροειδή Juniperus spp. 37 5230 * Δενδροειδή Matorrals με Laurus nobilis 53. Θερμομεσογειακές και προστεπικές λόχμες 38 5310 Συστάδες από Laurus nobilis 39 5330 Θερμομεσογειακές και προερημικές λόχμες 54. Φρύγανα 40 5420 Φρύγανα από Sarcopoterium spinosum 41 5430 Ενδημικά φρύγανα από Euphorbio-Verbascion 6. 42 6110 ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΙ ΗΜΙΦΥΣΙΚΕΣ ΧΛΟΩΔΕΙΣ ΔΙΑΠΛΑΣΕΙΣ 61. Φυσικοί λειμώνες * Παρόχθιοι ασβεστούχοι ή βασεόφιλοι λειμώνες από (Alysso-Sedion albi) 43 6170 Ασβεστούχοι αλπικοί και υποαλπικοί λειμώνες 62. 44 6220 45 6230 46 62A0 Ημιφυσικές ξηρές χλοώδεις διαπλάσεις και περιοχές όπου φύονται θάμνοι * Ψευδοστέπα με αγρωστώδη και μονοετή φυτά από Thero-Brachypodietea * Χλοώδεις διαπλάσεις με Nardus, ποικίλων ειδών, σε πυριτιούχα υποστρώματα των ορεινών ζωνών (και των υποορεινών ζωνών της ηπειρωτικής Ευρώπης) Ξηρές χλοώδεις διαπλάσεις της ανατολικής Μεσογείου (Scorzoneratalia villosae) 47 62D0 Οξινόφιλοι λειμώνες της ορεινής Μοισίας (2) 48 6420 49 6430 50 6510 64. Ημιφυσικοί υγροί λειμώνες με υψηλή χλόη Υγροί μεσογειακοί λειμώνες με υψηλές πόες από Molinio-Holoschoenion Υγρόφιλες περιφερειακές φυτοκοινωνίες με υψηλές πόες σε πεδιάδες και σε επίπεδα ορεινά έως αλπικά 65. Μεσόφιλοι λειμώνες 7. Θεριζόμενοι λειμώνες χαμηλού υψομέτρου (Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis) ΥΨΗΛΟΙ ΤΥΡΦΩΝΕΣ, ΧΑΜΗΛΟΙ ΤΥΡΦΩΝΕΣ ΚΑΙ ΒΑΛΤΟΙ 71. Όξινοι τυρφώνες με σφάγνα 51 7140 Μεταβατικοί και τρεμώδεις τυρφώνες = 52 7210 53 7220 54 7230 72. Ασβεστούχοι βάλτοι * Ασβεστούχοι βάλτοι με Cladium mariscus και είδη του Caricion davallianae * Πηγές όπου δημιουργείται επίπαγος (Cratoneurion) Αλκαλικοί χαμηλοί τυρφώνες = = = 8. ΒΡΑΧΩΔΕΙΣ ΟΙΚΟΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΣΠΗΛΑΙΑ 81. Λιθώνες 55 8140 Λιθώνες της ανατολικής Μεσογείου 82. 56 8210 57 8220 58 8310 Βραχώδη πρανή με χασμοφυτική βλάστηση Ασβεστολιθικά βραχώδη πρανή με χασμοφυτική βλάστηση Πυριτικά βραχώδη πρανή με χασμοφυτική βλάστηση 83. Άλλοι βραχώδεις οικότοποι Σπήλαια των οποίων δεν γίνεται τουριστική εκμετάλλευση 59 8320 Εκτάσεις λάβας και φυσικές κοιλότητες 60 8330 9. ΔΑΣΗ Θαλάσσια σπήλαια εξ ολοκλήρου ή εν μέρει κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας 91. Δάση εύκρατων περιοχών της Ευρώπης 61 9110 Δάση οξιάς από Luzulo-Fagetum 62 9130 Δάση οξιάς με Asperulo-Fagetum 63 9140 64 9150 65 9180 Μεσοευρωπαϊκά υποαλπικά δάση οξιάς με Acer και Rumex arifolius Μεσοευρωπαϊκά ασβεστόφιλα δάση οξιάς Cephalanthero-Fagion * Δάση σε πλαγιές, λιθώνες ή χαράδρες από Tilio-Acerion 66 91BA Δάση Abies amabilis Μοισίας (2) 67 91CA 68 91E0 69 91F0 70 91M0 Πευκοδάση (Pinus sylvestris) Ροδόπης και Οροσειράς του Αίμου (2) * Αλλουβιακά δάση με Alnus glutinosa και Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae) Μεικτά δάση με Quercus robur, Ulmus laevis, Ulmus minor, Fraxinus excelsior ή Fraxinus angustifolia (Ulmenion minoris) κατά μήκος μεγάλων ποταμών Παννωνικά-βαλκανικά δάση τουρκικής δρυός κοινής δρυός 92. Μεσογειακά δάση φυλλοβόλων 71 9250 Δάση δρυός με Quercus trojana 72 9260 Δάση με Castanea sativa 73 9270 Ελληνικά δάση οξιάς με Abies borisii-regis 74 9280 Δάση με Quercus frainetto 75 9290 Δάση με Cupressus (Acero-Cupression) 76 92A0 Δάση-στοές με Salix alba και Populus alba = 77 92C0 78 92D0 Δάση Platanus orientalis και Liquidambar orientalis (Platanion orientalis) Νότια παρόχθια δάση-στοές και λόχμες (Nerio- Tamaricetea και Securinegion tinctoriae) 93. Μεσογειακά δάση σκληροφύλλων 79 9310 Δάση δρυός του Αιγαίου με Quercus brachyphylla 80 9320 Δάση με Olea και Ceratonia = = 398 399

Α/α Κωδικός Επιστημονικό Όνομα 81 9340 Δάση με Quercus ilex και Quercus rotundifolia 82 9350 Δάση με Quercus macrolepis ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ 2001-2006 2007-2014 MED MMED MED MMED 83 9370 * Φοινικοδάση του Phoenix = 84 9410 9380 Δάση με Ilex aquifolium (3) 94. Ορεινά εύκρατα δάση κωνοφόρων 95. 85 9530 86 9540 Οξινόφιλα δάση με Picea σε επίπεδα ορεινά έως αλπικά (Vaccinio-Piceetea) Μεσογειακά και μακαρονησιωτικά ορεινά εύκρατα δάση κωνοφόρων * (Υπο)μεσογειακά πευκοδάση με ενδημικά μαυρόπευκα Μεσογειακά πευκοδάση με ενδημικά είδη πεύκων της Μεσογείου 87 9560 * Ενδημικά δάση με Juniperus spp. 9580 * Μεσογειακά δάση με Taxus baccata (3) 88 95A0 Υπερορεινά μεσογειακά πευκοδάση (2) Παράρτημα Β: Μεταδεδομένα Πηγές δεδομένων: EEA (2015) Εθνική υποβολή της 31 ης Ιουλίου 2015 (αφορά στοιχεία ως το 2014) για την εφαρμογή του Άρθρου 17 της Οδηγίας για τους Οικοτόπους. Κεντρικό Αποθετήριο Δεδομένων (CDR) της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος (ΕΕΑ). Προσβάσιμο από: http://cdr.eionet.europa.eu/gr/eu/art17 Δικτυακός Τόπος για τη Φύση και τη Βιοποικιλότητα (2017). 3 η Εθνική Έκθεση για την Οδηγία για τους Οικοτόπους: Έντυπα αναφοράς και χάρτες Τύπων Οικοτόπων. Προσβάσιμο από: http://www.biodiversity-info.gr/index.php/el/national-reports/ habitat-dir-reports/3i-ekthesi-odigias92-43-eok/entypa-anaforasxartes/3d-exaetis-habitat-types Χωρική έκταση: Ελλάδα Περίοδος: 2007-2014 Η περίοδος αναφοράς της 3 ης Εθνικής Έκθεσης υπό το άρθρο 17 της Οδηγίας για τους Οικοτόπους αντιστοιχεί στο χρονικό διάστημα 2007-2012, για όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ. Για την Ελλάδα, καλύπτει την τυπική περίοδο αναφοράς διευρυμένη κατά δύο έτη (έως το 2014), κατόπιν συνεννόησης του Υπουργείου Περιβάλλοντος με την ΕΕ, προκειμένου να περιλαμβάνει και τα αποτελέσματα των εργασιών πεδίου που εκπονήθηκαν κατά το 2014. Μεθοδολογία: Τα δεδομένα για τον δείκτη προέρχονται από την 3 η Εθνική Έκθεση της Ελλάδας, η οποία υποβλήθηκε στην ΕΕ στο πλαίσιο εφαρμογής του άρθρου 17 της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ [οι βάσεις δεδομένων διατέθηκαν από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας στο πλαίσιο της εκπόνησης της παρούσας αναφοράς (access database) και αναλύθηκαν με απλή περιγραφική στατιστική για την εξαγωγή των συναφών διαγραμμάτων και πινάκων]. Η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης των τύπων οικοτόπων βασίζεται στην αξιολόγηση τεσσάρων επιμέρους παραμέτρων: (α) Εύρος εξάπλωσης (km 2 ), (β) Έκταση του τύπου οικοτόπου (km 2 ), (γ) Δομή και λειτουργίες (περιλαμβανομένων των τυπικών ειδών), (δ) Μελλοντικές προοπτικές. Συγκεκριμένα, για κάθε τύπο οικοτόπου, καθεμία από τις ανωτέρω παραμέτρους κρίνεται ως Ικανοποιητική (FV), Μη Ικανοποιητική - Ανεπαρκής (U1), Μη Ικανοποιητική - Κακή (U2) ή Άγνωστη (ΧΧ) σύμφωνα με το κατωτέρω, εγκεκριμένο πλαίσιο αξιολόγησης. FV: Ο συγκεκριμένος τύπος οικοτόπου ευημερεί (τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά) και έχει καλές προοπτικές να εξακολουθήσει να ευημερεί και στο μέλλον. U1: Απαιτείται αλλαγή σε επίπεδο διαχείρισης, ώστε να επανέλθει ο συγκεκριμένος τύπος οικοτόπου σε Iκανοποιητική κατάσταση, αλλά δεν υπάρχει κίνδυνος εξαφάνισης στο άμεσο μέλλον. U2: Ο συγκεκριμένος τύπος οικοτόπου απέχει πολύ από το να θεωρηθεί ότι βρίσκεται σε Ικανοποιητική κατάσταση ή ακόμα διατρέχει σοβαρό κίνδυνο εξαφάνισης (τουλάχιστον σε περιφερειακό επίπεδο). Έτσι, η συνολική αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης διαρθρώνεται σε τέσσερις κατηγορίες, κάθε μία από τις οποίες έχει συγκεκριμένο χρωματικό προσδιορισμό. Για τύπους οικοτόπων που βρίσκονται σε Μη Ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (U1 και U2) επισημαίνονται κατά περίπτωση τέσσερα είδη τάσεων (+, =, - και x), με τον αντίστοιχο χρωματικό προσδιορισμό [6]. Η Ευρώπη διαιρείται σε εννέα χερσαίες και πέντε θαλάσσιες βιογεωγραφικές περιοχές, οι οποίες χαρακτηρίζονται από παρόμοιες οικολογικές συνθήκες. Τα κράτη μέλη με περισσότερες από μία βιογεωγραφικές περιοχές υποβάλλουν ξεχωριστή αξιολόγηση για κάθε βιογεωγραφική περιοχή και για κάθε τύπο είδους και οικοτόπου που απαντά στο έδαφός τους. Η Ελλάδα διαιρείται στη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MED) και στη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED). Γι αυτόν τον λόγο, τα γραφήματα και οι τάσεις εξήχθησαν χωριστά για τις περιοχές MED και MMED. Κατηγορία της κατάστασης διατήρησης Ικανοποιητική Μη Ικανοποιητική Ανεπαρκής Μη Ικανοποιητική Κακή Άγνωστη Τάση της Μη Ικανοποιητικής κατάστασης διατήρησης (περίοδος 2007-2014) Χρώμα FV U1 U2 ΧΧ Χρώμα Βελτιούμενη + Σταθερή = Επιδεινούμενη - Άγνωστη x 400 401 401

2.4. Κάλυψη οικοσυστημάτων Ονομασία δείκτη: Κάλυψη οικοσυστημάτων Κατηγορία: Προστασία της Φύσης & Βιοποικιλότητας Τύπος δείκτη: Κατάσταση Συγγραφείς: Ό. Τζωρτζακάκη 1, Β. Κατή 2 1 Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών 2 Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ορισμός δείκτη Ο δείκτης παρουσιάζει τη σχετική (%) και απόλυτη (ha) αλλαγή της έκτασης των κατηγοριών κάλυψης γης και τη μετατροπή τους σε άλλες κατηγορίες, με βάση την τυπολογία Corine. Αξία δείκτη & σύνδεση με περιβαλλοντική πολιτική Ο εν λόγω δείκτης εκτιμά την έκταση των κατηγοριών κάλυψης γης και εκφράζει τη διαθεσιμότητα των κύριων τύπων οικοσυστημάτων για τα είδη. Αποκτά βαρύνουσα σημασία για τα είδη που ενδιαιτούν αποκλειστικά σε αυτά τα οικοσυστήματα, λόγω εξειδικευμένης οικοθέσης ή ενδημικού χαρακτήρα. Η δε μεταβολή της κάλυψης γης από μια κατηγορία σε άλλη υποδεικνύει τόσο τη δυναμική φυσική εξέλιξη των οικοσυστημάτων όσο και την ανθρωπογενή παρέμβαση. Ο δείκτης παρουσιάζει άμεση συνάφεια με τους παγκόσμιους στόχους για τη βιοποικιλότητα, καθώς τα οικοσυστήματα θεωρούνται αναπόσπαστο στοιχείο της βιοποικιλότητας (CBD) [1]. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο δείκτης συνδέεται με το 15ο Στόχο Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Developments Goals-SDGs) της Ατζέντας 2030 και «Ζωή στη Στεριά Προωθούμε τη βιώσιμη χρήση των χερσαίων οικοσυστημάτων και δασών, καταπολεμούμε την ερημοποίηση, αναστρέφουμε την υποβάθμιση του εδάφους και της βιοποικιλότητας» [2]. Επίσης, συνδέεται με τον 5 ο στόχο του Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 (Aichi 2020) [1], ο οποίος προβλέπει ότι «Μέχρι το 2020, ο ρυθμός απώλειας όλων των φυσικών οικοτόπων, συμπεριλαμβανομένων των δασών, έχει μειωθεί τουλάχιστον στο μισό, και όπου είναι δυνατό είναι κοντά στο μηδέν και η υποβάθμιση και ο κατακερματισμός έχουν σημαντικά μειωθεί». Συνδέεται επίσης και με τον 7 ο στόχο Aichi, περί αειφορικής διαχείρισης των περιοχών που χρησιμοποιούνται για τη γεωργία, τις υδατοκαλλιέργειες και τη δασοπονία μέχρι το 2020 και με το 15 ο στόχο περί ενίσχυσης της ανθεκτικότητας των οικοσυστημάτων και της αποκατάστασής τους, για την συμβολή τους στις δράσεις μετριασμού και προσαρμογής της κλιματικής αλλαγής και στην καταπολέμηση της απερήμωσης. Πολιτική EU GR SEBI Στόχος SDG 15 Aichi 5, 7, 15 2 2.1 04 Επιπλέον, ο εν λόγω δείκτης συνεισφέρει στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα (EU) στο 2 o γενικό στόχο «Διατήρηση και βελτίωση των οικοσυστημάτων και των υπηρεσιών που παρέχουν» [3], και αποτελεί έναν από τους βασικούς Δείκτες Βιοποικιλότητας που έχει υιοθετήσει η ΕΕ (SEBI 004) υπό τον τίτλο «Ecosystem coverage» [4]. Τέλος, σε εθνικό επίπεδο, συνδέεται με το στόχο 2.1 της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα (GR) [5] περί της «διατήρησης ειδών και τύπων οικοτόπων στα Ελληνικά χερσαία και θαλάσσια οικοσυστήματα με στόχο την αειφορία». Κύρια ερωτήματα πολιτικής Ποιες αλλαγές καταγράφονται στις διαφορετικές κατηγορίες οικοσυστημάτων στην Ελλάδα κατά την περίοδο 2006-2012 και σε ποια οικοσυστήματα σημειώθηκε η μεγαλύτερη απώλεια έκτασης; Ειδικότερα, σε ποιες κατηγορίες μετατράπηκαν οι εκτάσεις που χάθηκαν από τα δάσικά και τα αγροτικά οικοσυστήματα; Κύρια μηνύματα Οι αλλαγές στις κατηγορίες οικοσυστημάτων που συντελέστηκαν κατά την περίοδο 2006-2012 αντιστοιχούν στο 1,08% της ελληνικής επικράτειας. Σημαντικότερη αλλαγή αποτελεί η μείωση των δασών και η αύξηση των μεταβατικών δασικών εκτάσεων και των περιοχών με πολύ αραιή βλάστηση. Στις κατηγορίες των αστικών περιοχών και των υδάτινων σωμάτων (λίμνες και ποτάμια) καταγράφηκε αύξηση, ενώ μειώθηκαν σε έκταση οι θαμνώνες, οι καλλιέργειες, τα αγροτικά μωσαϊκά και τα λιβάδια. Οι δασικές εκτάσεις που χάθηκαν κατά την περίοδο 2006-2012 μετατράπηκαν κατά κύριο λόγο σε μεταβατικές δασικές εκτάσεις (57,7%), περιοχές με πολύ αραιή βλάστηση (33,4%), θαμνώνες (5,1%), και λιγότερο σε αστικές περιοχές (1,7%), λιβάδια (1,6%) και αγροτικά μωσαϊκά (0,3%). Η κυριότερη απώλεια που καταγράφηκε στα αγροτικά οικοσυστήματα οφείλεται στη μετατροπή τους σε αστικές περιοχές (11.452 ha). Κύρια αξιολόγηση Κατά το χρονικό διάστημα 2006-2012, καταγράφηκαν αλλαγές στα οικοσυστήματα συνολικής έκτασης 143.263 ha, που αντιστοιχούν στο 1,08% της ελληνικής επικράτειας. Οι κυριότερες αλλαγές συντελέστηκαν στην κατηγορία των δασών, όπου παρατηρήθηκε μείωση των δασών (38.166 ha, 1,39%), αύξηση των μεταβατικών δασικών εκτάσεων (24.975 ha, 2,2%) και των εκτάσεων με πολύ αραιή βλάστηση (26.462 ha, 9,8%) σε σχέση με το 2006 (Γράφημα 5.2.21, σελ 404). Οι αστικές περιοχές αυξήθηκαν κατά 3,59% σε σχέση με το 2006 (Γράφημα 5.2.21, σελ 404). Τα υδάτινα σώματα (λίμνες και ποτάμια) παρουσίασαν αύξηση κατά 4.958 ha, ενώ οι θαμνώνες, οι καλλιέργειες, τα αγροτικά μωσαϊκά και τα λιβάδια μειώθηκαν σε έκταση (Γράφημα 5.2.21, σελ 404). O δείκτης παρουσιάζεται με βάση τις κατηγορίες των γενικών τύπων οικοσυστημάτων, όπως κατηγοριοποιήθηκαν στο δείκτη SEBI 04 [6]. Η διαφορετική κατηγοριοποίηση των τύπων οικοσυστημάτων που χρησιμοποιήθηκε από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος σε πρόσφατη αναφορά του [7], παρουσίασε λόγω διαφορών στη μεθοδολογία διαφοροποιημένα αποτελέσματα, αλλά παρόμοιες τάσεις. Η ετήσια αλλαγή των χρήσεων γης για την περίοδο 2006-2012 ήταν 0,19%, υποδηλώνοντας έντονη αλλαγή στα οικοσυστήματα της Ελλάδας, και ιδιαίτερα σε σύγκριση με την προηγούμενη περίοδο 2000-2006, όπου το ποσοστό ήταν 0,13% [7]. Σύμφωνα με την ίδια έκθεση [7], αυξήθηκαν οι ανοιχτές εκτάσεις και τα γυμνά εδάφη (8,9%), τα υδάτινα σώματα (3,6%) και οι τεχνητές επιφάνειες (3,5%), ενώ οι λοιπές κατηγορίες παρουσίασαν μείωση, όπως η ημιφυσική βλάστηση (-0,5%), οι δασώδεις εκτάσεις (-0,4%), οι βοσκότοποι και τα μωσαϊκά (-0,4%), οι υγρότοποι (-0,3%), και η αρώσιμη γη και οι καλλιέργειες (-0,2%). Αλλαγές στα δασικά οικοσυστήματα Οι κύριες αιτίες απώλειας των δασικών οικοσυστημάτων (38.166 ha) είναι η μετατροπή τους σε μεταβατικές δασικές εκτάσεις (22.036 ha, 57,7%) και εκτάσεις με πολύ αραιή βλάστηση (12.746 ha, 33,4%), ενώ ένα μικρότερο ποσοστό μετετράπη σε θαμνώνες (1.967 ha, 5,2%), αστικές περιοχές (652 ha, 1,7%), λιβάδια (625 ha, 1,6%) και αγροτικά μωσαϊκά (118 ha, 0,31%) (Γράφημα 5.2.22, σελ 404). Οι αλλαγές στα δασικά οικοσυστήματα οφείλονται συνήθως στην εγκατάλειψη των παραδοσιακών πρακτικών διαχείρισης ή σε φυσικές καταστροφές [6]. Κατά το διάστημα 2006-2012, η απώλεια του 27,2% (10.398 ha) των δασικών εκτάσεων οφείλεται σε πρόσφατες πυρκαγιές. Μεγαλύτερη απώλεια δασικών εκτάσεων συντελέστηκε στα δάση κωνοφόρων (27.422 ha) και μικρότερη στα μικτά δάση (14.410 ha), ενώ στα πλατύφυλλα δάση παρατηρήθηκε μία μικρή αύξηση (3.666 ha). Στην αναφορά του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος αναφέρεται επίσης μείωση των κωνοφόρων και μεικτών δασών, και αύξηση των φυλλοβόλλων δασών [7]. 402 403

Γράφημα 5.2.21 Αλλαγές στις κατηγορίες οικοσυστημάτων (ha) που συντελέστηκαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο 2006-2012 και το % ποσοστό της αλλαγής σε σχέση με το 2006 (Πηγή ΕΕΑ 2017) -1,39% -0,19% -0,83% -0,77% -0,17% -0,30% -0,14% 0,00% 2,20% 3,30% 3,59% 9,80% Αλλαγές στα αγροτικά οικοσυστήματα Οι κυριότερες αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στα αγροτικά οικοσυστήματα (καλλιέργειες, αγροτικά μωσαϊκά και λιβάδια) οφείλονται στη μετατροπή τους σε αστικές περιοχές και υδάτινα σώματα (λίμνες και ποτάμια), ενώ από την άλλη συνολικά 2.746 ha φυσικών οικοσυστημάτων μετατράπηκαν σε αγροτική γη (Γράφημα 5.2.23). Ειδικά η μείωση της αρόσιμης καλλιεργήσιμης γης στην Ελλάδα κατά την περίοδο 2006-2012, αποδίδεται στη μετατροπή της σε βοσκοτόπους (30%), σε άλλα σύνθετα πρότυπα καλλιέργειας (20%), σε μη αρδευόμενη αρόσιμη γη (18%), σε αγροτική γη με φυσική βλάστηση (11%) και σε ελαιώνες (11%), πέραν της μετρατροπής της σε τεχνητές επιφάνειες και της δημιουργίας υδάτινων σωμάτων [7]. Βιβλιογραφία 1. CBD (2010) Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020, including Aichi Biodiversity Targets. 2. UN (2015) Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, A/RES/70/1, United Nations. 3. EC (2011) Communication from the Commission: Our life insurance, our natural capital: an EU Biodiversity Strategy to 2020 (COM(2011) 244). 4. ΕΕΑ (2012) Streamlining European biodiversity indicators 2020: Building a future on lessons learnt from the SEBI 2010 process. Available at: https://www.eea.europa.eu/publications/streamliningeuropean-biodiversity-indicators-2020 5. ΥΠΕΝ (2014) Εθνική στρατηγική για τη βιοποικιλότητα (ΦΕΚ 2383 Β 2014). Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής. 6. EEA (2015) Ecosystem coverage. Available at: https://www. eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/ecosystem-coverage-1/ assessment-1 7. ΕΕΑ (2017) Land cover 2012. Country fact sheet Greece. European Environment Agency. Available at: https://www.eea. europa.eu/themes/landuse/land-cover-country-fact-sheets/gr-greecelandcover-2012.pdf/view -2,00% 0,00% 2,00% 4,00% 6,00% 8,00% 10,00% 12,00% Αγροτικά μωσαϊκά (-3934 ha) Αστικές περιοχές (13522 ha) Δάση (-38166 ha) Εκτάσεις με αραιή βλάστηση (26462 ha) Εσωτερικόι υγρότοποι (-207 ha) Θαλάσσιες περιοχές (-80 ha) Θαμνώνες (-18575 ha) Καλλιέργειες (-5287 ha) Λιβάδια (-3544 ha) Μεταβατικές δασικές εκτάσεις (24975 ha) Παράκτιες Περιοχές (-125 ha) Γράφημα 5.2.22 Αλλαγή (%) των δασικών εκτάσεων σε άλλες κατηγορίες οικοσυστημάτων κατά το χρονικό διάστημα 2006-2012 (Πηγή ΕΕΑ 2017) Ποτάμια και λίμνες (4958 ha) Γράφημα 5.2.23 Αλλαγή (ha) των αγροτικών οικοσυστημάτων σε άλλες κατηγορίες οικοσυστημάτων κατά το χρονικό διάστημα 2006-2012 (Πηγή ΕΕΑ 2017) 11452-737 33,4% 1,7% 0,3% 0,1% 5,2% 0% 1,6% Αγροτικά μωσαϊκά Αστικές περιοχές Θαμνώνες -852-321 -1-833 137 Καλλιέργιες 3922 Λιβάδια Μεταβατικές δασικές εκτάσεις -2000 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 0% 57,7% Παράκτιες Περιοχές Περιοχές με αραιή βλάστηση Αστικές περιοχές Δάση Εσωτερικόι υγρότοποι Ποτάμια και λίμνες Θαμνώνες Μεταβατικές δασικές εκτάσεις Παράκτιες Περιοχές Περιοχές με αραιή βλάστηση Ποτάμια και λίμνες 404 405

Παράρτημα 2.4 Παράρτημα Β: Μεταδεδομένα Παράρτημα Α: Δεδομένα Πίνακας Α1 Αλλαγές στην έκταση των διαφορετικών κατηγοριών οικοσυστημάτων (ha) κατά το διάστημα 2006-2012 στην Ελλάδα (Πηγή: ΕΕΑ 2017) Κατηγορία οικοσυστήματος Αγροτικά μωσαϊκά Αστικές περιοχές Έκταση - 2006 Αγροτικά μωσαϊκά Αστικές περιοχές Δάση Αλλαγές χρήσεων γης 2006-2012 Εκτάσεις με αραιή βλάστηση Εσωτερικοί υγρότοποι Θαμνώνες Θαλάσσιες περιοχές Καλλιέργειες Λιβάδια Μεταβατικές δασικές εκτάσεις 2046336 4215 47 10 85 154 4511 577-3934 377055 50 169 11 101 23 611 1261 465 2641 16213 13572 Δάση 2755083 118 821 12956 2340 12 625 40855 8 20 57636 19589-38048 Εκτάσεις με αραιή βλάστηση Εσωτερικοί υγρότοποι 269990 55 209 2699 1010 5421 9395 35857 26462 24864 54 343 397 191-207 Θαμνώνες 2420049 95 2679 373 15584 238 1135 5758 105 25873 7393-18480 Θαλάσσιες περιοχές 27520478 115 10 125 46-79 Καλλιέργειες 3189576 106 5402 18 191 60 26 32 244 5973 791-5181 Λιβάδια 1189481 26 2520 177 615 120 167 3734 7333 3815-3518 Μεταβατικές δασικές εκτάσεις Παράκτιες περιοχές Ποτάμια και λίμνες 1134513 149 395 18819 7130 1638 86 364 18 28450 53573 25123 89941 33 10 46 85 141 49-92 150070 211 211 5168 4958 Παράκτιες περιοχές Ποτάμια και λίμνες Μείωση 2006-2012 Αύξηση 2006-2012 Αλλαγή 2006-2012 Πηγή δεδομένων: EEA (2017) Corine Land Cover Change (LCC) 2006-2012, Version 18.5. Available at: http://land.copernicus.eu/paneuropean/corine-land-cover/lcc-2006-2012/ EEA (2015) Ecosystem coverage. Available at: https://www. eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/ecosystem-coverage-1/ assessment-1 Ελληνική Στατιστική Αρχή (2017) Ελλάς με αριθμούς. Απρίλιος Ιούνιος 2017. Προσβάσιμο από: http://www.statistics. gr/documents/20181/1515741/greeceinfigures_2017q2_ GR.pdf/c48fd272-754a-486d-a463-99c6ab2cb681 Χωρική έκταση: Ελλάδα Περίοδος: 2006-2012 Μεθοδολογία: Τα πρωτογενή δεδομένα των καλύψεων γης κατά τα έτη 2006 και 2012, καθώς και των αλλαγών που συντελέστηκαν εντός της εξαετίας αυτής είναι διαθέσιμα για όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες σε βάσεις δεδομένων αναρτημένες στον ιστοχώρο του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΕΑ 2017). Το σύνολο των δεδομένων που είναι διαθέσιμο στις παραπάνω πηγές περιέχεται στα χωρικά αρχεία (shapefiles) των καλύψεων γης ως προς την τυπολογία Corine Land Cover. Για τις ανάγκες του εν λόγω δείκτη, χρησιμοποιήθηκαν τα χωρικά δεδομένα των αλλαγών των καλύψεων γης κατά την περίοδο 2006-2012 (Corine Land Cover Changes 2012). Οι κατηγορίες οικοσυστημάτων (ecosystem classes) που χρησιμοποιήθηκαν βασίστηκαν στην κατηγοριοποίηση του δείκτη SEBI 04 (ΕΕΑ 2015), η οποία χρησιμοποιεί τις κατηγορίες κάλυψης γης του επιπέδου Corine 3. Για την Ελλάδα εξήχθησαν οι εξής 12 κατηγορίες οικοσυστημάτων (ecosystem classes): (1) αγροτικά μωσαϊκά (agricultural mosaics), (2) αστικές περιοχές (urban), (3) δάση (woodland and forest), (4) εκτάσεις με αραιή βλάστηση (sparsely vegetated land), (5) εσωτερικοί υγρότοποι (inland wetlands), (6) θαμνώνες (heathland and shrub), (7) θαλάσσιες περιοχές (marine), (8) καλλιέργειες (cropland), (9) λιβάδια (grassland), (10) μεταβατικές δασικές εκτάσεις (transitional woodland), (11) παράκτιες περιοχές (coastal), (12) ποτάμια και λίμνες (rivers and lakes). Για την εξαγωγή του ποσοστού (%) της αλλαγής σε σχέση με το 2006 χρησιμοποιήθηκε το χωρικό αρχείο της κάλυψης γης του 2006 (Corine Land Cover 2006). Για τον υπολογισμό των αλλαγών σε επίπεδο επικράτειας χρησιμοποιήθηκε η συνολική χερσαία έκταση της Ελλάδας (13.204.900 ha) (Ελληνική Στατιστική Αρχή 2017). Η ανάλυση των δεδομένων πραγματοποιήθηκε με απλή περιγραφική στατιστική και τη χρήση Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (G.I.S.). Σύνολο 41167436 577 16213 19589 35857 191 7393 46 791 3815 53573 49 5168 142686 143264 Σημειώνεται ότι στα χωρικά αρχεία του Corine Land Cover η χωρική κλίμακα ανάλυσης είναι αδρή. Περισσότερες πληροφορίες αναφορικά με την ποιότητα των πρωτογενών χωρικών δεδομένων και τη χωρική μεθοδολογία ανάλυσής τους για τη διάθεση των βάσεων δεδομένων αναγράφονται στους αντίστοιχους ιστοχώρους των πηγών. 406 407

2.5 Πιέσεις και απειλές σε είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος Ονομασία δείκτη: Πιέσεις σε είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος Κατηγορία: Προστασία της Φύσης & Βιοποικιλότητα Τύπος δείκτη: Πιέσεις Υποδείκτες: (α) Πιέσεις σε είδη της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, και (β) Πιέσεις σε είδη ορνιθοπανίδας της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ Συγγραφείς: Ό. Τζωρτζακάκη 1, Β. Κατή 2 1 Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών 2 Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ελλάδας, ακολουθούμενη από τη γεωργία και την αστικοποίηση. Η χρήση των έμβιων πόρων αντίστοιχα είναι η πιο κοινή απειλή για τα είδη της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής. (β) Πιέσεις σε είδη ορνιθοπανίδας της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ Τα πτηνά της Ελλάδας δέχονται έναν μεγάλο αριθμό 128 τύπων πιέσεων και απειλών. Το 67,2% των πιέσεων που καταγράφηκαν ήταν μεσαίας έντασης. Κυριότερη απειλή για την Ορνιθοπανίδα είναι η «τροποποίηση φυσικών συνθηκών». Γράφημα 5.2.24 Αριθμός πιέσεων και απειλών για κάθε ομάδα ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Μεσογειακής βιογεωγραφικής περιοχής (MED) στην Ελλάδα (2007-2014), με βάση την έντασή τους (Φ-μα: Μη-αγγειακά φυτά, Φ: Αγγειακά φυτά, Αρθ: Αρθρόποδα, Μαλ: Μαλάκια, Ασπ: Άλλα ασπόνδυλα, Ιχθ: Ιχθυοπανίδα, Αμφ: Αμφίβια, Ερπ: Ερπετά, Θηλ: Θηλαστικά) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Πιέσεις Ορισμός δείκτη Ο δείκτης εκτιμά τον αριθμό των πιέσεων και απειλών (πιέσεις που ασκούνται για μεγάλο χρονικό διάστημα και φαίνεται πως θα συνεχιστούν και στο μέλλον) χαμηλής, μεσαίας και υψηλής έντασης που δέχονται τα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος. Οι πιέσεις και απειλές που δέχονται τα είδη εκτιμώνται: (α) για τα είδη της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ ως προς τη Μεσογειακή (MED) και τη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED), και (β) για τα είδη της ορνιθοπανίδας της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ. Αξία δείκτη & σύνδεση με περιβαλλοντική πολιτική Η εξασφάλιση Ικανοποιητικής κατάστασης διατήρησης στα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Οδηγίας 92/432/ΕΟΚ και η εξασφάλιση ασφαλούς κατάστασης διατήρησης για τα είδη της ορνιθοπανίδας της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ συνδέονται άμεσα με τον εντοπισμό των πιέσεων και απειλών που δέχονται τα είδη αυτά, ώστε να πραγματοποιηθούν συντονισμένες δράσεις μετριασμού ή απάλειψης των πιέσεων αυτών για τη βελτίωση της κατάστασης διατήρησης των ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος. Είναι επομένως ανάγκη να εντοπιστούν και να ιεραρχηθούν οι πιο σοβαρές απειλές, ως μακροχρόνιες πιέσεις που επιδρούν αρνητικά στα είδη, οι οποίες επηρεάζουν το μεγαλύτερο αριθμό ειδών, για να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά μέσω συντονισμένων δράσεων. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο δείκτης συνεισφέρει στην επίτευξη των Στόχων της Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Developments Goals-SDGs) της Ατζέντας 2030 και ειδικότερα στο Στόχο 14: «Ζωή στο Νερό - Προστατεύουμε και χρησιμοποιούμε με βιώσιμο τρόπο τους ωκεανούς, τις θάλασσες και τους θαλάσσιους πόρους για βιώσιμη ανάπτυξη» και στο Στόχο 15 «Ζωή στη Στεριά Προωθούμε τη βιώσιμη χρήση των χερσαίων οικοσυστημάτων και δασών, καταπολεμούμε την ερημοποίηση, αναστρέφουμε την υποβάθμιση του εδάφους και της βιοποικιλότητας» [1]. Ο δείκτης συνδέεται άμεσα με τρεις από τους Στόχους του Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 (Στόχοι Aichi), οι Πολιτική EU GR SEBI Στόχος SDG 14, 15 Aichi 5, 6, 7 1 2.1 03 οποίοι ανήκουν στο Β Στρατηγικό Στόχο περί μείωσης των άμεσων πιέσεων στη βιοποικιλότητα. Αυτοί αφορούν στη μείωση του ρυθμού απώλειας των φυσικών οικοτόπων (5 ος στόχος), στην αειφορική διαχείριση των αποθεμάτων ψαριών και ασπόνδυλων οργανισμών και υδρόβιων φυτών (6ος στόχος) και στην αειφορική διαχείριση των περιοχών που χρησιμοποιούνται για τη γεωργία, τις υδατοκαλλιέργειες και τη δασοπονία (7 ος στόχος) [2]. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, ο δείκτης συνδέεται κυρίως με το 1ο Στόχο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα για την «πλήρη εφαρμογή των Οδηγιών για τα Πουλιά και τους Οικοτόπους» [3]. Σε εθνικό επίπεδο, συνδέεται με το Γενικό Στόχο 2 της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα για τη «διατήρηση του Εθνικού φυσικού κεφαλαίου και αποκατάσταση των οικοσυστημάτων» και συγκεκριμένα, με τον Ειδικό Στόχο 2.1 για τη «διατήρηση ειδών και τύπων οικοτόπων στα Ελληνικά χερσαία και θαλάσσια οικοσυστήματα με στόχο την αειφορία» [4]. Επιπλέον, ο δείκτης των πιέσεων και απειλών που δέχονται τα είδη Ευρωπαϊκού Ενδιαφέροντος συνδέεται έμμεσα με το δείκτη SEBI 03 «Species of European interest». Κύρια ερωτήματα πολιτικής Πόσες πιέσεις και απειλές για τα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος έχουν καταγραφεί στη Μεσογειακή και στη Θαλάσσια Μεσογειακή Περιοχή στην Ελλάδα και σε ποιο βαθμό έντασης; Σε ποιες ομάδες οργανισμών θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα για το μετριασμό και την εξάλειψη των πιέσεων και απειλών που δέχονται στη Μεσογειακή και στη Θαλάσσια Μεσογειακή Περιοχή στην Ελλάδα; Ποιες κατηγορίες απειλών και πιέσεων είναι οι πιο κοινές για τα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος και θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην εξάλειψή τους; Κύρια μηνύματα (α) Πιέσεις σε είδη της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ Στα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Ελλάδας καταγράφηκαν συνολικά 193 διαφορετικοί τύποι πιέσεων και απειλών. Στη χερσαία Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MED) καταγράφηκαν 152 τύποι πιέσεων και 154 τύποι απειλών, ενώ στη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED) καταγράφηκαν 57 τύποι πιέσεων και 58 τύποι απειλών. Η πλειονότητα των απειλών στα είδη τόσο της χερσαίας όσο και της θαλάσσιας Μεσογειακής περιοχής ήταν χαμηλής έντασης (40,3% και 37,1% αντίστοιχα). Ο μεγαλύτερος αριθμός απειλών στη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή καταγράφηκε στην ομάδα της ιχθυοπανίδας (412 απειλές), ενώ στη Θαλάσσια Μεσογειακή Περιοχή καταγράφηκε στην ομάδα των θηλαστικών (60 απειλές). Η τροποποίηση των φυσικών συνθηκών είναι η πιο κοινή απειλή που επηρεάζει τα περισσότερα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής της Κύρια αξιολόγηση (α) Είδη της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ Μεσογειακή Βιογεωγραφική περιοχή - MED Κατά το χρονικό διάστημα 2007-2014 καταγράφηκαν 165 τύποι πιέσεων και απειλών στα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Μεσογειακής βιογεωγραφικής περιοχής (152 πιέσεις και 149 απειλές). Οι περισσότερες πιέσεις και απειλές ήταν χαμηλής έντασης (50,6% και 43,9% αντίστοιχα) (Γράφημα 5.2.24). Η ιχθυοπανίδα δέχεται τις περισσότερες πιέσεις (32,1%) και απειλές (31,4%) και ακολουθούν τα ερπετά (17,7% των πιέσεων και 19,4% των απειλών) (Γράφημα 5.2.24). Η τροποποίηση φυσικών συνθηκών (J) επιδρά στα περισσότερα είδη της Ελλάδας, και ιδιαίτερα στην ιχθυοπανίδα και την ερπετοπανίδα. Η γεωργία (Α) είναι η δεύτερη κατά σειρά σημαντικότερη απειλή για τα είδη, και ιδιαίτερα για τα ερπετά και τα αγγειακά φυτά, και η αστικοποίηση και συναφείς δραστηριότητες (Ε) η τρίτη (Γράφημα 5.2.25, βλέπε επόμενη σελίδα). Μόνο στο 0,4% των ειδών δεν καταγράφηκε καμία απειλή. Από τις πιέσεις και απειλές υψηλής έντασης που καταγράφηκαν στα είδη της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής περιοχής κυριότερη είναι η τροποποίηση των φυσικών συνθηκών (J) (Γράφημα 5.2.26, βλέπε επόμενη σελίδα) η οποία υπερβαίνει κατά πολύ το μέσο όρο των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης [6]. Η δεύτερη σε συχνότητα εμφάνισης απειλή είναι η «γεωργία», η οποία όμως είναι αρκετά μικρότερη σε συχνότητα σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο [6]. 500 400 300 200 100 0 Απειλές 500 400 300 200 100 0 Χαμηλή (L) Υψηλή (H) Φ-μα Φ-μα Φ Φ Αρθ Αρθ Μαλ Μαλ Ασπ Ασπ Μέτρια (M) Άγνωστη (U) Ιχθ Ιχθ Αμφ Αμφ Ερπ Ερπ Θηλ Θηλ 408 409

Γράφημα 5.2.25 Αριθμός ειδών ανά ομάδα οργανισμών για τα οποία καταγράφηκαν απειλές στη Μεσογειακή βιογεωγραφική περιοχή (MED) στην Ελλάδα (2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) J - Τροποποίηση φυσικών συνθηκών A - Γεωργία E - Αστικοποίηση και συναφείς δραστηριότητες F - Χρήση έμβιων πόρων H - Ρύπανση D - Μεταφορές και υποδομή υπηρεσιών G - Διαταραχές λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων L - Γεωλογικά συμβάντα, φυσικές καταστροφές C - Ορυχεία, λατομεία και παραγωγή ενέργειας B - Δασολογία I - Χωροκατακτητικά και εισαχθέντα είδη K - Φυσικές διεργασίες M - Κλιματική αλλαγή U - Άγνωστες απειλές και πιέσεις X - Καμία πίεση ή απειλή XO - Απειλές και πιέσεις εκτός κρατών μελών XE - Απειλές και πιέσεις εκτός ΕΕ 0 20 40 60 80 100 120 140 160 Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική περιοχή MMED Στα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής καταγράφηκαν 55 τύποι πιέσεων και 56 τύποι απειλών. Οι περισσότερες πιέσεις και απειλές είναι χαμηλής έντασης (40,4% και 37,1% αντίστοιχα) (Γράφημα 5.2.27). Η ομάδα των θηλαστικών δέχεται τις περισσότερες πιέσεις (50,9%) και απειλές (51,7%), ακολουθούμενη από τα ερπετά (26,3% των πιέσεων και 25,9% των απειλών). Ο μεγαλύτερος αριθμός απειλών καταγράφηκε στα είδη Caretta caretta (20 απειλές) και Monachus monachus (14 απειλές). Κυριότερες απειλές για τα είδη της Θαλάσσιας Περιοχής αποτελούν η χρήση έμβιων πόρων και η ρύπανση, ιδιαίτερα για την ομάδα των θηλαστικών (Γράφημα 5.2.28, επόμενη σελίδα). Από τις πιέσεις και απειλές υψηλής έντασης που καταγράφηκαν στα είδη της Θαλάσσιας Περιοχής, κυριότερη είναι η χρήση έμβιων πόρων (F) (Γράφημα 5.2.29, επόμενη σελίδα), της οποίας η συχνότητα είναι υψηλότερη από το μέσο όρο των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ακολουθούν η ρύπανση (H) με συχνότητα μικρότερη απ τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, και η τροποποίηση των φυσικών συνθηκών (J), η οποία καταγράφηκε σε περισσότερα είδη στην Ελλάδα [5]. Γράφημα 5.2.27 Αριθμός πιέσεων και απειλών για κάθε ομάδα ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MMED) στην Ελλάδα (2007-2014) με βάση την έντασή τους (Αρθ: Αρθρόποδα, Μαλ: Μαλάκια, Ασπ: Άλλα ασπόνδυλα, Ιχθ: Ιχθυοπανίδα, Ερπ: Ερπετά, Θηλ: Θηλαστικά) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Πιέσεις 70 60 50 40 30 20 10 0 Mη-Αγγειακά φυτά Αγγειακά φυτά Αρθρόποδα Μαλάκια Άλλα ασπονδυλα Αρθ Μαλ Ασπ Ιχθ Ερπ Θηλ Ιχθυοπανίδα Αμφίβια Ερπετά Θηλαστικά Απειλές Γράφημα 5.2.26 Συχνότητα (%) των πιέσεων και απειλών (από κοινού) υψηλής έντασης που καταγράφηκαν στα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MED) στην Ελλάδα (2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 70 60 50 % 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 40 A - Γεωργία B - Δασολογία 30 20 C - Ορυχεία, λατομεία και παραγωγή ενέργειας D - Μεταφορές και υποδομή υπηρεσιών 10 E - Αστικοποίηση και συναφείς δραστηριότητες F - Χρήση έμβιων πόρων 0 G - Διαταραχές λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων H - Ρύπανση Αρθ Μαλ Ασπ Ιχθ Ερπ Θηλ I - Χωροκατακτητικά και εισαχθέντα είδη J - Τροποποίηση φυσικών συνθηκών K - Φυσικές διεργασίες L - Γεωλογικά συμβάντα, φυσικές καταστροφές M - Κλιματική αλλαγή XO - Απειλές και πιέσεις εκτός κρατών μελών Χαμηλή (L) Μέτρια (M) XE - Απειλές και πιέσεις εκτός ΕΕ X - Καμία πίεση ή απειλή Υψηλή (H) 410 411

Γράφημα 5.2.28 Αριθμός ειδών της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής (MMED) για τα οποία καταγράφηκαν απειλές στην Ελλάδα (2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 0 2 4 6 8 10 12 14 16 (β) Είδη ορνιθοπανίδας της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ Στα είδη ορνιθοπανίδας καταγράφηκαν κυρίως πιέσεις μεσαίας έντασης (61,7%) (Γράφημα 5.2.30). Ο μεγαλύτερος αριθμός πιέσεων καταγράφηκε για τα είδη Ciconia ciconia ciconia και Haliaeetus albicilla (11 τύποι πιέσεων). F - Χρήση έμβιων πόρων H - Ρύπανση D - Μεταφορές και υποδομή υπηρεσιών G - Διαταραχές λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων M - Κλιματική αλλαγή J - Τροποποίηση φυσικών συνθηκών X - Καμία πίεση ή απειλή XO - Απειλές και πιέσεις εκτός κρατών μελών XE - Απειλές και πιέσεις εκτός ΕΕ E - Αστικοποίηση και συναφείς δραστηριότητες K - Φυσικές διεργασίες L - Γεωλογικά συμβάντα, φυσικές καταστροφές C - Ορυχεία, λατομεία και παραγωγή ενέργειας I - Χωροκατακτητικά και εισαχθέντα είδη A - Γεωργία B - Δασολογία U - Άγνωστες απειλές και πιέσεις Γράφημα 5.2.30 Αριθμός πιέσεων που καταγράφηκαν για τα είδη ορνιθοπανίδας της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ στην Ελλάδα (2007-2014) με βάση την έντασή τους (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 0 100 200 300 400 500 Χαμηλή Μεσαία Υψηλή Αρθρόποδα Μαλάκια Άλλα ασπόνδυλα Ιχθυοπανίδα Ερπετά Θηλαστικά Κυριότερες πιέσεις που επηρεάζουν τα περισσότερα είδη της ορνιθοπναίδας συνιστούν η τροποποίηση των φυσικών συνθηκών (J), η γεωργία (Α) και οι διαταραχές λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων (G) (Γράφημα 5.2.31). Γράφημα 5.2.29 Συχνότητα (%) των πιέσεων και απειλών (από κοινού) υψηλής έντασης που καταγράφηκαν στα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής στην Ελλάδα (2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Γράφημα 5.2.31 Συχνότητα των πιέσεων που καταγράφηκαν στα είδη ορνιθοπανίδας στην Ελλάδα (2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) % 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 0 10 20 30 40 50 60 70 A - Γεωργία B - Δασολογία C - Ορυχεία, λατομεία και παραγωγή ενέργειας D - Μεταφορές και υποδομή υπηρεσιών E - Αστικοποίηση και συναφείς δραστηριότητες F - Χρήση έμβιων πόρων G - Διαταραχές λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων H - Ρύπανση I - Χωροκατακτητικά και εισαχθέντα είδη J - Τροποποίηση φυσικών συνθηκών K - Φυσικές διεργασίες L - Γεωλογικά συμβάντα, φυσικές καταστροφές M - Κλιματική αλλαγή XO - Απειλές και πιέσεις εκτός κρατών μελών XE - Απειλές και πιέσεις εκτός ΕΕ X - Καμία πίεση ή απειλή J - Τροποποίηση φυσικών συνθηκών A - Γεωργία G - Διαταραχές λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων H - Ρύπανση Κ - Φυσικές διεργασίες Β - Δασολογία F - Χρήση έμβιων πόρων Ε - Αστικοποίηση και συναφείς δραστηριότητες D - Μεταφορές και υποδομή υπηρεσιών Μ - Κλιματική αλλαγή C - Ορυχεία, λατομεία και παραγωγή ενέργειας Ι - Χωροκατακτητικά και εισαχθέντα είδη L - Γεωλογικά συμβάντα, φυσικές καταστροφές X - Καμία πίεση ή απειλή ΧΟ - Απειλές και πιέσεις εκτός κρατών μελών XE - Απειλές και πιέσεις εκτός ΕΕ 412 413

Σύγκριση της Ελλάδας με την υπόλοιπη Ευρώπη Από τις πιέσεις υψηλής έντασης κυριότερη είναι η τροποποίηση των φυσικών συνθηκών (J) (Γράφημα 5.2.32), της οποίας η συχνότητα υπερβαίνει ελαφρώς το μέσο όρο των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης [5]. Ακολουθεί η γεωργία (A), η οποία στην περίπτωση της Ελλάδας παρουσιάζει σχετικά μικρότερη συχνότητα συγκριτικά με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Οι φυσικές διεργασίες (K) και η ρύπανση (H) αποτελούν επίσης σχετικά συχνές πιέσεις στην Ελλάδα, σε υψηλότερα επίπεδα από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο [5]. Παράρτημα 2.5 Παράρτημα Α: Δεδομένα Πίνακας Α1 Αριθμός πιέσεων ανά ομάδα ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τους (L: χαμηλή, M: μεσαία, H: υψηλή) για τη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MED) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Βιβλιογραφία 1. UN (2015) Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, A/RES/70/1, United Nations. 2. CBD (2010) Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020, including Aichi Biodiversity Targets. 3. EC (2011) Communication from the Commission: Our life insurance, our natural capital: an EU Biodiversity Strategy to 2020 (COM(2011) 244). 4. ΥΠΕΝ (2014) Εθνική στρατηγική για τη βιοποικιλότητα (ΦΕΚ 2383 Β 2014). Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής. 5. ΕΕ (2015) Έκθεση της Επιτροπής προς το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Η κατάσταση της φύσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Βρυξέλλες, 20.5.2015, COM (2015) 219 final. Προσβάσιμο από: http://ec.europa.eu/transparency/regdoc/ rep/1/2015/el/1-2015-219-el-f1-1.pdf Ομάδα ειδών Χαμηλή (L) Μέτρια (M) Υψηλή (H) Άγνωστη (U) Σύνολο Μη αγγειακά φυτά 0 4 0 4 Αγγειακά φυτά 81 41 40 6 168 Αρθρόποδα 130 43 19 0 192 Μαλάκια 0 9 4 1 14 Άλλα ασπόνδυλα 0 0 0 1 1 Ιχθυοπανίδα 178 120 127 0 425 Αμφίβια 38 29 4 0 71 Ερπετά 155 69 9 1 234 Θηλαστικά 88 98 18 10 214 Σύνολο 670 409 225 19 1323 Γράφημα 5.2.32 Συχνότητα (%) των πιέσεων υψηλής έντασης που καταγράφηκαν στα είδη ορνιθοπανίδας Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα (2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Πίνακας Α2 Αριθμός απειλών ανά ομάδα ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τους (L: χαμηλή, M: μεσαία, H: υψηλή) για τη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MED) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Ομάδα ειδών Χαμηλή (L) Μέτρια (M) Υψηλή (H) Άγνωστη (U) Σύνολο % A - Γεωργία B - Δασολογία C - Ορυχεία, λατομεία και παραγωγή ενέργειας D - Μεταφορές και υποδομή υπηρεσιών E - Αστικοποίηση και συναφείς δραστηριότητες F - Χρήση έμβιων πόρων G - Διαταραχές λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων H - Ρύπανση I - Χωροκατακτητικά και εισαχθέντα είδη J - Τροποποίηση φυσικών συνθηκών K - Φυσικές διεργασίες L - Γεωλογικά συμβάντα, φυσικές καταστροφές M - Κλιματική αλλαγή XO - Απειλές και πιέσεις εκτός κρατών μελών XE - Απειλές και πιέσεις εκτός ΕΕ X - Καμία πίεση ή απειλή 0 5 10 15 20 25 Μη αγγειακά φυτά 0 0 4 0 4 Αγγειακά φυτά 81 46 36 6 169 Αρθρόποδα 101 41 18 0 160 Μαλάκια 0 9 4 1 14 Άλλα ασπόνδυλα 0 0 0 1 1 Ιχθυοπανίδα 140 122 150 0 412 Αμφίβια 33 42 5 0 80 Ερπετά 133 105 16 0 254 Θηλαστικά 88 97 22 10 217 Σύνολο 576 462 255 18 1311 414 415

Πίνακας Α3 Αριθμός πιέσεων ανά ομάδα ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τους (L: χαμηλή, M: μεσαία, H: υψηλή) για τη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Ομάδα ειδών Χαμηλή (L) Μέτρια (M) Υψηλή (H) Σύνολο Αρθρόποδα 0 1 2 3 Μαλάκια 5 4 3 12 Άλλα ασπόνδυλα 2 3 0 5 Ιχθυοπανίδα 0 1 5 6 Ερπετά 9 14 7 30 Θηλαστικά 30 13 15 58 Σύνολο 46 36 32 114 Πίνακας Α4 Αριθμός απειλών ανά ομάδα ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τους (L: χαμηλή, M: μεσαία, H: υψηλή) για τη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή (MMED) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Ομάδα ειδών Χαμηλή (L) Μέτρια (M) Υψηλή (H) Σύνολο Αρθρόποδα 0 1 2 3 Μαλάκια 4 4 3 11 Άλλα ασπόνδυλα 1 4 1 6 Ιχθυοπανίδα 0 1 5 6 Ερπετά 7 15 8 30 Θηλαστικά 31 14 15 60 Σύνολο 43 39 34 116 Πίνακας Α5 Αριθμός πιέσεων για τα είδη ορνιθοπανίδας Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τους. (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Ομάδα ειδών Χαμηλή (L) Μέτρια (M) Υψηλή (H) Σύνολο Πτηνά 16 315 138 469 Παράρτημα Β: Μεταδεδομένα Πηγή δεδομένων: ΕΕΑ (2015) Εθνική υποβολή της 31 ης Ιουλίου 2015 (αφορά στοιχεία ως 5/2015) για την εφαρμογή του Άρθρου 17 της Οδηγίας για τους Οικοτόπους. Κεντρικό Αποθετήριο Δεδομένων (CDR) της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος (ΕΕΑ). Προσβάσιμο από: http://cdr.eionet.europa.eu/gr/eu/art17 Χωρική έκταση: Ελλάδα Περίοδος: 2007-2014 Μεθοδολογία: Τα δεδομένα των πιέσεων και απειλών που δέχονται τα είδη Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντας στην Ελλάδα, παραχωρήθηκαν από το Υπουργείο Περιβάλλοντος & Ενέργειας (ΥΠΕΝ) ως βάση δεδομένων (access database), με βάση την εξαετή Εθνική Έκθεση 2007 2014 ως προς το Άρθρο 17 της Οδηγίας 92/43/ΕΕ, όπως αυτή υποβλήθηκε στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος. Αρχικά, υπολογίστηκε ο συνολικός αριθμός των πιέσεων και απειλών που καταγράφηκαν ανά είδος των Παραρτημάτων ΙΙ και IV της Οδηγίας 92/43/ΕΕ με βάση την έντασή τους (χαμηλής, μεσαίας, υψηλής). Έπειτα, υπολογίστηκε ξεχωριστά ο αριθμός των πιέσεων και ο αριθμός των απειλών ανά είδος με βάση την έντασή τους. Τα είδη ομαδοποιήθηκαν σε 9 ταξινομικές ομάδες, όπως περιέχονται στα Παραρτήματα IΙ και IV της Οδηγίας 92/43/ ΕΕ, και διακρίθηκαν σε δύο ομάδες βάσει της γεωγραφικής περιοχής στην οποία ανήκουν (Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή MED και Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή MMED). Υπολογίστηκε η συχνότητα των πιέσεων και απειλών χαμηλής, μεσαίας και υψηλής έντασης ανά ομάδα ειδών σε κάθε βιογεωγραφική περιοχή, ως το άθροισμα των πιέσεων και απειλών των επιμέρους ειδών. Η ανάλυση των δεδομένων για τη δημιουργία των πινάκων και γραφημάτων έγινε με απλή περιγραφική στατιστική. Στη συνέχεια, ομαδοποιήθηκαν οι επιμέρους απειλές ανεξαρτήτως έντασης στις 14 γενικές κατηγορίες απειλών [5] και υπολογίστηκε ο αριθμός των ειδών, στους οποίους καταγράφηκε η κάθε γενική κατηγορία απειλών. Τέλος, υπολογίστηκε η συχνότητα (%) των πιέσεων και απειλών (από κοινού) υψηλής έντασης ξεχωριστά για τα είδη της Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής και της Θαλάσσιας Μεσογειακής Βιογεωγραφικής Περιοχής και συγκρίθηκε με τη συχνότητα των πιέσεων και απειλών για όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης [5]. Αντίστοιχη μεθοδολογία ακολουθήθηκε και για τα είδη ορνιθοπανίδας της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ. Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν παραχωρήθηκαν από το ΥΠΕΝ ως βάση δεδομένων Access, όπως αυτή υποβλήθηκε για την Εθνική Έκθεση 2007-2014 ως προς το Άρθρο 12 της εν λόγω Οδηγίας στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος. Αρχικά, υπολογίστηκε ο συνολικός αριθμός πιέσεων για τα είδη του Παραρτήματος Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ με βάση την έντασή τους (χαμηλής, μεσαίας, υψηλής). Στη συνέχεια, οι πιέσεις ομαδοποιήθηκαν στις 14 γενικές κατηγορίες πιέσεων ανεξαρτήτως έντασης και υπολογίστηκε ο αριθμός ειδών ανά γενική κατηγορία. Οι πιέσεις υψηλής έντασης που καταγράφηκαν στην Ελλάδα συγκρίθηκαν με τα αποτελέσματα της Ευρωπαϊκής Έκθεσης για το σύνολο των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης [5]. 416 417

2.6. Πιέσεις και απειλές σε οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος Ονομασία δείκτη: Πιέσεις σε οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος Κατηγορία: Προστασία της Φύσης & Βιοποικιλότητας Τύπος δείκτη: Πιέσεις Συγγραφείς: Ό. Τζωρτζακάκη 1, Β. Κατή 2 1 Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών 2 Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Γράφημα 5.2.33 Αριθμός πιέσεων και απειλών ανά γενική ομάδα τύπων χερσαίων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τους στην Ελλάδα (2007-2014) (1: Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια, 2: Δάση, 3: Εύκρατα χέρσα εδάφη και λόχμες, 4: Λόχμες με σκληρόφυλλη βλάστηση (Matorrals), 5: Οικότοποι γλυκών υδάτων, 6: Παράκτιες και ενδοχωρικές θίνες, 7: Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι, 8: Υψηλοί τυρφώνες, χαμηλοί τυρφώνες και βάλτοι, 9: Φυσικές και ημιφυσικές χλοώδεις διαπλάσεις) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Ορισμός δείκτη Ο δείκτης εκτιμά τον αριθμό των πιέσεων και απειλών (πιέσεις για μεγάλο χρονικό διάστημα) χαμηλής, μεσαίας και υψηλής έντασης που δέχονται οι οικότοποι Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος. Οι πιέσεις και απειλές που δέχονται οι οικότοποι εκτιμώνται χωριστά για τη Μεσογειακή (MED) και Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή της Ελλάδας (MMED). Αξία δείκτη & σύνδεση με περιβαλλοντική πολιτική Η εξασφάλιση Ικανοποιητικής κατάστασης διατήρησης των οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Οδηγίας 92/432/ΕΟΚ συνδέεται άμεσα με τον εντοπισμό των πιέσεων και απειλών που αυτοί δέχονται ώστε να πραγματοποιηθούν συντονισμένες δράσεις μετριασμού ή απάλειψης των πιέσεων αυτών για τη βελτίωση της κατάστασης διατήρησής τους. Είναι επομένως ανάγκη να εντοπιστούν και να ιεραρχηθούν οι πιο σοβαρές απειλές, ως μακροχρόνιες πιέσεις που επιδρούν αρνητικά στους οικοτόπους, οι οποίες επηρεάζουν το μεγαλύτερο αριθμό οικοτόπων για να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά μέσω συντονισμένων δράσεων. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο δείκτης αφορά στο στόχο 15 των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDG) για την «προστασία, αποκατάσταση και προώθηση της βιώσιμης χρήσης των χερσαίων οικοσυστημάτων, τη βιώσιμη διαχείριση των δασών, την καταπολέμηση της ερημοποίησης και την ανάσχεση και αναστολή της υποβάθμισης του εδάφους και της απώλειας της βιοποικιλότητας» [1]. Συνεισφέρει σε πολλούς από τους στόχους του Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 (Aichi). Ιδιαίτερα συνεισφέρει στον πέμπτο στόχο σύμφωνα με τον οποίον: «Μέχρι το 2020, ο ρυθμός απώλειας όλων των φυσικών οικοτόπων, συμπεριλαμβανομένων των δασών, έχει τουλάχιστον μειωθεί στο μισό και όπου είναι δυνατό είναι κοντά στο μηδέν, και η υποβάθμιση και ο κατακερματισμός έχουν μειωθεί σημαντικά» [2]. Επιπλέον, συνεισφέρει στον έκτο στόχο περί αειφορικής αλιείας, στον έβδομο στόχο περί αειφορικής χρήσης των περιοχών που χρησιμοποιούνται για τη γεωργία, τις υδατοκαλλιέργειες και τη δασοπονία, και στον δέκατο πέμπτο Πολιτική EU GR SEBI Στόχος SDG 15 Aichi 5, 6, 7, 15 1, 2 2 [05] στόχο περί ενίσχυσης της ανθεκτικότητας των οικοσυστημάτων, της διατήρησής τους και αποκατάστασης τουλάχιστον 15% των υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων, συμμετέχοντας στις δράσεις μετριασμού και προσαρμογής της κλιματικής αλλαγής και στην καταπολέμηση της απερήμωσης [2]. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, ο δείκτης συνδέεται με τον πρώτο στόχο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα για την «πλήρη εφαρμογή των Οδηγιών για τα Πουλιά και τους Οικοτόπους», όπως και με το δεύτερο στόχο για τη «διατήρηση και βελτίωση των οικοσυστημάτων και των υπηρεσιών που παρέχουν» [3]. Σε εθνικό επίπεδο, συνδέεται με το δεύτερο Γενικό Στόχο της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα για τη «διατήρηση του Εθνικού φυσικού κεφαλαίου και αποκατάσταση των οικοσυστημάτων»και συγκεκριμένα, με τον Ειδικό Στόχο 2.1 για τη «διατήρηση ειδών και τύπων οικοτόπων στα Ελληνικά χερσαία και θαλάσσια οικοσυστήματα με στόχο την αειφορία» [4]. Τέλος συνδέεται έμμεσα με το δείκτη SEBI 05 «Habitats of European interest» [5]. Κύρια ερωτήματα πολιτικής Πόσες πιέσεις και απειλές για τους οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος έχουν καταγραφεί στη Μεσογειακή και στη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή στην Ελλάδα και σε ποιο βαθμό έντασης; Σε ποιες ομάδες οικοτόπων θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα για το μετριασμό και την εξάλειψη των πιέσεων και απειλών που δέχονται στη Μεσογειακή και στη Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή στην Ελλάδα; Ποιες κατηγορίες απειλών και πιέσεων είναι οι πιο κοινές για τους οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, στις οποίες θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα για την εξάλειψή τους; Κύρια μηνύματα Στους οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος της Ελλάδας καταγράφηκαν συνολικά 83 διαφορετικοί τύποι πιέσεων και απειλών. Στους χερσαίους οικοτόπους (MED) καταγράφηκαν 56 τύποι πιέσεων και 52 τύποι απειλών, ενώ στους θαλάσσιους οικοτόπους (MMED) καταγράφηκαν 35 τύποι πιέσεων και 26 τύποι απειλών. Η πλειονότητα των πιέσεων και απειλών στους χερσαίους οικοτόπους ήταν χαμηλής έντασης (93,1% και 94,4% αντίστοιχα), ενώ στους θαλάσσιους οικοτόπους μεσαίας έντασης (43,1% και 40,43% αντίστοιχα). Τα δασικά οικοσυστήματα δέχονται την πλειονότητα των πιέσεων (38,2%) και απειλών (37%). Οι κυριότερες απειλές που δέχονται οι χερσαίοι οικότοποι Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος οφείλονται στις γεωργικές δραστηριότητες, ενώ οι θαλάσσιοι οικότοποι απειλούνται περισσότερο από τη χρήση των έμβιων πόρων και τη ρύπανση. Πιέσεις 240 200 160 120 80 40 0 Απειλές 240 200 160 120 80 40 0 Χαμηλή (L) Υψηλή (H) 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 Μέτρια (M) 7 8 9 7 8 9 Η τροποποίηση των φυσικών συνθηκών (J) και η κλιματική αλλαγή (Μ) ως υψηλής έντασης πίεση ή απειλή στην Ελλάδα εμφανίζεται πιο συχνά συγκριτικά με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Κύρια αξιολόγηση Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή - MED Κατά την περίοδο 2007-2014 καταγράφηκε στους χερσαίους οικοτόπους της Ελλάδας ένας σημαντικός αριθμός πιέσεων και απειλών, οι περισσότερες από τις οποίες όμως ήταν χαμηλής έντασης (92% των πιέσεων και 93,5% των απειλών). Η κατηγορία των δασών δέχεται το μεγαλύτερο αριθμό πιέσεων και απειλών, ακολουθούμενη από τις παράκτιες και ενδοχωρικές θίνες και τους παράκτιους αλοφυτικούς οικοτόπους, ενώ ο μικρότερος αριθμός πιέσεων και απειλών καταγράφηκε στους τυρφώνες και βάλτους και στα εύκρατα λιβάδια και λόχμες (Γράφημα 5.2.33). Τα δάση-στοές με Salix alba και Populus alba (92Α0), τα δάση με Platanus orientalis και Liquidambar orientalis (92C0), τα νότια παρόχθια δάση-στοές και λόχμες (92D0), τα Μεσογειακά πευκοδάση με ενδημικά είδη πεύκων (9540), τα Μεσογειακά αλίπεδα (Juncetalia maritimi) (1410) και τα φρύγανα Sarcopoterium spinosum (5420) είναι οι οικότοποι που δέχονται το μεγαλύτερο αριθμό απειλών (20). Ο δείκτης αυτός αντιπροσωπεύει το βαθμό πιέσεων και απειλών που δέχονται τα διαφορετικά χερσαία οικοσυστήματα, αλλά σχετίζεται άμεσα με την έκτασή τους στην Ελλάδα, και με την αντίστοιχη δειγματοληπτική ένταση των καταγραφών σε αυτούς. Επομένως, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη σύγκριση των χερσαίων οικοσυστημάτων μεταξύ τους ως προς τις πιέσεις και απειλές που δέχονται. Αποτυπώνει όμως τη σημερινή κατάσταση και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένας συγκριτικός δείκτης της τάσης του αριθμού και της έντασης των πιέσεων και απειλών στο χρόνο. 418 419

Σημαντικότερη κατηγορία απειλών αποτελεί η γεωργία, η οποία καταγράφηκε σε 54 διαφορετικούς τύπους οικοτόπων (Γράφημα 5.2.34). Ακολουθούν η τροποποίηση των φυσικών συνθηκών (38 τύποι οικοτόπων), οι μεταφορές και υποδομή υπηρεσιών (37 τύποι οικοτόπων) και η αστικοποίηση και συναφείς δραστηριότητες (37 τύποι οικοτόπων). Μόνο σε 5 από τους 88 οικοτόπους της Ελλάδας δεν καταγράφηκε καμία απειλή (5,6%). Από τις απειλές υψηλής έντασης που καταγράφηκαν στους χερσαίους οικοτόπους, κυριότερες είναι η τροποποίηση των φυσικών συνθηκών (29,4%) και η γεωργία (23,5%) (Γράφημα 5.2.35). Η συχνότητα εμφάνισης της τροποποίησης των φυσικών συνθηκών (J) και της κλιματικής αλλαγής (Μ) ως πίεση ή απειλή στην Ελλάδα κυμαίνεται σε υψηλότερα επίπεδα συγκριτικά με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, ενώ η συχνότητα εμφάνισης της γεωργίας (Α) προσεγγίζει τον ευρωπαϊκό μέσο όρο [6]. Γράφημα 5.2.34 Αριθμός χερσαίων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που καταγράφηκαν στην Ελλάδα (2007-2014) ανά κατηγορία απειλών (Πηγή: ΕΕΑ 2015) A - Γεωργία J - Τροποποίηση φυσικών συνθηκών D - Μεταφορές και υποδομή υπηρεσιών Ε - Αστικοποίηση και συναφείς δραστηριότητες G - Διαταραχές λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια K - Φυσικές διεργασίες B - Δασολογία I - Χωροκατακτητικά και εισαχθέντα είδη Η - Ρύπανση F - Χρήση έμβιων πόρων M - Κλιματική αλλαγή L - Γεωλογικά συμβάντα, φυσικές καταστροφές C - Ορυχεία, λατομεία και παραγωγή ενέργειας X - Καμία πίεση ή απειλή Δάση 0 10 20 30 40 50 60 Εύκρατα χέρσα εδάφη και λόχμες Λόχμες με σκληρόφυλλη βάστηση (Matorrals) Γράφημα 5.2.36 Αριθμός πιέσεων και απειλών που καταγράφηκαν στην Ελλάδα (2007-2014) ανά γενική ομάδα τύπων θαλάσσιων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τους (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Πιέσεις 60 50 40 30 20 10 0 Απειλές 60 50 40 30 20 10 0 Χαμηλή (L) Υψηλή (H) Βραχώδεις οικότοποι & σπήλαια Βραχώδεις οικότοποι & σπήλαια Μέτρια (M) Παράκτιοι & αλοφυτικοί οικότοποι Παράκτιοι & αλοφυτικοί οικότοποι Θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή MMED Στους θαλάσσιους οικοτόπους οι περισσότερες πιέσεις και απειλές είναι μεσαίας και υψηλής έντασης (Γράφημα 5.2.36). Τις περισσότερες πιέσεις και απειλές (σύνολο οκτώ) δέχονται οι παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι, και συγκεκριμένα οι ύφαλοι (1170). Ακολουθούν οι εκτάσεις θαλάσσιας βλάστησης με Posidonia (1120), οι εκβολές ποταμών (1130) και οι λασπώδεις και αμμώδεις επίπεδες εκτάσεις που αποκαλύπτονται κατά την άμπωτη (1140), στις οποίες καταγράφηκαν συνολικά επτά απειλές. Κυριότερες απειλές αποτελούν η ρύπανση, η χρήση έμβιων πόρων, η κλιματική αλλαγή και η αστικοποίηση (Γράφημα 5.2.37). Από τις απειλές υψηλής έντασης που καταγράφηκαν στους θαλάσσιους οικοτόπους, η χρήση έμβιων πόρων (F) και η κλιματική αλλαγή (M) είναι οι απειλές με τη μεγαλύτερη συχνότητα (20%) (Γράφημα 5.2.38, βλέπε επόμενη σελίδα). Συγκρίνοντας με τη συχνότητα εμφάνισης των απειλών υψηλής έντασης σε ευρωπαϊκό επίπεδο, προκύπτει ότι η κλιματική αλλαγή είναι πολύ υψηλότερης συχνότητας στην Ελλάδα, ενώ η χρήση των έμβιων πόρων προσεγγίζει τον ευρωπαϊκό μέσο όρο [6]. Επίσης, η συχνότητα των διαταραχών λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων είναι πολύ υψηλότερη στην Ελλάδα (14,3%), σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο [6]. Οικότοποι γλυκών υδάτων Παράκτιες και ενδοχωρικές θίνες Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι Φυσικές και ημιφυσικές χλοώδεις διαπλάσεις Γράφημα 5.2.35 Συχνότητα (%) των πιέσεων και απειλών (από κοινού) υψηλής έντασης (επίπεδο 1) που καταγράφηκαν στους χερσαίους οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα (2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Γράφημα 5.2.37 Αριθμός θαλάσσιων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος που καταγράφηκαν στην Ελλάδα (2007-2014) ανά κατηγορία απειλών (Πηγή: ΕΕΑ 2015) 0 1 2 3 4 5 6 7 % A - Γεωργία B - Δασολογία C - Ορυχεία, λατομεία και παραγωγή ενέργειας D - Μεταφορές και υποδομή υπηρεσιών E - Αστικοποίηση και συναφείς δραστηριότητες F - Χρήση έμβιων πόρων G - Διαταραχές λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων H - Ρύπανση I - Χωροκατακτητικά και εισαχθέντα είδη J - Τροποποίηση φυσικών συνθηκών K - Φυσικές διεργασίες L - Γεωλογικά συμβάντα, φυσικές καταστροφές M - Κλιματική αλλαγή X - Καμία πίεση ή απειλή 0 5 10 15 20 25 30 35 Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια H - Ρύπανση F - Χρήση έμβιων πόρων M - Κλιματική αλλαγή Ε - Αστικοποίηση και συναφείς δραστηριότητες G - Διαταραχές λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων J - Τροποποίηση φυσικών συνθηκών D - Μεταφορές και υποδομή υπηρεσιών C - Ορυχεία, λατομεία και παραγωγή ενέργειας Α - Γεωργία Χ - Καμία πίεση ή απειλή Α - Άγνωστες απειλές και πιέσεις Ι - Χωροκατακτητικά και εισαχθέντα είδη Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι 420 421

Γράφημα 5.2.38 Συχνότητα (%) των πιέσεων και απειλών (από κοινού) υψηλής έντασης (επίπεδο 1) που καταγράφηκαν στους θαλάσσιους οικοτόπους Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα (2007-2014) (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Παράρτημα 2.6 Παράρτημα Α: Δεδομένα % A - Γεωργία B - Δασολογία C - Ορυχεία, λατομεία και παραγωγή ενέργειας D - Μεταφορές και υποδομή υπηρεσιών E - Αστικοποίηση και συναφείς δραστηριότητες F - Χρήση έμβιων πόρων G - Διαταραχές λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων H - Ρύπανση I - Χωροκατακτητικά και εισαχθέντα είδη J - Τροποποίηση φυσικών συνθηκών K - Φυσικές διεργασίες L - Γεωλογικά συμβάντα, φυσικές καταστροφές M - Κλιματική αλλαγή X - Καμία πίεση ή απειλή 0 5 10 15 20 25 Πίνακας Α1 Αριθμός πιέσεων ανά γενική ομάδα τύπων χερσαίων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τους (L: χαμηλή, M: μεσαία, H: υψηλή) για τη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή - MED (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Χαμηλή (L) Μέτρια (M) Υψηλή (H) Σύνολο Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια 18 2 0 20 Δάση 195 6 3 204 Εύκρατα χέρσα εδάφη και λόχμες 8 0 0 8 Λόχμες με σκληρόφυλλη βλάστηση (Matorrals) 45 1 1 47 Οικότοποι γλυκών υδάτων 33 2 4 39 Παράκτιες και ενδοχωρικές θίνες 77 1 0 78 Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι 79 6 6 91 Υψηλοί τυρφώνες, χαμηλοί τυρφώνες και βάλτοι 6 3 2 10 Βιβλιογραφία 1. UN (2015) Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, A/RES/70/1, United Nations. 2. CBD (2010) Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020, including Aichi Biodiversity Targets. 3. EC (2011) Communication from the Commission: Our life insurance, our natural capital: an EU Biodiversity Strategy to 2020 (COM(2011) 244). 4. ΥΠΕΝ (2014) Εθνική στρατηγική για τη βιοποικιλότητα (ΦΕΚ 2383 Β 2014). Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής. 5. ΕΕ (2015) Έκθεση της Επιτροπής προς το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Η κατάσταση της φύσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Βρυξέλλες, 20.5.2015, COM (2015) 219 final. Προσβάσιμο από: h ttp://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2015/el/1-2015-219- EL-F1-1.PDF 6. ΕΕ (2015) Η κατάσταση της φύσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Έκθεση σχετικά με την κατάσταση και τις τάσεις των τύπων οικοτόπων και των ειδών που καλύπτονται από την οδηγία για τους οικοτόπους και την οδηγία για τα πτηνά όσον αφορά την περίοδο 2007-2012 σύμφωνα με το άρθρο 17 της οδηγίας για τους οικοτόπους και το άρθρο 12 της οδηγίας για τα πτηνά. COM(2015) 219 final 7. EEA (2016) Habitats of European interest. Indicator Assessment Data and Maps (SEBI 005). Available at: https://www.eea.europa.eu/ data-and-maps/indicators/habitats-of-european-interest-1/assessment Φυσικές και ημιφυσικές χλοώδεις διαπλάσεις 36 3 0 37 Σύνολο 497 24 16 534 Πίνακας Α2 Αριθμός απειλών ανά γενική ομάδα τύπων χερσαίων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τους (L: χαμηλή, M: μεσαία, H: υψηλή) για τη Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή - MED (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Χαμηλή (L) Μέτρια (M) Υψηλή (H) Σύνολο Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια 18 0 0 18 Δάση 182 6 2 190 Εύκρατα χέρσα εδάφη και λόχμες 8 0 0 8 Λόχμες με σκληρόφυλλη βλάστηση (Matorrals) 43 0 1 44 Οικότοποι γλυκών υδάτων 39 1 3 43 Παράκτιες και ενδοχωρικές θίνες 78 1 0 79 Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι 70 6 6 82 Υψηλοί τυρφώνες, χαμηλοί τυρφώνες και βάλτοι 8 0 2 10 Φυσικές και ημιφυσικές χλοώδεις διαπλάσεις 39 1 0 40 Σύνολο 485 15 14 514 422 423

Πίνακας Α3 Αριθμός πιέσεων ανά γενική ομάδα τύπων θαλάσσιων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τους (L: χαμηλή, M: μεσαία, H: υψηλή, U: άγνωστη) για τη θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή - MMED (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Κατηγορία οικοτόπων Χαμηλή (L) Μέτρια (M) Υψηλή (H) Άγνωστη (U) Σύνολο 2.7 Απώλεια φυσικών-ημιφυσικών οικοσυστημάτων Ονομασία δείκτη: Απώλεια φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων Κατηγορία: Προστασία της Φύσης & Βιοποικιλότητας Τύπος δείκτη: Πιέσεις Συγγραφείς: Β. Κατή 1 1 Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια 2 3 0 0 5 Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι 8 22 22 1 53 Σύνολο 10 25 22 1 58 Πίνακας Α4 Αριθμός απειλών ανά γενική ομάδα τύπων θαλάσσιων οικοτόπων Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος με βάση την έντασή τους (L: χαμηλή, M: μεσαία, H: υψηλή, U: άγνωστη) για τη θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή - MMED (Πηγή: ΕΕΑ 2015) Κατηγορία οικοτόπων Χαμηλή (L) Μέτρια (M) Υψηλή (H) Άγνωστη (U) Σύνολο Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια 0 1 5 0 6 Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι 1 18 21 1 41 Σύνολο 1 19 26 1 47 Παράρτημα Β: Μεταδεδομένα Πηγή δεδομένων: ΕΕΑ (2015) Εθνική υποβολή της 31 ης Ιουλίου 2015 (αφορά στοιχεία ως 5/2015) για την εφαρμογή του Άρθρου 17 της Οδηγίας για τους Οικοτόπους. Κεντρικό Αποθετήριο Δεδομένων (CDR) της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος (ΕΕΑ). Προσβάσιμο από: http://cdr.eionet.europa.eu/gr/eu/art17 Χωρική έκταση: Ελλάδα Περίοδος: 2007-2015 Μεθοδολογία: Τα δεδομένα των πιέσεων και απειλών που δέχονται οι οικότοποι Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντας στην Ελλάδα, παραχωρήθηκαν από το Υπουργείο Περιβάλλοντος & Ενέργειας (ΥΠΕΝ) ως βάση δεδομένων (access database), με βάση την εξαετή Εθνική Έκθεση Αναφοράς 2007-2014 ως προς το Άρθρο 17 της Οδηγίας 92/43/ΕΕ, όπως αυτή υποβλήθηκε στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος. Σημειώνεται ότι τα δεδομένα των πιέσεων και απειλών δεν είναι ακόμη προσβάσιμα στον ως άνω ιστοχώρο. Αρχικά, υπολογίστηκε ο συνολικός αριθμός των πιέσεων και απειλών που καταγράφηκαν ανά τύπο οικοτόπου του Παραρτήματος Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΕ, με βάση την έντασή τους (χαμηλής, μεσαίας, υψηλής). Έπειτα, υπολογίστηκε ξεχωριστά 424 ο αριθμός των πιέσεων και ο αριθμός των απειλών ανά τύπο οικοτόπου με βάση την έντασή τους. Οι τύποι οικοτόπων ομαδοποιήθηκαν σε 9 γενικές ομάδες τύπων οικοτόπων, όπως περιέχονται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΕ, και διακρίθηκαν σε δύο ομάδες βάσει της βιογεωγραφικής περιοχής στην οποία ανήκουν (Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή MED και θαλάσσια Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή MMED). Υπολογίστηκε η συχνότητα των πιέσεων και απειλών χαμηλής, μεσαίας και υψηλής έντασης ανά γενική ομάδα τύπων οικοτόπων σε κάθε βιογεωγραφική περιοχή, ως το άθροισμα των πιέσεων και απειλών των επιμέρους τύπων οικοτόπων. Στη συνέχεια, ομαδοποιήθηκαν οι επιμέρους απειλές ανεξαρτήτως έντασης στις 14 γενικές κατηγορίες απειλών [5] και υπολογίστηκε ο αριθμός των τύπων οικοτόπων, στους οποίους καταγράφηκε η κάθε γενική κατηγορία απειλών. Επιπλέον, υπολογίστηκε η συχνότητα των πιέσεων και απειλών μόνο υψηλής έντασης για σύγκριση με τα Ευρωπαϊκά δεδομένα, τα οποία δεν περιλαμβάνουν την Ελλάδα λόγω εκπρόθεσμης υποβολής της 3 ης εξαετούς έκθεσης αναφοράς. Η ανάλυση των δεδομένων για τη δημιουργία των πινάκων και γραφημάτων έγινε με απλή περιγραφική στατιστική. Ορισμός δείκτη Ο δείκτης παρουσιάζει την έκταση των φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων που έχει μετατραπεί σε τεχνητές επιφάνειες λόγω της οικιστικής, βιομηχανικής ή άλλης οικονομικής ανάπτυξης. Αξία δείκτη & σύνδεση με περιβαλλοντική πολιτική Μια από τις σοβαρότερες πιέσεις στα φυσικά και ημιφυσικά οικοσυστήματα (δάση, αγροτική γη, λιβάδια, θάμνοι, ύδατα) είναι η μετατροπή τους σε τεχνητές επιφάνειες. Η τάση αυτή έχει σοβαρές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα, καθώς χάνονται άμεσα φυσικές και ημιφυσικές εκτάσεις, καταστρέφονται τα ενδιαιτήματα των ειδών, ενώ τα τοπία διασπώνται και τα οικοσυστήματα χάνουν τη συνεκτικότητά τους [1]. Η κινητήρια δύναμη πίσω από τη σοβαρή αυτή περιβαλλοντική πίεση είναι η οικιστική, βιομηχανική και εν γένει οικονομική ανάπτυξη, η οποία επιβάλλει μεγαλύτερη ζήτηση για χώρο και επέκταση του δομημένου περιβάλλοντος Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο δείκτης συνδέεται με το στόχο 15 των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDG) και ιδιαίτερα με την «προστασία, αποκατάσταση και προώθηση της βιώσιμης χρήσης των χερσαίων οικοσυστημάτων» και την «αναστολή και αναστροφή της υποβάθμισης του εδάφους» [2]. Επίσης συνεισφέρει άμεσα στη επίτευξη του στόχου 5 του στρατηγικού σχεδίου για τη βιοποικιλότητα 2011-2020 (Aichi) [3], σύμφωνα με τον οποίον: «Μέχρι το 2020, ο ρυθμός απώλειας όλων των φυσικών οικοτόπων, συμπεριλαμβανομένων των δασών, έχει μειωθεί τουλάχιστον στο μισό, και όπου είναι δυνατό είναι κοντά στο μηδέν και η υποβάθμιση και ο κατακερματισμός έχουν σημαντικά μειωθεί». Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, εμπίπτει στο γενικό στόχο 2 «Διατήρηση και βελτίωση των οικοσυστημάτων και των υπηρεσιών που παρέχουν» της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα [4]. Σε εθνικό επίπεδο, συνδέεται με το στόχο 2.1 της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα [5] περί της «διατήρησης ειδών και τύπων οικοτόπων στα Ελληνικά χερσαία και θαλάσσια οικοσυστήματα με στόχο την αειφορία». Τέλος, Πολιτική EU GR SEBI Στόχος SDG 15 Aichi 5 2 2.1 [04] συνδέεται έμμεσα με το δείκτη SEBI 04 «Ecosystem coverage» [6]. Πέραν του ως άνω θεσμικού περιβαλλοντικού πλαισίου, πρόσφατα το 7 ο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον έθεσε ως στόχο της Ευρωπαϊκής περιβαλλοντικής πολιτικής το μηδενισμό της δημιουργίας νέων τεχνητών επιφανειών ως το 2050 [7], γεγονός που υπολογίζεται να επιτευχθεί μόνο εάν δημιουργούνται λιγότερες τεχνητές επιφάνειες κατά 800 km 2 / έτος σε Ευρωπαϊκό επίπεδο για την περίοδο 2000-2020 [8]. Επιπλέον, ο δείκτης έχει ήδη συμπεριληφθεί στην επίσημη αναφορά της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας Eurostat για τη μέτρηση της προόδου της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως προς τον SDG 15 [9]. Κύριo ερώτημα πολιτικής Πόσο έχουν συρρικνωθεί χωρικά τα φυσικά και ημι-φυσικά οικοσυστήματα της Ελλάδας λόγω της επέκτασης του δομημένου περιβάλλοντος και γενικότερα της αύξησης των τεχνητών επιφανειών την περίοδο 2006-2012; Κύρια μηνύματα Τα φυσικά και ημι-φυσικά οικοσυστήματα καλύπτουν συνολικά μεγαλύτερο ποσοστό της έκτασης της Ελλάδας σε σύγκριση με την Ευρώπη, λόγω της μικρότερης ποσοστιαίας κάλυψης των τεχνητών επιφανειών στην Ελλάδα (3,5%). Ο ετήσιος ρυθμός αύξησης των τεχνητών εκτάσεων στην Ελλάδα κατά την περίοδο 2006-2012 ως ποσοστό της τεχνητής κάλυψης γης το 2006 ήταν 0,701%, ρυθμός μεγαλύτερος από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο (0,458%) και από τους υψηλότερους στην Ευρώπη (4 η θέση της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή κατάταξη), ο οποίος όμως ήταν μικρότερος σε σύγκριση με αυτόν της περοόδου 2000-2006 (0,93%). Οι νέες τεχνητές επιφάνειες που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο 2006-2012 προήλθαν κατά κύριο λόγο από τη μετατροπή εκτάσεων καλλιεργειών (35%), μικτών αγροτικών οικοσυστημάτων (30,8%), λιβαδικών εκτάσεων και θαμνώνων (27,3%), και λιγότερο από τη μετατροπή δασικών περιοχών (7,3%), υδάτινων επιφανειών (0,7%) και γυμνών εδαφών (0,3%). Οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες οι οποίες ευθύνονται για την επέκταση του δομημένου περιβάλλοντος και εν γένει των τεχνητών επιφανειών στην Ελλάδα την περίοδο 2006-2012 ήταν κατά σειρά προτεραιότητας η εξάπλωση των εργοταξίων, των χώρων εκσκαφής και απόθεσης, των βιομηχανικών περιοχών, των αστικών περιοχών και των δικτύων μεταφοράς. Σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας (Eurostat), η Ελλάδα καταλαμβάνει την πρώτη θέση στην αύξηση των τεχνητών επιφανειών κατά την τελευταία τριετία 2012-2015, όταν οι τεχνητές επιφάνειες στην Ευρώπη αυξήθηκαν κατά 3,7% μεταξύ 2009-2012, και ακόμη περισσότερο κατά 3,9% μεταξύ 2012 και 2015. 425

Κύρια αξιολόγηση Έκταση φυσικών και ημι-φυσικών οικοσυστημάτων Τα φυσικά και ημι-φυσικά οικοσυστήματα καλύπτουν συνολικά μεγαλύτερο ποσοστό της έκτασης της Ελλάδας σε σύγκριση με την Ευρώπη, λόγω της μικρότερης ποσοστιαίας κάλυψης των τεχνητών επιφανειών στην Ελλάδα (3,5%) (Πίνακας 5.2.4). Οι τεχνητές επιφάνειες περιλαμβάνουν κυρίως το δομημένο περιβάλλον, όπως ο οικιστικός ιστός, τα δίκτυα μεταφοράς ή τις βιομηχανικές και εμπορικές περιοχές, αλλά και τις περιοχές έντονης ανθρωπογενούς παρέμβασης, όπως οι χώροι απόρριψης ή εξόρυξης και τα εργοτάξια) [9]. Όλες οι υπόλοιπες κατηγορίες κάλυψης γης θεωρούνται ως φυσικά ή ημι-φυσικά οικοσυστήματα με κυμαινόμενη αξία ως προς τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της Ελλάδας. Οι κυριότερες κατηγορίες κάλυψης των φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων της Ελλάδας είναι κατά σειρά προτεραιότητας τα δάση (30,2%), οι θαμνώνες (25,5%), και η αγροτική γη (23,1%), με βάση τα στοιχεία της Eurostat [10]. Τα δε δάση (φυλλοβόλα, κωνοφόρα και μικτά) καλύπτουν μεν σημαντική έκταση της χώρας, αλλά μικρότερη συγκριτικά με τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο (Πίνακας 5.2.4). Αντίθετα, οι θαμνώνες εμφανίζουν εξαιρετικά μεγαλύτερο ποσοστό κάλυψης στην Ελλάδα σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Η αγροτική γη καλύπτει μικρότερο ποσοστό της χώρας και περιλαμβάνει τις αμιγείς γεωργικές εκτάσεις με ετήσιες ή πολυετείς καλλιέργειες, αλλά και τις πιο σημαντικές για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας μικτές γεωργικές εκτάσεις, στις οποίες εμπίπτουν οι βοσκότοποι, τα αγροτικά μωσαϊκά, οι αγροδασικές περιοχές και εν γένει τα ετερογενή ημιφυσικά οικοσυστήματα με σημαντικά στοιχεία φυσικής βλάστησης. Τα λιβαδικά οικοσυστήματα, τα οποία είναι συχνά μεγάλης αξίας διατήρησης για την προστασία φυτικών και ζωϊκών ειδών (π.χ. ορθόπτερα, λεπιδόπτερα, ερπετοπανίδα, αρπακτικά και πουλιά ανοιχτών εκτάσεων) είναι συγκριτικά περιορισμένα στην Ελλάδα (13,5%). Οι ανοιχτές εκτάσεις χωρίς ή με ελάχιστη βλάστηση (αμμώδεις, βραχώδεις, γυμνές ή καμένες περιοχές) καλύπτουν μικρό ποσοστό της χώρας (2,2%) αλλά μεγαλύτερο σε σχέση με την Ευρώπη. Τέλος, τα υγροτοπικά οικοσυστήματα και τα οικοσυστήματα γλυκού νερού, τα οποία έχουν μεγάλη αξία τόσο ως προς τη διατήρηση της βιοποικιλότητας όσο και των οικοσυστημικών υπηρεσιών, είναι ως αναμενόμενο συγκριτικά περιορισμένα στην Ελλάδα (1,9%), λόγω του Μεσογειακού της χαρακτήρα, αλλά εντούτοις ξεπερνούν το μέσο όρο των Μεσογειακών Ευρωπαϊκών χωρών (1,6%) (Πίνακας 5.2.4). Πίνακας 5.2.4 Κάλυψη γης (% συνολικής έκτασης) στην Ελλάδα και στην Ευρώπη (2012) ως προς τις κατηγορίες Corine (Πηγή: Eurostat 2016) 2006, όπου αντίστοιχος ρυθμός ήταν 0,93% (ποσοστό της έκτασης των τεχνητών επιφανειών το 2000) [12]. Τέλος, η πλέον πρόσφατη αναφορά της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας (2017) παρουσιάζει την Ελλάδα στην πρώτη θέση αύξησης των τεχνητών επιφανειών κατά την τελευταία τριετία τόσο το 2012 όσο και το 2015, όταν οι τεχνητνές επιφάνειες στην Ευρώπη αυξήθηκαν κατά 3,7% μεταξύ 2009-2012, και ακόμη περισσότερο κατά 3.9% μεταξύ 2012 και 2015 [13]. Άρα υπάρχει μια διακύμανση στην τάση απορρόφησης φυσικών και ημιφυσικών εκτάσεων από τις τεχνητές εκτάσεις, με μια μικρή πτώση του ρυθμού την περίοδο 2006-2012 και αύξηση του ρυθμού 2012-2015. Απορρόφηση φυσικών και ημιφυσικών εκτάσεων από τις τεχνητές εκτάσεις Οι νέες τεχνητές επιφάνειες που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο 2006-2012 προήλθαν κατά κύριο λόγο από εκτάσεις καλλιεργειών (35% τεχνητής κάλυψης εδάφους), μικτών αγροτικών οικοσυστημάτων (30,8%), λιβαδικών εκτάσεων και θαμνώνων (27,3%) και λιγότερο από δασικές περιοχές (7,3%), ενώ οι υδάτινες επιφάνειες (0,7%) και τα γυμνά εδάφη (0,3%) συνεισέφεραν πολύ λιγότερο και οι υγρότοποι καθόλου (0%) (Γράφημα 5.2.39). Το ποσοστό μετατροπής των εκτάσεων λιβαδιών και θαμνώνων καθώς και των μικτών γεωργικών εκτάσεων σε τεχνητές επιφάνειες είναι μεγαλύτερο στην Ελλάδα από ότι στην Ευρώπη, ενώ στις άλλες κατηγορίες κάλυψης γης, τα αντίστοιχα ποσοστά είναι παρόμοια ή μικρότερα. Σε σύγκριση με την παλαιότερη περίοδο 1990-2000, το πρότυπο της απώλειας φυσικών οικοσυστημάτων προς όφελος της αύξησης των τεχνητών επιφανειών ήταν σχετικά σταθερό [14], με τις εξής επισημάνσεις: κατά την περίοδο 2006-2012 αυξήθηκε σημαντικά η μετατροπή των δασών (αύξηση 3,3%), των λιβαδιών και θαμνώνων (αύξηση 2,3%) και λιγότερο των καλλιεργειών (αύξηση 1,5%) σε νέες τεχνητές εκτάσεις σε σχέση με την περίοδο 1990-2000. Αντίθετα, μειώθηκε η συνεισφορά των γυμνών εδαφών (μείωση 0,7%) και των υδάτινων επιφανειών (μείωση 0,3%), ενώ η μικτή αγροτική γη φαίνεται ότι δομείται και καταστρέφεται από την οικιστική ή άλλη ανάπτυξη με σταθερά υψηλούς ρυθμούς. Κωδικός Corine Κατηγορία Corine Κατηγορίες κάλυψης γης Ελλάδα Eυρώπη-27 Διαφορά 1 Artificial surfaces Τεχνητές επιφάνειες 3,5 4,1-0,6 2 Agricultural areas Αγροτική γη 23,1 24,8-1,7 Γράφημα 5.2.39 Απορρόφηση (%) των φυσικών και ημι-φυσικών εκτάσεων από την επέκταση των αστικών και άλλων τεχνητών εκτάσεων κατά την περίοδο 2006-2012 στην Ελλάδα και στην Ευρώπη (Πηγή: ΕΕΑ 2017) 3.1 Forests Δάση 30,2 37,1-6,9 3.2.1 Natural grasslands Λιβάδια 13,5 20,7-7,2 3.2.2-3.2.4 Scrub Θαμνώνες 25,5 6,6 +18,9 3.3 Open spaces with little or no vegetation 4 & 5 Wetlands & water bodies Ανοιχτές γυμνές εκτάσεις 2,2 1,7 +0,5 Υγρότοποι & υδάτινες επιφάνειες 1,9 4,8-2,9 Σύνολο 100 100 0 % τεχνητών εκτάσεων 60 50 40 30 20 10 0 Τάση απορρόφησης φυσικών και ημιφυσικών εκτάσεων από τις τεχνητές εκτάσεις Η τάση της απώλειας των φυσικών και ημι-φυσικών οικοσυστημάτων της Ελλάδας λόγω οικιστικής ή άλλης ανάπτυξης ήταν ανοδική κατά την περίοδο 2006-2012. Ο ετήσιος ρυθμός αύξησης των τεχνητών εκτάσεων κατά την περίοδο 2006-2012 ως ποσοστό της έκτασης των τεχνητών επιφανειών του 2006 ήταν 0,701%, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να καταλαμβάνει την τέταρτη θέση στην Ευρωπαϊκή Ένωση μετά τις Ισπανία, Εσθονία και Ολλανδία και την έκτη θέση ως προς την ευρύτερη Ευρωπαϊκή περιοχή των 39 χωρών (μετά την Τουρκία και το Κόσοβο) [11]. Εντούτοις, σε άλλη αναφορά του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος αναφέρεται πως ο ετήσιος ρυθμός αύξησης των τεχνητών εκτάσεων κατά την περίοδο 2006-2012 ήταν 0,71% (ποσοστό της έκτασης των τεχνητών επιφανειών του 2006) και πως έχει μειωθεί σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο 2000- Καλλιέργειες Ελλάδα Ευρώπη - 28 Μικτή αγροτική γη Δασικές εκτάσεις Λιβάδια & θαμνώνες Κατηγορίες κάλυψης γης Γυμνό έδαφος Υγρότοποι Υδάτινες επιφάνειες 426 427

Αίτια αύξησης τεχνητών εκτάσεων Η εξάπλωση των τεχνητών εκτάσεων εις βάρος των φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων προέρχεται από πέντε βασικές κατηγορίες ανθρωπογενών δραστηριοτήτων που αυξάνουν τη ζήτηση για χώρο. Κατά μέσο όρο την περίοδο 2006-2012 ο ετήσιος ρυθμός της αύξησης των τεχνητών εκτάσεων στην Ελλάδα ήταν 2.657 ha/έτος (84.756 ha στην Ευρώπη), εκ των οποίων το μεγαλύτερο ποσοστό απορροφήθηκε στην εξάπλωση των εργοταξίων (992ha/έτος), των χώρων εκσκαφής (583ha/έτος), και των βιομηχανικών περιοχών (475ha/έτος), και λιγότερο των αστικών περιοχών (309ha/ έτος) και των δικτύων μεταφοράς (298ha/ έτος) (Γράφημα 5.2.40). Βιβλιογραφία 1. EEA (2017) Urban land expansion. Annual Indicator Report Series (AIRS).Available at: https://www.eea.europa.eu/airs/2017/natural-capital/urban-land-expansion 2. UN (2015) Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, A/RES/70/1, United Nations. 3. CBD (2010) Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020, including Aichi Biodiversity Targets. 4. EC (2011) Communication from the Commission: Our life insurance, our natural capital: an EU Biodiversity Strategy to 2020 (COM(2011) 244). 5. ΥΠΕΝ (2014) Εθνική στρατηγική για τη βιοποικιλότητα (ΦΕΚ 2383 Β 2014). Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής. 6. ΕΕΑ (2012) Streamlining European biodiversity indicators 2020: Building a future on lessons learnt from the SEBI 2010 process. Available at: https://www.eea.europa.eu/publications/streamlining-european-biodiversity-indicators-2020 7. Decision No 1386/2013/EU of the European Parliament and of the Council of 20 November 2013 on a General Union Environment Action Programme to 2020 'Living well, within the limits of our planet', Annex A, paragraph 23 (OJ L, 354, 28.12.2013, p. 171 200). Available at: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/?uri=celex%3a32013d1386 8. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions. Roadmap to a Resource Efficient Europe. COM(2011) 571. Available at: http://eurlex.europa.eu/legal-content/en/txt/?uri=celex:52011dc0571 9. Eionet (2012) Corine Land Cover classes. European Topic Centre on Urban, Land and Soil systems. Available at: http://uls.eionet. europa.eu/clc2000/classes 10. Eurostat (2016) Land cover, land use and landscape. Eurostat statistics explained. Available at: http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/land_cover,_land_use_and_landscape 11. EEA (2017) Land take indicator (CSI 014/LSI 001), European Environment Agency. Available at: https://www.eea.europa.eu/dataand-maps/indicators/land-take-2/assessment-1 12. ΕΕΑ (2017). Land cover 2012. Country fact sheet Greece. European Environment Agency. Available at: https://www.eea.europa.eu/themes/landuse/land-cover-country-fact-sheets/gr-greece-landcover-2012.pdf/view 13. Eurostat (2017) Sustainable development in the European Union. Monitoring report on progress towards the SDGs in an EU context. Luxembourg. Available at: http://ec.europa.eu/eurostat/web/products-statistical-books/-/ks-04-17-780 14. ΕΚΒΑΑ ΜΟΠΠΕΡ (2013) Ελλάδα - Η Κατάσταση του Περιβάλλοντος 2008-2011», Δεκέμβριος 2013. Available at: http://ekpaa.ypeka. gr/index.php/draseis/ektheseis/item/91-mopper-ekbba2013 Παράρτημα 2.7 Παράρτημα Α: Δεδομένα Πίνακας Α1 Απορρόφηση (ha) των φυσικών και ημιφυσικών εκτάσεων από την επέκταση των αστικών και άλλων τεχνητών εκτάσεων κατά την περίοδο 2006-2012 στην Ελλάδα και την Ευρώπη (Πηγή: ΕΕΑ 2017) Κωδικός Corine Περιγραφή κάλυψης γης Κατηγορίες κάλυψης γης Ελλάδα (ha) EU 28 (ha) 2.1. & 2.2. Καλλιεργήσιμη γη & μόνιμες καλλιέργειες Καλλιέργειες 5.337 263.966 2.3 & 2.4 Βοσκότοποι & μικτή αγροτική γη Μικτή αγροτική γη 4.914 131.839 3.1 & 3.2.4 Δάση και μεταβατικές δασικές περιοχές Δασικές εκτάσεις 1.166 73.116 3.2.1 & 3.2.2 & 3.3.3 Ποώδεις και θαμνώδεις εκτάσεις Λιβάδια & θαμνώνες 4.347 30.626 3.3 Ανοιχτές περιοχές χωρίς ή με μικρή κάλυψη βλάστησης Γυμνό έδαφος 52 1.649 4 Υγρότοποι Υγρότοποι 7 2.912 5 Υδάτινες επιφάνειες Υδάτινες επιφάνειες 119 4.427 Σύνολο 15.942 508.535 Πίνακας Α2 Eτήσιος ρυθμός της αύξησης (ha/έτος) των τεχνητών εκτάσεων στην Ελλάδα κατά την περίοδο 2006-2012 ως προς τις διαφορετικές ανθρωπογενείς πιέσεις (Πηγή: ΕΕΑ 2017) Χρήση τεχνητών επιφανειών Κατηγορίες Ελλάδα Ευρώπη-28 Κατοικίες, υποδομές υπηρεσιών και αναψυχής Αστικές περιοχές 309 27.569 Γράφημα 5.2.40 Ποσοστό ετήσιας απορρόφησης τεχνητών επιφανειών από επί μέρους ανθρωπογενείς χρήσεις κατά την περίοδο 2006-2012 στην Ελλάδα και στην Ευρώπη (Πηγή: ΕΕΑ 2017) Βιομηχανικές και εμπορικές περιοχές Βιομηχανικές περιοχές 475 131.839 Υποδομές δικτύων μεταφοράς Δίκτυα μεταφοράς 298 73.116 Ορυχεία, λατομεία, χώροι απόρριψης Χώροι εκσκαφής 583 30.626 Εργοτάξια Εργοτάξια 992 1.649 40 Σύνολο 2.657 84.756 35 % τεχνητών εκτάσεων 30 25 20 15 10 5 0 Αστικές περιοχές Ελλάδα Ευρώπη - 28 Βιομηχανικές περιοχές Δίκτυα μεταφοράς Κατηγορίες κάλυψης γης Χώροι εκσκαφής Εργοτάξια Παράρτημα Β: Μεταδεδομένα Πηγή δεδομένων: EEA (2017) Land take indicator (CSI 014/LSI 001). European Environment Agency. Available at: http://www.eea.europa.eu/ data-and-maps/indicators/land-take-2/assessment-1 Eurostat (2016) Land cover, land use and landscape. Eurostat statistics explained. Available at: http://ec.europa.eu/eurostat/ statistics-explained/index.php/land_cover,_land_use_and_ landscape Χωρική έκταση: Ελλάδα Περίοδος: 2006-2012 Μεθοδολογία: Τα δεδομένα της έκτασης φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων ήταν διαθέσιμα για όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες από τη Eurostat (2016). Τα πρωτογενή δεδομένα κάλυψης και μετατροπής της γης σε τεχνητές επιφάνειες ήταν διαθέσιμα για όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες σε αναρτημένες βάσεις δεδομένων στον ιστοχώρο του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΕΑ 2017). Οι βάσεις αυτές αναλύθηκαν με απλή περιγραφική στατιστική για τον υπολογισμό των ποσοστών και τη δημιουργία των σχετικών πινάκων και γραφημάτων. Επιπλέον, τα δεδομένα συγκρίθηκαν με αυτά της προηγούμενης έκθεσης για τη φύση και τη βιοποικιλότητα και εξήχθησαν οι συναφείς τάσεις. Σημειώνεται ότι το σύνολο των δεδομένων που ήταν διαθέσιμο στις παρακάτω πηγές βασίστηκε στα χωρικά αρχεία (shapefiles) των καλύψεων γης ως προς την τυπολογία Corine για την περίοδο 2006-2012 και την περίοδο 2000-2006. Η χωρική κλίμακα ανάλυσης είναι αδρή, ενώ υποτιμάται η κάλυψη των γραμμικών στοιχείων όπως τα δίκτυα μεταφοράς. Περισσότερες πληροφορίες αναφορικά με την ποιότητα των πρωτογενών χωρικών δεδομένων και τη χωρική μεθοδολογία ανάλυσής τους για την διάθεση των βάσεων δεδομένων αναγράφονται στους αντίστοιχους ιστοχώρους των πηγών. 428 429

2.8 Κατακερματισμός φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων και περιοχών Ονομασία δείκτη: Κατακερματισμός φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων και περιοχών Κατηγορία: Προστασία της Φύσης & Βιοποικιλότητα Τύπος δείκτη: Πιέσεις Συγγραφείς: Β. Κατή 1 1 Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ορισμός δείκτη Ο αριθμός και η έκταση των περιοχών άνευ δρόμων (Π.Α.Δ.) εισέρχονται ως ένας νέος σαφής και μετρήσιμος δείκτης εκτίμησης του κατακερματισμού του τοπίου, συμπεριλαμβανομένων των φυσικών και ημιφυσικών οικοσυστημάτων και περιοχών της Ελλάδας. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος αναφέρει το οδικό δίκτυο ως τη βασικότερη παράμετρο κατακερματισμού των οικοσυστημάτων σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, υπογραμμίζοντας παράλληλα τη σημασία των περιοχών άνευ δρόμων [1]. Οι περιοχές άνευ δρόμων ορίζονται ως εκείνες οι περιοχές οι οποίες απέχουν άνω του 1 km από τον πλησιέστερο δρόμο, ανεξάρτητα από την έκτασή τους. Η ακτίνα του 1 km από τον οδικό άξονα επιλέχθηκε, καθώς το αρνητικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα του δρόμου είναι εντονότερο εντός αυτής της ζώνης, παρότι μπορεί να επεκτείνεται σε ακτίνα έως και 100 km [2]. Αξία δείκτη & σύνδεση με περιβαλλοντική πολιτική Το φυσικό μήκος των δρόμων αναμένεται να αυξηθεί παγκοσμίως κατά >60% από το 2010 έως το 2050 [3], αυξάνοντας τον κατακερματισμό των χερσαίων οικοσυστημάτων και επιφέροντας μια σειρά από άλλες σοβαρές αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όπως η επιτάχυνση των αποψιλώσεων των δασών, η διάβρωση του εδάφους, η χημική ρύπανση των εσωτερικών υδάτων, η αλλαγή του μικροκλίματος, η άμεση θνησιμότητα και η γενετική απομόνωση των πληθυσμών της άγριας πανίδας, ή η ταχύτερη εξάπλωση ασθενειών, παρασίτων και ξενικών ειδών [2,4,5]. Ως εκ τούτου ο κατακερματισμός της Γης από τους δρόμους αναδεικνύεται ως το πλέον επίκαιρο και σοβαρό περιβαλλοντικό πρόβλημα παγκοσμίως που χρήζει άμεσης αντιμετώπισης, μέσω κατάλληλων πολιτικών και εφαρμογής διαχειριστικών μέτρων [2,5,6,7,8,9]. Σε αυτό το πλαίσιο, η διατήρηση των περιοχών άνευ δρόμων έχει προταθεί ως ένα πολύτιμο πρακτικό εργαλείο αφενός για την παρακολούθηση του βαθμού κατακερματισμού της Γης και αφετέρου για την επίτευξη των παγκόσμιων στόχων αειφορικής ανάπτυξης, των παγκόσμιων στόχων διατήρησης Πολιτική EU GR SEBI Στόχος SDG 15 Aichi 3, 5, 11, 14, 15 430 2 2, 3, 5, 6, 7, 8 13 της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημικών υπηρεσιών [2]. Σημειώνεται δε πως η νέα επιστημονική τάση της διαφύλαξης των περιοχών άνευ δρόμων έχει σήμερα ενστερνιστεί από παγκόσμιους επιστημονικούς φορείς (SCB, IUCN, UNEP, Tebtebba - http://www.roadless.online/news/), ενώ το θέμα συζητήθηκε στις συνδιασκέψεις κορυφής για τη Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα (COP 11, Ινδία και στο Rio+20, Βραζιλία, 2012: www.roadfree.com). Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο δείκτης συνδέεται άμεσα με το στόχο 15 των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDG): «H προστασία, αποκατάσταση και προώθηση της βιώσιμης χρήσης των χερσαίων οικοσυστημάτων, η βιώσιμη διαχείριση των δασών, η αντιμετώπιση της ερημοποίησης και αναστολή και αναστροφή της υποβάθμισης του εδάφους, καθώς και η ανάσχεση της απώλειας της βιοποικιλότητας» [10]. Υποστηρίζει επίσης άμεσα τον πέμπτο στόχο του Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 (Aichi), ο οποίος καταδεικνύει το πρόβλημα του κατακερματισμού ως εξής: «Μέχρι το 2020, ο ρυθμός απώλειας όλων των φυσικών οικοτόπων, συμπεριλαμβανομένων των δασών, έχει μειωθεί τουλάχιστον στο μισό, και όπου είναι δυνατό είναι κοντά στο μηδέν και η υποβάθμιση και ο κατακερματισμός έχουν σημαντικά μειωθεί» [11]. Ο δείκτης συνδέεται επίσης και με άλλους στόχους της ατζέντας Aichi, όπως ο περιορισμός των επιβλαβών για τη βιοποικιλότητα επιδοτήσεων (τρίτος στόχος), η συνδεσιμότητα των σημαντικών οικοσυστημάτων (εντέκατος στόχος), η διαφύλαξη και αποκατάσταση των οικοσυστημικών υπηρεσιών (τις οποίες και οι περιοχές άνευ δρόμων υποστηρίζουν) (δέκατος τέταρτος στόχος) και η αποκατάσταση της ανθεκτικότητας των οικοσυστημάτων ως συμβολή στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής (δέκατος πέμπτος στόχος) [11]. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, ο δείκτης συνδέεται με όλο το πνεύμα της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα (EU) και ιδιαίτερα με το δεύτερο στόχο επί της «διατήρησης και βελτίωσης των οικοσυστημάτων και των υπηρεσιών που παρέχουν» [12]. Σε εθνικό επίπεδο, ο δείκτης συμβάλλει στην επίτευξη πολλών από των στόχων της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα (GR), όπως ο δεύτερος («Διατήρηση του Εθνικού Φυσικού Κεφαλαίου και αποκατάσταση των οικοσυστημάτων»), ο πέμπτος στόχος («Ενίσχυση της συνέργειας των κύριων τομεακών πολιτικών με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας-θέσπιση κινήτρων»), ο έκτος στόχος («Διατήρηση της ποικιλότητας του τοπίου»), ο έβδομος στόχος («Πρόληψη και μείωση των επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα λόγω της κλιματικής αλλαγής»), και ο όγδοος στόχος («Προστασία της βιοποικιλότητας από τα χωροκατακτητικά ξενικά είδη»). Επί παραδείγματι, οι περιοχές άνευ δρόμων συντελούν στην επίτευξη των ειδικών στόχων 2.2 («Αποκατάσταση σημαντικών ειδών και οικοτόπων της χώρας»), 3.3 («Οριοθέτηση, πιθανή ένταξη των οικολογικών διαδρόμων σε ειδικό καθεστώς και αποτελεσματική διαχείρισή τους»), 5.2 («Ελαχιστοποίηση επιπτώσεων μεγάλων έργων υποδομής»), και 6.2 («Διατήρηση της ποικιλότητας του τοπίου και στοιχείων της υπαίθρου και εκτός των προστατευόμενων περιοχών»). Ο δείκτης συνάδει ακόμη με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του τοπίου, όπως αυτή ενσωματώθηκε στην Ελληνική Νομοθεσία (Νόμος 3827, ΦΕΚ Α 30/25-2-2010). Τέλος, ο δείκτης συνδέεται με το δείκτη SEBI 13 «Fragmentation of natural and semi-natural areas», ο οποίος όμως υπολογίζεται με διαφορετική μεθοδολογία (ως προς τις αλλαγές στις χρήσεις γης και όχι ως προς τις Περιοχές Άνευ Δρόμων-Π.Α.Δ.). Κύρια ερωτήματα πολιτικής Πόσο σοβαρό είναι το πρόβλημα κατακερματισμού της χερσαίας έκτασης της Ελλάδας από το οδικό δίκτυο; Πόσες περιοχές απέχουν περισσότερο από 1 km από τον πλησιέστερο δρόμο στην Ελλάδα (περιοχές άνευ δρόμων) και πόσο εκτεταμένες είναι αυτές; Πόσες είναι οι περιοχές άνευ δρόμων μεγάλης έκτασης άνω των 50 km 2, οι οποίες πρέπει να διαφυλαχθούν για την ανάσχεση του κατακερματισμού του τοπίου της Ελλάδας; Κύρια μηνύματα Το οδικό δίκτυο είναι ιδιαίτερα εκτεταμένο στην Ελλάδα, δημιουργώντας πολύ σοβαρά προβλήματα κατάτμησης του Ελληνικού τοπίου και των οικοσυστημάτων. Η χώρα αριθμεί συνολικά 3.123 περιοχές άνευ δρόμων, ως τμήματα που απέχουν πάνω από 1 km από τον πλησιέστερο δρόμο, με μια μέση έκταση 9,88 km 2 και συνολική κάλυψη 30.843,76 km. Μόνο το 24% της χερσαίας έκτασης της Ελλάδας απέχει άνω του 1 km από τον πλησιέστερο δρόμο, έναντι του αντίστοιχου ποσοστού 41,64% στην Ευρώπη και 80,28% στον κόσμο. Το μεγαλύτερο ποσοστό των περιοχών άνευ δρόμων της Ελλάδας (44%) είναι περιοχές πολύ μικρής έκτασης έως 1 km 2. Γράφημα 5.2.41 Έκταση (km 2 ) και αριθμός Περιοχών Άνευ Δρόμων (Π.Α.Δ) στην Ελλάδα το 2013, ως προς τις διαφορετικές κατηγορίες έκτασής τους (2013) (Πηγή: Ibisch et al. 2016) Έκταση Π.Α.Δ. 35.000 2.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 > 1 > 5 > 10 > 50 > 100 Αριθμός Π.Α.Δ. Κατηγορίες έκτασης Π.Α.Δ (km 2 ) Κρίνεται απαραίτητη η προστασία των εκτεταμένων περιοχών άνευ δρόμων άνω των 50 km 2 (142 περιοχές συνολικής έκτασης 16.398 km 2 ), με έμφαση στις περιοχές με έκταση άνω των 100 km 2 (58 περιοχές έκτασης 10.765 km 2 ), λόγω της σημασίας τους για τη συνδεσιμότητα των φυσικών οικοσυστημάτων και για τη διαφύλαξη των υπηρεσιών τους. Κύρια αξιολόγηση Το οδικό δίκτυο είναι ιδιαίτερα εκτεταμένο στην Ελλάδα, δημιουργώντας πολύ σοβαρά προβλήματα κατάτμησης του Ελληνικού τοπίου και των οικοσυστημάτων, με το 76 % της χερσαίας έκτασης της Ελλάδας να αποτελείται από τμήματα έκτασης που απέχουν από 0 έως 1 km από τον πλησιέστερο δρόμο. Αντίστροφα, μόνο το 24% της χερσαίας έκτασης της χώρας απέχει πλέον του 1 km από τον πλησιέστερο δρόμο και εμπίπτει στην κατηγορία των περιοχών άνευ δρόμων (Π.Α.Δ.), ενώ ο αντίστοιχος παγκόσμιος μέσος όρος στην Ευρώπη είναι 41,64% και στον κόσμο 80,28%.Η χώρα αριθμεί συνολικά 3.123 Π.Α.Δ., με μέση έκταση 9,88 km 2 και συνολική κάλυψη 30.843,76 km 2. Οι Περιοχές Άνευ Δρόμων μεγάλης έκτασης στην Ελλάδα περιλαμβάνουν 142 περιοχές με έκταση άνω των 50 km 2 και συνολική έκταση 16.398 km 2, εκ των οποίων οι 58 περιοχές είναι μεγαλύτερες των 100 km 2 και καταλαμβάνουν συνολική έκταση 10.765 km 2. 1.500 1.000 500 0 431

Το μεγαλύτερο ποσοστό του αριθμού των Π.Α.Δ. της Ελλάδας (44%) είναι περιοχές πολύ μικρής έκτασης έως 1 km 2, ποσοστό όμως που είναι μικρότερο από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο (52%). Οι μικρές Π.Α.Δ. έκτασης 1-10 km 2 καλύπτουν επίσης ένα μεγάλο ποσοστό του αριθμού των ΠΑΔ (37%), το οποίο είναι μεγαλύτερο από αυτό της Ευρώπης (29%). Οι μεσαίες Π.Α.Δ. έκτασης 10-50 km 2 καλύπτουν το 14% του συνολικού αριθμού των Π.Α.Δ., έναντι του 12% της Ευρώπης. Οι μεγάλης έκτασης Π.Α.Δ., οι οποίες έχουν και τη μεγαλύτερη οικολογική αξία για τις οικοσυστημικές υπηρεσίες και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, κυμαίνονται σε πολύ χαμηλά ποσοστά στην Ελλάδα, όπως και στην Ευρώπη. Οι Π.Α.Δ. με έκταση 50-100 km 2 και > 100 km 2 καλύπτουν μόλις το 3% και 2% των Π.Α.Δ. αντίστοιχα στην Ελλάδα, έναντι του 3% στην Ευρώπη (Σχήμα 5.2.42), ενώ αντιστοιχούν στο 18% και 35% της συνολικής έκτασης των Π.Α.Δ. αντίστοιχα. Παράρτημα 2.8 Παράρτημα Α: Δεδομένα Πίνακας Α1 Έκταση (km 2 ) και αριθμός Περιοχών Άνευ Δρόμων (Π.Α.Δ.) στην Ελλάδα το έτος 2013, ως προς τις διαφορετικές κατηγορίες έκτασής τους (Πηγή: Ibisch et al. 2016) Κατηγορία έκτασης (km 2 ) Αριθμός Π.Α.Δ. Έκταση Π.Α.Δ. (km 2 ) >1 1746 30436 >5 900 28360 Γράφημα 5.2.42 Ποσοστό (%) της συνολικής έκτασης των Περιοχών Άνευ Δρόμων (Π.Α.Δ.) ανά κατηγορία έκτασής τους στην Ελλάδα και στην Ευρώπη (2013) (Πηγή: Ibisch et al. 2016) >10 591 26112 >50 142 16398 >100 58 10765 60 Πίνακας Α2 Ποσοστό (%) της συνολικής έκτασης των Περιοχών Άνευ Δρόμων (Π.Α.Δ.) το 2013 ανά κατηγορία έκτασής τους στην Ελλάδα και στην Ευρώπη (Πηγή: Ibisch et al. 2016) Ποσοστό των Π.Α.Δ. 50 40 30 20 10 Κατηγορία έκτασης (km 2 ) Αριθμός Π.Α.Δ. % των ΠΑΔ Ελλάδα Ευρώπη Ελλάδα Ευρώπη Συνολική έκταση (km 2 ) Μ.Ο. Έκτασης (km 2 ) <1 1.377 8.0175 44 52 407,83 0,30 1-5 846 32.880 27 21 2.075,92 2,45 5-10 309 11.905 10 8 2.248,32 7,28 10-50 449 18.802 14 12 9.713,48 21,63 50-100 84 4.351 3 3 5.633,57 67,07 0 <1 1-5 5-10 10-50 50-100 >100 >100 58 5.210 2 3 10.764,64 185,60 Σύνολο 3.123 153.323 100 100 30.843,76 9,88 Κατηγορίες έκτασης Π.Α.Δ. (km 2 ) Παράρτημα Β: Μεταδεδομένα Ελλάδα Βιβλιογραφία Ευρώπη 1. Jaeger J.A., Soukup T., Madrinan L., Schwick C., Kienast F. (2011) Landscape fragmentation in Europe. Joint EEA-FOEN Report. EEA Report No 2/2011. Luxembourg: European Environmental Agency. Available at: https://www.eea.europa.eu/publications/landscape-fragmentation-in-europe/download 2. Ibisch P.L., Hoffmann M.T., Kreft S., Pe er G, Kati V., et al. (2016) A global map of roadless areas and their conservation status. Science 354: 1423-1427. 3. Dulac J. (2013) Global land transport infrastructure requirements. Paris. Available at: https://www.iea.org/publications/ freepublications/publication/transportinfrastructureinsights_ FINAL_WEB.pdf 4. Trombulak S.C., Frissell C.A. (2000) Review of ecological effects of roads on terrestrial and aquatic communities. Conservation biology 14: 18-30. 5. Selva N., Kreft S., Kati V., Schluck M., Jonsson B.G., et al. (2011) Roadless and low-traffic areas as conservation targets in Europe. Environmental Management 48: 865-877. 6. Laurance W. F. (2017) The global road-building explosion is shattering nature. The conservation. 7. Laurance W. F., Balmford A. (2013) A global map for road building. Nature 495: 308-309. 8. Laurance W. F., Peletier-Jellema A., Geenen B., Koster H., Verweij P., et al. (2015) Reducing the global environmental impacts of rapid infrastructure expansion. Current Biology 25: 259-262. 9. Psaralexi M. K., Votsi N.-E., Selva Nuria P., Mazaris A. D., Pantis J. D. (2017) Importance of Roadless Areas for the European Conservation Network. Frontiers in Ecology and Evolution 5. 10. UN (2015) Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, A/RES/70/1, United Nations. 11. CBD (2010) Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020, including Aichi Biodiversity Targets. 12. EC (2011) Communication from the Commission: Our life insurance, our natural capital: an EU Biodiversity Strategy to 2020 (COM(2011) 244). 13. Ibisch P. L., M. Hoffmann, S. Kreft, Pe er G., Kati V., et al. (2016) A global map of roadless areas and their conservation status. Science 354: 1423-1427. Πηγή δεδομένων: Ibisch P.L. et al. (2016) A global map of roadless areas and their conservation status. Science 354: 1423-1427. http://www. roadless.online/data/ Geodata (limnes.shp, created on 04/11/2015) http://geodata. gov.gr/en/dataset/limnes-elladas Geodata (metavatika_ydata.shp, created on 04/11/2015) http:// geodata.gov.gr/en/dataset/metabatika-udata Χωρική έκταση: Ελλάδα Περίοδος: 2013 Μεθοδολογία: Οι περιοχές άνευ δρόμων ορίζονται ως εκείνες οι περιοχές που απέχουν τουλάχιστον 1 km από τον πλησιέστερο δρόμο και το μέγεθός τους ποικίλει. Τα δεδομένα των περιοχών άνευ δρόμων για την Ελλάδα εξήχθησαν από τον παγκόσμιο χάρτη των περιοχών άνευ δρόμων (http://www.roadless.online/data/), απομονώνοντας την έκταση της χώρας, με χρήση του Γεωγραφικού Συστήματος Πληροφοριών (ArcGIS). Οι περιοχές άνευ δρόμων της Ελλάδας περιελάμβαναν 3137 πολύγωνα στην αρχική βάση. Εν συνεχεία υπολογίστηκε η χερσαία έκταση της χώρας, αφαιρώντας 51 πολύγωνα λιμνών και 29 πολύγωνα τωνμεταβατικών υδάτων, όπως αυτά παρέχονται από τον επίσημο ιστοχώρο των γεωγραφικών δεδομένων για την Ελλάδα (http://geodata.gov.gr). Εν τέλει, τα γεωγραφικά δεδομένα των περιοχών άνευ δρόμων της Ελλάδας διορθώθηκαν αφαιρώντας όσα από τα ως άνω πολύγωνα των εσωτερικών νερών είχαν λανθασμένα καταχωρηθεί στην αδρή κλίμακα του παγκόσμιου χάρτη ως χερσαίες περιοχές χωρίς δρόμους (αφαίρεση 447 km 2 λιμνών και 302 km 2 μεταβατικών υδάτων). Το τελικό αρχείο γεωγραφικών δεδομένων των περιοχών άνευ δρόμων της Ελλάδας αριθμούσε 3123 πολύγωνα. Υπολογίστηκε η έκταση αυτών, έγινε η κατηγοριοποίησή τους σε διαφορετικές κατηγορίες έκτασης και με απλή περιγραφική στατιστική εξήχθησαν οι αντίστοιχοι πίνακες και διαγράμματα, καθώς και τα ποσοστά κάλυψης ως προς τη χερσαία έκταση της Ελλάδας. Σημειώνεται πως τα δεδομένα αφορούν στο οδικό δίκτυο της Ελλάδας για το έτος 2013 από την ανοιχτή πηγή δεδομένων (open street map), η οποία δεν περιλαμβάνει πλήρως το οδικό δίκτυο, αλλά συνήθως τις κεντρικές οδικές αρτηρίες. Αναμένεται πως μια πληρέστερη χαρτογράφηση του οδικού δικτύου της Ελλάδας θα μειώσει σημαντικά τον πραγματικό αριθμό των περιοχών άνευ δρόμων, και ιδιαίτερα τον αριθμό των εκτεταμένων χωρικά περιοχών άνευ δρόμων. Από την άλλη, προτείνεται η μελλοντική χρήση του δείκτη μεθοδολογικά να λαμβάνει υπ όψη τόσο το σύνολο των δρόμων, όσο και την τοπογραφία της Ελλάδας, για τον υπολογισμό της πραγματικής έκτασης εδάφους των περιοχών άνευ δρόμων και όχι της κάθετης προβολής τους, όπως στον παρόν δείκτη. 432 433

2.9 Οικολογικό αποτύπωμα της Ελλάδας Ονομασία δείκτη: Οικολογικό αποτύπωμα της Ελλάδας Κατηγορία: Προστασία της Φύσης & Βιοποικιλότητας Τύπος δείκτη: Πιέσεις Συγγραφείς: Β. Κατή 1 1 Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ορισμός δείκτη Το οικολογικό αποτύπωμα (ecological footprint) είναι μια μέτρηση της βιολογικά παραγωγικής χερσαίας και υδάτινης έκτασης που ένας άνθρωπος χρειάζεται αφενός για να παραχθούν όλοι οι βιολογικοί πόροι που καταναλώνει και αφετέρου για να απορροφηθούν τα απόβλητα που παράγει, με χρήση της επικρατούσας τεχνολογίας και συναφών πρακτικών διαχείρισης [1]. Η βιοχωρητικότητα (biocapacity) είναι η φέρουσα ικανότητα των οικοσυστημάτων να παράγουν βιολογικούς πόρους και να απορροφούν τα απόβλητα που δημιουργούνται από την ανθρώπινη χρήση των πόρων αυτών. Όταν το οικολογικό αποτύπωμα είναι μεγαλύτερο της βιοχωρητικότητας δημιουργείται οικολογικό έλλειμμα (deficit) και στην αντίθετη περίπτωση οικολογικό πλεόνασμα (reserve). Η μονάδα μέτρησης των ως άνω είναι τα παγκόσμια εκτάρια (Gha), ως μία ενιαία παγκόσμια μονάδα μέτρησης που επιτρέπει συγκρίσεις μεταξύ περιοχών, οικοσυστημάτων και χωρών σε παγκόσμιο επίπεδο [1]. Αξία δείκτη & σύνδεση με περιβαλλοντική πολιτική Το οικολογικό αποτύπωμα αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 1990 και έκτοτε αποτελεί ένα από τα πλέον αναγνωρισμένα και διαδεδομένα εργαλεία μέτρησης της επίδρασης της ανθρώπινης δραστηριότητας πάνω στον πλανήτη [2]. Είναι ένα μέτρο της «ζήτησης» φυσικών πόρων για την κάλυψη των υλικών αναγκών του πολίτη έναντι της δυνατότητας της Γης να παράγει και να ανανεώνει αυτούς τους πόρους. Το οικολογικό αποτύπωμα βασίζεται σε ένα μοντέλο μετατροπής των καταναλωτικών αναγκών μας σε έκταση παραγωγικής γης, τόσο για την παραγωγή των απαιτούμενων βιοτικών πόρων, όσο και για την απορρόφηση των αποβλήτων που παράγουμε, με μονάδα μέτρησης τα παγκόσμια εκτάρια. Αυξάνεται με τον πληθυσμό της Γης και με τον περιβαλλοντικά σπάταλο τρόπο ζωής μας. Ιδανικά, ο κάτοικος της Γης θα έπρεπε να υιοθετήσει ένα αειφορικό μοντέλο ζωής ως προς την ένταση της κατανάλωσης, τη χρήση ενέργειας, τη χρήση της τεχνολογίας, τον τρόπο που μετακινείται και τα απόβλητα που παράγει, ώστε αυτές του οι ανάγκες να καλύπτονται από τους βιοτικούς πόρους και τις οικολογικές υπηρεσίες των οικοσυστημάτων της Γης. Στην αντίθετη περίπτωση, παράγεται παγκόσμιο οικολογικό έλλειμμα Πολιτική EU GR Στόχος SDG 12 Aichi 4 6 5.3, 5.7, 7.4 και διακινδυνεύεται το μέλλον και η ευημερία των επερχόμενων γενεών. Το οικολογικό αποτύπωμα αποτελεί ένα ιδιαίτερα χρήσιμο εργαλείο για την αξιολόγηση του βαθμού αειφορίας του τρόπου ζωής του κάθε ατόμου και έχουν αναπτυχθεί διάφορα εργαλεία υπολογισμού επ αυτού [3], αλλά και για τη χάραξη περιβαλλοντικών πολιτικών και μέτρων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο [2]. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο δείκτης αφορά στο στόχο 12 των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDG) για τη «διασφάλιση βιώσιμων και παραγωγικών προτύπων» [4], και στον τέταρτο στόχο του Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 (Aichi), σύμφωνα με τον οποίο: «Μέχρι το 2020, το αργότερο, οι Κυβερνήσεις, οι εταιρείες και οι ενδιαφερόμενοι, σε όλα τα επίπεδα, έχουν λάβει μέτρα για την επίτευξη ή έχουν εφαρμόσει σχέδια, για την αειφόρο παραγωγή και κατανάλωση, και έχουν διατηρήσει τις επιπτώσεις της χρήσης των φυσικών πόρων μέσα σε ασφαλή οικολογικά όρια» [5]. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, ο δείκτης συνάδει με όλο το πνεύμα της Ευρωπαϊκής στρατηγικής για τη βιοποικιλότητα [6] και ιδιαίτερα με τον έκτο στόχο συμβάλλοντας «στην αποτροπή της απώλειας της βιοποικιλότητας σε παγκόσμιο επίπεδο». Σε εθνικό επίπεδο, συνδέεται με τον πέμπτο και έβδομο στόχο της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα, καθώς συμβάλλει στην «ενίσχυση της συνέργειας των κύριων τομεακών πολιτικών με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας» και με τις «δράσεις αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής» [7]. Τέλος, συνιστά το δείκτη SEBI 23 (Ecological Footprint of European Countries) [8]. Επιπλέον, ο δείκτης του οικολογικού αποτυπώματος συνδέεται και με συναφείς πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως η πολιτική για τη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη των κρατώνμελών της [9]. Κύρια ερωτήματα πολιτικής Είναι ο τρόπος διαβίωσης των κατοίκων της Ελλάδας αειφορικός, ώστε να χρησιμοποιούνται μόνο οι βιοτικοί πόροι που παράγει η ίδια η χώρα, και αν όχι πού οφείλεται αυτό; Υπήρξε πρόσφατη μείωση του οικολογικού αποτυπώματος της χώρας κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης; Κύρια μηνύματα Οι κάτοικοι της Ελλάδας καταναλώνουν περιβαλλοντικά περισσότερα από όσα παράγει η χώρα τους, ώστε σε παγκόσμιο επίπεδο, θα απαιτούνταν έκταση 2,47 φορές της επιφάνειας της Γης για την κάλυψη των καταναλωτικών αναγκών τους. Το έτος 2013, το οικολογικό έλλειμμα της Ελλάδας ήταν -2,71 Gha/άτομο, υπερδιπλάσιο του αντίστοιχου παγκόσμιου μέσου όρου (-1,2 Gha/άτομο), λόγω του μεγαλύτερου οικολογικού αποτυπώματος από τη βιοχωρητικότητα της χώρας (1,5 και 4,21 Gha/άτομο αντίστοιχα). Αποτέλεσμα ήταν η Ελλάδα να καταλαμβάνει την 54η θέση ως προς το οικολογικό αποτύπωμά της στον κόσμο (193 χώρες), και την 21 η θέση στην Ευρώπη (27 χώρες) το έτος 2013. Η χώρα παρουσιάζει μόνιμο οικολογικό έλλειμμα τα τελευταία 52 έτη, με μακροχρόνια αυξητική τάση, το οποίο οφείλεται στην αύξηση του οικολογικού αποτυπώματος κατά 2,33 φορές από το 1961 έως το 2013, και όχι στη μείωση της βιοχωρητικότητάς της, η οποία παραμένει σχετικά σταθερή. Στη βιοχωρητικότητα της Ελλάδας συνεισφέρουν κυρίως τα οικοσυστήματα όπου ασκείται η γεωργία (60%), ενώ το οικολογικό αποτύπωμα αποδίδεται κυρίως (58%) στο χρήση του άνθρακα, ο οποίος και ευθύνεται για το 91% του οικολογικού ελλείμματος της χώρας (2013). Πρόσφατα η κατάσταση βελτιώθηκε εντυπωσιακά, λόγω της μείωσης (35%) του οικολογικού αποτυπώματος από το 2007 έως το 2013 και της αντίστοιχης πτωτικής τάσης του αποτυπώματος του άνθρακα, της γεωργίας, κτηνοτροφίας, δασοπονίας και αλιείας, ενώ η τελευταία παράγει περιβαλλοντικό πλεόνασμα. Η περιβαλλοντική βελτίωση της χώρας αποδίδεται κυρίως στην οικονομική κρίση, η οποία επέφερε γενική συρρίκνωση του καθαρού εθνικού εισοδήματος (24%), και συγκεκριμένα επέφερε μείωση της κατανάλωσης (17%), της χρήσης των πετρελαιοειδών (40%) και της χρήσης της ηλεκτρικής ενέργειας (7%) από το 2007 έως το 2013. Κύρια αξιολόγηση Οικολογικό έλλειμμα το έτος 2013 Η Ελλάδα παρουσίασε οικολογικό έλλειμμα -2,71 παγκοσμίων εκταρίων ανά άτομο το έτος 2013, το οποίο ήταν υπερδιπλάσιο του παγκόσμιου μέσου όρου (-1,2 Gha/άτομο) για το ίδιο έτος [1]. Η φέρουσα ικανότητα των βιολογικών της πόρων ήταν 1,5 Gha/ άτομο (παγκόσμιος μέσος όρος 1,7 Gha/άτομο) και υπερτερούσε σημαντικά του οικολογικού της αποτυπώματος, το οποίο ανήλθε σε 4,21 Gha/άτομο (παγκόσμιος μέσος όρος 2,9 Gha/άτομο) [1]. Η αξιολόγηση αυτή φέρει τους κατοίκους της Ελλάδας να ζουν με αρνητικό περιβαλλοντικό πρόσημο πάνω από τα όρια της βιολογικής φέρουσας ικανότητας της χώρας τους. Σε παγκόσμιο επίπεδο, με αναγωγή των δεικτών της Ελλάδας, θα απαιτούνταν έκταση 2,47 φορές της επιφάνειας της Γης για την κάλυψη των καταναλωτικών αναγκών του μέσου πολίτη της Γης [1]. Από τις 193 χώρες που αξιολογήθηκαν [1], η Ελλάδα καταλάμβανε την 91 η θέση ως προς τη βιολογική της φέρουσα ικανότητα και την 54η θέση ως προς το οικολογικό της αποτύπωμα το έτος 2013, ενώ σημειώνεται ότι η κατάταξη της χώρας για το έτος 2007 ήταν η 69 η και 20 η θέση αντίστοιχα [10]. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης (EU 27), η Ελλάδα καταλάμβανε την 21 η θέση τόσο ως προς τη βιολογική της φέρουσα ικανότητα όσο και ως προς το οικολογικό της αποτύπωμα το έτος 2013, έναντι της 18 ης και 11 ης θέσης το έτος 2007. Συνοψίζοντας, η Ελλάδα παρήγαγε σημαντικό οικολογικό έλλειμμα λόγω του μη αειφορικού τρόπου ζωής των κατοίκων της το 2013 και καταλάμβανε την 38 η και 11 η θέση στην παγκόσμια (193 χώρες) και ευρωπαϊκή (27 χώρες) κατάταξη του οικολογικού ελλείμματος αντίστοιχα [1], παρότι σημειώθηκε μια σαφής βελτίωση της θέσης της χώρας ως προς το χαμηλότερο οικολογικό της αποτύπωμα σε σχέση με το 2007. Στη βιοχωρητικότητα της Ελλάδας συνεισέφεραν κυρίως τα οικοσυστήματα όπου ασκείται η γεωργία (60%) και λιγότερο η δασοπονία (15%), η αλιεία (12%) και η κτηνοτροφία (10%), με το δομημένο περιβάλλον να έχει πολύ μικρή συμμετοχή (4%) (Γράφημα 5.2.43). Το οικολογικό αποτύπωμα του άνθρακα ήταν σαφώς το υψηλότερο (58% συνολικού αποτυπώματος) σε σχέση με αυτό της γεωργίας (24%), κτηνοτροφίας (8%), δασοπονίας (7%) και αλιείας (2%). Ήταν δε υπεύθυνο για το 91% του συνολικού οικολογικού ελλείμματος της χώρας, με την κτηνοτροφία, γεωργία και τη δασοπονία να έπονται (7%, 4% και 2% ελλείμματος αντίστοιχα) (Σχήμα 5.2.43). Το δομημένο περιβάλλον δεν συνεισέφερε στο οικολογικό έλλειμμα, ενώ η αλιεία παρήγαγε οικολογικό πλεόνασμα 3% επί του συνολικού οικολογικού ελλείμματος. Γράφημα 5.2.43 Συνεισφορά των διαφορετικών φυσικών πόρων και της χρήσης αυτών στη διαμόρφωση της βιοχωρητικότητας και του οικολογικού αποτυπώματος της Ελλάδας αντίστοιχα το έτος 2013 (Πηγή: Global Footprint Network 2017) Παγκόσμια εκτάρια/ άτομο 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 Άνθρακας Κτηνοτροφία Δασοπονία Βιοχωρητικότητα Αλιεία Γεωργία Δομημένο περιβάλλον Οικολογικό αποτύπωμα SEBI 23 434 435

Μακροχρόνια τάση: 1961-2013 Το οικολογικό αποτύπωμά της Ελλάδας υπερβαίνει τη βιολογική φέρουσα ικανότητά της (βιοχωρητικότητα) σταθερά τα τελευταία 52 έτη παρουσιάζοντας οικολογικό έλλειμμα (Γράφημα 5.2.42). Το έλλειμμα αυτό (βιοχωρητικότητα-οικολογικό αποτύπωμα) υπολογίζεται κατά μέσο όρο σε -2,63 (±1,24) Gha/ άτομο για την περίοδο 1961-2013. Η βιοχωρητικότητα της Ελλάδας είναι σχετικά σταθερή με μικρές διακυμάνσεις για την ίδια περίοδο με μέσο όρο 1,63 (±0,14) Gha/άτομο. Αντιθέτως, το οικολογικό αποτύπωμα, ως έκταση που απαιτείται για την παραγωγή όλων των βιολογικών πόρων και την απορρόφηση των αποβλήτων ανά κάτοικο της Ελλάδας έχει αυξηθεί σημαντικά από το 1961 (1,81) έως το 2013 (4,21), με μια μέση τιμή 4,26 (±1,32) Gha/άτομο για την περίοδο 1961-2013 (Γράφημα 5.2.44). Επομένως, το πρόβλημα του οικολογικού ελλείμματος της χώρας εστιάζεται στις υψηλές τιμές του οικολογικού αποτυπώματος, ήτοι στην υπερκατανάλωση των φυσικών πόρων, παρά στη μείωση της βιοχωρητικότητας. Πρόσφατη τάση: 2004-2013 Παρά την κακή κατάσταση της χώρας ως προς το υψηλό οικολογικό της έλλειμμα και τη μη αειφορική χρήση των πόρων της, την τελευταία δεκαετία η κατάσταση βελτιώθηκε σημαντικά, καθώς εμφανίζεται αξιοσημείωτη μείωση του οικολογικού αποτυπώματος της Ελλάδας από το 2007 και μετά (Γράφημα 5.2.45). Συγκεκριμένα, το οικολογικό έλλειμμα μειώθηκε κατά 39% σε σχέση με τα επίπεδα του 2004 γεγονός που οφείλεται στη μεγάλη μείωση του οικολογικού αποτυπώματος του άνθρακα, το οποίο και αποτελεί την κύρια πηγή (88%) δημιουργίας οικολογικού ελλείμματος στη χώρα (Πίνακας 5.2.5 & Γράφημα 5.2.45). H αειφορική χρήση των πόρων βελτιώθηκε σε όλους τους τομείς και κυρίως στη δασοπονία και τη γεωργία (Πίνακας 5.2.5, επόμενη σελίδα). Γράφημα 5.2.45 Οικολογικό αποτύπωμα άνθρακα και οικολογικό έλλειμμα (οικολογικό αποτύπωμα μείον βιοχωρητικότητα) της κτηνοτροφίας, δασοπονίας, αλιείας και γεωργίας στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία 2004-2013 στην Ελλάδα (Πηγή: Global Footprint Network 2017) Παγκόσμια εκτάρια ανά άτομο 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 Άνθρακας Γράφημα 5.2.44 Οικολογικό αποτύπωμα (κατανάλωση βιολογικών πόρων και απορρόφηση αποβλήτων) και βιοχωρητικότητα (παραγωγή βιολογικών πόρων) στην Ελλάδα από το 1961 έως το 2013 (Πηγή: Global Footprint Network 2017) Παγκόσμια εκτάρια ανά άτομο 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 Παγκόσμια εκτάρια ανά άτομο 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00-0,10 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0,0 1961 1965 1969 1973 1977 1981 1985 1989 1993 1997 2001 2005 2009 2013 Κτηνοτροφία Γεωργία Oικολογικό Αποτύπωμα Βιοχωρητικότητα Δασοπονία Αλιεία 436 437

Πίνακας 5.2.5 Μέσος όρος οικολογικού ελλείμματος (-) ή πλεονάσματος (+) ανά κατηγορία χρήσης φυσικών πόρων κατά τη δεκαετία 2004-2013 στην Ελλάδα, σημασία της κάθε κατηγορίας στη δημιουργία του οικολογικού ελλείμματος και βελτίωση κατάστασης (% μείωση ελλείμματος ή αύξηση πλεονάσματος) ως προς τις τιμές του 2004 (Πηγή: Global Footprint Network 2017) Κατηγορία χρήσης φυσικών πόρων Μέσο οικολογικό έλλειμμα/ πλεόνασμα (παγκόσμια εκτάρια/ άτομο) Μέση συνεισφορά στο οικολογικό έλλειμμα (%) Βελτίωση (%) Δομημένο περιβάλλον 0,00 0,00 0 Γεωργία -0,18 4,58 61 Αλιεία +0,07-1,76 24 Δασοπονία -0,10 2,61 68 Κτηνοτροφία -0,24 6,12 22 Άνθρακας -3,51 88,46 37 Σύνολο -3,97 100,00 39 Παράρτημα 2.9 Παράρτημα Α: Δεδομένα Πίνακας Α1 Συνολική (T) βιοχωρητικότητα και οικολογικό αποτύπωμα της Ελλάδας την περίοδο 1961-2013 και επιμέρους τιμές ως προς το δομημένο περιβάλλον (U), τον άνθρακα (C), τη γεωργία (Α), την αλιεία (F), τη δασοπονία (Fo), και την κτηνοτροφία (G). Έτος Βιοχωρητικότητα Οικολογικό αποτύπωμα U C Α F Fo G Τ U C Α F Fo G Τ 1961 0,03 0,00 0,71 0,24 0,26 0,21 1,45 0,03 0,47 0,73 0,08 0,21 0,29 1,81 1962 0,03 0,00 0,61 0,24 0,26 0,21 1,35 0,03 0,58 0,61 0,07 0,21 0,29 1,78 1963 0,03 0,00 0,64 0,24 0,27 0,20 1,38 0,03 0,63 0,67 0,08 0,22 0,31 1,94 1964 0,03 0,00 0,70 0,24 0,27 0,20 1,44 0,03 0,71 0,73 0,07 0,24 0,30 2,08 1965 0,03 0,00 0,74 0,23 0,27 0,19 1,46 0,03 0,84 0,79 0,08 0,25 0,33 2,33 1966 0,03 0,00 0,78 0,23 0,27 0,20 1,52 0,03 0,92 0,75 0,08 0,24 0,35 2,37 1967 0,03 0,00 0,81 0,23 0,27 0,20 1,54 0,03 0,94 0,76 0,08 0,24 0,36 2,42 Η θετική αυτή για το περιβάλλον μείωση του οικολογικού αποτυπώματος ήταν της τάξεως του 35% για την περίοδο 2007-2013 και αποδίδεται κυρίως στην οικονομική κρίση. Με βάση τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ), επήλθε γενική συρρίκνωση του καθαρού εθνικού εισοδήματος (24%) [11], και συγκεκριμένα μείωση της κατανάλωσης (17%) [12], της χρήσης των πετρελαιοειδών (40%) [13] και της χρήσης της ηλεκτρικής ενέργειας (7%), για την ίδια περίοδο. 438 Βιβλιογραφία 1. Global Footprint Network (2017) National Footprint Accounts. Available at: http://data.footprintnetwork.org 2. Collins A, Flynn A (2015) The Ecological Footprint. New Developments in Policy and Practice. UK: Edward Elgar Publishing. 3. Footprint Calculator. Available at: http://www.footprintnetwork.org/ resources/footprint-calculator/ 4. UN (2015) Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, A/RES/70/1, United Nations. 5. CBD (2010) Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020, including Aichi Biodiversity Targets. 6. EC (2011) Communication from the Commission: Our life insurance, our natural capital: an EU Biodiversity Strategy to 2020 (COM(2011) 244). 7. ΥΠΕΝ (2014) Εθνική στρατηγική για τη βιοποικιλότητα (ΦΕΚ 2383 Β 2014). Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής. 8. EEA (2012) Streamlining European biodiversity indicators 2020: Building a future on lessons learnt from the SEBI 2010 process. Available at: https://www.eea.europa.eu/publications/streamliningeuropean-biodiversity-indicators-2020 9. EC (2011) Commission Staff working document of regional policy contributing to sustainable growth in Europe 2020 COM(2011) 17. 10. ΕΚΒΑΑ ΜΟΠΠΕΡ (2013) Ελλάδα - Η Κατάσταση του Περιβάλλοντος 2008-2011», Δεκέμβριος 2013. Available at: http://ekpaa.ypeka.gr/index.php/draseis/ektheseis/item/91-mopperekbba2013 11. ΕΛΣΤΑΤ (2015) Οικονομία-δείκτες: Κατά Κεφαλή Μεγέθη: ΑΕΠ και Εθνικό Εισόδημα Available at: http://www.statistics.gr/el/ statistics/-/publication/sel33/- 12. ΕΛΣΤΑΤ (2016) Οικονομία-δείκτες - Τελική κατανάλωση. Available at: http://www.statistics.gr/el/statistics/-/publication/ SEL39/- 13. ΕΛΣΤΑΤ (2016) Περιβάλλον-Ενέργεια-Πετρελαιοειδή (κατανάλωση). Available at: http://www.statistics.gr/el/statistics/-/ publication/sde15/- 1968 0,03 0,00 0,68 0,23 0,27 0,20 1,40 0,03 1,00 0,67 0,08 0,29 0,38 2,45 1969 0,03 0,00 0,71 0,23 0,26 0,20 1,42 0,03 1,09 0,76 0,08 0,25 0,39 2,60 1970 0,04 0,00 0,84 0,23 0,26 0,20 1,56 0,04 1,20 0,89 0,07 0,27 0,45 2,92 1971 0,03 0,00 0,81 0,22 0,26 0,19 1,52 0,03 1,41 0,82 0,09 0,28 0,44 3,07 1972 0,04 0,00 0,89 0,22 0,26 0,19 1,61 0,04 1,63 0,88 0,07 0,26 0,41 3,30 1973 0,04 0,00 0,81 0,22 0,26 0,19 1,52 0,04 1,91 0,86 0,08 0,28 0,45 3,63 1974 0,04 0,00 0,89 0,22 0,26 0,19 1,60 0,04 1,83 1,01 0,08 0,25 0,34 3,55 1975 0,04 0,00 0,90 0,22 0,26 0,19 1,61 0,04 1,77 0,94 0,07 0,25 0,41 3,49 1976 0,04 0,00 0,92 0,22 0,25 0,19 1,62 0,04 2,18 0,95 0,08 0,29 0,48 4,02 1977 0,04 0,00 0,78 0,21 0,25 0,19 1,47 0,04 1,87 0,86 0,08 0,26 0,48 3,59 1978 0,04 0,00 0,95 0,21 0,25 0,18 1,64 0,04 1,89 0,99 0,07 0,25 0,53 3,77 1979 0,04 0,00 0,89 0,21 0,24 0,18 1,56 0,04 2,08 0,91 0,06 0,25 0,47 3,82 1980 0,05 0,00 0,99 0,21 0,24 0,18 1,67 0,05 1,89 1,05 0,09 0,26 0,47 3,81 1981 0,05 0,00 1,08 0,21 0,24 0,18 1,76 0,05 1,82 1,07 0,09 0,24 0,35 3,62 1982 0,05 0,00 1,06 0,20 0,24 0,18 1,73 0,05 1,90 1,06 0,09 0,23 0,44 3,78 1983 0,04 0,00 0,94 0,20 0,24 0,18 1,60 0,04 1,99 0,82 0,09 0,28 0,48 3,70 1984 0,05 0,00 1,01 0,20 0,23 0,17 1,67 0,05 2,00 0,86 0,09 0,27 0,47 3,73 1985 0,05 0,00 1,07 0,20 0,23 0,17 1,73 0,05 2,15 1,06 0,09 0,28 0,47 4,11 1986 0,05 0,00 1,11 0,20 0,23 0,17 1,76 0,05 2,16 1,05 0,10 0,31 0,50 4,17 1987 0,05 0,00 1,06 0,19 0,23 0,17 1,71 0,05 2,42 1,12 0,11 0,32 0,52 4,55 1988 0,06 0,00 1,16 0,19 0,23 0,17 1,80 0,06 2,47 1,23 0,10 0,31 0,40 4,56 1989 0,06 0,00 1,27 0,19 0,23 0,17 1,92 0,06 2,74 1,13 0,11 0,38 0,47 4,89 1990 0,05 0,00 1,03 0,19 0,23 0,17 1,66 0,05 2,80 1,03 0,11 0,36 0,46 4,81 1991 0,06 0,00 1,23 0,19 0,22 0,16 1,87 0,06 2,82 1,23 0,11 0,33 0,42 4,97 1992 0,06 0,00 1,20 0,19 0,23 0,16 1,84 0,06 2,91 1,08 0,11 0,29 0,45 4,89 1993 0,06 0,00 1,13 0,19 0,22 0,16 1,76 0,06 2,84 1,07 0,11 0,26 0,42 4,75 1994 0,06 0,00 1,24 0,18 0,22 0,16 1,87 0,06 2,79 1,17 0,13 0,26 0,43 4,85 439

Βιοχωρητικότητα Οικολογικό αποτύπωμα Έτος U C Α F Fo G Τ U C Α F Fo G Τ 1995 0,06 0,00 1,22 0,18 0,22 0,16 1,84 0,06 2,97 1,23 0,12 0,19 0,43 5,01 1996 0,06 0,00 1,09 0,18 0,22 0,16 1,71 0,06 3,16 1,12 0,12 0,22 0,45 5,13 1997 0,06 0,00 1,06 0,18 0,22 0,16 1,67 0,06 2,96 1,15 0,12 0,35 0,41 5,05 1998 0,06 0,00 1,08 0,18 0,22 0,15 1,69 0,06 3,11 1,19 0,11 0,31 0,45 5,24 1999 0,06 0,00 1,16 0,18 0,21 0,15 1,77 0,06 3,00 1,20 0,10 0,39 0,51 5,26 2.10 Εθνικά προστατευόμενες περιοχές Ονομασία δείκτη: Περιοχές χαρακτηρισμένες ως Εθνικά Προστατευόμενες Κατηγορία: Φύση και Βιοποικιλότητα Τύπος δείκτη: Μέτρα Συγγραφείς: Β. Χρυσοπολίτου 1, Έ. Χατζηχαραλάμπους 1, Λ. Χατζηιορδάνου 1, Β. Κατή 2 1 Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας - Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων/Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) 2 Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 2000 0,06 0,00 1,16 0,18 0,21 0,15 1,77 0,06 4,21 1,41 0,10 0,39 0,85 7,04 2001 0,06 0,00 1,16 0,18 0,21 0,15 1,76 0,06 3,73 1,20 0,12 0,37 0,41 5,90 2002 0,06 0,00 1,13 0,18 0,22 0,15 1,73 0,06 3,36 1,31 0,13 0,31 0,40 5,57 2003 0,05 0,00 0,96 0,18 0,22 0,15 1,56 0,05 3,66 1,22 0,13 0,40 0,41 5,87 2004 0,06 0,00 1,05 0,17 0,22 0,15 1,65 0,06 3,89 1,30 0,10 0,35 0,40 6,10 2005 0,06 0,00 1,12 0,17 0,22 0,15 1,72 0,06 3,88 1,29 0,12 0,35 0,38 6,09 2006 0,06 0,00 0,98 0,17 0,22 0,15 1,58 0,06 4,02 1,18 0,12 0,45 0,41 6,23 2007 0,06 0,00 0,96 0,17 0,22 0,14 1,55 0,06 4,28 1,24 0,12 0,37 0,40 6,47 2008 0,06 0,00 1,01 0,17 0,22 0,14 1,60 0,06 3,90 1,23 0,12 0,35 0,39 6,05 2009 0,06 0,00 0,94 0,17 0,22 0,14 1,53 0,06 3,75 1,09 0,12 0,30 0,41 5,72 2010 0,05 0,00 0,85 0,17 0,22 0,14 1,44 0,05 3,25 1,03 0,09 0,29 0,42 5,13 2011 0,05 0,00 0,88 0,17 0,23 0,14 1,47 0,05 3,01 1,06 0,08 0,26 0,39 4,84 2012 0,06 0,00 1,05 0,17 0,23 0,14 1,65 0,06 2,71 1,12 0,08 0,27 0,35 4,59 2013 0,05 0,00 0,90 0,17 0,23 0,14 1,50 0,05 2,46 1,00 0,08 0,27 0,34 4,21 Παράρτημα Β: Μεταδεδομένα Πηγή δεδομένων: Global Footprint Network (2017) National Footprint Accounts. Available at: http://data.footprintnetwork.org ΕΛΣΤΑΤ - Ελληνική Στατιστική Αρχή. Προσβάσιμο από: http://www.statistics.gr Χωρική έκταση: Ελλάδα Περίοδος: 1961-2013 Μεθοδολογία: Τα δεδομένα της βιοχωρητικότητας και του οικολογικού αποτυπώματος ήταν διαθέσιμα στον ιστοχώρο του οργανισμού Global Footprint Network (έκδοση 2017) για 193 χώρες έως το έτος 2013. Επιπλέον, ζητήθηκε και ελήφθη η αντίστοιχη ηλεκτρονική βάση δεδομένων (NFA 2017 public data package) προς ανάλυσή της. Η ανάλυση περιλάμβανε απλή περιγραφική στατιστική συγκρίσεων, εξαγωγής ποσοστών, τάσεων και διαφορών και τη δημιουργία των αντίστοιχων γραφημάτων. Τα οικονομικά δεδομένα ήταν διαθέσιμα από την Ελληνική Στατιστική αρχή σε αντίστοιχα λογιστικά φύλλα εργασίας, απ όπου εξήχθησαν οι τάσεις μείωσης των οικονομικών δραστηριοτήτων. Η ποιότητα των δεδομένων για το οικολογικό αποτύπωμα της Ελλάδας ήταν υψηλή, λαμβάνοντας την τιμή 5 σε μια κλίμακα 6 επιπέδων. Η εκτίμηση της βιοχωρητικότητας και του οικολογικού αποτυπώματος είναι αξιόπιστη και δεν επηρεάζεται σημαντικά από λιγότερο αξιόπιστες επί μέρους μετρήσεις για την εξαγωγή των δεικτών αυτών. Επιπλέον πληροφορίες για την αναλυτική μεθοδολογία υπολογισμού του οικολογικού αποτυπώματος, τις παραδοχές και τους αλγορίθμους υπολογισμού του δίνονται στον ιστοχώρο του Global Footprint Network. Ορισμός δείκτη Ο δείκτης παρουσιάζει τις διαχρονικές μεταβολές στη συνολική επιφάνεια των περιοχών που έχουν χαρακτηριστεί ως προστατευόμενες, βάσει της εθνικής νομοθεσίας. Αξία δείκτη & σύνδεση με περιβαλλοντική πολιτική Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο δείκτης συνδέεται με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Developments Goals-SDGs) της Ατζέντας 2030 και ειδικότερα με τον Στόχο 14: «Ζωή στο Νερό - Προστατεύουμε και χρησιμοποιούμε με βιώσιμο τρόπο τους ωκεανούς, τις θάλασσες και τους θαλάσσιους πόρους για βιώσιμη ανάπτυξη» και τον Στόχο 15 «Ζωή στη Στεριά Προωθούμε τη βιώσιμη χρήση των χερσαίων οικοσυστημάτων και δασών, καταπολεμούμε την ερημοποίηση, αναστρέφουμε την υποβάθμιση του εδάφους και της βιοποικιλότητας» [1]. Ο δείκτης συνδέεται επίσης με τον 5o και 7ο στόχο του Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 (στόχοι Aichi), οι οποίοι ανήκουν στον Β Στρατηγικό Στόχο περί μείωσης των άμεσων πιέσεων στη βιοποικιλότητα και αφορούν αντίστοιχα στη μείωση του ρυθμού απώλειας των φυσικών οικοτόπων, στην αειφορική διαχείριση των αποθεμάτων ψαριών και ασπόνδυλων οργανισμών και υδρόβιων φυτών και στην αειφορική διαχείριση των περιοχών που χρησιμοποιούνται για τη γεωργία, τις υδατοκαλλιέργειες και τη δασοπονία [2]. Συνδέεται επίσης με τον 11 ο στόχο, ο οποίος ανήκει στον Στρατηγικό Στόχο C περί βελτίωσης της κατάστασης της βιοποικιλότητας και αφορά στην προστασία των χερσαίων περιοχών, των εσωτερικών υδάτων των παράκτιων και θαλάσσιων περιοχών μέσω συστήματος προστατευόμενων περιοχών μέχρι το 2020 [2]. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, o δείκτης συμβάλλει στην επίτευξη του 2 ου στόχου της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2020, για τη «Διατήρηση και βελτίωση των οικοσυστημάτων και των υπηρεσιών που παρέχουν» και ειδικότερα, «μέχρι το 2020, διατήρηση και βελτίωση των οικοσυστημάτων και των υπηρεσιών που παρέχουν, με τη Πολιτική EU GR Στόχος SDG 14, 15 Aichi 5, 7, 11 2, 6 3.1-3.3 δημιουργία πράσινης υποδομής και την αποκατάσταση τουλάχιστον του 15% των υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων». Επιπλέον συνάδει με τον 6 ο ειδικό στόχο περί της συμβολής της ΕΕ στην αποτροπή της απώλειας βιοποικιλότητας παγκοσμίως [3]. Σε εθνικό επίπεδο, ο δείκτης συμβάλλει στην επίτευξη των στόχων της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα και ιδιαίτερα των ειδικών στόχων 3.1. «Αποτελεσματική οργάνωση της διοίκησης και της διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών και εφαρμογή προληπτικών μέτρων σε προστατευόμενες περιοχές», 3.2 «Εφαρμογή υποδειγματικών και καινοτόμων πρακτικών διατήρησης και διαχείρισης» και 3.3. «Οριοθέτηση, πιθανή ένταξη των οικολογικών διαδρόμων σε ειδικό καθεστώς και αποτελεσματική διαχείρισή τους» [4]. Ο δείκτης συνδέεται επίσης με την εφαρμογή της εθνικής νομοθεσίας και ειδικότερα με τον Νόμο 3937/2011 (ΦΕΚ 60/Α/31-03-2011) «Διατήρηση της βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις» και το θεσμικό πλαίσιο της Στρατηγικής Περιβαλλοντικής Εκτίμησης, όπως αυτό καθορίζεται στην ΚΥΑ 107017/28.8.2006 (ΦΕΚ 1225/Β/5-9-2006). Τέλος, ο δείκτης συνιστά τον δείκτη SEBI 07 (Nationally designated protected areas) [5] ο οποίος παράγει μετρήσιμα και συγκρίσιμα αποτελέσματα μεταξύ των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης [6,10]. Κύριo ερώτημα πολιτικής Ποιά είναι η πρόοδος στον χαρακτηρισμό εθνικά προστατευόμενων περιοχών, ως εργαλείο διατήρησης της βιοποικιλότητας; Ποια είναι η συνεισφορά της Ελλάδας στο σύστημα των εθνικά προστατευόμενων περιοχών στην Ευρώπη; Κύρια μηνύματα Η συνολική επιφάνεια των εθνικά προστατευόμενων περιοχών παρουσιάζει διαχρονική εκθετική αύξηση από το 1938 έως το 2016. Το έτος 2016 η συνολική επιφάνεια των χαρακτηρισμένων ως εθνικά προστατευόμενων περιοχών ανερχόταν σε 26.158 km 2 χερσαίας και θαλάσσιας έκτασης, αφαιρουμένων των αλληλεπικαλύψεων. Η χερσαία έκταση των εθνικά προστατευόμενων περιοχών αντιστοιχεί σε περίπου 17,7% της συνολικής επιφάνειας της χώρας, έναντι ποσοστού 21% στην Ευρώπη. Σε σχέση με την κατάσταση στις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες, η συνολική έκταση των προστατευόμενων περιοχών της Ελλάδας αντιστοιχεί σε περίπου 1,8% της συνολικής έκτασης (χερσαίας και θαλάσσιας) των χαρακτηρισμένων ως εθνικά προστατευόμενων περιοχών σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, το έτος 2016. SEBI 07 440 441

Κύρια αξιολόγηση Ο χαρακτηρισμός περιοχών ως προστατευόμενες, καθώς και η δημιουργία δικτύων προστατευόμενων περιοχών αποτελούν το πλέον εφαρμοζόμενο και δοκιμασμένο μέτρο για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και της φυσικής κληρονομιάς, παγκοσμίως. Η αναγνώριση των προστατευόμενων περιοχών πραγματοποιείται είτε μέσω του χαρακτηρισμού τους με βάση την ισχύουσα εθνική νομοθεσία, είτε με την κατοχύρωσή τους στο πλαίσιο διεθνών συμβάσεων τις οποίες έχει κυρώσει η χώρα (Σύμβαση Ραμσάρ, Σύμβαση Βαρκελώνης) και διεθνών (Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς και Αποθέματα Βιόσφαιρας) ή ευρωπαϊκών πρωτοβουλιών (Βιογενετικά Αποθέματα). Συχνά, παρατηρείται χωρική αλληλεπικάλυψη μεταξύ των προστατευόμενων περιοχών διαφόρων κατηγοριών σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο [7]. Οι περιοχές του ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου προστατευόμενων περιοχών Natura 2000 αποτελούν περιοχές για τη διατήρηση τύπων οικοτόπων και ειδών (περιλαμβανομένης της ορνιθοπανίδας) Κοινοτικού ενδιαφέροντος (Οδηγίες 92/43/ΕΟΚ και 2009/147/ΕΚ). Σύμφωνα με τον νέο Νόμο για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας (Ν. 3937/2011), οι εν λόγω περιοχές συμπεριλαμβάνονται στο Εθνικό Σύστημα Προστατευόμενων Περιοχών, ωστόσο, για τις ανάγκες του παρόντος συνιστούν διακριτό δείκτη και εξετάζονται σε διαφορετικό κεφάλαιο (Δείκτης 3.2.11). (α) Περιοχές που προστατεύονται από την εθνική νομοθεσία Η κήρυξη των προστατευόμενων περιοχών στις διάφορες κατηγορίες προστασίας στην Ελλάδα βασίστηκε, έως το 1986, σε διατάξεις κυρίως του Δασικού Κώδικα. Ειδικότερα, οι Εθνικοί Δρυμοί, τα Αισθητικά Δάση και τα Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης προβλέπονται από το Ν. 996/1971 που αποτελεί μέρος του Ν. 86/1969 «Περί Δασικού Κώδικος». Τα Καταφύγια Άγριας Ζωής, οι Ελεγχόμενες Κυνηγετικές Περιοχές και τα Εκτροφεία θηραμάτων προβλέπονται από τον Ν. 177/75, όπως αυτός τροποποιήθηκε από τον Ν. 2637/1998. Με τον Νόμο - Πλαίσιο για το Περιβάλλον (Ν. 1650/86) και τον Ν. 3937/2011 για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας που ακολούθησε, το Εθνικό Σύστημα Προστατευόμενων Περιοχών περιλαμβάνει τις εξής κατηγορίες: α) περιοχές απόλυτης προστασίας της φύσης, β) περιοχές προστασίας της φύσης, γ) φυσικά πάρκα (εθνικά ή περιφερειακά πάρκα), δ) περιοχές προστασίας οικοτόπων και ειδών (ΕΖΔ ή ΖΕΠ ή Καταφύγια άγριας ζωής ή συνδυασμός αυτών) και ε) προστατευόμενα τοπία και στοιχεία τοπίου ή προστατευόμενοι φυσικοί σχηματισμοί [7, 8]. Αρμόδια Αρχή για τις εθνικά προστατευόμενες περιοχές είναι το Τμήμα Προστατευόμενων Περιοχών / Διεύθυνση Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ). Η χώρα υποβάλλει εκθέσεις για τις εθνικά προστατευόμενες περιοχές της στην Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος (European Environment Agency - ΕΕΑ), κάθε δύο έτη. Οι εκθέσεις περιλαμβάνουν την περιγραφική βάση δεδομένων «Common Database on Designated Areas - CDDA» και τα αντίστοιχα γεωχωρικά δεδομένα με τα όρια των προστατευόμενων περιοχών [9, 10]. Τα εν λόγω δεδομένα αναρτώνται στο Κεντρικό Αποθετήριο Δεδομένων του EIONET. Οι κατηγορίες των εθνικά προστατευόμενων περιοχών φυσικού περιβάλλοντος, όπως περιλαμβάνονται στην ανωτέρω ευρωπαϊκή βάση δεδομένων για την Ελλάδα, καθώς και αναλυτικά στοιχεία για κάθε μία από αυτές, παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 5.2.6). Οι εθνικά προστατευόμενες περιοχές στην Ελλάδα καταλαμβάνουν συνολική επιφάνεια 26.158 km 2 (χερσαία και θαλάσσια, αφαιρουμένων των αλληλεπικαλύψεων) (δεδομένα έτους 2016). Η χερσαία έκταση των προστατευόμενων περιοχών αντιστοιχεί σε περίπου 17,7% της επιφάνειας της χώρας [9], ενώ στην Ευρώπη το αντίστοιχο ποσοστό ανέρχεται σε 21% [5]. Σε σχέση με την κατάσταση στις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες, η συνολική έκταση των προστατευόμενων περιοχών της Ελλάδας αντιστοιχεί σε περίπου 1,8% της συνολικής έκτασης (χερσαίας και θαλάσσιας) των χαρακτηρισμένων ως εθνικά προστατευόμενων περιοχών σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, κατά το ίδιο έτος (εξαιρουμένων των δεδομένων τριών χωρών που δεν εμφανίζονται στη βάση δεδομένων) [10]. Αναλυτικότερα, η χερσαία έκταση των προστατευόμενων περιοχών στην Ελλάδα αντιστοιχεί σε 2,6% της αντίστοιχης ευρωπαϊκής έκτασης και η θαλάσσια έκταση των ελληνικών προστατεύομενων περιοχών σε ποσοστό 0,6% της θαλάσσιας ευρωπαϊκής έκτασης [9, 10]. Στο Γράφημα 5.2.46 παρουσιάζεται η συνολική επιφάνεια των εθνικά προστατευόμενων περιοχών, διαχρονικά (δεδομένα 1938-2016). Η συνολική έκταση παρουσιάζει εκθετική αύξηση στα έτη που εξετάζονται. Σε σύγκριση με τα δεδομένα του 2010 [11], η συνολική έκταση των προστατευόμενων περιοχών στην Ελλάδα δεν φαίνεται να έχει μεταβληθεί σημαντικά. Το γεγονός αυτό οφείλεται και στο ότι, από το έτος 2013 και έπειτα, τα στοιχεία που αφορούν σε νέες περιοχές που έχουν χαρακτηριστεί ως εθνικά προστατευόμενες, ή σε περιοχές που έχουν καταργηθεί, ή σε τροποποιήσεις (αύξηση/μείωση) στην έκταση υφιστάμενων περιοχών, δεν έχουν ενσωματωθεί στην εθνική βάση δεδομένων που υποβάλλεται στην Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος (και ως εκ τούτου δεν λαμβάνονται υπόψη στην παρούσα έκθεση). Πίνακας 5.2.6 Περιοχές της Ελλάδας χαρακτηρισμένες ως εθνικά προστατευόμενες το έτος 2016 (Πηγή: EEA 2017) Εθνικά Προστατευόμενες Περιοχές Κ (3) Έτος (4) Ν. (5) Έκταση (km 2 ) (7) Χερσαία Θαλάσσια Συνολική (% ) (8) Περιοχές Απόλυτης Προστασίας της Φύσης (1) Α 1990 11 116 2 118 0,001 Εθνικoί Δρυμοί (και Περιφερειακή ζώνη) Α 1938 10 768 0 768 0,006 Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης Α 1975 51 (6) 160 0 160 0,001 Περιοχές Προστασίας της Φύσης (και Περιφερειακή ζώνη) (1) Α 1989 38 1967 718 2685 0,015 Αισθητικά Δάση Α 1973 19 319 0 319 0,002 Εκτροφεία Θηραμάτων Β 1976 21 31 0 31 0 Ελεγχόμενες κυνηγετικές περιοχές Β 1975 7 1115 0 1115 0,008 Προστατευόμενα Δάση Β 2006 3 417 0 417 0,003 Προστατευόμενος φυσικός σχηματισμός, προστατευόμενο τοπίο και στοιχεία του τοπίου Β 1995 3 37 0 37 0 Εθνικά Θαλάσσια Πάρκα (και Περιφερειακή ζώνη) Α 1990 2 182 2261 2443 0,001 Εθνικά Πάρκα (και Περιφερειακή ζώνη) Α 1977 15 11983 872 12855 0,091 Καταφύγια Άγριας Ζωής Α 1998 603 10574 56 10630 0,08 Άλλα (2) Α 1992 41 4461 2065 6526 0,034 Υπόμνημα πίνακα (1) Εντός και εκτός Εθνικών και Θαλάσσιων Πάρκων. (2) Υπό τον χαρακτηρισμό «Άλλα» αναφέρονται οι προστατευόμενες περιοχές που δεν τους έχει αποδοθεί κάποιος από τους λοιπούς χαρακτηρισμούς του Ν. 1650/1986 ή της δασικής νομοθεσίας. Πρόκειται για ζώνες προστασίας εντός Εθνικών Πάρκων ή Ζωνών Οικιστικού Ελέγχου ή για ζώνες που έχουν χαρακτηριστεί με ΚΥΑ μέτρων προδιασφάλισης. (3) Κ: Κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών: A = για την προστασία πανίδας, χλωρίδας, τύπων οικοτόπων και τοπίων, B = κυρίως δασικές διατάξεις που παρέχουν επαρκή προστασία για τη διατήρηση της πανίδας, τη χλωρίδας και των τύπων οικοτόπων. (4) Έτος ένταξης της πρώτης περιοχής στην κατηγορία. (5) Ν: Αριθμός Προστατευόμενων Περιοχών. (6) Πρόκειται για εννέα (9) περιοχές και 42 σημειακά ιστορικά δέντρα και αλσύλλια. (7) Στις αναφερόμενες εκτάσεις δεν έχουν εξαιρεθεί οι αλληλεπικαλύψεις. (8) Ποσοστό (%) της χερσαίας επιφάνειας της χώρας. Γράφημα 5.2.46 Διαχρονική τάση της επιφάνειας των εθνικά προστατευόμενων περιοχών (km 2 ) στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1938-2016 (αναφέρεται στη συνολική επιφάνεια, χερσαία και θαλάσσια, αφαιρουμένων των αλληλεπικαλύψεων) (Πηγή: ΕΕΑ 2017) 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 1938 1962 1971 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2012 2014 2016 Συνολική επιφάνεια (km 2 ) 442 443

(β) Περιοχές που προστατεύονται από διεθνείς συμβάσεις Εκτός από την εθνική νομοθεσία, ειδικές υποχρεώσεις για την προστασία της φύσης απορρέουν από τις σχετικές διεθνείς συμβάσεις τις οποίες η Ελλάδα έχει κυρώσει, καθώς και από τη συμμετοχή της σε διεθνείς οργανισμούς όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης και η UNESCO. Oι χαρακτηρισμένες σε διεθνές επίπεδο περιοχές είναι οι Ειδικά Προστατευόμενες Περιοχές (Σύμβαση Βαρκελώνης), τα Βιογενετικά Αποθέματα (Συμβούλιο της Ευρώπης), τα Μνημεία της Παγκόσμιας Κληρονομιάς (UNESCO), τα Αποθέματα Βιόσφαιρας (UNESCO), οι Περιοχές στις οποίες έχει απονεμηθεί Ευρωδίπλωμα (Συμβούλιο της Ευρώπης) και φυσικά οι Υγρότοποι Διεθνούς Σημασίας (Σύμβαση Ραμσάρ) [12, 13, 14]. Αναλυτικά, ο αριθμός και η έκταση (χερσαία και θαλάσσια) των περιοχών ανά κατηγορία παρουσιάζονται παρακάτω (Πίνακας 5.2.7). Σε σύγκριση με τα δεδομένα του 2010 [11], δεν εμφανίζονται μεταβολές στον αριθμό ή στην έκταση των περιοχών στην Ελλάδα που προστατεύονται από διεθνείς συμβάσεις. Παράρτημα 2.10 Παράρτημα Α: Δεδομένα Πίνακας Α1 Συνολική έκταση (km 2 ) των εθνικά προστατευόμενων περιοχών στην Ελλάδα (χερσαία και θαλάσσια), ανά έτος, αφαιρουμένων των αλληλεπικαλύψεων. Έτος Συνολική έκταση (ha) Προστιθέμενη έκταση (ha) Σύνολο (km 2 ) Έτος Συνολική έκταση (ha) Προστιθέμενη έκταση (ha) Σύνολο (km 2 ) 1938 8316,0 0,0 83,2 1991 699819,3 10829,0 6998,2 Πίνακας 5.2.7 Περιοχές που προστατεύονται από διεθνείς συμβάσεις στην Ελλάδα, το έτος 2016 (Πηγή: ΕΚΒΥ 2017) 1961 12266,3 3950,3 122,7 1992 980709,9 280890,6 9807,1 1962 19849,0 7582,7 198,5 1993 983862,8 3152,9 9838,6 1966 29985,4 10136,4 299,9 1994 996031,5 12168,6 9960,3 1971 33669,5 3684,1 336,7 1995 1023005,3 26973,8 10230,1 Κατηγορία Περιοχών Διεθνής Σύμβαση Αρ. Περιοχών Έκταση (km 2 ) Χερσαία Θαλάσσια Συνολική Ειδικά Προστατευόμενες Περιοχές Σύμβαση της Βαρκελώνης (1) 9 453,86 2147,9 2601,76 Βιογενετικά Αποθέματα Συμβούλιο της Ευρώπης 16 178,27 44,34 222,61 Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς Σύμβαση των Παρισίων 2 340,87 0 340,87 Αποθέματα Βιόσφαιρας UNESCO 2 88,38 0 88,38 1973 46520,5 12850,9 465,2 1996 1045811,0 22805,7 10458,1 1974 81380,2 34859,8 813,8 1997 1084306,0 38495,0 10843,1 1975 107254,2 25873,9 1072,5 1998 1095898,4 11592,4 10959,0 1976 233972,4 126718,2 2339,7 1999 1100466,4 4568,0 11004,7 1977 285282,2 51309,9 2852,8 2000 1116048,9 15582,5 11160,5 1978 296569,9 11287,7 2965,7 2001 1376878,6 260829,7 13768,8 1979 323479,3 26909,4 3234,8 2002 1432562,8 55684,2 14325,6 1980 346865,4 23386,1 3468,7 2003 1471956,3 39393,5 14719,6 Περιοχές στις οποίες έχει απονεμηθεί το Ευρωδίπλωμα Συμβούλιο της Ευρώπης 1 48,5 0 48,5 1981 373885,2 27019,8 3738,9 2004 1667535,3 195579,0 16675,4 1982 400334,5 26449,3 4003,3 2005 1876129,0 208593,8 18761,3 Υγρότοποι διεθνούς σημασίας Σύμβαση Ραμσάρ 10 1078,8 556,2 1635 Υπόμνημα πίνακα (1) Πρωτόκολλο 4 «Περί των ειδικά προστατευόμενων περιοχών της Μεσογείου». 1983 417097,6 16763,1 4171,0 2006 1961291,2 85162,2 19612,9 1984 436579,3 19481,7 4365,8 2007 2051102,6 89811,4 20511,0 1985 489133,8 52554,5 4891,3 2008 2299271,9 248169,3 22992,7 1986 567671,4 78537,6 5676,7 2009 2615601,4 316329,4 26156,0 Βιβλιογραφία 1. UN (2015) Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, A/RES/70/1, United Nations. 2. CBD (2010) Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020, including Aichi Biodiversity Targets. Available at: https://www.cbd.int/doc/ strategic-plan/2011-2020/aichi-targets-en.pdf 3. EC (2011) Communication from the Commission: Our life insurance, our natural capital: an EU Biodiversity Strategy to 2020 (COM(2011) 244). 4. ΥΠΕΝ (2014) Εθνική στρατηγική για τη βιοποικιλότητα (ΦΕΚ 2383 Β 2014). Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής. Προσβάσιμο από: http://www.ypeka.gr/linkclick.aspx?fileticket=ru%2fdwhjul3o%3d&tabid=237&language=el-gr 5. EEA (2015) Nationally designated protected areas. Indicator Assessment Data and Maps (SEBI 007). Available at: https://www. eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/nationally-designated-protected-areas/nationally-designated-protected-areas-assessment-3 6. EEA (2012) Streamlining European biodiversity indicators 2020: Building a future on lessons learnt from the SEBI 2010 process. Available at: https://www.eea.europa.eu/publications/streamlining-european-biodiversity-indicators-2020 7. Δικτυακός Τόπος για τη Φύση και τη Βιοποικιλότητα (2017) Προστατευόμενες περιοχές εθνικής νομοθεσίας. Προσβάσιμο από: http://www.biodiversity-info.gr/index.php/el/greek-nature-and-biodiversity/protected-areas/designated-areas 444 8. Ιστοσελίδα ΕΚΒΥ (2017) Προστατευόμενες περιοχές εθνικής νομοθεσίας. Προσβάσιμο από: http://www.ekby.gr/ekby/el/pp_main_ el.html#pp_ethnikhs 9. Εθνική υποβολή της 15 ης Μαρτίου 2017 (αφορά στοιχεία ως 2016) για τις εθνικά προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας (Common Database on Designated areas: αρχείο CDDA-GRC-20161211.mdb και γεωχωρικά δεδομένα: αρχείο CDDA_2016_GRC.shp), Κεντρικό Αποθετήριο Δεδομένων (CDR) της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος. Προσβάσιμο από: http://cdr.eionet.europa.eu/gr/eea/ cdda1/envwfqxca/ 10. ΕΕΑ (2017) Ευρωπαϊκή βάση δεδομένων CDDA έκδοση 15 της 15 ης Σεπτεμβρίου 2017 (αφορά στοιχεία ως 2016), European Environment Agency. Προσβάσιμο από: https://www.eea.europa.eu/ data-and-maps/data/nationally-designated-areas-national-cdda-12 11. ΕΚΒΑΑ ΜΟΠΠΕΡ (2013) Ελλάδα - Η Κατάσταση του Περιβάλλοντος 2008-2011, Δεκέμβριος 2013. Προσβάσιμο από: http://ekpaa. ypeka.gr/index.php/draseis/ektheseis/item/91-mopper-ekbba2013 12. Ιστοσελίδα Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (2017) Προστατευόμενες περιοχές στην Ελλάδα. Προσβάσιμο από: http:// www.ypeka.gr/default.aspx?tabid=433&language=el-gr 13. Δικτυακός Τόπος για τη Φύση και τη Βιοποικιλότητα (2017) Διεθνείς προστατευόμενες περιοχές. Προσβάσιμο από: http://www. biodiversity-info.gr/index.php/el/greek-nature-and-biodiversity/protected-areas/global-protected-areas 14. Ιστοσελίδα ΕΚΒΥ (2017) Προστατευόμενες περιοχές σε διεθνές επίπεδο. Προσβάσιμο από: http://www.ekby.gr/ekby/el/pp_main_ el.html#pp%20diethnes 1987 595582,7 27911,3 5955,8 2012 2615827,5 226,1 26158,3 1988 632305,3 36722,5 6323,1 2013 2615827,5 0 26158,3 1989 660988,2 28682,9 6609,9 2014 2615827,5 0 26158,3 1990 688990,3 28002,1 6889,9 2015 2615827,5 0 26158,3 Παράρτημα Β: Μεταδεδομένα Πηγές δεδομένων: Εθνική υποβολή της 15 ης Μαρτίου 2017 (αφορά στοιχεία ως 2016) για τις εθνικά προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας (Common Database on Designated areas: αρχείο CDDA-GRC-20161211.mdb και γεωχωρικά δεδομένα: αρχείο CDDA_2016_GRC.shp), Κεντρικό Αποθετήριο Δεδομένων (CDR) της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος. Προσβάσιμο από: http://cdr.eionet.europa.eu/gr/eea/cdda1/envwfqxca/ Ευρωπαϊκή βάση δεδομένων CDDA έκδοση 15 της 15 ης Σεπτεμβρίου 2017 (αφορά στοιχεία ως 2016), European Environment Agency (EEA). Προσβάσιμο από: https://www.eea. europa.eu/data-and-maps/data/nationally-designated-areasnational-cdda-12 Χωρική έκταση: Ελλάδα Περίοδος: 1938-2016 Μεθοδολογία: Για τον υπολογισμό της συνολικής επιφάνειας καθώς και της διαχρονικής τάσης της επιφάνειας των εθνικά χαρακτηρισμένων 2016 2615827,5 0 26158,3 προστατευόμενων περιοχών χρησιμοποιήθηκαν τα γεωχωρικά δεδομένα των προστατευόμενων περιοχών και λογισμικό GIS για τη χωρική επεξεργασία αυτών. Καθώς παρατηρήθηκαν επικαλύψεις μεταξύ πολυγώνων περιοχών διαφορετικών κατηγοριών προστασίας, προηγήθηκε η διαδικασία χωρικής ένωσης των επικαλυπτόμενων πολυγώνων. Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε ο υπολογισμός της συνολικής επιφάνειας των πολυγώνων αξιοποιώντας κατάλληλα εργαλεία GIS. Ειδικά για τον υπολογισμό της διαχρονικής τάσης της επιφάνειας των εθνικά προστατευόμενων περιοχών στην Ελλάδα (Σχήμα 5.2.46), λήφθηκε επίσης υπόψη η αρχική ημερομηνία χαρακτηρισμού των περιοχών από τη βάση δεδομένων, αλλά και η ημερομηνία τροποποίησης αυτών. Σημειώνεται ότι εντοπίστηκαν δύο περιπτώσεις Καταφυγίων Άγριας Ζωής με ημερομηνίες πρώτου χαρακτηρισμού το 1995 και το 2005, για τις οποίες καθορίστηκε με ΚΥΑ μείωση της επιφάνειάς τους, το 2008 και το 2007 αντίστοιχα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η αρχική χαρακτηρισμένη επιφάνεια αναζητήθηκε σε στοιχεία προηγούμενων εθνικών υποβολών και προσμετρήθηκε αναλόγως. 445

2.11 Περιοχές χαρακτηρισμένες βάσει των Οδηγιών της ΕΕ για τους Οικοτόπους και για τα Πτηνά Ονομασία δείκτη: Περιοχές χαρακτηρισμένες βάσει των Οδηγιών της ΕΕ για τους Οικοτόπους και για τα Πτηνά Κατηγορία: Φύση και Βιοποικιλότητα Τύπος δείκτη: Μέτρα Συγγραφείς: Έ. Χατζηχαραλάμπους 1, Β. Χρυσοπολίτου 1, Λ. Χατζηιορδάνου 1, Β. Κατή 2 1 Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας - Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων/Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) 2 Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ορισμός δείκτη Οι περιοχές του δικτύου Φύση 2000 στην Ελλάδα αποτελούν τμήμα του Ευρωπαϊκού δικτύου προστατευόμενων περιοχών Natura 2000. Το δίκτυο περιλαμβάνει δύο κατηγορίες περιοχών, με την υποσημείωση πως μπορούν να αλληλεπικαλύπτονται: i. τους «Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ)» (Sites of Community Importance SCI) όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. Για τον προσδιορισμό των ΤΚΣ λαμβάνονται υπόψη οι τύποι οικοτόπων και τα είδη των Παραρτημάτων Ι και ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ καθώς και τα κριτήρια του Παραρτήματος ΙΙΙ αυτής. Τα κράτη μέλη υποχρεούνται να κηρύξουν τις περιοχές αυτές ως «Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ)» (Special Areas of Conservation - SAC)» το αργότερο μέσα σε μια εξαετία και να καθορίσουν τις προτεραιότητες για τη διατήρηση σε Ικανοποιητική κατάσταση των τύπων οικοτόπων και ειδών Kοινοτικού ενδιαφέροντος εντός αυτών, και ii. τις «Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ)» (Special Protection Areas - SPA) για την Ορνιθοπανίδα, όπως ορίζονται στην Οδηγία 79/409/EK «για τη διατήρηση των άγριων πτηνών». Ο δείκτης παρουσιάζει τις αλλαγές στον χρόνο της συνολικής επιφάνειας των περιοχών του δικτύου Natura 2000 (1996-2016), και ως εκ τούτου συνιστά μέτρο αξιολόγησης της προόδου της χώρας ως προς την εφαρμογή των Οδηγιών. Αξία δείκτη & σύνδεση με περιβαλλοντική πολιτική Το δίκτυο Natura 2000 αποτελεί τον πυλώνα της Ευρωπαϊκής περιβαλλοντικής πολιτικής για τη διατήρηση του βιολογικού της κεφαλαίου. Καλύπτοντας 18,12% του Ευρωπαϊκού εδάφους και σχεδόν 6% της Ευρωπαϊκής θαλάσσιας επικράτειας, είναι το μεγαλύτερο συνεκτικό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών στον κόσμο. Η επιτυχής εφαρμογή του συνιστά μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις σήμερα στην Ευρώπη, καθώς, μέσω της νομοθεσίας, των τομεακών πολιτικών και της επιστημονικής τεκμηρίωσης, θα πρέπει να διασφαλίζεται η διατήρηση του πολύτιμου φυσικού κεφαλαίου της Ευρώπης (τύποι Πολιτική EU GR SEBI Στόχος SDG 14, 15 Aichi 5,6,7,11 1, 6 3.1-3.3 08 οικοτόπων και είδη των Παραρτημάτων των δύο Οδηγιών) εντός του δικτύου σε Ικανοποιητική κατάσταση, χωρίς όμως να αποκλείονται οι ανθρώπινες δραστηριότητες εντός αυτού. Ο δείκτης της έκτασης των περιοχών του δικτύου συνιστά μια πρώτη παράμετρο αξιολόγησης της επιτυχούς εφαρμογής του δικτύου Natura 2000 σε όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο δείκτης συνδέεται με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Developments Goals - SDGs) της Ατζέντας 2030 και ειδικότερα με τον Στόχο 14: «Ζωή στο Νερό - Προστατεύουμε και χρησιμοποιούμε με βιώσιμο τρόπο τους ωκεανούς, τις θάλασσες και τους θαλάσσιους πόρους για βιώσιμη ανάπτυξη» και τον Στόχο 15: «Ζωή στη Στεριά Προωθούμε τη βιώσιμη χρήση των χερσαίων οικοσυστημάτων και δασών, καταπολεμούμε την ερημοποίηση, αναστρέφουμε την υποβάθμιση του εδάφους και της βιοποικιλότητας» [1]. Ο δείκτης συνδέεται επίσης με τον 5 ο, 6 ο και 7 ο στόχο του Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 (στόχοι Aichi), οι οποίοι ανήκουν στον Β Στρατηγικό Στόχο περί μείωσης των άμεσων πιέσεων στη βιοποικιλότητα και αφορούν αντίστοιχα στη μείωση του ρυθμού απώλειας των φυσικών οικοτόπων, στην αειφορική διαχείριση των αποθεμάτων ψαριών και ασπόνδυλων οργανισμών και υδρόβιων φυτών και στην αειφορική διαχείριση των περιοχών που χρησιμοποιούνται για τη γεωργία, τις υδατοκαλλιέργειες και τη δασοπονία [2]. Συνδέεται επίσης άμεσα με τον 11 ο στόχο, ο οποίος ανήκει στον Στρατηγικό Στόχο C περί βελτίωσης της κατάστασης της βιοποικιλότητας, και αφορά στην προστασία των χερσαίων περιοχών, των εσωτερικών υδάτων των παράκτιων και θαλάσσιων περιοχών μέσω συστήματος προστατευόμενων περιοχών [2]. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, o δείκτης συμβάλλει στην επίτευξη του πρώτου Στόχου της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2020 για την «Πλήρη εφαρμογή των οδηγιών για τα πτηνά, τα είδη και τους οικοτόπους (ενδιαιτήματα)», σύμφωνα με τον οποίο ειδικότερα θα πρέπει: «μέχρι το 2020 και σε σύγκριση με τις τρέχουσες εκτιμήσεις: (i) να έχουν αυξηθεί οι διενεργούμενες βάσει της Οδηγίας για τους Οικοτόπους εκτιμήσεις ενδιαιτημάτων και εκτιμήσεις ειδών, από τις οποίες προκύπτει βελτιωμένη κατάσταση διατήρησης, κατά 100% και 50%, αντίστοιχα, και (ii) να έχουν αυξηθεί κατά 50% οι διενεργούμενες βάσει της Οδηγίας για τα Πτηνά εκτιμήσεις ειδών από τις οποίες προκύπτει σταθερή ή βελτιωμένη κατάσταση». Επιπλέον συνάδει με τον 6ο στόχο: «Μέχρι το 2020, αύξηση της συμβολής της ΕΕ στην αποτροπή της απώλειας βιοποικιλότητας παγκοσμίως» [3]. Σε εθνικό επίπεδο, ο δείκτης συμβάλλει στην επίτευξη του 3 ου στόχου της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα «Οργάνωση και λειτουργία εθνικού συστήματος προστατευόμενων περιοχών και ενίσχυση των ωφελειών από τη διαχείρισή τους», συμπεριλαμβάνοντας όλους τους επί μέρους ειδικούς στόχους [4]. Ο δείκτης συνδέεται επίσης με την εφαρμογή των Οδηγιών 92/43/ΕΟΚ και 2009/147/ ΕΚ και την εναρμονιστική εθνική νομοθεσία [για την 92/43/ ΕΟΚ: ΚΥΑ 33318/3028/11-12-1998 (ΦΕΚ 1289/Β/28-12-98) και ΚΥΑ Η.Π. 14849/853/Ε103/4-4-2008 (ΦΕΚ 645/Β/11-4-08). Για την 2009/147/ΕΚ:ΥΑ 414985/29-11-85 (ΦΕΚ Β 757), KYA H.Π. 37338/1807/E.103/1-9-10 (ΦΕΚ 1495/B/6-9-10), ΚΥΑ Η.Π. 8353/276/Ε103/17-2-2012 (ΦΕΚ 415/Β/23-2-2012)]. Συνδέεται επιπλέον με το Νόμο 3937/2011 (ΦΕΚ 60/Α/31-03-2011) «Διατήρηση της βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις» και το θεσμικό πλαίσιο της Στρατηγικής Περιβαλλοντικής Εκτίμησης, όπως αυτό καθορίζεται στην ΚΥΑ 107017/28.8.2006 (ΦΕΚ 1225/Β/5-9-2006). Τέλος, ο δείκτης συνιστά τον δείκτη SEBI 08 (Sites designated under the EU Habitats and Birds Directives) [5], ο οποίος παράγει μετρήσιμα και συγκρίσιμα αποτελέσματα μεταξύ των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης [6]. Κύρια ερωτήματα πολιτικής Ποιά είναι η πρόοδος στην εφαρμογή των Οδηγιών για τους Οικοτόπους και τα Πτηνά, κυρίως ως προς την έκταση του δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα; Ποια είναι η συνεισφορά της Ελλάδας στην εφαρμογή των Οδηγιών, ως προς το ποσοστό της έκτασής της που ανήκει στο δίκτυο Natura 2000; Κύρια μηνύματα Στην Ελλάδα, το δίκτυο Natura 2000 περιλαμβάνει 419 περιοχές: 241 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ) [239 εκ των οποίων έχουν χαρακτηριστεί ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ)] βάσει της Οδηγίας για τους Οικοτόπους και 202 Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) βάσει της Οδηγίας για τα Πτηνά. Η συνολική επιφάνεια (χερσαία και θαλάσσια) των περιοχών του δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα ανέρχεται σε 42.946 km 2 και καλύπτει 27,1% της χερσαίας επιφάνειας της χώρας. Για την περίοδο 1995-2016, η έκταση των περιοχών ΤΚΣ/ ΕΖΔ του Δικτύου Natura 2000, παρουσιάζει μικρή σχετικά αύξηση, ενώ η έκταση των περιοχών ΖΕΠ (βάσει της Οδηγίας για τα Πτηνά) παρουσιάζει εκθετική αύξηση. H κάλυψη της έκτασης επί εθνικού εδάφους χέρσου είναι 27,1% για την Ελλάδα, ενώ συνολικά για την Ευρώπη είναι 18,1%. Το γεγονός αυτό τοποθετεί την Ελλάδα στην έβδομη θέση µεταξύ των 28 κρατών µελών. Κύρια αξιολόγηση Η Ελλάδα έχει παρουσιάσει, και συνεχίζει σήμερα να παρουσιάζει αξιοσημείωτη πολιτική και θεσμική πρόοδο στον τομέα των προστατευόμενων περιοχών της. Με τον Νόμο 3937/2011 για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, οι περιοχές του δικτύου Natura 2000 ενσωματώνονται στο εθνικό σύστημα προστατευόμενων περιοχών, μέσω του ορισμού τους ως Περιοχών Προστασίας Οικοτόπων και Ειδών και ειδικότερα ως Ειδικών Ζωνών Διατήρησης (ΕΖΔ) και ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ). Περί το 28% της έκτασης των ΕΖΔ (7.860 km 2 ) έχει επιπλέον χαρακτηρισθεί με νομοθετήματα προστασίας ως Εθνικά Πάρκα ή Περιοχές Προστασίας της Φύσης. Επιπροσθέτως, περί τα 3,2% της έκτασής τους (~900 km 2 ) προστατεύεται από τη Δασική Νομοθεσία ως Εθνικοί Δρυμοί, Αισθητικά Δάση, Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης και Καταφύγια Άγριας Ζωής [7, 8]. Σε περιοχές του δικτύου Natura 2000 λειτουργούν σήμερα 28 Φορείς Διαχείρισης (ΦΔ), υπό την αρμοδιότητα των οποίων βρίσκεται περίπου το 35% της συνολικής επιφάνειας των περιοχών του Δικτύου Natura 2000 (ΕΖΔ & ΤΚΣ, δεδομένα 2016). Πολύ πρόσφατα (15/12/2017) ψηφίστηκε ο Νόμος «Αναθεώρηση εθνικού καταλόγου περιοχών του Ευρωπαϊκού Οικολογικού Δικτύου Natura», με τον οποίο επεκτείνονται και τροποποιούνται οι περιοχές του δικτύου Natura 2000, ενώ με συναφές Σχέδιο Νόμου για την «Οργάνωση και λειτουργία φορέων διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών» πρόκειται να ρυθμιστούν θέματα χωρικής αρμοδιότητας των Φορέων Διαχείρισης (π.χ. προτείνεται η ένταξη όλων των περιοχών του δικτύου -100%- υπό την αρμοδιότητα 37 Φορέων Διαχείρισης), αλλά και θέματα που αφορούν στο αναμενόμενο έργο των Φορέων Διαχείρισης, τη στελέχωση και τους πόρους τους, καθώς και τις αρμοδιότητες και την οργάνωση των Διοικητικών Συμβουλίων αυτών. Σύμφωνα με τα επίσημα δεδομένα έως το έτος 2016, στην Ελλάδα, το δίκτυο Natura 2000 περιλάμβανε 419 περιοχές: 241 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ) [239 εκ των οποίων έχουν χαρακτηριστεί ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ)] βάσει της Οδηγίας για τους Οικοτόπους και 202 Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) βάσει της Οδηγίας για τα Πτηνά. Οι 24 από τις 419 περιοχές έχουν και τους δύο χαρακτηρισμούς, δηλαδή αποτελούν ΕΖΔ και ΖΕΠ [7, 8, 9, 10]. Τέλος, 101 περιοχές του δικτύου εκτείνονται και στη θάλασσα. Συνολικά, η έκταση (χερσαία και θαλάσσια) του δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα έως και το έτος 2016 ανέρχεται σε 42.946 km 2 και καλύπτει 27,1% της χερσαίας επιφάνειας της χώρας. Πιο αναλυτικά, η συνολική έκταση (χερσαία και θαλάσσια) των ΕΖΔ/ΤΚΣ ανέρχεται σε 28.076 km 2 και η συνολική έκταση των ΖΕΠ ανέρχεται σε 29.526 km 2 [11] (Πίνακας 5.2.8). Στο Γράφημα 5.2.47 παρουσιάζεται η έκταση των περιοχών του δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα, διαχρονικά (για την περίοδο 1995-2016), ξεχωριστά για τις περιοχές ΤΚΣ/ΕΖΔ και για ΖΕΠ. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα, η έκταση των περιοχών ΤΚΣ/ΕΖΔ παρουσιάζει μικρή αύξηση στα περίπου 30 έτη από την ίδρυση του δικτύου (κατά ~4.000 km 2, ποσοστό 14%), ενώ αντίθετα, η έκταση των περιοχών ΖΕΠ (βάσει της Οδηγίας για τα Πτηνά) παρουσιάζει εκθετική αύξηση μέσα στο ίδιο χρονικό διάστημα. Πίνακας 5.2.8 Αριθμός και έκταση (χερσαία και θαλάσσια, σε km 2 ) των περιοχών του Δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα (αφαιρουμένων των αλληλεπικαλύψεων) (Πηγή: ΕC 2016) Δίκτυο Natura 2000 (N2K) ΤΚΣ/ΕΖΔ ΖΕΠ Ν2Κ Αριθμός περιοχών 241 202 419 Χερσαία έκταση (km 2 ) 21.388 27.622 35.747 Θαλάσσια έκταση (km 2 ) 6.689 1.905 7.199 Συνολική έκταση (km 2 ) 28.076 29.526 42.946 Ποσοστό (%) επί της χερσαίας επιφάνειας της χώρας 16,21 20,94 27,09 446 447

Γράφημα 5.2.47 Διαχρονική τάση της επιφάνειας των προστατευόμενων περιοχών του Δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα (αναφέρεται στη συνολική επιφάνεια, χερσαία και θαλάσσια, αφαιρουμένων των αλληλεπικαλύψεων, σε km 2 ), 1995-2016 (Πηγή: EEA 2012a, ΕΕΑb) Γράφημα 5.2.48 Mέσος όρος (ποσοστό %) κάλυψης της έκτασης του Δικτύου Natura 2000 επί του εδάφους χέρσου, για την Ελλάδα και συνολικά για την Ευρώπη (EU28) (Πηγή: EC 2016) 448 Συνολική επιφάνεια (km 2 ) 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1995 Ελλάδα 1996 1997 1998 1999 EU -28 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Η έκταση του δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα αντιστοιχεί στο 3,7% της έκτασης του συνολικού Ευρωπαϊκού δικτύου, ποσοστό που φέρνει την Ελλάδα στην ενδέκατη θέση σε σχέση με τα υπόλοιπα κράτη μέλη της ΕΕ (μετά την Ισπανία, τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γερμανία, την Πολωνία, τη Σουηδία, την Ιταλία, τη Φινλανδία, τη Ρουμανία και την Πορτογαλία). Όπως φαίνεται στο Γράφημα 5.2.48, για την Ελλάδα, ο µέσος όρος κάλυψης της έκτασης του εθνικού εδάφους χέρσου είναι 27,1%, ενώ ο μέσος όρος συνολικά για την Ευρώπη είναι 18,1%. Το γεγονός αυτό τοποθετεί την Ελλάδα στην έβδομη θέση µεταξύ των 28 κρατών µελών, µετά τη Σλοβενία, την Κροατία, τη Βουλγαρία, τη Σλοβακία, την Κύπρο και την Ισπανία [11, 12]. Βιβλιογραφία 2009 ΤΚΣ/ΕΖΔ (αθροιστική επιφάνεια, km 2 ) ΖΕΠ (αθροιστική επιφάνεια, km 2 ) 2010 2011 2012 1. UN (2015) Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, A/RES/70/1, United Nations. 2. CBD (2010) Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020, including Aichi Biodiversity Targets. Available at: https://www.cbd.int/doc/ strategic-plan/2011-2020/aichi-targets-en.pdf 3. EC (2011) Communication from the Commission: Our life insurance, our natural capital: an EU Biodiversity Strategy to 2020 (COM(2011) 244). 4. ΥΠΕΝ (2014) Εθνική στρατηγική για τη βιοποικιλότητα (ΦΕΚ 2383 Β 2014). Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής. Προσβάσιμο από: http://www.ypeka.gr/linkclick.aspx?fileticket=ru %2fdwHjUL3o%3d&tabid=237&language=el-GR 5. EEA (2015) Sites designated under the EU Habitats and Birds Directives. Indicator Assessment Data and Maps (SEBI 08). Available at: https://www.eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/ sites-designated-under-the-eu-1/assessment. 6. ΕΕΑ (2012) Streamlining European biodiversity indicators 2020: Building a future on lessons learnt from the SEBI 2010 process. Available at: https://www.eea.europa.eu/publications/streamliningeuropean-biodiversity-indicators-2020 2013 2014 2015 2016 7. ΥΠΕΝ (2017) Περιγραφική Βάση δεδομένων των περιοχών του Δικτύου Natura 2000 (έτους 2012). Προσβάσιμο από: http://www. ypeka.gr/?tabid=504 8. ΕΕΑ (2015) Εθνική υποβολή της 31 ης Ιουλίου 2015 για την εφαρμογή του Άρθρου 17 της Οδηγίας για τους Οικοτόπους. Κεντρικό Αποθετήριο Δεδομένων (CDR) της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος. Προσβάσιμο από: http://cdr.eionet.europa.eu/gr/eu/ art17 9. Δικτυακός Τόπος για τη Φύση και τη Βιοποικιλότητα (2017) Περιοχές ευρωπαϊκού δικτύου NATURA 2000. Προσβάσιμο από: http://www.biodiversity-info.gr/index.php/el/greek-nature-andbiodiversity/protected-areas/natura-2000 Παράρτημα 2.11 Παράρτημα Α: Δεδομένα Πίνακας Α1 Συνολική έκταση (χερσαία και θαλάσσια) των προστατευόμενων περιοχών του δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα, ανά έτος (αφαιρουμένων των αλληλεπικαλύψεων) Έτος Παράρτημα Β: Μεταδεδομένα Αθροιστική επιφάνεια (km 2 ) ΤΚΣ/ΕΖΔ ΖΕΠ 1996 1.929,99 1997 24.190,62 4.957,75 1998 25.840,17 5.529,58 1999 25.840,17 5.529,58 2000 25.840,17 5.529,58 2001 27.228,45 5.529,58 2002 27.640,97 5.529,58 2003 27.640,97 6.547,08 2004 27.640,97 13.703,23 2005 27.640,97 13.703,23 2006 27.640,97 13.703,23 2007 27.640,97 13.703,23 2008 27.640,97 16.635,61 2009 27.567,19 16.635,61 2010 28.075,74 29.532,82 2011 28.075,74 29.525,27 2012 28.075,74 29.525,27 2013 28.075,74 29.525,27 2014 28.075,74 29.525,27 2015 28.075,74 29.525,27 2016 28.075,74 29.525,27 Πηγές δεδομένων: ΥΠΕΝ (2017) Περιγραφική Βάση δεδομένων των περιοχών του Δικτύου Natura 2000 (έτους 2012). Προσβάσιμο από: http:// www.ypeka.gr/?tabid=504 ΕΕΑ (2009-2012) Εθνικές υποβολές του δικτύου Natura 2000 - (βάση δεδομένων και γεωγραφικά αρχεία) για τα έτη 2009 ως 2012. Κεντρικό Αποθετήριο Δεδομένων (CDR) της Ευρωπαϊκής 10. Δικτυακός Τόπος για τη Φύση και τη Βιοποικιλότητα (2017) 3 η Εθνική Έκθεση για την Οδηγία για τους Οικοτόπους: Γενικό μέρος. Προσβάσιμο από: http://www.biodiversity-info.gr/index.php/el/ national-reports/habitat-dir-reports/3i-ekthesi-odigias92-43-eok/ general-report 11. EC (2016) Natura 2000 Barometer. Available at: http://ec.europa. eu/environment/nature/natura2000/barometer/index_en.htm 12. ΥΠΕΚΑ (2012) Ιστορικό και χαρακτηριστικά του Δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα. Προσβάσιμο από: http://www.ypeka.gr/linkclick. aspx?fileticket=saq4jrolk%2bo%3d&tabid=432&language=el-gr Υπηρεσίας Περιβάλλοντος (ΕΕΑ). Προσβάσιμο από: http://cdr. eionet.europa.eu/gr/eu/n2000 ΕΕΑ (2015) Εθνική υποβολή της 31 ης Ιουλίου 2015 για την εφαρμογή του Άρθρου 17 της Οδηγίας για τους Οικοτόπους. Κεντρικό Αποθετήριο Δεδομένων (CDR) της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος (ΕΕΑ). Προσβάσιμο από: http://cdr. eionet.europa.eu/gr/eu/art17 EC (2016) Natura 2000 Barometer. Available at: http:// ec.europa.eu/environment/nature/natura2000/barometer/index_ en.htm ΕΕΑ (2012a) Cumulative surface area of sites designated by the Habitats Directive over time (SCIs). Temporal coverage: 1995-2009. Available at: https://www.eea.europa.eu/data-andmaps/figures/cumulative-surface-area-of-sites-designated-forec-habitats-directive-over-time-sites-of-community-importancescis-2#tab-european-data ΕΕΑ (2012b) Cumulative surface area of sites designated for Birds Directive over time (SPAs). Temporal coverage: 1995-2009. Available at: https://www.eea.europa.eu/data-and-maps/ figures/cumulative-surface-area-of-sites-designated-for-ec-birdsdirective-over-time-special-protection-areas-spas-2 Χωρική έκταση: Ελλάδα Περίοδος: 1995-2016 Μεθοδολογία: Για τον υπολογισμό της συνολικής επιφάνειας κάλυψης (km2) των περιοχών του δικτύου Natura 2000, χρησιμοποιήθηκαν: (α) Οι διαχρονικές καλύψεις εκτάσεων των περιοχών ΤΚΣ/ΕΖΔ και ΖΕΠ, για τα έτη πριν το 2009 (πηγή: ΕΕΑ, 2012), (β) Τα δεδομένα (βάση δεδομένων και γεωχωρικά δεδομένα) από τις Εθνικές υποβολές του δικτύου Natura 2000 για τα έτη 2009 έως 2012. Με τη χρήση κατάλληλων εργαλείων του λογισμικού GIS πραγματοποιήθηκε η χωρική επεξεργασία των δεδομένων ως εξής: Καθώς παρατηρήθηκαν επικαλύψεις μεταξύ πολυγώνων περιοχών διαφορετικών κατηγοριών προστασίας, προηγήθηκε η διαδικασία χωρικής ένωσης των επικαλυπτόμενων πολυγώνων των περιοχών. Ειδικότερα, για τον υπολογισμό της συνολικής κάλυψης ανά έτος, των περιοχών ΤΚΣ/ΕΖΔ, συνυπολογίστηκαν τόσο οι εκτάσεις των περιοχών που αποτελούν ΤΚΣ αλλά και αυτών που αποτελούν ταυτόχρονα περιοχή ΤΚΣ/ΕΖΔ και ΖΕΠ (περιοχές με διπλό χαρακτηρισμό), εξαιρούμενων των αλληλεπικαλύψεων πολυγώνων. Αντίστοιχα, για τον υπολογισμό της συνολικής κάλυψης ανά έτος των περιοχών ΖΕΠ, συνυπολογίστηκαν τόσο οι εκτάσεις των περιοχών που αποτελούν ΖΕΠ αλλά και αυτών που αποτελούν ταυτόχρονα περιοχή ΤΚΣ/ ΕΖΔ και ΖΕΠ, εξαιρούμενων των αλληλεπικαλύψεων πολυγώνων. 449

2.12 Διατήρηση της Γεωποικιλότητας Ονομασία δείκτη: Διατήρηση της Γεωποικιλότητας Κατηγορία: Προστασία της Φύσης & Βιοποικιλότητα Τύπος δείκτη: Μέτρα Συγγραφείς: Ο. Τζωρτζακάκη 1, Χ. Φασουλάς 2, Γ. Ηλιόπουλος 3, Χ. Παπαϊωάννου 4, Β. Κατή 5 1 Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών 2 Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, Ελληνικό Φόρουμ Γεωπάρκων 3 Τμήμα Γεωλογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών 4 Αναπτυξιακή Ηπείρου Α.Ε., Γεωπάρκο Βίκου-Αώου 5 Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ορισμός δείκτη Ο δείκτης αφορά στη διατήρηση της γεωποικιλότητας, οριζόμενης ως η ποικιλομορφία των γεωλογικών και φυσικών στοιχείων της φύσης, όπως τα ορυκτά, τα πετρώματα, τα εδάφη, τα απολιθώματα, οι γεωμορφές και οι ενεργές γεωλογικές και γεωμορφολογικές διαδικασίες [1]. Μαζί με τη βιοποικιλότητα αποτελούν τις δύο συνιστώσες της φυσικής ποικιλότητας της Γης, όπως επισημαίνεται από τη Διεθνή Ένωση για την Προστασία της Φύσης (IUCN) [2]. Ειδικότερα, ο δείκτης αφορά στην έκταση των Γεωπάρκων στην Ελλάδα, τα οποία αποτελούν προστατευόμενες ή υπό διαχείριση περιοχές, με ξεκάθαρα όρια, σημαντικό πλούτο γεωλογικών και γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών, πλούσια χλωρίδα και πανίδα, όπως επίσης και πολιτισμικό κεφάλαιο. Τα Γεωπάρκα περιλαμβάνουν θέσεις ιδιαίτερου γεωλογικού ενδιαφέροντος ως προς την ποιότητα, τη σπανιότητα, την επιστημονική, την εκπαιδευτική και την αισθητική τους αξία, οι οποίοι ονομάζονται Γεώτοποι, όπως επίσης και θέσεις σημαντικού οικολογικού, ιστορικού και πολιτισμικού ενδιαφέροντος. Ο αριθμός των Γεωτόπων σε μία περιοχή αντανακλά την ποικιλία της τοπικής γεωλογικής της κληρονομιάς. Αξία δείκτη & σύνδεση με περιβαλλοντική πολιτική Ο δείκτης αυτός εισέρχεται για πρώτη φορά στην εθνική αναφορά της χώρας, δεδομένης της μεγάλης ανάγκης για την προστασία της γεωποικιλότητας της Ελλάδας, υπογραμμίζοντας παράλληλα το νομοθετικό κενό για την προστασία της σε εθνικό, Ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Τα πρώτα Γεωπάρκα δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη το 2000, κατοχυρώνοντας το διακριτικό σήμα «European Geopark» [3] και το 2004 ιδρύθηκε το Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων της UNESCO. Από το 2015 το δίκτυο των Ευρωπαϊκών Γεωπάρκων εντάχθηκε στο δίκτυο των Παγκόσμιων Γεωπάρκων της UNESCO μέσω του International Geoparks and Geosciences Program (IGGP), με τον τίτλο «UNESCO Global Geopark» [4]. Η διαχείρισή τους πραγματοποιείται υπό το πρίσμα της ολιστικής προστασίας, της εκπαίδευσης, και της βιώσιμης ανάπτυξης, με βασικούς στόχους Πολιτική EU GR SEBI Στόχος SDG 15 Aichi 7 3 6.3 - τη βιώσιμη διαχείριση των περιοχών που περιλαμβάνουν, την προστασία και διατήρηση των γεωτόπων και του φυσικού τους πλούτου, την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση του κοινού καθώς και την προώθηση του γεωτουρισμού και τη στήριξη της τοπικής αγροτικής οικονομίας [4]. Σήμερα το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Γεωπάρκων αριθμεί 70 μέλη από 23 χώρες και το Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων της UNESCO 127 μέλη από 35 χώρες [5]. Ο δείκτης συνδέεται με την επίτευξη του στόχου 15 των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDG) για την «προώθηση της βιώσιμης χρήσης των χερσαίων οικοσυστημάτων» [6], καθώς υποστηρίζει την ενίσχυση της τοπικής αγροτικής οικονομίας και συνολικά την ενίσχυση της βιώσιμης ανάπτυξης. Επιπλέον, σχετίζεται με τον 7 ο στόχο του Στρατηγικού Σχεδίου για τη Βιοποικιλότητα 2011-2020 (Aichi targets), σύμφωνα με τον οποίο «οι περιοχές που χρησιμοποιούνται για τη γεωργία, τις υδατοκαλλιέργειες και τη δασοπονία βρίσκονται υπό αειφορική διαχείριση, διασφαλίζοντας τη διατήρηση της βιοποικιλότητας» [7]. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, σχετίζεται με τον 3 ο στόχο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα προς το 2020 για την «αύξηση της συμβολής της γεωργίας και της δασοκομίας στη διατήρηση και ενίσχυση της βιοποικιλότητας» [8]. Σε εθνικό επίπεδο, ο δείκτης συνδέεται με τον Ειδικό Στόχο 6.3 της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα «για τη διατήρηση των Γεωτόπων και της βιοποικιλότητάς τους» [9]. Στην Ελλάδα υπάρχει ανάγκη για ένα σαφές και ενιαίο νομικό πλαίσιο προστασίας των Γεωτόπων, καθώς ορισμένοι μόνο προστατεύονται έμμεσα από την υφιστάμενη εθνική νομοθεσία [10]. Συγκεκριμένα, οι καρστικοί σχηματισμοί και τα σπήλαια προστατεύονται από την αρχαιολογική νομοθεσία (Νόμος 3028/2003), οι πηγές και τα υδάτινα σώματα από τη νομοθεσία για τα ύδατα (Νόμος 3199/2003), ενώ οι Γεώτοποι που είναι σημαντικοί για τη Βιοποικιλότητα και βρίσκονται εντός των περιοχών Natura προστατεύονται από το Νόμο για τη Βιοποικιλότητα (Νόμος 3937/2011). Κύριο ερώτημα πολιτικής Πόσο έχει προοδεύσει η Ελλάδα ως προς την προστασία της γεωποικιλότητάς της; Κύρια μηνύματα Στην Ελλάδα πέντε Γεωπάρκα έχουν ενταχθεί στο Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων της UNESCO με συνολική έκταση 529.435 ha. Στα ελληνικά Γεωπάρκα έχουν καταγραφεί και εγκριθεί από τη διεθνή επιτροπή της UNESCO συνολικά 330 Γεώτοποι ως τόποι με ιδιαίτερους γεωμορφολογικούς, γεωλογικούς, τεκνονικούς και παλαιοντολογικούς σχηματισμούς, αλλά και στοιχεία γεω-πολιτιστικής κληρονομιάς και ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Σημαντικό ποσοστό των ελληνικών Γεωπάρκων (44,43%) περιλαμβάνει περιοχές που έχουν ενταχθεί και στο δίκτυο Natura 2000 καταδεικνύοντας την πολυεπίπεδη γεωλογική, οικολογική και πολιτισμική αξία των περιοχών αυτών. Το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο για την προστασία της γεωποικιλότητας της Ελλάδας είναι ελλιπές και απαιτούνται νέες θεσμικές πρωτοβουλίες για τη στοχευμένη προστασία του γεωλογικού πλούτου της χώρας. Κύρια αξιολόγηση Σημαντικό κεφάλαιο του φυσικού πλούτου της Ελλάδας είναι η γεωποικιλότητά της. Διαβλέποντας την αξία της ελληνικής γεωλογικής κληρονομιάς, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου αποτέλεσε έναν από τους τέσσερις ευρωπαϊκούς φορείς που συμμετείχαν στην πρωτοβουλία δημιουργίας του Δικτύου Ευρωπαϊκών Γεωπάρκων το 2000, θέτοντας τις βάσεις για την επακόλουθη δημιουργία του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωπάρκων της UNESCO. Έκτοτε ο αριθμός των Γεωπάρκων στην Ελλάδα και η συνολική έκταση που καλύπτουν έχει αυξηθεί σημαντικά (Γράφημα 5.2.49). Κατά το διάστημα 2001-2010 εντάχθηκαν στο Δίκτυο τρία επιπλέον Γεωπάρκα: το Φυσικό Πάρκο Ψηλορείτη (2001), το Γεωπάρκο Χελμού-Βουραϊκού (2009) και το Γεωπάρκο Βίκου-Αώου (2010). Το 2012 το υπάρχον Γεωπάρκο Απολιθωμένου Δάσους επέκτεινε τα όριά του ενσωματώνοντας ολόκληρο το νησί της Λέσβου με το νέο όνομα Γεωπάρκο Λέσβου. Το 2015 εντάχθηκε στο Παγκόσμιο Δίκτυο της UNESCO και το Φυσικό Πάρκο Σητείας. Σήμερα, στην Ελλάδα υπάρχουν πέντε Γεωπάρκα από τα 70 Γεωπάρκα της Ευρώπης [5]. Το 2011 ιδρύθηκε το Ελληνικό Φόρουμ Γεωπάρκων αποτελούμενο από τα τέσσερα Γεωπάρκα με τη σύμπραξη της Εθνικής Επιτροπής UNESCO, το Ι.Γ.Μ.Ε., την Ελληνική Γεωλογική Εταιρία και το ΓΕΩΤΕΕ [10], ενώ στο πλαίσιο της υλοποίησης του προγράμματος των Παγκόσμιων Γεωπάρκων της UNESCO η Ελληνική Εθνική Επιτροπή για την UNESCO δημιούργησε μια αντίστοιχη υπο-επιτροπή για τα Παγκόσμια Γεωπάρκα της Ελλάδας. Στα ελληνικά Γεωπάρκα έχουν καταγραφεί και εγκριθεί από τη διεθνή επιτροπή της UNESCO συνολικά 330 Γεώτοποι (Πίνακας 5.2.9), οι οποίοι χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερους γεωμορφολογικούς, γεωλογικούς, τεκτονικούς και παλαιοντολογικούς σχηματισμούς, αλλά και στοιχεία γεωπολιτιστικής κληρονομιάς και ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (Πίνακας Α1, σελ 453). Ο αριθμός των Γεωτόπων δύναται να αυξηθεί με τον εντοπισμό νέων Γεωτόπων ενός Γεωπάρκου ή με πιθανή επέκταση των ορίων του. Γράφημα 5.2.49 Η συνολική έκταση των ελληνικών Γεωπάρκων του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωπάρκων της UNESCO παρουσιάζει ανοδική πορεία κατά την περίοδο 2000-2016 (Πηγή: Ελληνικό Φόρουμ Γεωπάρκων 2017) Έκταση (ha) 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Έτος 450 451

Πίνακας 5.2.9 Τα ελληνικά Γεωπάρκα του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωπάρκων της UNESCO και η επικάλυψή τους με τις περιοχές του Δικτύου Natura 2000 (Πηγές: Γεωπάρκο Λέσβου, Φυσικό Πάρκο Ψηλορείτη, Γεωπάρκο Χελμού-Βουραϊκού, Γεωπάρκο Βίκου- Αώου, Φυσικό Πάρκο Σητείας) Όνομα Γεωπάρκου Περιφέρεια Μεγάλο ποσοστό των ελληνικών Γεωπάρκων (44,4%) παρουσιάζει αλληλεπικάλυψη με τις περιοχές του δικτύου Natura 2000 (Πίνακας 5.2.9), γεγονός που καταδεικνύει την ιδιαίτερη φυσική και οικολογική αξία των περιοχών αυτών. Η γεωλογική ιστορία και το αβιοτικό περιβάλλον που έχει διαμορφωθεί στο πέρασμα του χρόνου στις περιοχές αυτές επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό και τις κατανομές και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των οργανισμών που διαβιούν σε αυτές. Έτος ίδρυσης Έκταση (ha) Αριθμός Γεωτόπων Αλληλεπικάλυψη με Natura 2000 1 Γεωπάρκο Λέσβου Βόρειο Αιγαίο 2000 163.673 95 42,9% 2 Φυσικό Πάρκο Ψηλορείτη Κρήτη 2001 127.237 72 33,1% 3 Γεωπάρκο Χελμού - Βουραϊκού Δυτική Ελλάδα 2009 65.062 29 49,5% 4 Γεωπάρκο Βίκου-Αώου Ήπειρος 2010 121.793 51 66,2% 5 Φυσικό Πάρκο Σητείας Κρήτη 2015 51.670 83 19,8% Σύνολο 529.435 330 44,4% Βιβλιογραφία 1. Gray, M (2004) Geodiversity: Valuing and Conserving Abiotic Nature. Wiley-Blackwell. 2. IUCN (2012) Valuing and conserving geoheritage within the IUCN Programme 2013 2016. WCC-2012-Res-048-EN. 3. European Geoparks Network (2017) European Geoparks - Meet our Geoparks. Available at: http://www.europeangeoparks. org/?pageid=168 4. UNESCO (2015) International Geoparks and Geoscience Program. Available at: http://www.unesco.org/new/en/natural-sciences/ environment/earth-sciences/international-geoscience-and-geoparksprogramme/ 5. UNESCO (2016) Global Geoparks Network. Available at: http:// www.globalgeopark.org/ 6. UN (2015) Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, A/RES/70/1, United Nations. 7. CBD (2010) Strategic Plan for Biodiversity 2011-2020, including Aichi Biodiversity Targets. 8. EC (2011) Communication from the Commission: Our life insurance, our natural capital: an EU Biodiversity Strategy to 2020 (COM(2011) 244). 9. ΥΠΕΝ (2014) Εθνική στρατηγική για τη βιοποικιλότητα (ΦΕΚ 2383 Β 2014). Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής. 10. Ελληνικό Φόρουμ Γεωπάρκων (2011) Ιδρυτική Διακήρυξη. Προσβάσιμο από: http://www.hellenicgeoparks.gr/ Παράρτημα 2.12 Παράρτημα Α: Δεδομένα Πίνακας Α1 Τύποι Γεωτόπων που περιλαμβάνονται στα Ελληνικά Παγκόσμια Γεωπάρκα της UNESCO (Πηγές: Γεωπάρκο Λέσβου, Φυσικό Πάρκο Ψηλορείτη, Γεωπάρκο Χελμού-Βουραϊκού, Γεωπάρκο Βίκου-Αώου, Φυσικό Πάρκο Σητείας) Κατηγορίες Γεωτόπων Γεωμορφολογικοί σχηματισμοί Γεωλογικοί σχηματισμοί Τεκτονικοί σχηματισμοί Υδρογεωλογικοί σχηματισμοί Απολιθωματοφόρες θέσεις Γεωπολιτισμικές θέσεις Ευχαριστίες Τύποι Γεωτόπων πετρολογικοί σχηματισμοί παράκτιοι σχηματισμοί καρστικοί σχηματισμοί φαράγγια σπήλαια θαλάσσιες αναβαθμίδες οροπέδια ηφαιστειακές δομές πετρολογικοί σχηματισμοί στρωματογραφικοί σχηματισμοί ηφαιστειακοί σχηματισμοί τεκτονικές επαφές ρήγματα πτυχές μικροτεκτονικές δομές πηγές ρεματιές λίμνες καταρράκτες θερμές πηγές λιμνοθάλασσες γεω-αρχαιολογικά στοιχεία γεω-λαογραφικά στοιχεία Η συγγραφική ομάδα του έργου εκφράζει τις ευχαριστίες της στους επιστήμονες που συνέβαλαν στην τελική διαμόρφωση της παρούσας αναφοράς με επικοδομητικά σχόλια και διορθώσεις. Ευχαριστούμε την κα Ζωή Βροντίση και τον κ. Πέτρο Βαρελίδη (Ε.Κ.Π.Α.Α - Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης), τον κ. Ιωάννη Μητσόπουλο και Γιώργο Αλβανόπουλο από τη Διεύθυνση Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος και Βιοποικιλότητας του Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας. Παράρτημα Β: Μεταδεδομένα Πηγή δεδομένων: Ελληνικό Φόρουμ Γεωπάρκων (2017). Προσβάσιμο από: http://www.hellenicgeoparks.gr/ Γεωπάρκο Λέσβου (2017). Προσβάσιμο από: http://www.lesvosgeopark.gr/ Φυσικό Πάρκο Ψηλορείτη (2017). Προσβάσιμο από: http://www.psiloritis-natural-park.gr/ Γεωπάρκο Χελμού-Βουραϊκού (2017). Προσβάσιμο από: http://www.fdchelmos.gr/ Γεωπάρκο Βίκου-Αώου (2017). Προσβάσιμο από: http://vikosaoosgeopark.com Φυσικό Πάρκο Σητείας (2017). Προσβάσιμο από: http://www.sitia-geopark.gr/ ΥΠΕΝ (2015): Το δίκτυο NATURA 2000 και προστατευόμενες περιοχές. Προσβάσιμο από: http://geodata.gov.gr/en/dataset/todiktuo-natura-2000-kai-prostateuomenes-periokhes Χωρική έκταση: Ελλάδα Περίοδος: 2000-2016 Μεθοδολογία: Τα δεδομένα της έκτασης των υφιστάμενων ελληνικών Παγκόσμιων Γεωπάρκων της UNESCO και του αριθμού των Γεωτόπων τους ζητήθηκαν και παραχωρήθηκαν από τους φορείς διαχείρισης των Γεωπάρκων. Η ανάλυση των δεδομένων έγινε με απλή περιγραφική στατιστική για την εξαγωγή των τάσεων αύξησης της έκτασης και τη δημιουργία γραφημάτων. Τα δεδομένα των περιοχών του δικτύου NATURA 2000 είναι ελεύθερα διαθέσιμα στον ιστοχώρο του ΥΠΕΝ. Η εκτίμηση της αλληλεπικάλυψης των Γεωπάρκων με τις περιοχές Natura 2000 πραγματοποιήθηκε με τη χρήση Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (G.I.S.). 452 453

6 Διαχείριση Αποβλήτων

Συντομογραφίες ΑΕ Απόβλητα Έλαια ΑΕΚΚ Απόβλητα Εκσκαφών, Κατεδαφίσεων & Κατασκευών ΑΕΠ Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ΑΗΗΕ Απόβλητα Ηλεκτρικού και Ηλεκτρονικού Εξοπλισμού ΑΛΕ Απόβλητα Λιπαντικά Έλαια ΑΣΑ Αστικά Στερεά Απόβλητα ΑΣΟΒ Απόβλητα Συσσωρευτών Οχημάτων και Βιομηχανίας ΑΥΜ Απόβλητα Υγειονομικών Μονάδων ΒΑΑ Βιοαποδομήσιμα Αστικά Απόβλητα ΒΕΑ Βιομηχανικά Επικίνδυνα Απόβλητα ΒΕΑΣ Βιομηχανικά Εμπορικά Απόβλητα Συσκευασίας ΓΚΤ Γεωργοκτηνοτροφικά Απόβλητα ΕΑΥΜ Επικίνδυνα Απόβλητα Υγειονομικών Μονάδων ΕΕΑΑ ΑΕ Ελληνική Εταιρεία Αξιοποίησης Ανακύκλωσης ΑΕ ΕΟΑΝ Ελληνικός Οργανισμός Ανακύκλωσης ΕΕΛ Εγκατάσταση Επεξεργασίας Λυμάτων ΕΕΠΑ Ετήσια Έκθεση Παραγωγού Αποβλήτων ΕΖΕΣ Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελευθέρων Συναλλαγών ΕΚΑ Ευρωπαϊκός Κατάλογος Αποβλήτων ΕΛΣΤΑΤ Ελληνική Στατιστική Αρχή ΕΜΑΚ Εργοστάσιο Μηχανικής Ανακύκλωσης Κομποστοποίησης ΕΜΠΑ Εθνικό Μητρώο Παραγωγών ΕΣΔΑ Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Αποβλήτων ΕΣΔΕΑ Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Επικινδύνων Αποβλήτων ΕΣΔΚΝΑ Ενιαίος Σύνδεσμος Δήμων και Κοινοτήτων Ν. Αττικής ΖΕΔΑ Ζώνη Ειδικής Διαχείρισης Αποβλήτων ΗΗΕ Ηλεκτρικός και Ηλεκτρονικός Εξοπλισμός ΗΜΑ Ηλεκτρονικό Μητρώο Αποβλήτων ΗΣ&Σ Ηλεκτρικές στήλες και Συσσωρευτές ΚΔΑΥ Κέντρο Διαλογής Ανακυκλώσιμων Υλικών ΚΕΠΕΔ ΑΕ Κέντρο Εναλλακτικής Περιβαλλοντικής Διαχείρισης ΑΕ ΚΥΑ Κοινή Υπουργική Απόφαση ΜΕΑ Μονάδα Επεξεργασίας Αποβλήτων ΜΠΕΑ Μικρές Ποσότητες Επικινδύνων Αποβλήτων ΟΚΩ Οργανισμός Κοινής Ωφέλειας ΟΟΣΑ Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης ΟΤΑ Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΟΤΚΖ Οχήματα Τέλους Κύκλου ζωής ΠΔ Προεδρικό Διάταγμα ΠΕΔ Πιστοποιητικό Εναλλακτικής Διαχείρισης ΣΔΑ Σχέδιο Διαχείρισης Αποβλήτων ΣΕΔ Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης ΣΜΑ Σταθμός Μεταφόρτωσης Αποβλήτων ΣΣΕΔ Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης ΥΑ Υπουργική Απόφαση ΥΠΕΝ Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας ΦοΔΣΑ Φορέας Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων ΧΑΔΑ Χώρος Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Αποβλήτων ΧΥΤ Χώρος Υγειονομικής Ταφής ΧΥΤΑ Χώρος Υγειονομικής Ταφής Αποβλήτων ΧΥΤΕΑ Χώρος Υγειονομικής Ταφής Επικίνδυνων Αποβλήτων PoM Put on the Market 1. Καταγραφή παραγωγής & διαχείρισης αποβλήτων 2015 2016 1.1 Αστικά στερεά απόβλητα 1.1.1 Δομή διαχείρισης αποβλήτων Η κατάρτιση του Εθνικού Σχεδίου Διαχείρισης Αποβλήτων (ΕΣΔΑ), σύμφωνα με τα άρθρα 22 και 35 του Νόμου 4042/2012 (Α' 24) προς εφαρμογή του άρθρου 28 της Οδηγίας 2008/98/EK, αποσκοπεί στο να δοθούν οι κατάλληλες στρατηγικές κατευθύνσεις ώστε μέσω ενός συνεκτικού πλέγματος σχεδίων, προγραμμάτων, δράσεων και έργων να εφαρμόζεται η εθνική πολιτική διαχείρισης αποβλήτων και να επιτυγχάνονται οι θεσμοθετημένοι στόχοι. Το ΕΣΔΑ καθορίζει την πολιτική, τις στρατηγικές και τους στόχους διαχείρισης των αποβλήτων σε εθνικό επίπεδο και προσδιορίζει τις γενικές κατευθύνσεις για τη διαχείριση των αποβλήτων, υποδεικνύοντας τα ενδεδειγμένα μέτρα και τις δράσεις, ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι και οι αρχές που θέτει o Νόμος 4042/2012. Η εθνική πολιτική για τα απόβλητα είναι προσανατολισμένη στους εξής στόχους-ορόσημα για το 2020: Τα κατά κεφαλή παραγόμενα απόβλητα να έχουν μειωθεί δραστικά. Η προετοιμασία προς επαναχρησιμοποίηση και η ανακύκλωση με χωριστή συλλογή ανακυκλώσιμων - βιοαποβλήτων να εφαρμόζεται στο 50% του συνόλου των Αστικών Στερεών Αποβλήτων (ΑΣΑ). η ανάκτηση ενέργειας να αποτελεί συμπληρωματική μορφή διαχείρισης, όταν έχουν εξαντληθεί τα περιθώρια κάθε άλλου είδους ανάκτησης και η υγειονομική ταφή να αποτελεί την τελευταία επιλογή και να έχει περιοριστεί σε λιγότερο από το 30% του συνόλου των ΑΣΑ. Ειδικότερα οι στρατηγικές που υιοθετούνται για τα Αστικά Στερεά Απόβλητα (ΑΣΑ) είναι: Καθιέρωση της χωριστής συλλογής και ανάκτησης βιοαποβλήτων, Καθιέρωση της χωριστής συλλογής χαρτιού, γυαλιού, μετάλλων και πλαστικών, Οργάνωση της χωριστής συλλογής και σε άλλα ρεύματα των ΑΣΑ με στοχευμένη συλλογή για περαιτέρω προετοιμασία για επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση, Θεώρηση της οικιακής κομποστοποίησης ως ανακύκλωσης και όχι ως πρόληψης, Θεσμοθέτηση μέτρων για πρόληψη παραγωγής αποβλήτων και ιδίως για τα απόβλητα τροφίμων και την συσκευασία, Ανάπτυξη Ζώνης Ειδικής Διαχείρισης Αποβλήτων (ΖΕΔΑ) για τις νησιωτικές και τουριστικές περιοχές, Αναβάθμιση της ποιότητας του εξοπλισμού των πόλεων (κάδοι, οχήματα, αποτμήσεις πεζοδρομίων, δημόσιοι συμβολισμοί καθαριότητας, σάρωθρα οδών, κλπ), Θεσμοθέτηση κανονιστικών πράξεων των ΟΤΑ που θα οργανώνουν τις τοπικές κοινωνίες και θα επιβραβεύουν την περιβαλλοντική διαχείριση των ΑΣΑ. 1.1.2 Παραγωγή αποβλήτων Στα απόβλητα αστικού τύπου περιλαμβάνονται τα αστικά στερεά απόβλητα και οι ιλύες αστικού τύπου οι οποίες θα παρουσιαστούν σε ξεχωριστή Ενότητα της παρούσας έκθεσης. Τα απόβλητα αστικού τύπου περιλαμβάνουν: τα απόβλητα των νοικοκυριών. τα απόβλητα του κεφαλαίου 20 του Ευρωπαϊκού Καταλόγου Αποβλήτων που παράγονται από τις εμπορικές επιχειρήσεις, τους κοινωφελείς οργανισμούς (π.χ. λιμάνια, αεροδρόμια, σιδηροδρομικοί σταθμοί), τις βιομηχανίες, τις υγειονομικές μονάδες και τις μονάδες των ενόπλων δυνάμεων. Στο ρεύμα των ΑΣΑ εμπεριέχονται: τα απόβλητα συσκευασιών, τα απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΑΗΗΕ) οικιακής προέλευσης, καθώς και οι μικρές ποσότητες επικίνδυνων αποβλήτων (ΜΠΕΑ) στις οποίες συμπεριλαμβάνονται μεταξύ άλλων τα απόβλητα φορητών ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών (ΗΣ&Σ), οι λαμπτήρες φθορισμού, τα αποσυρόμενα φάρμακα, τα μελανοδοχεία και διάφορα απορρυπαντικά προϊόντα (μαζί με τη συσκευασία τους) που χρησιμοποιούνται για τον καθαρισμό, την απολύμανση και τη συντήρηση των νοικοκυριών. 1.1.3 Συλλογή αποβλήτων Σύμφωνα με στοιχεία που περιλαμβάνονται στον Εθνικό Σχεδιασμό Διαχείρισης Αποβλήτων, η συλλογή - μεταφορά των ΑΣΑ πραγματοποιείται από τις υπηρεσίες καθαριότητας των 325 Δήμων, των Συνδέσμων τους ή των Φορέων Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΦοΔΣΑ). Επιπλέον υπάρχουν 502 αδειοδοτημένες επιχειρήσεις συλλογής και μεταφοράς μη επικίνδυνων αποβλήτων, στις οποίες οι Δήμοι μπορούν να αναθέτουν την αποκομιδή/ μεταφορά των ΑΣΑ. Η αποκομιδή των ΑΣΑ καλύπτει το 100% της επικράτειας. Οι υφιστάμενοι Σταθμοί Μεταφόρτωσης Αποβλήτων (ΣΜΑ) στο σύνολο της χώρας ανέρχονται σε 55 και καλύπτουν τη μεταφόρτωση ΑΣΑ των Δήμων που βρίσκονται μακριά από ΧΥΤΑ. Επίσης, 14 ΣΜΑ βρίσκονται σε πορεία υλοποίησης. Συμπερασματικά μπορεί να αναφερθεί ότι τα δίκτυα συλλογής και μεταφοράς των ΑΣΑ καλύπτουν το 100% της χώρας. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος των ΑΣΑ συλλέγεται ως ένα ενιαίο ρεύμα (σύμμεικτα απόβλητα). Η προδιαλογή υλικών, ιδιαίτερα των βιοαποβλήτων, είναι πλήρως υποβαθμισμένη. 457

1.1.4 Διαχείριση αποβλήτων Σύμφωνα με στοιχεία του έτους 2016 της Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίησης Ανακύκλωσης το 94% του πληθυσμού της χώρας εξυπηρετείται για χωριστή συλλογή Ανακυκλώσιμων Υλικών από το δίκτυο μπλε κάδων και αυτόνομη αποκομιδή (297 ΟΤΑ). Η κάλυψη της χώρας σε Κέντρα Διαλογής Ανακυκλώσιμων Υλικών (ΚΔΑΥ) φτάνει το 76,2% του πληθυσμού, ενώ επίσης λειτουργούν 4 μονάδες μηχανικής ανακύκλωσης (ΜΕΑ: Λιοσίων, Χανίων, Ηρακλείου και Κεφαλονιάς), όπου ανακτώνται κυρίως μέταλλα από τα σύμμεικτα ΑΣΑ. Η εκτροπή σύμμεικτων ΑΣΑ προς τις ΜΕΑ ανέρχεται στο 4,7% της συνολικής παραγωγής ΑΣΑ. Για το 2011 η εκτροπή ΑΣΑ προς τα ΚΔΑΥ και τα Εργοστάσια Μηχανικής Ανακύκλωσης Κομποστοποίησης (ΕΜΑΚ) της χώρας για υποβολή σε εργασίες ανάκτησης ανέρχεται σε 11,6% του συνόλου των παραγόμενων ΑΣΑ. Συνεπώς, από το σύνολο των ΑΣΑ, το 6,9% (11,6% - 4,7%) (384.658 tn/έτος) οδηγείται στα ΚΔΑΥ. Η ανάκτηση του οργανικού κλάσματος ΑΣΑ πραγματοποιείται: στα 3 ΕΜΑΚ (Α. Λιοσίων, Χανίων και Κεφαλονιάς), στην μονάδα προ-επεξεργασίας αποβλήτων Ηρακλείου, που στην ουσία δεν αφορά την ανάκτηση καθαρής οργανικής μάζας, αλλά δευτερογενών καυσίμων, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων οδηγείται σε ταφή, στην κινητή μονάδα κομποστοποίησης του Δήμου Ελευσίνας, με εκτροπή Βιοαποδομήσιμων Αστικών Αποβλήτων (ΒΑΑ) σε οικιακό επίπεδο, είτε με την χρήση οικιακών κάδων κομποστοποίησης, είτε με την χρήση των ζυμώσιμων ως ζωοτροφή κ.λπ. (συνήθης πρακτική σε αγροτικές περιοχές της χώρας). Όσον αφορά στα ποσοτικά στοιχεία των ετών 2015 και 2016 σχετικά με τη διαχείριση των ΑΣΑ παρουσιάζονται αναλυτικά στον ακόλουθο πίνακα: 1.2 Μη επικίνδυνα βιομηχανικά απόβλητα 1.2.1 Παραγωγή και διαχείριση αποβλήτων Στα βιομηχανικά απόβλητα και απόβλητα λοιπών δραστηριοτήτων περιλαμβάνονται όλα τα απόβλητα βιομηχανικής και συναφούς με αυτήν προέλευσης, τα οποία προκύπτουν κυρίως από τους τομείς της μεταποίησης και της παραγωγής ενέργειας καθώς και τα απόβλητα λοιπών δραστηριοτήτων, συγκεκριμένα τα απόβλητα των υγειονομικών μονάδων και τα απόβλητα από τις εγκαταστάσεις κοινής ωφέλειας, εξυπηρέτησης κοινού, κλπ. Στην κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνονται τα ρεύματα εναλλακτικής διαχείρισης: Απόβλητα Έλαια (ΑΕ) Απόβλητα Συσσωρευτών Οχημάτων Και Βιομηχανίας (ΑΣΟΒ) Οχήματα Τέλους Κύκλου Ζωής (ΟΤΚΖ) Μεταχειρισμένα Ελαστικά Οχημάτων (ΜΕΟ) Απόβλητα Ηλεκτρικού Ηλεκτρονικού Εξοπλισμού (ΑΗΗΕ) βιομηχανικής προέλευσης. Από την κατηγορία εξαιρούνται τα απόβλητα αστικού τύπου και τα απόβλητα κατασκευών και κατεδαφίσεων που προκύπτουν τις βιομηχανικές και λοιπές δραστηριότητες στο πλαίσιο της λειτουργίας τους. Πρέπει να σημειωθεί ότι τα ποσοτικά στοιχεία αποβλήτων που αφορούν στην παραγωγή και διαχείριση των μη επικίνδυνων βιομηχανικών αποβλήτων από το έτος 2015 θα λαμβάνονται από το Ηλεκτρονικό Μητρώο Αποβλήτων (ΗΜΑ) του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας. Μέχρι σήμερα δεν έχει ολοκληρωθεί η επικύρωση του συνόλου των ποσοτικών στοιχείων του ΗΜΑ για τα έτη 2015 και 2016 και ως εκ τούτου για τους σκοπούς της παρούσας έκθεσης θα χρησιμοποιηθούν τα πλέον πρόσφατα επικυρωμένα στοιχεία που αφορούν στο έτος 2014. Τα εν λόγω ποσοτικά στοιχεία του 2014 για την παραγωγή και διαχείριση των μη επικίνδυνων βιομηχανικών αποβλήτων έχουν ληφθεί από τις αντίστοιχες Ετήσιες Εκθέσεις Παραγωγού Αποβλήτων (ΕΕΠΑ) και αφορούν στις ποσότητες που έχουν διαχειριστεί εκτός των εγκαταστάσεων των υπόχρεων παραγωγών (Πίνακας 2 της Ετήσιας Έκθεσης Παραγωγού Αποβλήτων) και όχι τις ποσότητες που έχουν διαχειριστεί εντός της Εγκατάστασης (Πίνακας 1 της ΕΕΠΑ) και τις προσωρινά αποθηκευμένες ποσότητες (Πίνακας 3 της ΕΕΠΑ). Στον ακόλουθο πίνακα παρουσιάζονται οι ποσότητες των αποβλήτων ανά Κεφάλαιο του Ευρωπαϊκού Καταλόγου Αποβλήτων (ΕΚΑ). Πίνακας 6.1.1 Ποσοτικά στοιχεία παραγωγής και διαχείρισης ΑΣΑ (πηγή: ΥΠΕΝ) Παραγωγή ΑΣΑ Διαχείριση ΑΣΑ 2015 2016 Ποσότητα (tn) Ποσότητα (tn) 5.277.209,28 5.362.628,43 2015 2016 Ποσότητα (tn) % Ποσότητα (tn) % Διάθεση σε ΧΥΤΑ 4.160.935,45 78,85 4.215.701,21 78,6 Ανεξέλεγκτη Διάθεση (ΧΑΔΑ) 265.000,00 5,02 200.000,00 3,7 Αποτέφρωση - - - - Ανακύκλωση 698.414,91 13,23 738.144,00 13,8 Σύμφωνα με τον Εθνικό Σχεδιασμό Διαχείρισης Αποβλήτων οι στόχοι που τίθενται για τη διαχείριση των βιομηχανικών αποβλήτων αφορούν την: κατά προτεραιότητα επαναχρησιμοποίηση και ανάκτηση, εφόσον δεν είναι δυνατή η χρησιμοποίηση των αποβλήτων ως πόρων κατά την παραγωγική διαδικασία, Ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ βιομηχανικών κλάδων, ώστε τα απόβλητα ενός βιομηχανικού κλάδου να διοχετεύονται ως πρώτες ύλες σε άλλους κλάδους ή να αξιοποιούνται σε άλλους βιομηχανικούς τομείς. Προώθηση Κλαδικών εθελοντικών Συμφωνιών, Διασφάλιση της απαγόρευσης της ανάμειξης επικίνδυνων βιομηχανικών αποβλήτων με άλλα επικίνδυνα ή μη επικίνδυνα απόβλητα/ υλικά, Δημιουργία των απαραίτητων υποδομών διαχείρισης επικίνδυνων αποβλήτων, με πρωτοβουλία και (με δεδομένο η εναπόθεση της επίλυσης του προβλήματος με ιδιωτική πρωτοβουλία έχει απoτύχει) σχεδιασμό από την πολιτεία και σε εφαρμογή της αρχής «o ρυπαίνων πληρώνει». Γενικότερα να διασφαλιστεί ότι η χρησιμοποίηση των αποβλήτων ως πόρων κατά την παραγωγική διαδικασία θα γίνεται με ασφάλεια. Το δίκτυο ανάκτησης των μη επικίνδυνων αποβλήτων περιλαμβάνει τις επιχειρήσεις επεξεργασίας και ανακύκλωσης αποβλήτων για την παραγωγή εναλλακτικών πρώτων υλών και καυσίμων, καθώς και τις επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν τα παραγόμενα δευτερογενή υλικά (τσιμεντοβιομηχανία, χαλυβουργία, μεταλλουργία, κεραμοποιία, κλπ.), οι οποίες συνολικά ανέρχονται σε 150 εγκαταστάσεις. Κομποστοποίηση (ΕΜΑΚ + κάδοι οικιακής κομποστοποίησης + αγροτικές περιοχές) Ανάκτηση Ενέργειας (R1) (τηγανέλαια) 135.005,94 2,56 182.016,50 3,4 17.852,98 0,34 26.766,72 0,5 Υφίστανται περιορισμένες εγκαταστάσεις διάθεσης μη επικίνδυνων βιομηχανικών αποβλήτων που καλύπτουν τις ανάγκες μόνο των ιδιοκτητριών εταιρειών τους, με αποτέλεσμα η μακρόχρονη αποθήκευση των αποβλήτων να αποτελεί συχνή επιλογή διαχείρισης. 458 459

Πίνακας 6.1.2 Ποσότητες μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων ανά Κεφάλαιο του ΕΚΑ (Πηγή: ΥΠΕΝ) Σε ότι σχετίζεται με τις εργασίες διαχείρισης των εν λόγω αποβλήτων, στους πίνακες που ακολουθούν παρουσιάζονται οι ποσότητες των αποβλήτων όπως έχουν ταξινομηθεί με βάση τις Εργασίες Διάθεσης (Εργασίες D) και τις Εργασίες Ανάκτησης (Εργασίες R) στις οποίες έχουν υποβληθεί. Κεφάλαιο ΕΚΑ Ποσότητα (tn) Ποσοστό 01 02 03 Απόβλητα από αναζήτηση, εξόρυξη, εργασίες λατομείου και φυσική και χημική επεξεργασία ορυκτών Απόβλητα από γεωργία, κηπευτική, υδατοκαλλιέργεια, δασοκομία, θήρα και αλιεία, προετοιμασία και επεξεργασία τροφίμων Απόβλητα από την κατεργασία ξύλου και την παραγωγή ταμπλάδων και επίπλων, καθώς και πολτοί, χαρτιού και χαρτονιού 913.475,23 6,307% 371.402,97 2,564% 1.449,25 0,010% Πίνακας 6.1.3 Ποσότητες μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων που οδηγήθηκαν προς διάθεση (Εργασίες D) (Πηγή: ΥΠΕΝ) 04 Απόβλητα από τις βιομηχανίες δέρματος, γούνας και υφαντουργίας - - Εργασία Διάθεσης Ποσότητα (tn) Ποσοστό 05 Απόβλητα από τη διύλιση πετρελαίου, τον καθαρισμό φυσικού αερίου και την πυρολυτική επεξεργασία άνθρακα 434,63 0,003% D1 Εναπόθεση εντός ή επί του εδάφους (π.χ. χώρος υγειονομικής ταφής, κλπ.) 11.640.090,13 80% 06 Απόβλητα από ανόργανες χημικές διεργασίες 2.777,00 0,019% 07 Απόβλητα από οργανικές χημικές διεργασίες 38,26 0,000% 08 Απόβλητα από την παραγωγή, διαμόρφωση, προμήθεια και χρήση (ΠΔΠΧ) επιστρώσεων (χρώματα, βερνίκια, και σμάλτο υάλου), στεγανωτικών και μελανών εκτύπωσης 181,73 0,0013% 09 Απόβλητα από τη φωτογραφική βιομηχανία - - 10 Απόβλητα από θερμικές επεξεργασίες* 12.852.612,22 88,744% 11 12 13 14 15 Απόβλητα από τη χημική επιφανειακή επεξεργασία και την επικάλυψη μετάλλων και άλλων υλικών υδρομεταλλουργία μη σιδηρούχων μετάλλων Απόβλητα από τη μορφοποίηση και τη φυσική και μηχανική επιφανειακή επεξεργασία μετάλλων και πλαστικών Απόβλητα ελαίων και απόβλητα υγρών καυσίμων (εκτός βρώσιμων ελαίων 05 και 12) Απόβλητα από οργανικούς διαλύτες, ψυκτικές ουσίες και προωθητικά (εκτός 07 και 08) Απόβλητα από συσκευασίες απορροφητικά υλικά, υφάσματα σκουπίσματος, υλικά φίλτρων και προστατευτικός ρουχισμός μη προδιαγραφόμενα άλλως 1.953,61 0,013% 69.062,11 0,477% - - - - 92.932,78 0,642% 16 Απόβλητα μη προδιαγραφόμενα άλλως στον κατάλογο 10.482,42 0,072% 17 18 19 20 Απόβλητα από κατασκευές και κατεδαφίσεις (περιλαμβάνεται χώμα εκσκαφής από μολυσμένες τοποθεσίες) Απόβλητα από την υγειονομική περίθαλψη ανθρώπων ή ζώων ή/και από σχετικές έρευνες (εξαιρούνται απόβλητα κουζίνας και εστιατορίων που δεν προκύπτουν άμεσα από το σύστημα υγείας) Απόβλητα από τις εγκαταστάσεις επεξεργασίας αποβλήτων, εγκαταστάσεις επεξεργασίας υγρών αποβλήτων εκτός σημείου παραγωγής και προετοιμασίας ύδατος προοριζόμενου για κατανάλωση από τον άνθρωπο και ύδατος για βιομηχανική χρήση Αστικά απόβλητα (οικιακά απόβλητα και παρόμοια απόβλητα από εμπορικές δραστηριότητες, βιομηχανίες και ιδρύματα), συμπεριλαμβανομένων των χωριστά συλλεγμένων μερών 33.325,09 0,230% 1,50 0,00001% 90.182,90 0,623% 42.436,76 0,293% Σύνολο 14.482.748,46 100% D2 D3 D4 D5 Επεξεργασία σε χερσαίο χώρο (π.χ. βιοαποδόμηση υγρών αποβλήτων ή απόρριψη ιλύος στο έδαφος κλπ.) Έγχυση σε βάθος (π.χ. έγχυση αντλήσιμων αποβλήτων σε φρέατα, σε θόλους άλατος, ή σε φυσικά γεωλογικά ρήγματα κλπ.) Τελμάτωση (π.χ. έκχυση υγρών αποβλήτων ή ιλύων σε φρέατα, μικρές λίμνες ή λεκάνες κλπ.) Ειδικά διευθετημένοι χώροι υγειονομικής ταφής (π.χ. τοποθέτηση σε χωριστές στεγανές κυψελοειδείς κατασκευές, επικαλυμμένες και στεγανοποιημένες τόσο μεταξύ τους όσο και σε σχέση με το περιβάλλον κλπ.) 170,84 0% - - - - - - D6 Απόρριψη σε υδάτινο σώμα εκτός από θάλασσα/ωκεανό - - D7 D8 D9 Απόρριψη σε θάλασσα/ωκεανό συμπεριλαμβανομένης της ταφής στο θαλάσσιο βυθό* Βιολογική επεξεργασία που δεν προσδιορίζεται σε άλλο σημείο του παρόντος Παραρτήματος, από την οποία προκύπτουν τελικές ενώσεις ή μίγματα που διατίθενται με κάποια από τις εργασίες D1 ως D12 Φυσικοχημική επεξεργασία που δεν προσδιορίζεται σε άλλο σημείο του παρόντος Παραρτήματος, από την οποία προκύπτουν ενώσεις ή μίγματα που διατίθενται με κάποια από τις εργασίες D1 ως D12 (π.χ. εξάτμιση, ξήρανση, αποτέφρωση κλπ.) 1.704.632,57 12% 275.027,49 2% 54.454,77 0,4% D10 Αποτέφρωση στην ξηρά 3,60 0,0002% D11 Αποτέφρωση στη θάλασσα - - D12 Μόνιμη αποθήκευση (π.χ. τοποθέτηση κιβωτίων σε ορυχείο κλπ.) - - D13 Ανάδευση ή ανάμιξη πριν από την υποβολή σε κάποια από τις εργασίες D1 ως D12 - - D14 Ανασυσκευασία πριν από την υποβολή σε κάποια από τις εργασίες D1 ως D13 236,38 0,0016% D15 Αποθήκευση εν αναμονή υποβολής σε μια από τις εργασίες D1 ως D14 (εκτός από προσωρινή αποθήκευση, εν αναμονή συλλογής, στον τόπο παραγωγής των αποβλήτων) 185,61 0,0013% Σύνολο 13.674.801,39 94,42% *Η ποσότητα αυτή αποτελείται κατά κύριο λόγο από τέφρες καύσης λιγνίτη προερχόμενες από τους ατμοηλεκτρικούς σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας της ΔΕΗ. *Η συγκεκριμένη εργασία διάθεσης αφορά σε αδειοδοτημένες απορρίψεις αποβλήτων από εταιρείες και αφορούν σε απόβλητα φυσικοχημικής επεξεργασίας ορυκτών και σε απόβλητα θερμικής μεταλλουργίας μη σιδηρούχων μετάλλων. 460 461

Πίνακας 6.1.4 Ποσότητες μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων που οδηγήθηκαν προς ανάκτηση (Εργασίες R) (Πηγή: ΥΠΕΝ) Εργασία Ανάκτησης Ποσότητα (tn) Ποσοστό R1 Χρήση κυρίως ως καύσιμο ή ως άλλο μέσο παραγωγής ενέργειας 4.944,17 0,034% R2 Ανάκτηση/αποκατάσταση διαλυτών 0,78 0,00001% R3 Ανακύκλωση/ανάκτηση οργανικών ουσιών που δεν χρησιμοποιούνται ως διαλύτες (συμπεριλαμβανομένης της κομποστοποίησης και άλλων διαδικασιών βιολογικού μετασχηματισμού) 193.493,14 1,336% R4 Ανακύκλωση/ανάκτηση μετάλλων και μεταλλικών ενώσεων 423.872,18 2,927% R5 Ανακύκλωση/ανάκτηση άλλων ανόργανων υλικών 53.024,98 0,366% R6 Αναγέννηση οξέων ή βάσεων - - R7 Ανάκτηση προϊόντων που χρησιμεύουν για τη δέσμευση των ρύπων - - R8 Ανάκτηση προϊόντων από καταλύτες - - R9 Αναδιύλιση πετρελαίου ή άλλες επαναχρησιμοποιήσεις πετρελαίου 907,41 0,006% R10 Επεξεργασία σε χερσαίο χώρο από την οποία προκύπτει όφελος για τη γεωργία ή οικολογικές βελτιώσεις 7.935,38 0,055% R11 Χρήση αποβλήτων που προκύπτουν από τις εργασίες R1 ως R10 22.207,00 0,153% R12 R13 Ανταλλαγή αποβλήτων για να υποβληθούν σε κάποια από τις εργασίες R1 ως R11 Αποθήκευση αποβλήτων εν αναμονή υποβολής σε κάποια από τις εργασίες R1 ως R12 (εκτός από προσωρινή αποθήκευση, εν αναμονή συλλογής, στον τόπο παραγωγής των αποβλήτων) 93.014,76 0,642% 8.547,27 0,059% Σύνολο 807.947,06 5,58% 1.3 Επικίνδυνα απόβλητα 1.3.1 Στόχοι διαχείρισης αποβλήτων Η παραγωγή επικινδύνων αποβλήτων στην Ελλάδα συνδέεται με το σύνολο των δραστηριοτήτων του πρωτογενούς, δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα παραγωγής. Ωστόσο, η μεγαλύτερη συνεισφορά προέρχεται από τους κλάδους της βιομηχανικής παραγωγής και μεταποίησης. Σε σχέση με την προέλευση και τη σύστασή τους και για τις ανάγκες του παρόντος Σχεδίου, τα επικίνδυνα απόβλητα ομαδοποιούνται στα ακόλουθα ρεύματα: Βιομηχανικά επικίνδυνα απόβλητα (ΒΕΑ), Επικίνδυνα απόβλητα υγειονομικών μονάδων (ΕΑΥΜ), Επικίνδυνα απόβλητα εγκαταστάσεων κοινής ωφέλειας, εξυπηρέτησης κοινού, κλπ, Επικίνδυνα απόβλητα που εντάσσονται στην εναλλακτική διαχείριση: - Απόβλητα έλαια (ΑΕ), - Απόβλητα συσσωρευτών οχημάτων και βιομηχανίας (ΑΣΟΒ), - Απόβλητα φορητών ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών (ΗΣ&Σ), - Απόβλητα που εντάσσονται στην εναλλακτική διαχείριση και είναι επικίνδυνα ή παράγονται επικίνδυνα απόβλητα κατά την απορρύπανση αυτών: - Επικίνδυνα απόβλητα απορρύπανσης οχημάτων τέλους Κύκλου ζωής (ΟΤΚΖ), - Απόβλητα λαμπτήρων που εμπεριέχουν επικίνδυνες ουσίες, - Επικίνδυνα απόβλητα απορρύπανσης ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΑΗΗΕ), Απόβλητα που περιέχουν αμίαντο (επικίνδυνα ΑΕΚΚ), Μικρές ποσότητες επικινδύνων αποβλήτων στα Αστικά Στερεά Απόβλητα (ΜΠΕΑ), Απόβλητα συσκευασιών που περιέχουν επικίνδυνες ουσίες, Απόβλητα που περιέχουν πολυχλωριωμένα διφαινύλια / τριφαινύλια (PCB / PCT). Πλέον των ανωτέρω και τα ακόλουθα ρεύματα αποβλήτων εμφανίζουν ή μπορεί να εμφανίζουν επικινδυνότητα, αντιστοίχως: Απόβλητα που περιέχουν υδράργυρο, Γεωργοκτηνοτροφικά απόβλητα (ΓΚΤ). Σύμφωνα με το Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Επικινδύνων Αποβλήτων οι στόχοι διαχείρισης για κάθε ρεύμα ξεχωριστά παρουσιάζονται ακολούθως: Επικίνδυνα βιομηχανικά απόβλητα κατά προτεραιότητα επαναχρησιμοποίηση και ανάκτηση, εφόσον δεν είναι δυνατή η χρησιμοποίηση των αποβλήτων ως πόρων κατά την παραγωγική διαδικασία, Ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ βιομηχανικών κλάδων, ώστε τα απόβλητα ενός βιομηχανικού κλάδου να διοχετεύονται ως πρώτες ύλες σε άλλους κλάδους ή να αξιοποιούνται σε άλλους βιομηχανικούς τομείς. Προώθηση Κλαδικών εθελοντικών Συμφωνιών, Διασφάλιση της απαγόρευσης της ανάμειξης επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων με άλλα επικίνδυνα ή μη επικίνδυνα απόβλητα/ υλικά, Δημιουργία των απαραίτητων υποδομών διαχείρισης επικινδύνων αποβλήτων, με πρωτοβουλία και (με δεδομένο ότι η εναπόθεση της επίλυσης του προβλήματος με ιδιωτική πρωτοβουλία έχει απoτύχει) σχεδιασμό από την πολιτεία και σε εφαρμογή της αρχής «o ρυπαίνων πληρώνει». Γενικότερα να διασφαλιστεί ότι η χρησιμοποίηση των αποβλήτων ως πόρων κατά την παραγωγική διαδικασία θα γίνεται με ασφάλεια. Επικίνδυνα απόβλητα υγειονομικών μονάδων (ΕΑΥΜ) Διασφάλιση της χωριστής συλλογής των επιμέρους κατηγοριών Αποβλήτων Υγειονομικών Μονάδων (ΑΥΜ) και της σύννομης διαχείρισής τους, εντός ή εκτός ΥΜ. Επανεξέταση και αντιμετώπιση του υφιστάμενου συγκεντρωτισμού της χωροθέτησης των υποδομών διαχείρισης των ΕΑΥΜ και ειδικότερα των εγκαταστάσεων αποτέφρωσης. Επικίνδυνα απόβλητα εγκαταστάσεων κοινής ωφέλειας, εξυπηρέτησης κοινού κλπ. (ΟΚΩ) Προώθηση της βέλτιστης οικονομικά και περιβαλλοντικά μεθόδου διαχείρισης και μεγιστοποίηση της απόδοσης με ευθύνη των φορέων των εγκαταστάσεων Επικίνδυνα απόβλητα που εντάσσονται στην εναλλακτική διαχείριση Ενίσχυση της συλλογής, της ανάκτησης ανακύκλωσης, γεωγραφική επέκταση, Ποιοτική αναβάθμιση της ανακύκλωσης Καταπολέμηση εισφοροδιαφυγής, Ένταξη νέων ρευμάτων στην εναλλακτική διαχείριση, Ηλεκτρονική καταγραφή των διαχειριστών / παραγωγών / άλλων προϊόντων, Ενημέρωση ευαισθητοποίηση κοινού / φορέων, Ανάπτυξη αγορών ανακτώμενων υλικών, Συμμετοχή της Κοινωνίας των Πολιτών. Απόβλητα που περιέχουν αμίαντο Μείωση των διασυνοριακών μεταφορών αποβλήτων αμιάντου και κατά προτεραιότητα διάθεσή τους εντός της χώρας. Μικρές ποσότητες επικινδύνων αποβλήτων (ΜΠΕΑ) Χωριστή συλλογή των ΜΠΕΑ από το ρεύμα των ΑΣΑ και περαιτέρω κατάλληλη διαχείρισή τους. 1.3.2 Διαχείριση αποβλήτων Το υφιστάμενο δίκτυο συλλογής και μεταφοράς επικινδύνων αποβλήτων (της τάξης των 30 επιχειρήσεων) καλύπτει τις ανάγκες της χώρας, τόσο για τη μεταφορά σε εγκαταστάσεις του εσωτερικού, όσο και για τη διασυνοριακή μεταφορά. Το υφιστάμενο δίκτυο διάθεσης περιλαμβάνει δύο ιδιωτικούς Χώρους Υγειονομικής Ταφής Επικινδύνων Αποβλήτων (ΧΥΤΕΑ), τον Χώρο Διάθεσης Βιομηχανικών Αποβλήτων (ΧΔΒΑ) της ΔΕΗ ΑΕ στην Καρδιά Πτολεμαΐδας και της ΑΛΟΥΜΙΝΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Α.Ε. στη Βοιωτία. Όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, για τους σκοπούς της παρούσας έκθεσης θα χρησιμοποιηθούν τα πλέον πρόσφατα επικυρωμένα στοιχεία της χώρας σχετικά με τα επικίνδυνα απόβλητα και τα οποία αφορούν στο έτος 2014. Στον ακόλουθο πίνακα παρουσιάζονται τα ποσοτικά στοιχεία του 2014 για την παραγωγή και διαχείριση των επικινδύνων αποβλήτων έχουν ληφθεί από το Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Επικινδύνων Αποβλήτων. 462 463

Πίνακας 6.1.5 Υφιστάμενη παραγωγή επικινδύνων αποβλήτων (έτη 2011-2014) (Πηγή: ΕΣΔΕΑ) Κατηγορία αποβλήτων Συντομογραφία 2011 2012 2013 2014 Επίσης στοιχεία έχουν ληφθεί και από τις Ετήσιες Εκθέσεις Παραγωγού Αποβλήτων (ΕΕΠΑ) και αφορούν στις ποσότητες που έχουν διαχειριστεί εκτός των εγκαταστάσεων των υπόχρεων παραγωγών (Πίνακας 2 της Ετήσιας Έκθεσης Παραγωγού Αποβλήτων) και όχι τις ποσότητες που έχουν διαχειριστεί εντός της Εγκατάστασης (Πίνακας 1 της ΕΕΠΑ) και τις προσωρινά αποθηκευμένες ποσότητες (Πίνακας 3 της ΕΕΠΑ). Στον ακόλουθο πίνακα παρουσιάζονται οι ποσότητες των επικινδύνων αποβλήτων για τα έτη 2011-2014. Σε ότι σχετίζεται με τις εργασίες διαχείρισης των εν λόγω αποβλήτων, στους πίνακες 6.1.6 και 6.1.7 παρουσιάζονται οι ποσότητες των αποβλήτων όπως έχουν ταξινομηθεί με βάση τις εργασίες Διάθεσης (Εργασίες D) και τις Εργασίες Ανάκτησης (Εργασίες R) στις οποίες έχουν υποβληθεί (tn) Ι - ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ Ε.Α. ΚΑΙ Ε.Α. ΛΟΙΠΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΒΙΟΛΠ 272.427 231.296 222.902 218.789 Πίνακας 6.1.6 Ποσότητες επικινδύνων αποβλήτων ανά Κεφάλαιο του ΕΚΑ (Πηγή: ΥΠΕΝ) Βιομηχανικά Ε.Α. (μη συμπεριλαμβανομένων αποβλήτων που εντάσσονται στις κατωτέρω αναφερόμενες κατηγορίες αποβλήτων) ΒΙΟΜ 136.236 112.885 107.066 104.342 01 Κεφάλαιο ΕΚΑ Απόβλητα από αναζήτηση, εξόρυξη, εργασίες λατομείου και φυσική και χημική επεξεργασία ορυκτών Ποσότητα ΕΑ (tn) Ποσοστό 7.613,53 6,579% Ε.Α. εγκαταστάσεων κοινής ωφέλειας, εξυπηρέτησης κοινού κ.λπ. ΟΚΩ 16.400 13.590 12.888 12.560 Ε.Α. υγειονομικών μονάδων ΑΥΜ 16.299 16.500 16.650 16.800 Απόβλητα έλαια ΑΕ 55.560 40.050 37.113 35.244 02 03 Απόβλητα από γεωργία, κηπευτική, υδατοκαλλιέργεια, δασοκομία, θήρα και αλιεία, προετοιμασία και επεξεργασία τροφίμων Απόβλητα από την κατεργασία ξύλου και την παραγωγή ταμπλάδων και επίπλων, καθώς και πολτοί, χαρτιού και χαρτονιού - - - - 04 Απόβλητα από τις βιομηχανίες δέρματος, γούνας και υφαντουργίας - - 05 Απόβλητα από τη διύλιση πετρελαίου, τον καθαρισμό φυσικού αερίου και την πυρολυτική επεξεργασία άνθρακα 990,57 0,856% 06 Απόβλητα από ανόργανες χημικές διεργασίες 15,04 0,013% Απόβλητα συσσωρευτών οχημάτων και βιομηχανίας Ε.Α. απορρύπανσης οχημάτων τέλους κύκλου ζωής ΑΣΟΒ 46.900 47.150 47.950 48.600 ΟΤΚΖ 1.032 1.121 1.235 1.243 07 Απόβλητα από οργανικές χημικές διεργασίες 14,28 0,012% 08 Απόβλητα από την παραγωγή, διαμόρφωση, προμήθεια και χρήση (ΠΔΠΧ) επιστρώσεων (χρώματα, βερνίκια, και σμάλτο υάλου), στεγανωτικών και μελανών εκτύπωσης 10.274,70 8,879% 09 Απόβλητα από τη φωτογραφική βιομηχανία 0,03 0,00003% 10 Απόβλητα από θερμικές επεξεργασίες 16.364,38 14,141% ΙΙ - Ε.Α. ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΜΠΕΑ 6.500 6.512 6.527 6.539 11 12 Απόβλητα από τη χημική επιφανειακή επεξεργασία και την επικάλυψη μετάλλων και άλλων υλικών υδρομεταλλουργία μη σιδηρούχων μετάλλων Απόβλητα από τη μορφοποίηση και τη φυσική και μηχανική επιφανειακή επεξεργασία μετάλλων και πλαστικών 4.828,66 4,173% 3.438,79 2,972% Επικίνδυνα Απόβλητα Ηλεκτρικού και Ηλεκτρονικού Εξοπλισμού ΑΗΗΕ 1.137 1.183 1.132 1.139 13 Απόβλητα ελαίων και απόβλητα υγρών καυσίμων (εκτός βρώσιμων ελαίων 05 και 12) 35.042,03 30,282% Απόβλητα φορητών ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών ΦΗΣ&Σ 1.110 1.000 960 960 14 Απόβλητα από οργανικούς διαλύτες, ψυκτικές ουσίες και προωθητικά (εκτός 07 και 08) 34,95 0,030% 15 Απόβλητα από συσκευασίες απορροφητικά υλικά, υφάσματα σκουπίσματος, υλικά φίλτρων και προστατευτικός ρουχισμός μη προδιαγραφόμενα άλλως 5.796,96 5,010% Λοιπές ΜΠΕΑ ΛΟΙΠΑ 4.253 4.329 4.435 4.440 16 Απόβλητα μη προδιαγραφόμενα άλλως στον κατάλογο 20.374,08 17,607% 17 Απόβλητα από κατασκευές και κατεδαφίσεις (περιλαμβάνεται χώμα εκσκαφής από μολυσμένες τοποθεσίες) 4.746,73 4,102% ΙΙΙ - Ε.Α. ΕΚΣΚΑΦΩΝ, ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΕΩΝ (*) ΑΕΚΚ 598 820 890 721 18 Απόβλητα από την υγειονομική περίθαλψη ανθρώπων ή ζώων ή/και από σχετικές έρευνες (εξαιρούνται απόβλητα κουζίνας και εστιατορίων που δεν προκύπτουν άμεσα από το σύστημα υγείας) 136,74 0,118% Απόβλητα που περιέχουν αμίαντο ΑΜΙΑΝΤ 598 820 890 721 19 Απόβλητα από τις εγκαταστάσεις επεξεργασίας αποβλήτων, εγκαταστάσεις επεξεργασίας υγρών αποβλήτων εκτός σημείου παραγωγής και προετοιμασίας ύδατος προοριζόμενου για κατανάλωση από τον άνθρωπο και ύδατος για βιομηχανική χρήση 5.352,64 4,626% 20 Αστικά απόβλητα (οικιακά απόβλητα και παρόμοια απόβλητα από εμπορικές δραστηριότητες, βιομηχανίες και ιδρύματα), συμπεριλαμβανόμενων των χωριστά συλλεγμένων μερών 694,73 0,600% Σύνολο 115.718,85 100% 464 465

Πίνακας 6.1.7 Ποσότητες επικινδύνων αποβλήτων που οδηγήθηκαν προς διάθεση (Εργασίες D) (Πηγή: ΥΠΕΝ) Πίνακας 6.1.8 Ποσότητες επικινδύνων αποβλήτων που οδηγήθηκαν προς ανάκτηση (Εργασίες R) (Πηγή: ΥΠΕΝ) Εργασία Διάθεσης Ποσότητα (tn) Ποσοστό Εργασία Ανάκτησης Ποσότητα (tn) Ποσοστό D1 Εναπόθεση εντός ή επί του εδάφους (π.χ. χώρος υγειονομικής ταφής, κλπ.) 38,33 0,033% R1 Χρήση κυρίως ως καύσιμο ή ως άλλο μέσο παραγωγής ενέργειας 21,84 0,019% D2 Επεξεργασία σε χερσαίο χώρο (π.χ. βιοαποδόμηση υγρών αποβλήτων ή απόρριψη ιλύος στο έδαφος κλπ.) - - R2 Ανάκτηση/ αποκατάσταση διαλυτών 313,99 0,271% D3 D4 Έγχυση σε βάθος (π.χ. έγχυση αντλήσιμων αποβλήτων σε φρέατα, σε θόλους άλατος, ή σε φυσικά γεωλογικά ρήγματα κλπ.) Τελμάτωση (π.χ. έκχυση υγρών αποβλήτων ή ιλύων σε φρέατα, μικρές λίμνες ή λεκάνες κλπ.) - - 55,40 0,048% R3 Ανακύκλωση/ανάκτηση οργανικών ουσιών που δεν χρησιμοποιούνται ως διαλύτες (συμπεριλαμβανομένης της κομποστοποίησης και άλλων διαδικασιών βιολογικού μετασχηματισμού) 122,11 0,106% D5 Ειδικά διευθετημένοι χώροι υγειονομικής ταφής (π.χ. τοποθέτηση σε χωριστές στεγανές κυψελοειδείς κατασκευές, επικαλυμμένες και στεγανοποιημένες τόσο μεταξύ τους όσο και σε σχέση με το περιβάλλον κλπ.) 16.043,63 13,864% D6 Απόρριψη σε υδάτινο σώμα εκτός από θάλασσα/ωκεανό - - R4 Ανακύκλωση/ανάκτηση μετάλλων και μεταλλικών ενώσεων 14.867,51 12,848% R5 Ανακύκλωση/ανάκτηση άλλων ανόργανων υλικών 3.953,25 3,416% D7 Απόρριψη σε θάλασσα/ωκεανό συμπεριλαμβανομένης της ταφής στο θαλάσσιο βυθό - - R6 Αναγέννηση οξέων ή βάσεων 2,85 0,002% D8 Βιολογική επεξεργασία που δεν προσδιορίζεται σε άλλο σημείο του παρόντος Παραρτήματος, από την οποία προκύπτουν τελικές ενώσεις ή μίγματα που διατίθενται με κάποια από τις εργασίες D1 ως D12 387,90 0,335% R7 Ανάκτηση προϊόντων που χρησιμεύουν για τη δέσμευση των ρύπων - - D9 Φυσικοχημική επεξεργασία που δεν προσδιορίζεται σε άλλο σημείο του παρόντος Παραρτήματος, από την οποία προκύπτουν ενώσεις ή μίγματα που διατίθενται με κάποια από τις εργασίες D1 ως D12 (π.χ. εξάτμιση, ξήρανση, αποτέφρωση κλπ.) 2.889,10 2,497% R8 Ανάκτηση προϊόντων από καταλύτες - - D10 Αποτέφρωση στην ξηρά 454,73 0,393% R9 Αναδιύλιση πετρελαίου ή άλλες επαναχρησιμοποιήσεις πετρελαίου 11.725,07 10,132% D11 Αποτέφρωση στη θάλασσα - - R10 Επεξεργασία σε χερσαίο χώρο από την οποία προκύπτει όφελος για τη γεωργία ή οικολογικές βελτιώσεις - - D12 Μόνιμη αποθήκευση (π.χ. τοποθέτηση κιβωτίων σε ορυχείο κλπ.) 2.095,28 1,811% D13 D14 D15 Ανάδευση ή ανάμιξη πριν από την υποβολή σε κάποια από τις εργασίες D1 ως D12 Ανασυσκευασία πριν από την υποβολή σε κάποια από τις εργασίες D1 ως D13 Αποθήκευση εν αναμονή υποβολής σε μια από τις εργασίες D1 ως D14 (εκτός από προσωρινή αποθήκευση, εν αναμονή συλλογής, στον τόπο παραγωγής των αποβλήτων) 0,57 0,0005% - - 16.696,66 14,429 R11 Χρήση αποβλήτων που προκύπτουν από τις εργασίες R1 ως R10 - - R12 R13 Ανταλλαγή αποβλήτων για να υποβληθούν σε κάποια από τις εργασίες R1 ως R11 Αποθήκευση αποβλήτων εν αναμονή υποβολής σε κάποια από τις εργασίες R1 ως R12 (εκτός από προσωρινή αποθήκευση, εν αναμονή συλλογής, στον τόπο παραγωγής των αποβλήτων) 37.531,59 32,433% 8.519,05 7,362% Σύνολο 38.661,59 33,41% Σύνολο 77.057,26 66,59% 466 467

1.4 Ρεύματα αποβλήτων εναλλακτικής διαχείρισης 1.4.1 Συσκευασίες και απόβλητα συσκευασιών 1.4.1.1 Δομή διαχείρισης αποβλήτων Για τη διαχείριση των συσκευασιών και των αποβλήτων συσκευασίας και για την πρόληψη ή τη μείωση των επιπτώσεών τους στο περιβάλλον εκδόθηκε η οδηγία 94/62/ΕΚ. Η ενσωμάτωσή της στο εθνικό δίκαιο έγινε με το νόμο 2939/2001, ο οποίος καθορίζει τις γενικές αρχές της εναλλακτικής διαχείρισης αποβλήτων συσκευασίας, τις υποχρεώσεις των διαχειριστών συσκευασίας, τους όρους και τις προϋποθέσεις για την εναλλακτική διαχείριση της συσκευασίας και των αποβλήτων συσκευασίας, τους όρους έγκρισης και λειτουργίας των συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης συσκευασιών καθώς τους αρχικούς στόχους ανάκτησης και ανακύκλωσης των αποβλήτων συσκευασίας σε εθνικό επίπεδο. Με την ΚΥΑ 9268/469/2007, προς συμμόρφωση με τις απαιτήσεις της Οδηγίας 2004/12/ΕΚ, παρέχονται κριτήρια για την αποσαφήνιση του όρου «συσκευασία», παρέχεται κατάλογος παραδειγμάτων για το τι είναι ή τι δεν πρέπει να θεωρηθεί ως συσκευασία και τίθενται νέοι υψηλότεροι ποσοτικοί στόχοι για την ανάκτηση / ανακύκλωση των αποβλήτων συσκευασίας, οι οποίοι ισχύουν από το τέλος του 2011 και εντεύθεν ως ακολούθως: Το ποσοστό των αποβλήτων συσκευασίας που θα ανακτάται (ανακύκλωση, άλλη ανάκτηση υλικών, ανάκτηση ενέργειας) θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 60% κατά βάρος του συνόλου των αποβλήτων, Το ποσοστό των αποβλήτων συσκευασίας που θα ανακυκλώνεται θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 55% του συνόλου των αποβλήτων, Οι ελάχιστοι στόχοι ανακύκλωσης ανά υλικό κατά βάρος είναι οι ακόλουθοι: - 60 % κατά βάρος, για το γυαλί, το χαρτί και το χαρτόνι, - 50 % κατά βάρος, για τα μέταλλα, - 22,5 % κατά βάρος, για τα πλαστικά, - 15 % κατά βάρος, για το ξύλο. Μέχρι σήμερα έχουν εγκριθεί 3 συλλογικά και 1 ατομικό σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης για τις συσκευασίες και τα απόβλητα συσκευασίας. Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών «Σ.Σ.Ε.Δ.- ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ» της ΕΕΑΑ ΑΕ Με την υπ αριθμό 106453/2003 (ΦΕΚ 391 Β') Υπουργική Απόφαση εγκρίθηκε το Σύστημα Συλλογικής Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών ΣΣΕΔ-ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ όπως αυτή τροποποιήθηκε από την ΥΑ 118019/09, (634/Β/6.4.09). Στο μετοχικό κεφάλαιο του συστήματος συμμετέχουν με ποσοστό 65% οι Υπόχρεοι Διαχειριστές (μέσω της εταιρείας «ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑΣ ΑΕ ΣΥΜΜΕΤΟΧΩΝ») και με 35% οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης (μέσω της ΚΕΔΚΕ). Σήμερα, με το σύστημα συνεργάζονται 1.893 υπόχρεες εταιρείες. Ποσοστό μεγαλύτερο του 60% των εισφορών προέρχονται από τον κλάδο τροφίμων και ποτών και αναψυκτικών. Το σύστημα είναι πανελλαδικής εμβέλειας και το πεδίο εφαρμογής του αφορά τα απόβλητα μη επικίνδυνων συσκευασιών. Η κύρια δράση του αφορά στην ανάπτυξη των μπλε κάδων στους οποίους εναποτίθενται τα απόβλητα συσκευασίας. Επιπλέον, το σύστημα απογράφει και επιδοτεί τα συλλεγόμενα βιομηχανικά εμπορικά απόβλητα συσκευασίας (ΒΕΑΣ) και υλοποιεί ειδικές δράσεις. Σημειώνεται ότι στους μπλε κάδους ανακυκλώνεται και το έντυπο χαρτί, χωρίς να υπάρχει σχετική νομική υποχρέωση για το Σύστημα. Για την ανακύκλωση των αποβλήτων συσκευασιών έχει αναπτύξει τέσσερις κατηγορίες δράσεων: Χρηματοδότηση και ανάπτυξη του δικτύου των μπλε κάδων σε συνεργασία με τους ΟΤΑ, για την ανακύκλωση των αποβλήτων συσκευασίας που προέρχονται από τα δημοτικά απόβλητα, Παροχή οικονομικών κινήτρων σε επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στη συλλογή αποβλήτων συσκευασίας που προέρχονται από τα Βιομηχανικά και Εμπορικά Απόβλητα Συσκευασίας (ΒΕΑΣ), με σκοπό την ανακύκλωση/αξιοποίηση τους, Ειδικές Δράσεις που στοχεύουν στη συλλογή και ανακύκλωση αποβλήτων συσκευασίας από μεγάλους παραγωγούς και γενικώς σημεία και περιοχές επαγγελματικών δραστηριοτήτων π.χ. ξενοδοχεία, πλαζ, εστιατόρια κλπ., με έμφαση στις πλαστικές και γυάλινες συσκευασίες. Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών Ορυκτελαίων «Κέντρο Εναλλακτικής Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Α.Ε. -ΚΕΠΕΔ ΑΕ» Το ΚΕΠΕΔ ΑΕ εγκρίθηκε με την υπ αριθμό 105857/2003 ( ΦΕΚ 391 Β' ) Υπουργική Απόφαση και δραστηριοποιείται στην εναλλακτική διαχείριση συσκευασιών ορυκτελαίων σε πανελλαδικό επίπεδο. Με το ΚΕΠΕΔ είχαν συμβληθεί μέχρι το τέλος του 2010 170 υπόχρεες εταιρείες, που αντιπροσωπεύουν ποσοστό περίπου 95% της αγοράς λιπαντικών. Το Σύστημα δραστηριοποιείται σε περισσότερους από 40 νομούς της χώρας και συνεργάζεται με περίπου 1.100 σημεία παραγωγής πανελλαδικά. Συλλογικό Σύστημα Ανταποδοτικής Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών «ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ» Η ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ εγκρίθηκε με την υπ αριθμό 193471/2008 (ΦΕΚ 2711 Β ) Υπουργική Απόφαση. Ξεκίνησε τη λειτουργία της το 2009 και δραστηριοποιείται συμπληρωματικά στην εναλλακτική διαχείριση των συσκευασιών σε πανελλαδικό επίπεδο. Στόχος του συστήματος είναι η δημιουργία συστήματος ανταποδοτικής ανακύκλωσης με τη χρήση μηχανημάτων αντίστροφης πώλησης συσκευασιών (Κέντρα Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης), για την ανακύκλωση των πλαστικών, μεταλλικών, γυάλινων συσκευασιών και χαρτιού-χαρτονιού, προσφέροντας ανταποδοτικό κίνητρο στους καταναλωτές, το οποίο μπορούν να χρησιμοποιήσουν σε συμβεβλημένα καταστήματα ή να το προσφέρουν υπέρ ενός κοινωφελούς σκοπού. Επιπλέον το σύστημα απογράφει τα συλλεγόμενα εμπορικά βιομηχανικά απόβλητα συσκευασίας (ΒΕΑΣ) και υλοποιεί ειδικές δράσεις. Η ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ είχε εγκαταστήσει μέχρι το τέλος του 2010, 86 τέτοια κέντρα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας όπου συλλέγονται τα απόβλητα συσκευασιών. Ο ΕΟΑΝ με την υπ αριθμ. 380/12-4-2012 Απόφασή του έχει ανακαλέσει την έγκριση Συλλογικού Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης της «ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ Α.Ε.». Με την υπ αριθ. 2480/2014 απόφαση του Συμβούλιου Της Επικρατείας, έγινε δεκτή η αίτηση της «ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ Α.Ε.», ακυρώνεται η απόφαση του Δ.Σ. του Ελληνικού Οργανισμού Ανακύκλωσης (Α.Π. 2112/29.11.2013) κατά το μέρος με το οποίο ανακλήθηκε εκ νέου η 193471/31-12- 2008 απόφαση του Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ. και αναπέμπει τη υπόθεση στη Διοίκηση σύμφωνα με το αιτιολογικό. Ατομικό σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης συσκευασιών ιδιωτικής ετικέτας της Α.Β. Βασιλόπουλος Α.Ε. Το ατομικό σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης συσκευασιών της Ιδιωτικής Ετικέτας και Εισαγωγής Προϊόντων «ΑΒ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ» εγκρίθηκε με την υπ αριθμό 106156/2004 ( ΦΕΚ 1108 Β) Υπουργική Απόφαση. Το σύστημα τοποθετεί σε καταστήματα της εταιρείας Μηχανήματα Αντίστροφης Πώλησης (Κέντρα Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης), στα οποία ο καταναλωτής επιστρέφει μεταλλικές, πλαστικές, γυάλινες και χάρτινες συσκευασίες για ανακύκλωση και παίρνει ένα εγγυοδοτικό αντίτιμο ή προσφέρει το εγγυοδοτικό αντίτιμο υπέρ ενός κοινωνικού σκοπού. Πίνακας 6.1.9 Ποσότητες επικινδύνων αποβλήτων που οδηγήθηκαν προς ανάκτηση (Εργασίες R) (Πηγή: ΥΠΕΝ) Υλικό 2014 2015 2016 Γυαλί 98.000 88.800 90.500 Πλαστικό 184.400 183.800 186.600 Χαρτί & Χαρτόνι 330.700 326.100 334.300 Μέταλλα 1.4.1.2 Παραγωγή αποβλήτων Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του ΕΟΑΝ για το έτος 2016 οι παραγόμενες ποσότητες αποβλήτων συσκευασιών παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα: Πρέπει να σημειωθεί ότι η συνολική παραγόμενη ποσότητα αποβλήτων συσκευασίας στην Ελλάδα βασίστηκε σε μελέτη που εκπονήθηκε για λογαριασμό του ΥΠΕΝ (τότε ΥΠΕΧΩΔΕ, 2006), σε εκτιμήσεις της αγοράς και σε επαναλαμβανόμενες μετρήσεις του ΣΣΕΔ της ΕΕΑΑ σε αντιπροσωπευτικό δείγμα συμβεβλημένων παραγωγών. Επιπλέον, ο ΕΟΑΝ είναι σε διαδικασία εκπόνησης ολοκληρωμένης μελέτης σύστασης των Αστικών Στερεών Αποβλήτων σε απόβλητα συσκευασίας, προκειμένου να επικαιροποιήσει τα δεδομένα για τη συνολική παραγωγή αποβλήτων συσκευασίας. Αλουμίνιο 19.200 20.900 21.700 Χάλυβας 69.600 66.900 62.900 Σύνολο 88.800 87.800 84.600 Ξύλο 45.600 50.200 50.800 Άλλα 5.400 5.300 5.500 Σύνολο 747.900 742.000 752.300 468 469

1.4.1.3 Συλλογή αποβλήτων Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών «Σ.Σ.Ε.Δ.- ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ» της ΕΕΑΑ Α.Ε Η μεθοδολογία συλλογής των αποβλήτων συσκευασίας, έγκειται στην εναπόθεση από τους πολίτες σε μπλε κάδους με ειδική σήμανση, των χρησιμοποιημένων συσκευασιών που συμμετέχουν στο σύστημα, όπως π.χ κουτάκια από μπίρα ή αναψυκτικά, γυάλινα και πλαστικά μπουκάλια από νερό, αναψυκτικά, τρόφιμα, ή απορρυπαντικά, λευκοσιδηρές συσκευασίες από γάλα ή κονσέρβες, χάρτινες συσκευασίες υγρών προϊόντων και χαρτοκιβώτια. Οι μπλε κάδοι τοποθετούνται σε διάφορα επιλεγμένα σημεία των δήμων υπ ευθύνη των ΟΤΑ. Για το 2016 ο αριθμός των μπλε κάδων που υπάρχουν τοποθετημένοι σε ΟΤΑ της χώρας ανέρχεται σε ~157.000 εξυπηρετώντας το 94% του συνολικού πληθυσμού (Πηγή: Ετήσια έκθεση Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίησης Ανακύκλωσης, 2016). Η εξέλιξη του δικτύου των μπλε κάδων και της πληθυσμιακής κάλυψης παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα. Το ΣΣEΔ-ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ διανέμει στους δημότες των περιοχών, όπου εφαρμόζεται το πρόγραμμα ανακύκλωσης, μια ειδική επαναχρησιμοποιήσιμη τσάντα 35 λίτρων, που συνοδεύεται από το κατάλληλο ενημερωτικό υλικό. Οι συμμετέχοντες στο πρόγραμμα κάτοικοι οφείλουν να αποθηκεύουν στη συγκεκριμένη τσάντα όλες τις χρησιμοποιημένες συσκευασίες άδειες και καθαρές. Η συλλογή μεταφορά γίνεται με Ευθύνη των ΟΤΑ, με απορριμματοφόρα οχήματα που τους παρέχει με δωρεά το ΣΣΕΔ. Οι συλλεγόμενες συσκευασίες μεταφέρονται στα Κέντρα Διαλογής και Ανάκτησης Υλικών (ΚΔΑΥ), όπου τα ανακυκλώσιμα υλικά διαχωρίζονται και προωθούνται προς ανακύκλωση. Για τη διαλογή των συσκευασιών λειτουργούν 32 ΚΔΑΥ σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Μέχρι σήμερα το σύστημα συνεργάζεται με το 91% των ΟΤΑ και παρέχει τη δυνατότητα ανακύκλωσης των αποβλήτων συσκευασίας στο 94% περίπου του μόνιμου πληθυσμού της χώρας. H ΕΕΑΑ έχει καθιερώσει από το 2013 ένα χωριστό ρεύμα ανακύκλωσης για το γυαλί με στόχο να εξυπηρετήσει τις ανάγκες επιχειρήσεων όπως ξενοδοχεία, εταιρείες catering, αίθουσες και μπαρ, εστιατόρια, καφετέριες κ.ά. Το βασικό μέσο για τη χωριστή συλλογή του γυαλιού είναι ο Μπλε Κώδωνας. Το 2016 η ΕΕΑΑ κατάφερε να διευρύνει σημαντικά το ρεύμα αυτό και να απευθυνθεί σε πολυάριθμες τοπικές επιχειρήσεις τοποθετώντας Μπλε Κώδωνες σε κοινόχρηστους χώρους με τη συνεργασία των Δήμων. Πάνω από 7.200 μπλε κώδωνες έχουν τοποθετηθεί συνολικά σε ιδιωτικό και σε δημόσιο χώρο με τη συνεργασία 213 ΟΤΑ για την εξυπηρέτηση 16.024 επιχειρήσεων. Τα αποτελέσματα της ανακύκλωσης των γυάλινων συσκευασιών από τους μπλε κώδωνες σημείωσαν σημαντική αύξηση 43% σε σχέση με το 2015. Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών Ορυκτελαίων «Κέντρο Εναλλακτικής Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Α.Ε. -ΚΕΠΕΔ ΑΕ» Η συλλογή - μεταφορά των αποβλήτων συσκευασίας λιπαντικών γίνεται μέσω συνεργαζόμενων με το ΣΣΕΔ συλλογέων -μεταφορέων, οι οποίοι στη συνέχεια τα προωθούν σε μονάδες ανάκτησης αποβλήτων συσκευασίας. Σε ότι αφορά στα μεταλλικά απόβλητα συσκευασίας λιπαντικών το δίκτυο συλλογής είναι πανελλαδικής εμβέλειας, ενώ για τα λοιπά υλικά (πλαστικά, χαρτί, ξύλο) είναι πιο περιορισμένης έκτασης. Συλλογικό Σύστημα Ανταποδοτικής Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών «ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ» Η συλλογή των αποβλήτων συσκευασιών του ΣΣΕΔ της ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ πραγματοποιείται μέσω των κέντρων αντίστροφης πώλησης συσκευασιών (Κέντρα Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης), για την ανακύκλωση των πλαστικών, μεταλλικών, γυάλινων συσκευασιών και χαρτιού - χαρτονιού. Το 2016 λειτούργησαν 54 τέτοια Κέντρα Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης, 39 εξ αυτών σε δημοτικούς χώρους και 15 σε χώρους σούπερ μάρκετ. Ατομικό σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης συσκευασιών ιδιωτικής ετικέτας της Α.Β. Βασιλόπουλος Α.Ε. Το Ατομικό Σύστημα της Α.Β. Βασιλόπουλος Α.Ε. τοποθετεί σε καταστήματα της εταιρείας Μηχανήματα Αντίστροφης Πώλησης (Κέντρα Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης), στα οποία ο καταναλωτής επιστρέφει επαναχρησιμοποιούμενες γυάλινες συσκευασίες πολλαπλής χρήσης, καθώς και μεταλλικές, πλαστικές, γυάλινες και χάρτινες συσκευασίες για ανακύκλωση. Γενικά στοιχεία Χωριστής Συλλογής αποβλήτων συσκευασίας Οι βασικές μέθοδοι χωριστής συλλογής των αποβλήτων συσκευασίας περιλαμβάνουν τις ακόλουθες: Ως επί το πλείστον, η συλλογή και μεταφορά των οικιακών αποβλήτων συσκευασίας γίνεται μέσω του δικτύου των «μπλε κάδων». Οι πολίτες μπορούν να απορρίπτουν όλα τα απόβλητα συσκευασίας, ανεξαρτήτως υλικού, στους μπλε κάδους χωρίς περαιτέρω διαλογή και στη συνέχεια ειδικά απορριμματοφόρα οχήματα μεταφέρουν τα απόβλητα συσκευασίας σε Κέντρα Διαλογής Ανακυκλώσιμων Υλικών (ΚΔΑΥ), όπου γίνεται η διαλογή και η ανάκτησή τους ανά υλικό (χαρτί / χαρτόνι, χάρτινες συσκευασίες υγρών, πλαστικές συσκευασίες διαφόρων τύπων, γυάλινες συσκευασίες, αλουμίνιο, λευκοσίδηρο). Κατόπιν προωθούνται σε εμπόρους / αξιοποιητές προς ανακύκλωση / ανάκτηση, Σε πολύ μικρότερη κλίμακα γίνεται συλλογή των οικιακών αποβλήτων συσκευασίας μέσω των Κέντρων Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης (ΚΑΑ), τα οποία αναφέρονται ανωτέρω, στα Συστήματα που ακολουθούν την εν λόγω πρακτική. Εκεί οι πολίτες μπορούν να απορρίπτουν χωριστά τα απόβλητα συσκευασίας από χαρτί, γυαλί, μέταλλο ή πλαστικό, λαμβάνοντας και ένα μικρό αντίτιμο ανά τεμάχιο. Στη συνέχεια, τα διαχωρισμένα κατ αυτόν τον τρόπο απόβλητα συλλέγονται, γίνεται έλεγχος και διαλογή, όπου απαιτείται, και κατόπιν προωθούνται και πάλι μέσω εμπόρων / αξιοποιητών προς ανακύκλωση / ανάκτηση, Επιπλέον, εφαρμόζονται ειδικές δράσεις χωριστής συλλογής των αποβλήτων συσκευασίας από γυαλί, με την τοποθέτηση «μπλε κωδώνων» σε κοινόχρηστους χώρους, με έμφαση σε περιοχές όπου υπάρχουν καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος (καταστήματα εστίασης και διασκέδασης, ξενοδοχειακές επιχειρήσεις, μεγάλα εμπορικά κέντρα, εταιρείες τροφοδοσίας, οργανωμένες ακτές, κλπ), λόγω των αυξημένων ποσοτήτων αποβλήτων γυάλινης συσκευασίας που παράγονται στα σημεία αυτά. 1.4.1.4 Διαχείριση αποβλήτων Τα στοιχεία που αφορούν στη διαχείριση των αποβλήτων για το έτος 2016 παρουσιάζονται αναλυτικά στον ακόλουθο πίνακα. Στον ίδιο πίνακα παρουσιάζεται και η επίδοση της χώρας σε σχέση με τους στόχους ανακύκλωσης και ανάκτησης. Πίνακας 6.1.10 Εξέλιξη δικτύου μπλε κάδων και πληθυσμιακής κάλυψης (Πηγή: ΕΕΑΑ) Έτος 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Εξυπηρετούμενος πληθυσμός (Σωρευτικά σύνολα, εκατ.) 8,1 8,9 9,4 9,4 9,9 10,1 Ποσοστό πληθυσμιακής κάλυψης % 79% 82% 87% 87% 92% 94% ΚΔΑΥ (Σωρευτικά σύνολα) 27 28 29 30 32 32 Παραδοθέντες κάδοι (Σωρευτικά σύνολα, χιλ.) 126 138 153 164 187 206 470 471

Πίνακας 6.1.11 Διαχείριση αποβλήτων συσκευασιών. Ποσοτικά στοιχεία έτους 2016 (Πηγή: ΕΟΑΝ) Υλικό 2016 Ανακύκλωση υλικών Άλλες μορφές Ανακύκλωσης % Ανακύκλωση Σύνολο Ανάκτηση % Ανάκτηση ανάκτησης & ενέργειας Στόχος Επίδοση αποτέφρωσης Στόχος Επίδοση Γυαλί 90.500 33.360 0 60 36,9 0 33.360 - - Πλαστικό 186.600 71.220 0 22,5 38,2 3.840 75.060 - - Χαρτί & Χαρτόνι Μέταλλα 334.300 329.430 0 60 98,5 2.560 331.990 - - Αλουμίνιο 21.700 7.480 0 50 61,7 0 7.480 - Χάλυβας 62.900 44.680 0 - - - 44.680 - Σύνολο 84.600 52.160 0 - - - 52.160 - Ξύλο 50.800 1.910 9.230 15 21,9 2.000 13.140 - - Άλλα 5.500 0 0 - - 0 0 - - Σύνολο 752.300 488.080 9.230 55 66,1 8.400 505.710 60 67,2 Από τα στοιχεία του Πίνακα 6.1.11 προκύπτει ότι για όλα τα επιμέρους υλικά επιτυγχάνονται οι στόχοι ανακύκλωσης και ανάκτησης εκτός από τις γυάλινες συσκευασίες. Αυτό μάλιστα σύμφωνα με την έκθεση του ΕΟΑΝ, 2016 αποτελεί το μεγαλύτερο πρόβλημα στην ανακύκλωση των συσκευασιών. Για το λόγο αυτό δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στη χωριστή συλλογή αποβλήτων γυάλινης συσκευασίας, χωρίς μέχρι στιγμής όμως να έχει αποδώσει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. 1.4.2 Απόβλητα ηλεκτρικού & ηλεκτρονικού εξοπλισμού 1.4.2.1 Δομή διαχείρισης αποβλήτων Η ανακύκλωση των Αποβλήτων Ηλεκτρικού και Ηλεκτρονικού Εξοπλισμού (ΑΗΗΕ) έχει ιδιαίτερη σημασία τόσο για την ανάκτηση των υλικών από τα οποία αποτελούνται οι συσκευές, όσο και για τη διαχείριση επικίνδυνων υλικών που ενδεχομένως εμπεριέχονται σε πολλές από αυτές. Η ευρωπαϊκή νομοθεσία για την εναλλακτική διαχείριση των ΑΗΗΕ ορίζεται από την Οδηγία 2012/19/ΕΕ, η οποία διαδέχθηκε την Οδηγία 2002/96/ ΕΚ. Η ενσωμάτωση των Οδηγιών για τα ΑΗΗΕ στην Ελληνική νομοθεσία έγινε αρχικά με το ΠΔ 117/2004, το οποίο διαδέχθηκε η ΚΥΑ Η.Π. 23615/651/Ε.103/2014, η οποία αποτελεί το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο που θέτει τους κανόνες, τους όρους και τις προϋποθέσεις για την εναλλακτική διαχείριση των ΑΗΗΕ. Από το 2016, το ελάχιστο ποσοστό συλλογής που πρέπει να επιτυγχάνεται σε ετήσια βάση ορίζεται σε 45%, και υπολογίζεται βάσει του συνολικού βάρους των ΑΗΗΕ τα οποία συλλέχθηκαν σε ένα δεδομένο έτος. Εκφράζεται ως ποσοστό του μέσου ετήσιου βάρους του ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΗΗΕ) που διατέθηκε στην αγορά κατά τα προηγούμενα τρία έτη. Από το 2019 και έπειτα το ελάχιστο ποσοστό συλλογής που πρέπει να επιτυγχάνεται σε ετήσια βάση ορίζεται σε 65% του μέσου ετήσιου βάρους του ΗΗΕ που διατέθηκε στην αγορά την προηγούμενη τριετία, ή εναλλακτικά το 85% των ΑΗΗΕ που παράγονται ανά βάρος. Αναφορικά με την ανάκτηση, ανακύκλωση και προετοιμασία για επαναχρησιμοποίηση, οι στόχοι τίθενται για κάθε μία κατηγορία ΗΗΕ, όπου: Έως 15/8/2018 ως κατηγορίες ΗΗΕ νοούνται οι εξής: 1. Μεγάλες οικιακές συσκευές 2. Μικρές οικιακές συσκευές 3. Εξοπλισμός πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών 4. Καταναλωτικά είδη 5. Φωτιστικά είδη / 5α Λαμπτήρες εκκενώσεως αερίου 6. Ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά εργαλεία, εξαιρουμένων των σταθερών βιομηχανικών 7. εργαλείων μεγάλης κλίμακας 8. Παιχνίδια και εξοπλισμός ψυχαγωγίας και αθλητισμού 9. Ιατρικά βοηθήματα εξαιρουμένων όλων των εμφυτεύσιμων και μολυσμένων προϊόντων 10. Όργανα παρακολούθησης και ελέγχου 11. Συσκευές αυτόματης διανομής Πίνακας 6.1.12 Ποσοτικοί στόχοι ανάκτησης και ανακύκλωσης (15/8/2015-14/8/2018) Περίοδος επίτευξης στόχου 15/8/2015-14/8/2018 Κατηγορίες Κατ. 1 & 10 Παρ. Ι Κατ. 3 & 4 Παρ. Ι Κατ. 2, 5, 6, 7, 8 & 9 Παρ. Ι Λαμπτήρες Εκκένωσης Αερίων Ποσοστό ανάκτησης 85% 80% 75% - Ποσοστό ανακύκλωσης - - - 80% Ποσοστό προετοιμασίας για επαναχρησιμοποίηση & ανακύκλωση 80% 70% 55% - 472 473

Από 15/8/2018 κι έπειτα ως κατηγορίες ΗΗΕ νοούνται οι εξής: 1. Εξοπλισμός ανταλλαγής θερμότητας 2. Οθόνες και εξοπλισμός που περιέχει οθόνες με επιφάνεια μεγαλύτερη των 100 cm 2 3. Λαμπτήρες 4. Μεγάλου μεγέθους εξοπλισμός (οποιαδήποτε εξωτερική διάσταση μεγαλύτερη από 50 cm) συμπεριλαμβανομένων (όχι αποκλειστικά) των εξής: Οικιακές συσκευές, εξοπλισμός πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών, καταναλωτικά είδη, φωτιστικά είδη, εξοπλισμός αναπαραγωγής ήχου και εικόνων, μουσικός εξοπλισμός, ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά εργαλεία, παιχνίδια και εξοπλισμός ψυχαγωγίας και αθλητισμού, ιατρικές συσκευές, όργανα παρακολούθησης και ελέγχου, συσκευές αυτόματης διανομής, εξοπλισμός παραγωγής ηλεκτρικών ρευμάτων. Η κατηγορία αυτή δεν περιλαμβάνει τον εξοπλισμό που περιλαμβάνεται στις κατηγορίες 1 έως 3 5. Μικρού μεγέθους εξοπλισμός (καμιά εξωτερική διάσταση μεγαλύτερη από 50 cm) συμπεριλαμβανομένων (όχι αποκλειστικά) των εξής: Οικιακές συσκευές, καταναλωτικά είδη, φωτιστικά είδη, εξοπλισμός αναπαραγωγής ήχου και εικόνων, μουσικός εξοπλισμός, ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά εργαλεία, παιχνίδια και εξοπλισμός ψυχαγωγίας και αθλητισμού, ιατρικές συσκευές, όργανα παρακολούθησης και ελέγχου, συσκευές αυτόματης διανομής, εξοπλισμός παραγωγής ηλεκτρικών ρευμάτων. Η κατηγορία αυτή δεν περιλαμβάνει τον εξοπλισμό που περιλαμβάνεται στις κατηγορίες 1 έως 3 και 6 6. Μικρού μεγέθους εξοπλισμός πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών (καμιά εξωτερική διάσταση μεγαλύτερη από 50 cm). Μέχρι σήμερα έχουν εγκριθεί 2 συλλογικά συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης για τα απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού. Τα συστήματα αυτά είναι: Η εταιρία ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΥΣΚΕΥΩΝ Α.Ε. είναι ο εγκεκριμένος φορέας με την υπ αριθμό 105134/2004 (ΦΕΚ 905 Β) Υπουργική Απόφαση, (ανανέωση έγκρισης το 2011 με την υπ αρ. 598 Απόφαση του Δ.Σ. του ΕΟΑΝ με ΑΔΑ 457Ξ46Ψ8ΟΖ-ΚΨ4), για την εναλλακτική διαχείριση όλων των κατηγοριών ΑΗΗΕ, οικιακής και μη οικιακής προέλευσης, συμπεριλαμβανομένων και των ιστορικών αποβλήτων (παλαιότερων συσκευών). Η συμμετοχή στην ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΥΣΚΕΥΩΝ Α.Ε. εξασφαλίζει στις επιχειρήσεις που παράγουν, εισάγουν και μεταπωλούν με τη μάρκα τους ηλεκτρικό και ηλεκτρονικό εξοπλισμό, την απαλλαγή τους από την υποχρέωση να προβαίνουν στην οργάνωση ατομικού ή συλλογικού συστήματος εναλλακτικής διαχείρισης ΑΗΗΕ, Το σύστημα «ΦΩΤΟΚΥΚΛΩΣΗ ΑΕ» που εγκρίθηκε τον Φεβρουάριο του 2009 με την υπ αριθμό 116764/2009 (ΦΕΚ 317 Β) Υπουργική Απόφαση (τροποποίηση έγκρισης το 2012 με την υπ αρ. 623 Απόφαση του Δ.Σ. του ΕΟΑΝ με ΑΔΑ Β4ΛΞ46Ψ8ΟΖ-ΠΓΕ), με σκοπό την πανελλαδική οργάνωση της εναλλακτικής διαχείρισης των αποβλήτων φωτιστικών ειδών και λαμπτήρων. Με απόφαση του ΔΣ του ΕΟΑΝ (υπ αρ. 623 με ΑΔΑ Β4ΛΞ46Ψ8ΟΖ-ΠΓΕ), στο πεδίο δραστηριότητας του συστήματος προστέθηκαν και οι μικρές συσκευές. Λόγω της ύπαρξης δύο Συστημάτων για τη διαχείριση των ΑΗΗΕ, στις επόμενες παραγράφους θα γίνει ξεχωριστή παρουσίαση των δεικτών κάθε Συστήματος. 1.4.2.2 Παραγωγή αποβλήτων Τα ποσοτικά στοιχεία που παρουσιάζονται ακολούθως προέρχονται από την Απολογιστική έκθεση του Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης ΑΗΗΕ, ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΥΣΚΕΥΩΝ Α.Ε. του έτους 2016. Ο αριθμός των υπόχρεων παραγωγών που έχουν υπογράψει σύμβαση με το Σύστημα για το έτος 2015 ανήλθε σε 1.845 ενώ για το έτος 2016 σε 2.067. Σύμφωνα με τις δηλώσεις των συμβεβλημένων με το Σύστημα παραγωγών για το έτος 2016 οι τιμολογημένες ποσότητες ανήλθαν σε 119.873 tn. Η συνολική αξία των εισφορών που δηλώθηκαν από τους παραγωγούς και τιμολογήθηκαν ανήλθε για το έτος 2016 σε 18,3 εκατ. έναντι 17,6 εκατ. για το έτος 2015, παρουσιάζοντας αύξηση της τάξεως του 3,4%. Η κατηγοριοποίηση των τιμολογημένων ποσοτήτων που διατέθηκαν στην αγορά ανά κατηγορία ΗΗΕ, παρουσιάζεται στον Πίνακα 6.1.14. Πίνακας 6.1.14 Ποσοτικά στοιχεία ΗΗΕ που διατέθηκαν στην Ελληνική αγορά το 2016 (Πηγή: ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΥΣΚΕΥΩΝ Α.Ε.) Τιμολογημένες ποσότητες ΗΗΕ που διατέθηκαν στην ελληνική αγορά Κατηγορία Τιμολογημένες Ποσότητες (tn) 2016 Τιμολογημένα Τεμάχια 1α. Ψυγεία, Καταψύκτες & Λοιπές Συσκευές Ψύξης 19.542,85 355.554,00 1β. Συσκευές Κλιματισμού 15.785,44 691.260 1γ. Μεγάλες Οικιακές Συσκευές Εκτός 1α & 1β 39.930,15 2.168.453,00 1δ. Προϊόντα εξοπλισμού μαζικής εστίασης 3.914,99 120.282,00 2. Μικρές Οικιακές Συσκευές 10.606,19 10.733.517,00 3α. Οθόνες Η/Υ 1.260,72 285.350,00 3β. Εξοπλισμός Η/Υ πλήν Οθονών 8.404,92 16.829.237,00 4α. Τηλεοράσεις 5.001,77 670.767,00 4β. Καταναλωτικά είδη πλήν τηλεοράσεων 1.777,05 2.943.405,00 5α. Φωτιστικά Είδη 3.366,89 3.029.040,00 5β. Λαμπτήρες 1.659,32 11.136.413,00 Πίνακας 6.1.13 Ποσοτικοί στόχοι ανάκτησης και ανακύκλωσης από 15/8/2018 6. Ηλεκτρικά & Ηλεκτρονικά Εργαλεία 4.222,60 1.338.898,00 7. Παιχνίδια & Εξοπλισμός Ψυχαγωγίας & Αθλητισμού 999,51 1.713.822,00 Περίοδος επίτευξης στόχου 15/8/2018 κι έπειτα Κατηγορίες Κατ. 1 & 4 Παρ.ΙΙΙ Κατ. 2 Παρ. ΙΙΙ Κατ. 5 & 6 Παρ. ΙΙΙ Κατ. 3 Παρ. ΙΙΙ Ποσοστό ανάκτησης 85% 80% 75% - Ποσοστό ανακύκλωσης - - - 80% 8. Ιατροτεχνολογικά Προϊόντα 761,05 882.229,00 9. Όργανα Παρακολούθησης & Ελέγχου 1.846,90 3.317.681,00 10. Συσκευές Αυτόματης Διανομής 792,66 5.149,00 Ποσοστό προετοιμασίας για επαναχρησιμοποίηση & ανακύκλωση 80% 70% 55% - Σύνολα 119.873,02 56.221.057 474 475

Σύμφωνα με την απολογιστική έκθεση 2016 του Συστήματος παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχουν επίσημα καταγεγραμμένα στοιχεία ή αξιόπιστες μελέτες για τις ποσότητες των απορριπτόμενων ΑΗΗΕ στην Ελληνική Επικράτεια, μπορεί να γίνει μια ικανοποιητική προσέγγιση για αυτές τις ποσότητες σύμφωνα με αντίστοιχες μελέτες που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια σε άλλες χώρες καθώς και από γενικότερες εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για το έτος 2015: - 563,34 tn λαμπτήρων, - 2.786,10 tn φωτιστικών, - 428,80 tn μικροσυσκευών. Για το έτος 2016: - 752,52 tn λαμπτήρων, - 2.687,65 tn φωτιστικών, - 239,69 tn μικροσυσκευών. Πίνακας 6.1.15 Σημεία συλλογής του ΣΣΕΔ Ανακύκλωση Συσκευών ανά Περιφέρεια (Πηγή: ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΥΣΚΕΥΩΝ Α.Ε.) 2016 Δήμοι Έμποροι Μετάλλων Β2Β Λιανέμποροι Σύνολο Διασπορά σημείων % Έτσι λαμβάνοντας υπόψη ότι: Σε μελέτες που έχουν γίνει σε ορισμένες χώρες της ΕΕ τα απορριπτόμενα ΑΗΗΕ είναι από 70% έως 85% του συνολικού Put on the Market (PoM), οι υποβληθείσες ποσότητες ΗΗΕ προς το ΣΕΔ ήταν 119.873 tn οι μη δηλωθείσες ποσότητες ΗΗΕ εκτιμώνται ότι είναι ένα ποσοστό (κατά βάρος) της τάξεως του 5% έως 15% περίπου, η οικονομική κρίση έχει επηρεάσει σε πολύ σημαντικό βαθμό την απόρριψη ΑΗΗΕ από τα ελληνικά νοικοκυριά και επιχειρήσεις, οι συνολικές απορριπτόμενες ποσότητες ΑΗΗΕ εκτιμάται ότι ήταν της τάξεως των 85.000 tn. Φωτοκύκλωση ΑΕ Τα ποσοτικά στοιχεία που παρουσιάζονται ακολούθως προέρχονται από την Απολογιστική έκθεση του Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης ΑΗΗΕ, ΦΩΤΟΚΥΚΛΩΣΗ Α.Ε. του έτους 2016. Ο αριθμός των υπόχρεων παραγωγών που έχουν υπογράψει σύμβαση με το Σύστημα για το έτος 2015 ανήλθε σε 205 ενώ για το έτος 2016 σε 210. Σύμφωνα με τις δηλωθείσες ποσότητες των συμμετεχόντων, οι ποσότητες των προϊόντων που διατέθηκαν στην αγορά είναι: Σημειώνεται ότι οι ανωτέρω ποσότητες των ΗΗΕ έχουν υπολογιστεί με «μέσο βάρος» σύμφωνα με μελέτες που έχουν συσχετιστεί ως εξής: Μέσο βάρος εκάστου λαμπτήρα 100 gr, Μέσο βάρος έκαστου φωτιστικού 800 gr, Μέσο βάρος έκαστης μικροσυσκευής 2.250 gr. 1.4.2.3 Συλλογή αποβλήτων Ανακύκλωση Συσκευών ΑΕ Το Σύστημα ανέπτυξε το 2016 επιπλέον 808 νέα σημεία συλλογής συσκευών και λαμπτήρων (αύξηση 6,56% σε σχέση με το 2015), φτάνοντας τα 13.117 σημεία συλλογής. Ειδικότερα, στις νέες συνεργασίες με εταιρείες και δημόσιους οργανισμούς παρατηρήθηκε αύξηση των σημείων συλλογής της τάξης του 15,78%, δημιουργώντας 365 επιπλέον σημεία συλλογής. Ανάλογη ήταν και η αύξηση σε καταστήματα πώλησης ηλεκτρικών συσκευών και λαμπτήρων (αύξηση 6,75%). Τα σημεία συλλογής ανά Περιφέρεια παρουσιάζονται αναλυτικά στον Πίνακα 6.1.15. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΡΑΚΗ 360 16 102 349 828 6,31% ΑΤΤΙΚΗ 1.087 60 1.265 1.766 4.178 31,85% ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 152 3 19 112 285 2,18% ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 133 21 88 266 509 3,88% ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 6 5 42 177 230 1,75% ΗΠΕΙΡΟΣ 44 4 45 155 249 1,90% ΘΕΣΣΑΛΙΑ 164 26 76 356 622 4,74% ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ 129 10 61 97 297 2,26% ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 1.286 55 526 1.168 3035 23,14% ΚΡΗΤΗ 253 17 174 322 766 5,84% ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 420 10 72 166 668 5,09% ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ 293 36 70 272 672 5,12% ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ 375 19 138 247 779 5,94% Σημεία συλλογής στην Ελληνική επικράτεια 2015 4.701 284 2.678 5.455 13.118 100,00% 476 477

Το 2016 το Σύστημα πέτυχε να υπερκαλύψει τον ετήσιο Εθνικό στόχο συλλογής (45% του Μ.Ο. του PoM των τελευταίων τριών ετών), συλλέγοντας 52.796,399 tn ΑΗΗΕ, αυξάνοντας κατά 9% περίπου τη συλλογή σε σχέση με το 2015, φτάνοντας στο 48% του μέσου όρου του PoM των 3 τελευταίων ετών. Οι συλλεγόμενες ποσότητες (Kg) ανά κατηγορία ΑΗΗΕ για τα έτη 2015 και 2016 παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα: Πίνακας 6.1.16 Συλλεγόμενες ποσότητες ανά κατηγορία ΑΗΗΕ για τα έτη 2015 και 2016 (Πηγή: ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΥΣΚΕΥΩΝ Α.Ε.) Κατηγορίες ΑΗΗΕ Σύνολο 2015 (Kg) Σύνολο 2016 (Kg) Φωτοκύκλωση ΑΕ Η εμβέλεια και η ανάπτυξη λειτουργίας του ΣΣΕΔ είναι πανελλαδική και καλύπτει τόσο την ηπειρωτική χώρα σε όλες τις Περιφέρειες, όσο και τη νησιωτική χώρα σε καίρια σημεία, με συνεχή έμφαση στη σύναψη συνεργασιών για την περαιτέρω εξάπλωση του ΣΣΕΔ. Η συλλογή των λαμπτήρων, των φωτιστικών και των μικροσυσκευών γίνεται μέσω 7.046 σημείων συλλογής κατανεμημένων και στις 13 Περιφέρειες της χώρας, ανάλογα με Μεταβολή 2016 Vs 2015 (Kg) Μεταβολή % 2016 Vs 2015 1Α - ΨΥΓΕΙΑ 9.481.881 10.560.549 1.078.668 11,38 19,57 20,00 1Β - ΚΛΙΜΑΤΙΣΤΙΚΑ 210.255 419.076 208.821 99,32 0,43 0,79 2015 % 2016 % την πληθυσμιακή πυκνότητα, με στόχο να διευκολύνουν όλους τους χρήστες και ιδιαίτερα τους οικιακούς ώστε να καθίσταται εύκολη η απόρριψη των οικιακών αποβλήτων. Οι ποσότητες των απόβλητων λαμπτήρων που συλλέχτηκαν: Το έτος 2015 ήταν 247,031 tn Το έτος 2016 ήταν 295,205 tn μικτά Οι ποσότητες των απόβλητων φωτιστικών που συλλέχτηκαν από το Σύστημα: Το έτος 2015 ήταν 245,787 tn. Το έτος 2016 ήταν 409,017 tn. Οι ποσότητες των απόβλητων μικροσυσκευών που συλλέχτηκαν από το Σύστημα: Το έτος 2015 ήταν 108,422 tn. Το έτος 2016 ήταν 222,300 tn. Ακολουθούν τα αναλυτικά στοιχεία συλλογής λαμπτήρων, φωτιστικών και μικροσυσκευών ανά περιφέρεια για το έτος 2016. Πίνακας 6.1.17 Σημεία συλλογής του ΣΣΕΔ Φωτοκύκλωση ανά Περιφέρεια (Πηγή: ΦΩΤΟΚΥΚΛΩΣΗ Α.Ε.) Περιφέρεια Σημεία συλλογής ΑΝ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ & ΘΡΑΚΗΣ 221 ΑΤΤΙΚΗΣ 3.252 ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ 94 ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 316 ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 252 ΗΠΕΙΡΟΣ 166 ΘΕΣΣΑΛΙΑ 305 ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ 110 ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 1.022 ΚΡΗΤΗΣ 343 ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ 236 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ 338 ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 391 ΣΥΝΟΛΟ 7.046 1Γ - ΟΙΚΙΑΚΕΣ ΣΥΣΚΕΥΕΣ ΓΕΝΙΚΑ 20.824.800 23.664.068 2.839.268 13,63 42,99 44,82 2 - ΜΙΚΡΕΣ ΟΙΚΙΑΚΕΣ ΣΥΣΚΕΥΕΣ 3.406.518 3.532.488 125.970 3,70 7,03 6,69 3Α - ΟΘΟΝΕΣ Η/Υ 1.406.924 1.446.278 39.354 2,80 2,90 2,74 3Β - ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ 3.661.803 3.755.870 94.067 2,57 7,56 7,11 4Α - ΤΗΛΕΟΡΑΣΕΙΣ 7.374.335 7.059.151-315.184-4,27 15,22 13,37 4Β - ΗΧΕΙΑ-VIDEO- ΡΑΔΙΟΚΑΣΕΤΟΦΩΝΑ 397.500 388.099-9.401-2,37 0,82 0,74 5Α - ΦΩΤΙΣΤΙΚΑ ΕΙΔΗ 75.358 94.537 19.179 25,45 0,16 0,18 5Β - ΛΑΜΠΤΗΡΕΣ 178.501 215.548 37.047 20,75 0,37 0,41 6 - ΗΛΕΚΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ 104.672 116.089 11.417 10,91 0,22 0,22 7 - ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΚΑΙ ΕΞ. ΨΥΧΑΓΩΓΙΑΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ 8 - ΙΑΤΡΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ 9 - ΟΡΓΑΝΑ ΠΑΡΑΚΟΛ & ΕΛΕΓΧΟΥ 10 - ΣΥΣΚ.ΑΥΤΟΜ. ΔΙΑΝΟΜ. 162.127 168.217 6.090 3,76 0,33 0,32 121.010 106.714-14.296-11,81 0,25 0,20 397.261 516.731 119.470 30,07 0,82 0,98 478.032 570.133 92.101 19,27 0,99 1,08 99 - BULK WASTE 159.533 182.851 23.318 14,62 0,33 0,35 Πίνακας 6.1.18 Συλλεγόμενες ποσότητες λαμπτήρων, φωτιστικών και μικροσυσκευών ανά περιφέρεια για το έτος 2016 (Πηγή: ΦΩΤΟΚΥΚΛΩΣΗ Α.Ε.) Ποσότητα (kg) Περιφέρεια Λαμπτήρες Φωτιστικά Μικροσυσκευές ΑΤΤΙΚΉΣ 151.437,50 73.625,48 40.015,72 ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 12.763,30 11.387,46 6.189,04 ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 13.839,30 9.051,27 4.919,33 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ 8.914,70 199,48 108,42 ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 15.196,20 3.459,68 1.880,32 ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 38.017,90 28.395,48 15.432,82 ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 7.203,40 2.857,15 1.552,85 ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 10.010,00 229.057,97 124.492,03 ΗΠΕΙΡΟΥ 8.799,00 27.019,84 14.685,16 ΚΡΗΤΗΣ 17.250,90 12.064,50 6.557,00 ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ* 2.041,30 0,00 0,00 ΝΟΤΊΟΥ ΑΙΓΑΊΟΥ** 6.763,00 308,91 167,89 ΙΟΝΙΩΝ ΝΉΣΩΝ 2.968,50 11.590,57 6.299,43 ΣΥΝΟΛΟ 295.205 409.017,80 222.300,00 ΣΎΝΟΛΟ 48.440.510 52.796.399 4.355.889 8,99 100,00 100,00 *Το Νότιο Αιγαίο περιλαμβάνει Κυκλάδες και Δωδεκάνησα **Το Βόρειο Αιγαίο περιλαμβάνει τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου 478 479

Όλες οι ποσότητες αποβλήτων, όλων των ρευμάτων και ειδών οδηγούνται είτε στις μονάδες επεξεργασίας, προς ανακύκλωση, ανάκτηση υλικών και αξιοποίηση εν γένει, είτε σε προσωρινή αποθήκευση μέχρι την επεξεργασία τους. Η συνολική ποσότητα συλλογής ΑΗΗΕ για το έτος 2016 από τα δύο ΣΕΔ αντιστοιχεί, κατά βάρος, σε ποσοστό 47% του μέσου ετήσιου βάρους του ΗΗΕ που διατέθηκε στην αγορά κατά την τριετία 2013, 2014, 2015, με αποτέλεσμα ο εθνικός στόχος (45% ) να έχει επιτευχθεί κατά το έτος 2016. 1.4.2.4 Διαχείριση αποβλήτων Ανακύκλωση Συσκευών ΑΕ Οι βασικοί άξονες εργασιών όσον αφορά στις συνεργαζόμενες μονάδες ενδεδειγμένης επεξεργασίας ΑΗΗΕ με την Ανακύκλωση Συσκευών ΑΕ είναι οι παρακάτω: Εργασίες παραλαβής και ταξινόμησης ΑΗΗΕ βάσει των κατηγοριών ΑΗΗΕ που προβλέπονται από την κείμενη νομοθεσία KYA Η.Π 23615/651/Ε.103, Εργασίες ενδεδειγμένης επεξεργασίας ΑΗΗΕ όπως αυτές προβλέπονται από την κείμενη νομοθεσία KYA Η.Π 23615/651/Ε.103 και Ν4042/2012 (εργασίες ανάκτησης/ διάθεσης). Η διαδικασία διαχείρισης ΑΗΗΕ της Ανακύκλωση Συσκευών ΑΕ περιλαμβάνει τα παρακάτω βασικά στάδια: Παραλαβή και εκφόρτωση ΑΗΗΕ, Ταξινόμηση ΑΗΗΕ, Προσωρινή αποθήκευση ΑΗΗΕ προς μεταφορά στις γραμμές επεξεργασίας, Ενδεδειγμένη επεξεργασία ΑΗΗΕ. Η ενδεδειγμένη επεξεργασία περιλαμβάνει τουλάχιστον την αφαίρεση όλων των ρευστών και την επιλεκτική επεξεργασία σύμφωνα με το παράρτημα VΙΙ της ΚΥΑ23615/2014 (άρθρο 8 Παράγραφος 3 της ΚΥΑ23615/2014), Αφαίρεση και διάθεση των παραγόμενων αποβλήτων από τις εργασίες επεξεργασίας των ΑΗΗΕ σε κατάλληλα αδειοδοτημένους αποδέκτες αποβλήτων βάσει του αντίστοιχου κωδικού ΕΚΑ, Αφαίρεση και διάθεση των παραγόμενων υλικών πρώτων υλών από τις εργασίες επεξεργασίας των ΑΗΗΕ σε κατάλληλους αποδέκτες εφόσον έχουν ακολουθηθεί οι διαδικασίες αποχαρακτηρισμού αποβλήτων που ορίζει η νομοθεσία. Από τις συνολικές ποσότητες ΑΗΗΕ που συλλέχθηκαν εντός του 2016, οι συντελεστές ανάκτησης/ επαναχρησιμοποίησης παρουσιάζονται στον Πίνακα 6.1.20. Φωτοκύκλωση ΑΕ Οι κωδικοί ΕΚΑ που διαχειρίζεται το ΣΕΔ είναι οι 20 01 36 (ΦΩΤΙΣΤΙΚΑ/ ΜΙΚΡΟΣΥΣΚΕΥΕΣ) και 20 01 21* (ΛΑΜΠΤΗΡΕΣ) Πίνακας 6.1.20 Ποσότητες ΑΗΗΕ που παραδόθηκαν στις μονάδες επεξεργασίας και τις οποίες επεξεργάστηκαν (Πηγή: ΦΩΤΟΚΥΚΛΩΣΗ Α.Ε.) Λαμπτήρες (Μικτά) Αποθηκευμένα ΑΗΗΕ 31/12/2015 (tn) Συλλογή 2016 (tn) Τα ρεύματα αποβλήτων που διαχειρίστηκε το Σύστημα στο σύνολο τους οδηγήθηκαν: α) στην ανακύκλωση κατά το μεγαλύτερο ποσοστό και β) στην προσωρινή αποθήκευση κατά ένα μικρό ποσοστό Από διαλογή άλλων ΑΗΗΕ 2016 (tn) Ανακύκλωση 2016 (tn) Αποθηκευμένα ΑΗΗΕ 31/12/2016 (tn) 36,2 295,2 3,75 302,63 32,53 Φωτιστικά 32,9 409,02 1,82 359,79 54,33 Μικροσυσκευές 11,9 222,3 10,45 221,17 23,5 Πίνακας 6.1.19 Ποσοτικά και ποσοστιαία στοιχεία ανάκτησης και επαναχρησιμοποίησης /ανακύκλωσης (Πηγή: ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΥΣΚΕΥΩΝ Α.Ε.) για το έτος 2016 Κατηγορία προϊόντος Ανάκτηση Ποσοστό Ανάκτησης Επαναχρησιμοποίηση και Ανακύκλωση Ποσοστό Επαναχρησιμοποίησης και Ανακύκλωσης Συνολικό βάρος (tn) % Συνολικό βάρος (tn) % 1. Μεγάλες οικιακές συσκευές 31.856,17 91,67% 28.622,65 82,37% 2. Μικρές οικιακές συσκευές 3.165,69 89,27% 3.004,41 84,72% 3. Εξοπλισμός πληροφορικής και επικοινωνιών 5.050,51 96,56% 4.912,97 93,93% 4. Καταναλωτικά είδη 7.049,6 94,35% 6.918,83 92,60% 5. Φωτιστικά είδη 77,85 81,73% 76,445 80,25% 5α. Λαμπτήρες εκκένωσης αερίων 6. Ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά εργαλεία 7. Παιχνίδια, εξοπλισμός ψυχαγωγίας & αθλητισμού 183,33 84,15% 181,56 83,34% 115,98 99,27% 114,09 97,65% 123,68 73,31% 120,92 71,68% 8. Ιατροτεχνολογικές συσκευές 108,58 100,85% 107,21 99,57% 9. Όργανα παρακολούθησης και ελέγχου 10. Συσκευές αυτόματης διανομής 463,69 89,20% 459,39 88,37% 587,77 102,60% 560,46 97,83% 480 481

Στον ακόλουθο πίνακα παρουσιάζονται τα ανακτώμενα υλικά που προήλθαν από την επεξεργασία των ΑΗΗΕ εντός του 2016. Μετά τη διαλογή - επεξεργασία ανά μονάδα, όλα τα υλικά που προέκυψαν οδηγήθηκαν το καθένα στα αντίστοιχα ρεύματα αποβλήτων (μπαταρίες, χαρτί, πλαστικό, καλώδια, κλπ) το δε υπόλοιπο απορριμμάτων οδηγήθηκε προς ΧΥΤΑ. Όσα από τα παραπάνω υλικά δεν διατίθενται αμέσως προς τα αντίστοιχα συστήματα ή ρεύματα αποβλήτου ή στην αγορά, αυτά αποθηκεύονται προσωρινά σε κάθε μονάδα επεξεργασίας μέχρι την διάθεση τους. Όσον αφορά τους στόχους ανάκτησης - ανακύκλωσης, τα ποσοστά στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται στα αξιοποιήσιμα υλικά που καταγράφονται από τις μονάδες επεξεργασίας προς το σύνολο των συγκεντρωθέντων ΑΗΗΕ και από τα δύο Συστήματα. Πίνακας 6.1.21 Ανακτώμενα υλικά που προήλθαν από την επεξεργασία των ΑΗΗΕ 2016 (Πηγή: ΦΩΤΟΚΥΚΛΩΣΗ Α.Ε.) Είδος Κωδικός ΕΚΑ Ποσότητα (kg) ΧΑΛΚΟΣ 19 12 03 29,00 ΣΙΔΗΡΟΥΧΑ 19 12 02 389.434,13 ΑΛΟΥΜΙΝΙΟ 19 12 03 60.189,55 ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΤΕΣ 16 02 16 15.291,63 ΜΟΤΕΡ 19 12 02 0,00 ΝΑΙΛΟΝ 19 12 04 1.202,40 ΧΑΡΤΙ 19 12 01 30.780,30 ΚΑΛΏΔΙΑ 17 04 11 24.947,16 ΜΠΑΤΑΡΙΕΣ 16 06 01* 15.447,30 ΜΠΑΤΑΡΙΕΣ 20 01 33* 2.451,80 ΠΛΑΣΤΙΚΑ 19 12 04 48.739,75 ΠΛΑΚΕΤΕΣ ΠΛΑΣΤΙΚΕΣ 20 01 36 35,80 ΠΛΑΚΕΤΕΣ ΑΛΟΥΜΙΝΙΟΥ 20 01 36 392,80 PCBS 20 01 36 0,00 ΛΑΜΠΤΗΡΕΣ 20 01 21 973,00 ΠΛΑΚΕΤΕΣ-ΤΡΟΦΟΔΟΤΙΚΑ 20 01 36 1.781,80 ΥΛΙΚΑ ΠΡΟΣ ΧΥΤΑ 19 12 12 30.029,12 ΜΕΓΑΛΕΣ ΣΥΣΚΕΥΕΣ 20 01 36 487,90 ΓΥΑΛΙ 19 12 05 166.503,88 ΞΥΛΟΠΑΛΕΤΕΣ 19 12 07 38.558,20 E-BASIS 19 12 03 36.968,88 ΠΟΥΔΡΑ ΦΘΟΡΙΣΜΟΥ 19 12 11* 4.292,90 ΣΥΝΟΛΟ 868.537,30 Πίνακας 6.1.22 Ποσοστιαία αξιοποίηση υλικών ανά κατηγορία ΗΗΕ και για τα δύο ΣΣΕΔ (Πηγή ΕΟΑΝ) Κατηγορία Στόχος ανάκτησης 2014 2015 2016 1. Μεγάλες οικιακές συσκευές 85% 80,40% 85,20% 91,60% 2. Μικρές οικιακές συσκευές 75% 85,10% 93,10% 89,20% 3. Εξοπλισμός πληροφορικής και επικοινωνιών 80% 91,20% 98,30% 96,50% 4. Καταναλωτικά είδη 80% 90,40% 97,20% 94,30% 5. Φωτιστικά είδη 75% 114,00% 104,10% 80,10% 5α. Λαμπτήρες εκκένωσης αερίων 75% 71,90% 118,50% 93,10% 6. Ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά εργαλεία 75% 95,70% 94,40% 98,90% 7. Παιχνίδια, εξοπλισμός ψυχαγωγίας και αθλητισμού 75% 75,40% 76,70% 73,30% 8. Ιατροτεχνολογικές συσκευές 75% 101,80% 88,20% 100% 9. Όργανα παρακολούθησης και ελέγχου 75% 92% 97,20% 89,80% 10. Συσκευές αυτόματης διανομής 85% 85,80% 91,70% 100% 482 483

Από τον παραπάνω πίνακα συνάγεται ότι για το έτος 2016 για όλες τις κατηγορίες ΗΗΕ με εξαίρεση την κατηγορία (7) «Παιχνίδια και εξοπλισμός ψυχαγωγίας και αθλητισμού» οι στόχοι ανάκτησης και ανακύκλωσης / προετοιμασίας για επαναχρησιμοποίηση επιτυγχάνονται. Ποσοστά ανάκτησης ανακύκλωσης μεγαλύτερα του 100% οφείλονται σε δημιουργία αποθεμάτων κατά το προηγούμενο έτος που οδηγήθηκαν για επεξεργασία κατά το έτος αναφοράς. 1.4.3 Απόβλητα ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών 1.4.3.1 Δομή διαχείρισης αποβλήτων Οι ηλεκτρικές στήλες και οι συσσωρευτές διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην εξασφάλιση της ορθής λειτουργίας πολλών προϊόντων, συσκευών και υπηρεσιών που χρησιμοποιούνται καθημερινά, συνιστώντας μία βασική και απαραίτητη πηγή ενέργειας. Οι φορητές ηλεκτρικές στήλες διακρίνονται ανάλογα με τη χρήση τους σε πρωτογενείς (απλές) και δευτερογενείς (επαναφορτιζόμενες) και ανάλογα με τον τύπο τους σε αλκαλικές μπαταρίες (58%), μπαταρίες Zn/C (24%) και λοιποί τύποι μπαταριών (κομβιόσχημες, NiCd, NiMH, LiIon, PbO). Οι συσσωρευτές οχημάτων και βιομηχανίας διακρίνονται κυρίως σε συσσωρευτές μόλυβδου-οξέος και νικελίου- καδμίου. Το ευρωπαϊκό πλαίσιο νομοθεσίας για ηλεκτρικές στήλες και συσσωρευτές (ΗΣ &Σ) ρυθμίζεται από την Οδηγία 2006/66/ΕΚ, ενώ η αντίστοιχη εθνική νομοθεσία είναι η ΚΥΑ 41624.2057. Ε103/2010. Η νομοθεσία αυτή αφορά τόσο τις φορητές ηλεκτρικές στήλες όσο και τα απόβλητα ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών βιομηχανίας και οχημάτων. Το Σεπτέμβριο του 2015, δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 2057 Β/18-09-2015 η υπ αριθμ. ΚΥΑ 39200/2015, η οποία τροποποιεί την υπ αριθμ. ΚΥΑ 41624/2057/2010 κυρίως σε θέματα διακίνησης προϊόντων στην αγορά, όσον αφορά την περιεκτικότητα τους σε βαρέα μέταλλα και επικίνδυνες ουσίες, και θέτει προδιαγραφές για την υποχρεωτική εγγραφή των υπόχρεων παραγωγών σε μητρώο παραγωγών. Σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία οι ηλεκτρικές στήλες και συσσωρευτές εντάσσονται στην εναλλακτική διαχείριση και συνεπώς όλες οι επιχειρήσεις που παράγουν ή εισάγουν στην Ελληνική αγορά ηλεκτρικές στήλες και συσσωρευτές είναι υποχρεωμένες να οργανώσουν σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης των αποβλήτων ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών. Από αυτή την υποχρέωση απαλλάσσονται οι παραγωγοί που διαθέτουν στην αγορά αποκλειστικά ηλεκτρικές στήλες ή συσσωρευτές ενσωματωμένες σε ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές ή σε οχήματα, μόνο εφόσον συμμετέχουν στα αντίστοιχα συστήματα για ΑΗΗΕ ή ΟΤΚΖ που καλύπτουν το σχετικό κόστος διαχείρισης των εν λόγω ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών. Οι ποσοτικοί στόχοι που έχουν τεθεί με βάση την ΚΥΑ 41624/2010 είναι οι ακόλουθοι: Το ποσοστό συλλογής των φορητών ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών θα πρέπει να ανέλθει τουλάχιστον στο 25% μέχρι την 26 η Σεπτεμβρίου 2012 και τουλάχιστον στο 45% μέχρι την 26 η Σεπτεμβρίου 2016, Οι εγκαταστάσεις ανακύκλωσης θα πρέπει να επιτυγχάνουν τις ακόλουθες ελάχιστες αποδόσεις ανακύκλωσης έως και την 26/9/2011: - ανακύκλωση του 65% κατά μέσο βάρος των ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών μολύβδου οξέος, συμπεριλαμβανομένης της ανακύκλωσης του περιεχομένου μολύβδου στον υψηλότερο δυνατό βαθμό που είναι τεχνικά εφικτός χωρίς υπερβολικές δαπάνες, - ανακύκλωση του 75% κατά μέσο βάρος των ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών νικελίου - καδμίου, συμπεριλαμβανομένης της ανακύκλωσης του περιεχομένου καδμίου στον υψηλότερο δυνατό βαθμό που είναι τεχνικά εφικτός χωρίς υπερβολικές δαπάνες, και ανακύκλωση του 50% κατά μέσο βάρος των άλλων αποβλήτων ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών. Από το 2014 δε, είναι υποχρεωτικός ο υπολογισμός της απόδοσης ανακύκλωσης σύμφωνα με τα οριζόμενα στον Κανονισμό 2012/493/ΕΕ. Τα συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης για τα απόβλητα ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών που δραστηριοποιούνται στη χώρα μας είναι τα ακόλουθα: ΑΦΗΣ Η εταιρεία ΑΦΗΣ ΑΕ ιδρύθηκε τον Μάρτιο του 2004 με σκοπό την οργάνωση συλλογικού συστήματος εναλλακτικής διαχείρισης φορητών ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών σύμφωνα με τον νόμο 2939/6.8.2001 (ΦΕΚ 179A). Η AΦΗΣ ΑΕ έλαβε έγκριση με την υπ αριθμό 106155/2004 (ΦΕΚ 1056 Β) Υπουργική Απόφαση για να οργανώσει και να λειτουργήσει Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης Φορητών Ηλεκτρικών Στηλών και Συσσωρευτών για ολόκληρη την Ελληνική Επικράτεια. Μέχρι το τέλος του 2010, είχαν υπογραφεί 180 συμβάσεις με υπόχρεους διαχειριστές, αριθμός που αντιπροσωπεύει πάνω από το 95% της συνολικής αγοράς των φορητών ηλεκτρικών στηλών. Στις εταιρείες αυτές δεν περιλαμβάνονται εταιρείες που εισάγουν ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές και έχουν φορητές μπαταρίες ενσωματωμένες στα προϊόντα τους. Οι ενσωματωμένες αυτές μπαταρίες συλλέγονται με τα ΑΗΗΕ σε συνεργασία με την ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΥΣΚΕΥΩΝ ΑΕ. Τα έσοδα της εταιρείας από εισφορές για το 2016 ανήλθαν σε 1.614.709. ΣΥΔΕΣΥΣ Η εταιρεία Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσσωρευτών Ανώνυμη Εταιρεία, με το διακριτικό τίτλο ΣΥΔΕΣΥΣ Α.Ε, ιδρύθηκε την 14/3/2004 με σκοπό την οργάνωση συστήματος για την εναλλακτική διαχείριση των χρησιμοποιημένων συσσωρευτών μολύβδου οξέως και νικελίου καδμίου. Το σύστημα αυτό, που αφορά τους συσσωρευτές οχημάτων και βιομηχανίας και πήρε έγκριση με την υπ αριθμό 106158/2004 (ΦΕΚ 1124 Β) Υπουργική Απόφαση. Αντικείμενο εργασίας αποτελεί η εναλλακτική διαχείριση συσσωρευτών μολύβδου οξέως, των παρακάτω εφαρμογών: Συσσωρευτές εκκίνησης, Συσσωρευτές ερμητικά κλεισμένους, Συσσωρευτές έλξης, Στατικοί συσσωρευτές, Συσσωρευτές νικελίου καδμίου. Σημειώνεται ότι η ΣΥΔΕΣΥΣ AE παρακολουθεί και καταγράφει τη διαχείριση των αποβλήτων συσσωρευτών, ενώ και το ίδιο το σύστημα ενεργοποιείται στη συλλογή - μεταφορά αυτών. Από τις διατάξεις της κείμενης νομοθεσίας (ΚΥΑ 41624/2057/ Ε103/2010), δίνεται η δυνατότητα στις επιχειρήσεις ανακύκλωσης ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών οχημάτων και βιομηχανίας να συνεργάζονται απευθείας με νόμιμους συλλέκτες -μεταφορείς με την υποχρέωση όμως να ενημερώνουν τα εγκεκριμένα συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης (υπογραφή σχετικών συμβάσεων συνεργασίας). Στο πλαίσιο αυτό η ΣΥΔΕΣΥΣ ΑΕ για τη συλλογή και μεταφορά έχει υπογράψει συμβάσεις με 39 αδειοδοτημένες εταιρείες ενώ η ανακύκλωση γίνεται σε 7 εργοστάσια σε ολόκληρη την Ελλάδα. Επιπλέον το σύστημα έχει υπογράψει συμβάσεις με 232 υπόχρεους εισαγωγείς και κατασκευαστές συσσωρευτών, οχημάτων και εξοπλισμού. Tο ΔΣ του ΕΟΑΝ με την υπ. αριθμ. 1368/1-8-2013 Απόφασή του έχει ανακαλέσει την έγκριση του Συλλογικού Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης «ΣΥΔΕΣΥΣ Α.Ε.». Το ΣΣΕΔ «ΣΥΔΕΣΥΣ Α.Ε.» λειτουργεί σήμερα με βάση την υπ. αριθμ. 477/2013 (16-10-2013) προσωρινή διαταγή του ΣτΕ. ΕΠΕΝΔΙΣΥΣ Re-Battery Το Νοέμβριο 2011 εγκρίθηκε από τον ΕΟΑΝ η ίδρυση και λειτουργία του Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσσωρευτών (Μολύβδου- Οξέως) Οχημάτων και Βιομηχανίας με την επωνυμία «Εταιρεία Πανελλαδικής ΕΝαλλακτικής ΔΙαχείρισης ΣΥΣσωρευτών Re-Battery Α.Ε.» και υπό τον διακριτικό τίτλο «Re- Battery ΑΕ» (αρ. πρωτ. 803/22-12-2011). Η Re-Battery AE σύμφωνα με την απόφαση έγκρισής της, ασκεί ρόλο εποπτικό και καταγραφικό έχοντας ως βασικό στόχο την επιτήρηση και καταγραφή των εργασιών διαχείρισης των Συσσωρευτών Τέλους Κύκλου Ζωής, όπως ρητά ορίζεται στην κείμενη νομοθεσία. Η εμβέλεια του Συστήματος είναι ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΗ με την υποχρέωση να παράσχει ολοκληρωμένες υπηρεσίες διαχείρισης των αποβλήτων των συσσωρευτών περιοριστικά και μόνον στις δυσπρόσιτες και απομακρυσμένες περιοχές της Ελληνικής Επικράτειας, δηλαδή μόνο εκεί όπου δεν λειτουργεί ο ελεύθερος ανταγωνισμός και δεν εκδηλώνεται επιχειρηματικό ενδιαφέρον από τις ιδιωτικές επιχειρήσεις του κύκλου της ανακύκλωσης συσσωρευτών μολύβδου οξέος (συλλέκτες, ανακυκλωτές). Οι στόχοι του Συστήματος Ε.Π.ΕΝ.ΔΙ.ΣΥΣ. Re-Battery ΑΕ, ως προς τις διαχειριζόμενες ποσότητες συσσωρευτών, καθορίζονται από τη γενικότερη στρατηγική του Συστήματος καθώς και από τους εθνικούς στόχους που έχουν τεθεί από την ΚΥΑ 41624/2010 (ΦΕΚ 1625Β/11-10-2010). COMBATT Τον Φεβρουάριο 2014 εγκρίθηκε η ίδρυση και λειτουργία του συλλογικού συστήματος εναλλακτικής διαχείρισης αποβλήτων συσσωρευτών μολύβδου- οξέος και νικελίου - καδμίου πανελλαδικής εμβέλειας της εταιρείας «ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΥΣΣΩΡΕΥΤΩΝ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΗΣ ΕΜΒΕΛΕΙΑΣ ΑΝΩΝΥΜΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ» και διακριτικό τίτλο «COMBATT ΑΕ» (αρ. πρωτ. ΕΟΑΝ 336/25-2-2014). Ο ρόλος του συστήματος της COMBATT είναι επιτελικός και συντονιστικός και στοχεύει στην οργάνωση, εποπτεία, καταγραφή και έλεγχο του συνόλου των δραστηριοτήτων εναλλακτικής διαχείρισης των αποβλήτων συσσωρευτών οχημάτων και βιομηχανικών εφαρμογών μέσω συνεργασίας με δίκτυο συλλογής αποβλήτων συσσωρευτών και την προώθησή τους σε νόμιμες και περιβαλλοντικά ενδεδειγμένες λύσεις επεξεργασίας. Η COMBATT είναι εταιρεία μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα όπως ο νόμος επιβάλλει, έχει την έδρα της στην Αθήνα και η δραστηριότητα της καλύπτει το σύνολο της Ελληνικής Επικράτειας. 484 485

Πίνακας 6.1.23 Η ελληνική αγορά ανά τύπο μπαταρίας (2016) (Πηγή: ΑΦΗΣ ΑΕ) Τύπος ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ 1.4.3.2 Παραγωγή αποβλήτων Φορητές Ηλεκτρικές Στήλες Βάρος/τεμ (Gr) Με βάση την ετήσια έκθεση αποτελεσμάτων της ΑΦΗΣ ΑΕ, από τα στοιχεία πωλήσεων των υπόχρεων διαχειριστών και μια εκτίμηση των μπαταριών ενσωματωμένων σε ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, που προέκυψε από στοιχεία της ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΥΣΚΕΥΩΝ ΑΕ, η ετήσια διακίνηση φορητών ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών για το 2016 παρουσίασε πτώση κατά 3,7% σε σχέση με το 2015 φθάνοντας τους 1.599 tn γεγονός που οφείλεται στην γενικότερη πτώση της αγοράς αλλά και στην ταυτόχρονη άνοδο των επαναφορτιζόμενων μπαταριών. Η αγορά ανά τύπο μπαταρίας εμφανίζεται στον Πίνακα 6.1.23. Τεμάχια % Συνολικό βάρος (kg) % ΚΟΜΒΙΟΣΧΗΜΕΣ 1,5 4.160.422 6,0% 6.223 0,4% ΑΑ/ΑΑΑ 16,4 59.302.149 85,1% 970.699 64,7% C/D/9V/4.5V/ΛΟΙΠΕΣ 66,6 4.841.938 6,9% 322.542 21,5% ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΜΟΛΥΒΔΟΥ-ΟΞΕΩΣ 792,0 123.236 0,2% 97.598 6,5% ΝΙΚΕΛΙΟΥ-ΚΑΔΜΙΟΥ 128,7 572.385 0,8% 73.666 4,9% ΛΟΙΠΕΣ ΔΕΥΤ/ΝΕΙΣ 44,6 675.300 1,0% 30.095 2,0% ΣΥΝΟΛΟ ΦΟΡΗΤΩΝ 21,5 69.705.100 100,0% 1.500.825 100,00% ΕΝΣΩΜΑΤΩΜΕΝΕΣ ΣΕ ΑΗΗΕ 127,0 1.162.992 100,0% 147.700 100,00% ΕΞΑΓΩΓΕΣ 3% 2.126.043 49.455 ΣΥΝΟΛΟ ΑΓΟΡΑΣ 23,3 68.742.049 1.599.069 Πίνακας 6.1.24 Ποσότητες διακινούμενων προϊόντων και ποσότητες παραγόμενων αποβλήτων συσσωρευτών Pb - οξέος για τα έτη 2014-2016 (Πηγή: ΕΟΑΝ) Έτος Δηλωθείσες ποσότητες προϊόντων στην αγορά (tn) Εκτιμώμενες παραγόμενες ποσότητες αποβλήτων (tn)* 2014 21.978 48.630* Συσσωρευτές Νικελίου Καδμίου Η ανακύκλωση των συσσωρευτών Νικελίου - Καδμίου, Ni - Cd, δεν έχει θετική αξία και η Ελληνική αγορά δεν διαθέτει, προς το παρόν, υποδομή ανακύκλωσής τους. Η εξειδικευμένη διαχείριση για την ανακύκλωση των συσσωρευτών Ni-Cd απαιτεί ιδιαίτερα αυξημένο κόστος διαχείρισης, λαμβάνοντας υπόψη ότι απαιτείται εξαγωγή των αποβλήτων συσσωρευτών στο εξωτερικό (SΝΑΜ στη Γαλλία, SAFT ΑΒ στη Σουηδία και ACCUREC GmbH στη Γερμανία). Ως κύριος αποδέκτης των αποβλήτων συσσωρευτών Ni-Cd από την Ελλάδα είναι η εγκατάσταση ανακύκλωσης SΝΑΜ στη Γαλλία. Οι μπαταρίες Ni-Cd αποτελούν ιδανική λύση για πληθώρα βιομηχανικών εφαρμογών που απαιτούν μεγάλη διάρκεια ζωής, υψηλή απόδοση, μειωμένες απαιτήσεις συντήρησης και δυνατότητα λειτουργίας σε ακραίες συνθήκες (π.χ. υψηλές θερμοκρασίες). Επιπρόσθετα, το 2015 διατέθηκαν στην ελληνική αγορά 433 τεμάχια ( περίπου 30,31 tn) και το 2016 350 τεμάχια (περίπου 24,5 tn) καινούριες μπαταρίες υβριδικών/ηλεκτρικών οχημάτων τεχνολογίας. 1.4.3.3 Συλλογή αποβλήτων Φορητές ηλεκτρικές στήλες ΑΦΗΣ Η συλλογή γίνεται με τη χρήση δαπέδιων κάδων. Στο τέλος του 2010 περίπου 51.670 κάδοι είχαν τοποθετηθεί σε επιχειρήσεις, καταστήματα, δήμους, σχολεία, σούπερ-μάρκετ και τηλεπικοινωνίες. Για τη συλλογή των φορητών μπαταριών κατά τη διάρκεια του χρόνου η ΑΦΗΣ ΑΕ συνεργάστηκε με 10 εταιρείες που έχουν άδεια συλλογής φορητών ηλεκτρικών στηλών. Η ανακύκλωση των φορητών μπαταριών γίνεται σε εργοστάσια του εξωτερικού (Γαλλία και Βέλγιο) ενώ οι μπαταρίες μολύβδου οξέως ανακυκλώνονται σε 2 εργοστάσια στην Ελλάδα. Για τα έτη 2014, 2015 και 2016, οι συλλεχθείσες ποσότητες και η επίδοση της συλλογής (%) δίνονται στον πίνακα 3.7.4 με βάση τα στοιχεία που περιλαμβάνονται στις ετήσιες εκθέσεις της ΑΦΗΣ. Όπως φαίνεται στον πίνακα 6.1.25, για τα έτη 2014 και 2015 επιτυγχάνεται ο στόχος συλλογής του 25%. Το έτος 2016, η επίδοση ήταν αυξημένη συγκριτικά με τα προηγούμενα έτη, προσεγγίζοντας το 39%, αλλά όχι αρκετή ώστε να επιτευχθεί ο νέος στόχος συλλογής του 45%. Πίνακας 6.1.25 Ποσότητες διακινούμενων προϊόντων συσσωρευτών νικελίου - καδμίου για τα έτη 2014-2016 (Πηγή: ΕΟΑΝ) Έτος Δηλωθείσες ποσότητες προϊόντων στην αγορά (tn) 2014 28,47 2015 33,6 2016 19,7 Συσσωρευτές Οχημάτων και Βιομηχανίας Οι εκτιμώμενες ποσότητες των παραγόμενων αποβλήτων συσσωρευτών μολύβδου οξέος υπολογίζονται με βάση μεθοδολογία που έχει αναπτύξει το ΥΠΕΝ και ο ΕΟΑΝ και βασίζεται σε παραμέτρους όπως ο αριθμός των οχημάτων που κυκλοφορούν στη χώρα, ο μέσος χρόνος αντικατάστασης των συσσωρευτών και το μέσο βάρος τους ανά κατηγορία. Στον Πίνακα 6.1.24 περιλαμβάνονται οι δηλωθείσες ποσότητες των συσσωρευτών μολύβδου οξέος που διακινήθηκαν στην ελληνική αγορά για τα έτη 2014 2016, καθώς και οι εκτιμώμενες ποσότητες παραγόμενων αποβλήτων συσσωρευτών όπως και οι συλλεχθείσες ποσότητες αποβλήτων συσσωρευτών μολύβδου οξέος. Είναι εμφανής η σημαντική απόκλιση που υπάρχει μεταξύ των δηλωθεισών ποσοτήτων διακινούμενων προϊόντων και των εκτιμώμενων ποσοτήτων παραγόμενων αποβλήτων τους. 486 2015 20.529 48.029* 2016 21.878 47.750* *Η εκτίμηση βασίζεται σε μεθοδολογία του ΥΠΕΝ, η οποία χρησιμοποιήθηκε και στον ΕΣΔΑ. Πίνακας 6.1.26 Ποσότητες και ποσοστά συλλογής αποβλήτων ηλεκτρικών στηλών για τα έτη 2014-2016 (Πηγή: ΕΟΑΝ) Έτος Δηλωθείσα Ποσότητα προϊόντων στην αγορά (tn) Συλλεχθείσα Ποσότητα αποβλήτων (tn) Στόχος συλλογής (% ) Επίδοση συλλογής (% ) 2014 1.620 608 25% 36,80% 2015 1.657 567 25% 34,40% 2016 1.599 632 45% 38,90% 487

Συσσωρευτές Οχημάτων και Βιομηχανίας και Συσσωρευτές Νικελίου Καδμίου ΣΥΔΕΣΥΣ Το ΣΣΕΔ ΣΥΔΕΣΥΣ πραγματοποιεί τις εργασίες συλλογής αποβλήτων συσσωρευτών οχημάτων και βιομηχανίας μολύβδου οξέος και νικελίου καδμίου μέσω συνεργασιών με αδειοδοτημένες εταιρείες συλλογής. Για τη συλλογή των συσσωρευτών, το έτος 2016 το Σύστημα διέθετε σε ολόκληρη την Ελλάδα 5.209 σημεία συλλογής. Για τη συλλογή και μεταφορά των κιβωτίων προσωρινής αποθήκευσης αποβλήτων συσσωρευτών μολύβδου οξέως, και των συσσωρευτών νικελίου καδμίου από τα σημεία πρωτογενούς συγκέντρωσης, στις εγκαταστάσεις ανακύκλωσης ή στα σημεία δευτερογενούς προσωρινής αποθήκευσης, το Σύστημα χρησιμοποιεί 2 ιδιόκτητα οχήματα. Το ΣΥΔΕΣΥΣ για την επίτευξη της σύννομης εναλλακτικής διαχείρισης των αποβλήτων συσσωρευτών οχημάτων και βιομηχανίας έχει προβεί στην απόκτηση κάδων ειδικών προδιαγραφών, τους οποίες έχει διανείμει σε παραγωγούς αποβλήτων. Οι κάδοι διαθέτουν όλα τα πιστοποιητικά κατασκευής καθώς και τις εγγυήσεις ανθεκτικότητας χρήσης. ΕΠΕΝΔΙΣΥΣ Re-Battery Το είδος των Συσσωρευτών που διαχειρίζεται το Σύστημα είναι Συσσωρευτές Μολύβδου που περιέχουν ηλεκτρολύτες και ταξινομούνται ανάλογα με την χρήση τους αλλά και βάσει της χωρητικότητας τους. Τα σημεία συλλογής για τη συλλογή των συσσωρευτών, το έτος 2016 ανήλθαν για ολόκληρη την Ελλάδα σε 2.326. COMBATT Η COMBATT AE αποτελεί Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσσωρευτών μολύβδου οξέος και νικελίου καδμίου για όλη την Ελληνική Επικράτεια λειτουργώντας 6.960 σημεία συλλογής. Ποσοτικά στοιχεία συλλογής Από τα στοιχεία των ετήσιων εκθέσεων του 2016 των 3 προαναφερθέντων Συστημάτων προκύπτει ότι οι συνολικές συλλεχθείσες ποσότητες συσσωρευτών Μολύβδου Οξέος για το έτος 2016 ανήλθαν σε 36.498 tn. Στον Πίνακα 6.1.26 παρουσιάζονται οι ποσότητες που συλλέχθηκαν τα έτη 2014-2016 καθώς και τα ποσοστά συλλογής, τα οποία υπερκαλύπτουν τον στόχο του 45%. Αντίστοιχα για τους συσσωρευτές Νικελίου Καδμίου οι ποσότητες που συλλέχθηκαν τα έτη 2014-2016 καθώς και τα ποσοστά συλλογής, παρουσιάζονται στον Πίνακα 6.1.28. Επιπρόσθετα, το 2015 συλλέχθηκαν 139 τεμάχια ή περίπου 9,7 tn και το 2016, 447 τεμάχια ή περίπου 31,3 tn μπαταρίες τεχνολογίας υβριδικών/ηλεκτρικών οχημάτων. 1.4.3.4 Διαχείριση αποβλήτων Φορητές Ηλεκτρικές Στήλες Οι ποσότητες των αποβλήτων φορητών ηλεκτρικών στηλών που συλλέγονται, αποστέλλονται σε εργοστάσια επεξεργασίας στο εξωτερικό, με δεδομένο ότι δεν υπάρχουν αντίστοιχες μονάδες επεξεργασίας στην Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα στην Revatech με έδρα το Βέλγιο και την Greenweee με έδρα την Ρουμανία. Συσσωρευτές Οχημάτων και Βιομηχανίας Στον Πίνακα 6.1.29 δίνεται ο μέσος όρος απόδοσης ανακύκλωσης των 7 εργοστασίων ανακύκλωσης συσσωρευτών μολύβδου-οξέος που λειτουργούν στην Ελλάδα. 488 Πίνακας 6.1.27 Ποσότητες και ποσοστά συλλογής συσσωρευτών Μολύβδου Οξέος για τα έτη 2014-2016 (Πηγή: ΕΟΑΝ) Έτος Συλλεχθείσα Ποσότητα (tn) Ποσοστό Συλλογής % 2014 25.526 52,49% 2015 33.319 69,37% 2016 36.498 76,43% Πίνακας 6.1.28 Ποσότητες και ποσοστά συλλογής συσσωρευτών Νικελίου Καδμίου για τα έτη 2014-2016 (Πηγή: ΕΟΑΝ) Έτος Έτος Συλλεχθείσα Ποσότητα (tn) Μέσος όρος απόδοσης ανακύκλωσης 2014 73.2% 2015 74.8% 2016 76.2% Ποσοστό Συλλογής % 2014 9.2 32.31% 2015 43.85* 130.51% 2016 38,24* 194.11% * Η Συλλεχθείσα ποσότητα είναι μεγαλύτερη από την ποσότητα προϊόντων που εισήχθησαν στην αγορά, ενδεχομένως λόγω μικρής ποσότητας συλλογής τα προηγούμενα έτη, και τη μεγάλη διάρκεια ζωής των συσσωρευτών Ni-Cd. Πίνακας 6.1.29 Μέσος όρος απόδοσης ανακύκλωσης των εργοστασίων ανακύκλωσης συσσωρευτών Pb - οξέος για τα έτη 2014-2016 (Πηγή: ΕΟΑΝ) Συσσωρευτές Νικελίου Καδμίου Η ανακύκλωση των συσσωρευτών Νικελίου-Καδμίου, Ni-Cd, δεν έχει θετική αξία και η Ελληνική αγορά δεν διαθέτει, προς το παρόν, υποδομή ανακύκλωσής τους. Η εξειδικευμένη διαχείριση για την ανακύκλωση των συσσωρευτών Ni-Cd απαιτεί ιδιαίτερα αυξημένο κόστος διαχείρισης, λαμβάνοντας υπόψη ότι απαιτείται εξαγωγή των αποβλήτων συσσωρευτών στο εξωτερικό (SΝΑΜ στη Γαλλία, SAFT ΑΒ στη Σουηδία και ACCUREC GmbH στη Γερμανία). Ως κύριος αποδέκτης των αποβλήτων συσσωρευτών Ni-Cd από την Ελλάδα είναι η εγκατάσταση ανακύκλωσης SΝΑΜ στη Γαλλία. Τέλος, όσον αφορά στις μπαταρίες τεχνολογίας υβριδικών/ ηλεκτρικών οχημάτων το σύνολο της συλλεχθείσας ποσότητας εξήχθηκε προς ανακύκλωση σε εγκαταστάσεις του εξωτερικού. 1.4.4 Οχήματα τέλους κύκλου ζωής 1.4.4.1 Δομή διαχείρισης αποβλήτων Η διαχείριση των οχημάτων του τέλους κύκλου ζωής (ΟΤΚΖ) ρυθμίζεται από το Π.Δ. 116/2004 το οποίο εκδόθηκε σε εναρμόνιση με την Οδηγία 2000/53/ΕΚ του Συμβουλίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Ως όχημα τέλους κύκλου ζωής σύμφωνα με το ΠΔ 43/1983 θεωρούνται τα οχήματα (Μ1) τα Πίνακας 6.1.30 Υποκατηγορίες αποβλήτων οι οποίες εμπεριέχονται στα ΟΤΚΖ (ΕΚΑ 16 01 04*) σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κατάλογο Αποβλήτων Κωδ. ΕΚΑ 1302XX* Περιγραφή Συνθετικά έλαια μηχανής, κιβωτίου ταχυτήτων 160103 Ελαστικά στο τέλος κύκλου ζωής τους 160107* Φίλτρα λαδιού 160122 Κατασκευαστικά στοιχεία που δε προδιαγράφονται αλλιώς 160110* Εκρηκτικά κατασκευαστικά στοιχεία 160112 Τακάκια φρένων 160113* Υγρά φρένων 160114* Αντιψυκτικά υγρά που περιέχουν επικίνδυνες ουσίες 160115 Αντιψυκτικά υγρά μη επικίνδυνα 160117 Σιδηρούχα μέταλλα 160118 Μη σιδηρούχα μέταλλα 160119 Πλαστικά 160120 Γυαλί 160106 Απορρυπασμένα οτκζ 160601 Μπαταρίες μολύβδου οξέος 160801 Εξαντλημένοι καταλύτες 191202 Σιδηρούχα μέταλλα από τη μηχανική επεξεργασία αποβλήτων 191203 Μη σιδηρούχα μέταλλα από τη μηχανική επεξεργασία αποβλήτων 191204 Πλαστικά και καουτσούκ από τη μηχανική επεξεργασία αποβλήτων 191205 Γυαλί από τη μηχανική επεξεργασία αποβλήτων 191212 Άλλα απόβλητα από τη μηχανική επεξεργασία αποβλήτων οποία προορίζονται για μεταφορά προσώπων και φέρουν κατ ανώτατο όριο εκτός της θέσης οδηγού έως οκτώ θέσεις καθώς και τα οχήματα (Ν1) που είναι οχήματα που προορίζονται για τη μεταφορά εμπορευμάτων και έχουν μέγιστο βάρος μέχρι των 3,5 τόνων. Σύμφωνα με το άρθρο 11 του ΠΔ 116/2004, από την 1 η Ιανουαρίου 2015 ο στόχος ανάκτησης και επαναχρησιμοποίησης των προϊόντων που προκύπτουν από την διαχείριση των ΟΤΚΖ, ανέρχεται στο 95% κ.β και η επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 85% κατά μέσο βάρος ανά όχημα και ανά έτος. Η εναλλακτική διαχείριση των ΟΤΚΖ πραγματοποιείται από το Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης της ΕΔΟΕ. Λόγω της μορφής της εταιρίας, η οποία είναι αστική μη κερδοσκοπική, δεν υφίσταται ΦΕΚ σύστασης. Η έναρξη της εταιρίας έγινε με κατάθεση του Καταστατικού στο Πρωτοδικείο το οποίο εγκρίθηκε. Με απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου του ΕΟΑΝ (ΑΔΑ: ΒΕΖΛ46Ψ8ΟΖ-4ΗΙ), χορηγήθηκε η ανανέωση της έγκρισης του Συστήματος. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των ΟΤΚΖ αποτελεί το γεγονός ότι εμπεριέχουν πολλές υποκατηγορίες αποβλήτων στερεών ή και υγρών κάποιες από τις οποίες ανήκουν και στην κατηγορία των επικινδύνων. 489

Για κάθε κατηγορία από τις παραπάνω απαιτείται ξεχωριστή παρακολούθηση της παραγωγής του αποβλήτου στα κέντρα επεξεργασίας (διαλυτήρια οχημάτων), κατά την φάση της απορρύπανσης και στις μονάδες τεμαχισμού καθώς επίσης και ξεχωριστή παρακολούθηση της διακίνησης αυτού από τα διαλυτήρια στις επιμέρους μονάδες αποθήκευσης και επεξεργασίας. 1.4.4.2 Παραγωγή αποβλήτων Στο αρχικό σχήμα της ΕΔΟΕ, (έτος 2004), συμμετείχαν 33 υπόχρεοι παραγωγοί. Από έναρξη λειτουργίας του συστήματος έως και τον Δεκέμβριο του 2014, λόγω συγχωνεύσεων, εξαγορών αλλά και παύσης λειτουργίας, στο σύστημα πλέον συμμετέχουν 27 υπόχρεοι παραγωγοί. Το συνολικό μερίδιο αγοράς των εταίρων ανέρχεται περίπου στο 84% - 85% των εισαγόμενων καινούργιων οχημάτων. Στην ΕΔΟΕ δεν συμμετέχουν και δεν έχουν υπογράψει «Σύμβαση Παραγωγού» όλοι οι έμποροι εισαγωγείς, (άνω των 100 εταιριών). Παρά τις επανειλημμένες ειδοποιήσεις τόσο του ΥΠΕΝ όσο και του ΕΟΑΝ δεν έχει βρεθεί τρόπος να υποχρεωθούν οι συγκεκριμένες εταιρίες να συμμορφωθούν με το ΠΔ 116/2004. Όπως γίνεται κατανοητό μία μεγάλη μερίδα εταιριών οι οποίες εισάγουν οχήματα αρνούνται να συμμετάσχουν στην ΕΔΟΕ, χωρίς να έχουν προβεί στη δημιουργία άλλου ατομικού ή συλλογικού συστήματος εναλλακτικής διαχείρισης ΟΤΚΖ, κατά παράβαση της ισχύουσας νομοθεσίας. Οι εταιρικές μερίδες, των συμμετεχόντων εταίρων, καθορίζονται ετησίως με βάση τον αριθμό των παραληφθέντων και επεξεργασθέντων από το σύστημα ΟΤΚΖ κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων ετών, (εισαγόμενες μάρκες τις οποίες κάθε εταίρος έχει θέσει σε κυκλοφορία). Οι εταίροι επιδοτούν το συνολικό κόστος διοικητικής λειτουργίας της ΕΔΟΕ, ανάλογα με το ποσοστό των εταιρικών τους μεριδίων. Η εισφορά των εταίρων ισούται με τα προϋπολογισμένα έξοδα λειτουργίας για τον επόμενο χρόνο. Η εταιρία διαθέτει πολύ μικρό αποθεματικό το οποίο διατηρεί για την αντιμετώπιση τυχόν έκτακτων αναγκών. Για το 2016 το σύνολο των εισφορών ανήλθε στο ποσό των 404.017,33. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οι ποσότητες ΟΤΚΖ (διαχειριζόμενο ρεύμα αποβλήτου) ανά έτος από το 2008. Πίνακας 6.1.33 Ποσότητες ΟΤΚΖ από το 2008 μέχρι και το 2016 (Πηγή: ΕΔΟΕ) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Ιδιώτες 53.636 140.157 56.079 109.543 75.487 84.405 86.279 90.755 42.945 ΟΤΑ 9.060 6.383 12.586 7.646 6.008 5.439 4.127 2.890 3.627 Σύνολο 62.696 146.540 68.665 117.189 81.495 89.844 90.406 93.645 46.572 Πίνακας 6.1.31 Ποσότητες καινούριων οχημάτων τα οποία έχουν ταξινομηθεί από το 2006 μέχρι και το 2016 (Πηγή: ΕΔΟΕ) Ταξινομήσεις καινούριων επιβατικών και ελαφρών φορτηγών (2006-2016) Έτος 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Σύνολο Θα πρέπει να σημειωθεί ότι για τα έτη 2009, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015 και μέρος του 2016 ίσχυε το μέτρο της επιδότησης για απόσυρση το οποίο βέβαια είχε διαφορετικές επιδόσεις ως προς τον αριθμό των παραληφθέντων ΟΤΚΖ. Από το σύνολο των παραλαβών ΟΤΚΖ του έτους 2016, τα οποία ανήλθαν σε 46.572 τεμάχια τα 1.685 τεμάχια ήταν κουφάρια δηλαδή έλειπαν ο κινητήρας, τα μέρη του αμαξώματος και το εσωτερικό σαλόνι. Επιπρόσθετα σε 4.270 παραληφθέντα ΟΤΚΖ έλειπε ο καταλυτικός μετατροπέας, σε 10.934 έλειπε η μπαταρία και σε 7.704 έλειπαν διάφορα κατασκευαστικά στοιχεία. Τέλος 4.159 ΟΤΚΖ ήταν ολικώς κατεστραμμένα. Οι ελλείψεις αυτές καθορίζουν και το μέσο βάρος των ΟΤΚΖ τα οποία έχουν επεξεργαστεί καθώς μειώνουν το συνολικό μέσο βάρος. Επιπρόσθετα οι ελλείψεις λογίζονται ως υλικά τα οποία έχουν επαναχρησιμοποιηθεί (καθώς πιθανότατα αφαιρέθηκαν για αυτό τον σκοπό). Επιβατικά 267.480 279.723 266.887 220.192 140.722 97.539 58.299 58.659 70.810 75.805 78.873 1.614.989 Ελαφρά φορτηγά 26.339 27.023 25.528 17.382 12.331 6.956 4.001 3.795 5.068 5.652 5.623 139.698 Πίνακας 6.1.34 Ποσότητες ΟΤΚΖ έτους 2016 (Πηγή: ΕΔΟΕ) Σύνολο 293.819 306.746 292.415 237.574 153.053 104.495 62.300 62.454 75.878 81.457 84.496 1.754.687 Τεμάχια Βάρος ΟΤΚΖ (ΤΝ) Κιλά (μ.ο) Πίνακας 6.1.32 Ποσότητες μεταχειρισμένων οχημάτων τα οποία έχουν εισαχθεί στην χώρα από το 2006 μέχρι και το 2016 (Πηγή: ΕΔΟΕ) Ταξινομήσεις καινούριων επιβατικών και ελαφρών φορτηγών (2006-2016) ΕΛΛΕΙΨΗ ΚΑΤΑΛΥΤΗ 4.270 3.296 - ΚΟΥΦΑΡΙ 1.685 736 437,03 ΕΛΛΕΙΨΗ ΜΠΑΤΑΡΙΑΣ 10.934 9.696 - Έτος 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Σύνολο ΖΑΝΤΟΛΑΣΤΙΧΑ 2.427 1.390 - Επιβατικά 37.220 38.156 28.966 24.347 13.125 10.198 6.002 6.273 13.635 41.274 27.814 247.010 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΜΑΞΩΜΑΤΟΣ 3.316 2.176 - Ελαφρά φορτηγά 28.109 27.990 25.973 21.492 17.699 11.679 9.373 9.903 10.859 20.508 11.644 195.229 ΣΑΛΟΝΙ 1.961 940 - ΟΛΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 4.159 3.782 909,34 Σύνολο 65.329 66.146 54.939 45.839 30.824 21.877 15.375 16.176 24.494 61.782 39.458 442.239 ΧΩΡΙΣ ΕΛΛΕΙΨΕΙΣ 33.934 34.274 1.010,01 490 491

1.4.4.3 Συλλογή αποβλήτων Σύμφωνα με την μέθοδο λειτουργίας της ΕΔΟΕ οι κάτοχοι των οχημάτων ΤΚΖ τα παραδίδουν είτε σε σημεία συλλογής, (κατά την έννοια του άρθρου 2.23 του ΠΔ 116/2004), είτε σε διαλυτήρια ΟΤΚΖ, (κατά την έννοια του 2.13. του ΠΔ 116/2004). Εάν το ΟΤΚΖ παραδοθεί σε σημείο συλλογής, θα πρέπει εντός 8 ημερών να μεταφερθεί σε διαλυτήριο, (άρθρο 8.3. του ΠΔ 116/2004). Πίνακας 6.1.35 Εξέλιξη της γεωγραφικής κάλυψης και των σημείων παράδοσης (Πηγή: ΕΔΟΕ) Έτος 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Κάλυψη Περιφερειακών Ενοτήτων Καθώς, όπως προαναφέρθηκε, τα ΟΤΚΖ παραδίδονται σε σημεία συλλογής και διαλυτήρια, αυτή η ομάδα αναφέρεται γενικά ως «σημεία παράδοσης». Διαλυτήρια: 33 Σημεία συλλογής: 28 Σύνολο σημείων παράδοσης: 161 29 35 42 48 50 51 51 51 51 51 Σημεία Παράδοσης 49 71 86 98 115 128 144 158 167 161 1.4.4.4 Διαχείριση αποβλήτων Η διαχείριση των ΟΤΚΖ που περιλαμβάνει απορρύπανση και διάλυση, λαμβάνει χώρα σε κατάλληλα αδειοδοτημένα διαλυτήρια οχημάτων. Τα απόβλητα τα οποία προκύπτουν από την απορρύπανση των ΟΤΚΖ στα διαλυτήρια, παραδίδονται σε αδειοδοτημένες εταιρίες συλλογής και αποθήκευσης/επεξεργασίας αποβλήτων, με τις οποίες η ΕΔΟΕ διατηρεί σύμβαση συνεργασίας. Απόβλητα παραδίδονται και σε εγκεκριμένα ΣΕΔ με τα οποία η ΕΔΟΕ δεν έχει συνάψει σύμβαση συνεργασίας, καθώς η ανταλλαγή στοιχείων και πληροφοριών μεταξύ των ΣΕΔ εξασφαλίζεται από την έγκριση τους από τον ΕΟΑΝ. Τα διαλυτήρια επίσης διαθέτουν μέρη των ΟΤΚΖ προς επαναχρησιμοποίηση σε εταιρίες πώλησης μεταχειρισμένων ανταλλακτικών ή και σε ιδιώτες. Το εναπομείναν τμήμα του ΟΤΚΖ, (ανάμικτο σκραπ μετάλλων), προωθείται προς τεμαχισμό και διαχωρισμό των μετάλλων από τις λοιπές ύλες, (πλαστικό, γυαλί, ξύλο κλπ). Το ΟΤΚΖ προωθείται από τα διαλυτήρια σε μονάδες τεμαχισμού, είτε απευθείας είτε μέσω αδειοδοτημένων έμπορων σκραπ. Εντός του 2016 οδηγήθηκαν προς επεξεργασία 51.513 ΟΤΚΖ, συνολικού μικτού βάρους 50.322 tn. Από το σύνολο των επεξεργασθέντων ΟΤΚΖ για 98 τεμάχια συνολικού μικτού βάρους 99 tn (0,2% του συνόλου) δεν υπάρχει καταγραφή υλικών από την επεξεργασία καθώς αυτά είχαν παραληφθεί από εταιρίες με τις οποίες η ΕΔΟΕ διέκοψε συνεργασία. Το καθαρό βάρος των επεξεργασθέντων 51.415 ΟΤΚΖ (αφαιρούνται τα 99 προαναφερόμενα ΟΤΚΖ), (χωρίς τα καύσιμα), ανήλθε σε 49.979 tn. Από το σύνολο των επεξεργασθέντων 51.415 ΟΤΚΖ τα 39.030 ήταν πλήρη και είχαν συνολικό βάρος 39.103 tn, (μέσο βάρος 1.002 Kg ανά ΟΤΚΖ). Από τα υπόλοιπα 12.385 τα 10.892 ΟΤΚΖ είχαν διάφορες ελλείψεις. Επιπλέον 1.493 ΟΤΚΖ ήταν κουφάρια. Το συνολικό βάρος των ΟΤΚΖ με διάφορες ελλείψεις ανήλθε στους 10.473 tn, δηλαδή μέσο βάρος 961 Kg ανά ΟΤΚΖ. Το συνολικό βάρος των ΟΤΚΖ τα οποία ήταν κουφάρια ανήλθε σε 647 tn, δηλαδή μέσο βάρος 433 Kg ανά ΟΤΚΖ. Η τελική διαχείριση των αποβλήτων, παρατίθεται ομαδοποιημένη σε τρείς κατηγορίες. απόβλητα τα οποία προέρχονται από την απορρύπανση και διατίθενται αποκλειστικά από τα διαλυτήρια, σκραπ ΟΤΚΖ το οποίο οδηγείται σε τεμαχιστές απ όπου προκύπτουν προϊόντα τεμαχισμού υπολείμματα τεμαχισμού. Πίνακας 6.1.36 Αριθμός διαλυτηρίων και σημείων συλλογής ανά Περιφερειακή Ενότητα (Πηγή: ΕΔΟΕ) Περιφέρειες Διαλυτήρια Σημεία συλλογής Σύνολο ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ 8 0 8 ΑΤΤΙΚΗΣ 17 5 22 ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ 4 0 4 ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 10 3 13 ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 5 1 6 ΗΠΕΙΡΟΣ 8 2 10 ΘΕΣΣΑΛΙΑ 13 4 17 ΙΟΝΙΟΙ ΝΗΣΟΙ 1 1 2 ΚΕΝΤΡΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 34 5 39 ΚΡΗΤΗ 5 1 6 ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ 6 3 9 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ 11 2 13 ΣΤΕΡΕΣ ΕΛΛΣΔΑ-ΕΥΒΟΙΑ 11 1 12 ΣΥΝΟΛΟ 133 28 161 492 493

Πίνακας 6.1.37 Βάρος των υλικών (tn) το οποίο προέκυψε από την επεξεργασία των 51.415 ΟΤΚΖ του έτους 2016 (Πηγή: ΕΔΟΕ) Σύνολο Αυτοκινήτων Σύνολο Μεικτού Βάρους Καθαρό Βάρος μείον Καύσιμα Επεξεργασία 51.415 50.223 49.979 Υλικά Επεξεργασίας Απόθεμα Συστήματος Υλικό από Απορρύπανση* Σύνολο Αποθέματος και Νέων Ορυκτέλαια 104 200 305 Μπαταρίες 298 538 836 Ελαστικά 2.757 1.435 4.193 Υγρά Φρένων 6.656 8,89 75,44 Υγρά Ψυγείου 555 97 651 Φρέον 3,94 1,17 5,11 Φίλτρα Λαδιού 84 11 94,79 Τακάκια Αμίαντου 14,46 0,38 14,84 Σύνολο Απορρύπανσης 3.883 2.292 6.175 Καταλύτες 217 137 354 Σύνολο Καταλύτες 217 137 354 Μέταλλα Σκραπ 65.070 34.033 Αντ/κά Από Διάλυση 0 13.064 112.168 Σύνολο Σκραπ & Αντ/κά 65.070 47.098 112.168 Κρύσταλλα 162 31 193 Πλαστικά 534 128 662 Σύνολο πλαστικά & κρύσταλλα 696 159 855 Γενικό Σύνολο 69.866 49.686 119.552 Χυτά 2.958 293 3.251 Τελικό Σύνολο & Χυτά 72.824 49.979 122.803 *Υλικό από Απορρύπανση: Υλικά τα οποία έχουν συνολικά εξαχθεί από την απορρύπανση των 51.415 ΟΤΚΖ τα οποία δηλώθηκαν από τα διαλυτήρια. 494 Στη συνέχεια παρατίθενται οι ποσότητες υλικών οι οποίες έχουν αποσταλεί (διακινηθεί) από τα διαλυτήρια. Σε υλικά τα οποία δεν «καλύπτονται» από ΣΣΕΔ παρατίθενται και οι ποσότητες υλικών οι οποίες έχουν παραληφθεί από τους συλλέκτες ή τελικούς αποδέκτες. Συσσωρευτές (ΕΚΑ 16 06 01*) Από την απορρύπανση προήλθαν συνολικά 538 tn συσσωρευτών (μέσο βάρος ανά «πλήρες» OTKZ ~14 Kg/ συσσωρευτή, το οποίο είναι εντός των αποδεκτών ορίων βάρους συσσωρευτή 12 14 Kg). Στο σύνολο των διαλυτηρίων στις αρχές του 2016 υπήρχαν αποθηκευμένοι 298 tn στους οποίους προστίθενται οι 538 tn (συσσωρευτές από απορρύπανση) και αποτελούν τους 836 tn συσσωρευτών προς διάθεση. Από αυτούς διατέθηκαν σε συλλογικά συστήματα απ ευθείας (ΣΥΔΕΣΥΣ ΑΕ, Re - Battery AE, COMBATT ΑΕ) ή σε αδειοδοτημένους συλλέκτες αυτών, 664 tn. Η συνολική ποσότητα των παραδιδόμενων συσσωρευτών, προς τα ΣΣΕΔ, θεωρείται ως ανακύκλωση. Ορυκτέλαια (ΕΚΑ 13 02 ΧΧ*) Από την απορρύπανση προήλθαν συνολικά 200 tn ορυκτελαίων με το μέσο όρο βάρος ανά ΟΤΚΖ να ανέρχεται σε περίπου 4 kg/όχημα το οποίο είναι εντός των αποδεκτών ορίων βάρους (3 4 kg). Στο σύνολο των διαλυτηρίων στις αρχές του 2016 υπήρχαν αποθηκευμένοι 104 tn στους οποίους προστίθενται τα ορυκτέλαια από απορρύπανση (200 tn) και αποτελούν τους 305 tn (μετά από στρογγυλοποίηση) ορυκτελαίων τα οποία διατέθηκαν στο συλλογικό σύστημα (ΕΝΔΙΑΛΕ ΑΕ) απ ευθείας ή μέσω αδειοδοτημένων συλλεκτών. Η συνολική ποσότητα των παραδιδόμενων ορυκτελαίων θεωρείται ως ανακύκλωση. Καταλύτες (ΕΚΑ 16 08 01) Το συνολικό βάρος των καταλυτών από απορρύπανση ανήλθε σε 137 tn, (περίπου 4 Kg ανά καταλύτη). Στο σύνολο των διαλυτηρίων στους αποθηκευμένους 217 tn προστίθενται οι καταλύτες από απορρύπανση (137 tn) και αποτελούν τους προς διάθεση καταλύτες (354 tn). Από αυτούς διατέθηκαν 156 tn σε αδειοδοτημένους συλλέκτες και προς εξαγωγή. Η συνολική ποσότητα των παραδιδόμενων καταλυτών θεωρείται ως ανακύκλωση. Ελαστικά (ΕΚΑ 16 01 03) Από απορρύπανση προήλθαν συνολικά 1.435 tn ελαστικών (Mέσο βάρος ανά ΟΤΚΖ ~28 Kg). Στο σύνολο των διαλυτηρίων οι αποθηκευμένες ποσότητες πριν το 2016 ανήλθαν σε 2.757 tn. Σε αυτές προστίθενται τα ελαστικά από απορρύπανση (1.435 tn). Επομένως τα προς διάθεση ελαστικά ανήλθαν σε 4.193 tn. Από τις ποσότητες των ελαστικών οι οποίες παραδόθηκαν στο Σύστημα της ECOELASTIKA ΑΕ (1.041 tn), ποσοστό 39,7% οδηγήθηκε προς ενεργειακή αξιοποίηση ενώ ποσοστό 60,3% οδηγήθηκε προς ανακύκλωση. Τακάκια φρένων (ΕΚΑ 16 01 12) Τα τακάκια φρένων από την απορρύπανση των ΟΤΚΖ ανήλθαν σε περίπου 0,38 tn. Από το σύνολο του αποθέματος των 14,84 tn, διατέθηκαν το 2016 0,04 tn. Η συνολική ποσότητα των παραδιδόμενων υλικών θεωρείται ως ανακύκλωση. Υγρά ψυγείου (ΕΚΑ 16 01 14*, 16 01 15) Τα υγρά ψυγείου από απορρύπανση ανήλθαν σε 97 tn (~2,5 Kg ανά πλήρες ΟΤΚΖ). Στο σύνολο των διαλυτηρίων το 2016 υπήρχαν αποθηκευμένοι 555 tn. Προσθέτοντας στις εν λόγω ποσότητες τα υγρά ψυγείου από απορρύπανση (97 tn), τα προς διάθεση υγρά ψυγείου ανήλθαν σε 651 tn. Από αυτά, εντός του 2016, 130 tn διατέθηκαν προς ανακύκλωση. Υγρά φρένων (ΕΚΑ 16 01 13*) Τα υγρά φρένων από απορρύπανση ανήλθαν σε 8,89 tn (~0,2 Kg ανά ΟΤΚΖ). Στο σύνολο των διαλυτηρίων τα υγρά φρένων από απορρύπανση ανήλθαν σε 8,89 tn. Αν σε αυτή την ποσότητα προστεθούν 66,56 tn τα οποία υπήρχαν αποθηκευμένα πριν το 2016, τα συνολικά προς διάθεση υγρά φρένων ανέρχονται σε 75,44 tn. Η ποσότητα που διατέθηκε προς ανακύκλωση ανήλθε σε 6,99 tn. Φρέον (ΕΚΑ 14 06 01*) Το φρέον από απορρύπανση εντός του έτους 2016 ανήλθε σε 1,17 tn και το συνολικό απόθεμα του συστήματος στα διαλυτήρια σε ~5 tn. Από αυτή την ποσότητα, διατέθηκαν μόλις 1,1 Kg προς επαναχρησιμοποίηση σε εταιρίες ψυκτικών και συνεργεία. Η συνολική ποσότητα των παραδιδόμενων ποσοτήτων θεωρείται ως επαναχρησιμοποίηση. Φίλτρα λαδιού (ΕΚΑ 16 01 07*) Τα φίλτρα λαδιού από απορρύπανση για το έτος 2016 ανήλθαν σε 11 tn. Πρέπει να σημειωθεί ότι πολλοί κινητήρες από ΟΤΚΖ διατίθενται ως μεταχειρισμένοι μαζί με τα φίλτρα το οποίο είναι αποδεκτό καθώς όπως αναφέρεται και στο ΠΔ116/2004, (Παράρτημα Ι, άρθρο 2.2), αυτά τα υλικά δύναται να μην αφαιρεθούν εφόσον χρειάζονται για την επαναχρησιμοποίηση των κινητήρων. Επίσης ποσότητα φίλτρων λαδιού διατίθεται και ως ανταλλακτικά. Για το έτος 2016 συνολικά διατέθηκαν 1,85 tn φίλτρων λαδιού για επαναχρησιμοποίηση (έχουν διατεθεί με τους κινητήρες ως μεταχειρισμένα ανταλλακτικά). Επίσης 6,93 tn φίλτρων λαδιών έχει προωθηθεί σε εταιρείες διαχείρισης επικινδύνων αποβλήτων. Η συνολική ποσότητα των φίλτρων θεωρείται ως ανακύκλωση. Ανταλλακτικά από Διάλυση Τα ανταλλακτικά από διάλυση ανήλθαν για το 2016 σε 13.064 tn. Από τις συνολικές αποθηκευμένες ποσότητες ανταλλακτικών και σκραπ διατέθηκαν στην αγορά του εσωτερικού 10.008 tn και προς εξαγωγή 2.408 tn. Το σύνολο των διατιθέμενων ανταλλακτικών θεωρείται ως επαναχρησιμοποίηση. Πλαστικά ( ΕΚΑ 16 01 19) Τα μεγάλα πλαστικά μέρη των ΟΤΚΖ (κυρίως προφυλακτήρες), τα οποία αφαιρέθηκαν κατά την διάλυση των ΟΤΚΖ ανήλθαν για το έτος 2016 σε 128 tn. Στα διαλυτήρια οχημάτων υπήρχαν αποθηκευμένοι 534 tn από προηγούμενα έτη και επομένως τα συνολικά προς διάθεση πλαστικά ανήλθαν σε 662 tn. Από τους 662 tn συνολικά διατέθηκαν ~43 tn σε εταιρίες ανακύκλωσης πλαστικών και ~37 tn ως ανταλλακτικά. Επομένως για τους υπολογισμούς του στόχου με βάσει τα υλικά από την απορρύπανση: 53% θεωρούνται ως ανακύκλωση, 47% θεωρούνται ως επαναχρησιμοποίηση. 495

Κρύσταλλα Τα κρύσταλλα (κυρίως παρμπρίζ), τα οποία αφαιρέθηκαν κατά την διάλυση των ΟΤΚΖ ανήλθαν σε 31 tn. Οι αποθηκευμένες ποσότητες προηγουμένων ετών αφορούσαν σε 162 tn και επομένως τα συνολικά προς διάθεση κρύσταλλα ανήλθαν σε 193 tn. Από τους 193 tn συνολικά διατέθηκαν 40 tn από τους οποίους οι 15 tn προωθήθηκαν ως ανταλλακτικά για επαναχρησιμοποίηση και οι 25 ως ακατάλληλα υλικά που διατέθηκαν σε ΧΥΤΑ. Χυτά Οι συνολικές παραδόσεις σε ΧΥΤΑ ανήλθαν σε 66 tn από τους οποίους οι 62 tn προέρχονται από ΟΤΚΖ. Σκραπ ΟΤΚΖ (ΕΚΑ 19 12 02, 19 12 03, 19 10 04) Οι αποθηκευμένες ποσότητες ανταλλακτικών και σκραπ ΟΤΚΖ ενοποιήθηκαν το 2014 καθώς σε πολλές περιπτώσεις υλικά από την αποθήκη ανταλλακτικών διατίθενται ως σκραπ λόγω χαμηλής εμπορευσιμότητας τους ως ανταλλακτικά. Οι συνολικές αποθηκευμένες ποσότητες σκραπ και ανταλλακτικών από προηγούμενα έτη ανέρχονται σε 65.070 tn. Σε αυτά προστέθηκαν 47.098 tn ανταλλακτικών και σκραπ από απορρύπανση και ως εκ τούτου το συνολικό απόθεμα ανήλθε σε 112.168 tn. Από τις ποσότητες αυτές, 12.101 tn διατέθηκαν ως ανταλλακτικά και 33.320 tn ως σκραπ σε εταιρίες shredder και εμπόρους/ συλλογείς σκραπ (συμβεβλημένους με την ΕΔΟΕ). 1.4.5 Απόβλητα ελαστικά οχημάτων 1.4.5.1 Δομή διαχείρισης αποβλήτων Η εναλλακτική διαχείριση των μεταχειρισμένων ελαστικών πραγματοποιείται από το Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης της ECOELASTIKA A.E. το οποίο εγκρίθηκε με την ΥΑ 106157/7.7.2004 (ΦΕΚ 1145 28.7.2004 Τεύχος Β ) και συνέχισε να ισχύει βάσει της ΥΑ 116570/13.2.2009 (ΦΕΚ Β 769). Με την από 23.11.2011 απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου του ΕΟΕΔΣΑΠ (Εθνικού Οργανισμού Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών και Άλλων Προϊόντων), που έχει μετονομαστεί σε Ελληνικό Οργανισμό Ανακύκλωσης (Ε.Ο.ΑΝ), χορηγήθηκε η ανανέωση της έγκρισης του Συστήματος, σύμφωνα με τις διατάξεις του ΠΔ 99/2008 και ΠΔ 170/2008. Το Σύστημα διαχειρίζεται σήμερα τα μεταχειρισμένα ελαστικά των κατηγοριών Α, Β και Γ που περιγράφονται στον ακόλουθο πίνακα. Πρέπει να σημειωθεί ότι το Σύστημα δε διαχειρίζεται ελαστικά εξωτερικής διαμέτρου άνω των 1400mm καθώς και συμπαγή (μη πνευματικά) ελαστικά βιομηχανικών και ανυψωτικών μηχανημάτων. 1.4.5.2 Παραγωγή αποβλήτων Το σύνολο των ελαστικών οχημάτων στην Ελλάδα εισάγονται από το εξωτερικό. Όλοι οι εισαγωγείς ελαστικών καθώς και οι εισαγωγείς οχημάτων, οι οποίοι είναι βάσει του ΠΔ 109/04 υποχρεωμένοι να συμμετέχουν στο Σύστημα, υπογράφουν σύμβαση συνεργασίας με την ECOELASTIKA για τα ελαστικά που βρίσκονται ως ανταλλακτικά επάνω στα οχήματα. Ο αριθμός των υπόχρεων εισαγωγέων ελαστικών που ήταν συμβεβλημένοι με την ECOELASTIKA την 31.12.2016 ανήλθε στους 138 και ο αντίστοιχος αριθμός εισαγωγέων οχημάτων ανήλθε στους 67. Για κάθε νέο ελαστικό έκαστης κατηγορίας που εισάγεται στην ελληνική αγορά υπάρχει χρηματική εισφορά η οποία παρουσιάζεται στον Πίνακα 6.1.39. Πίνακας 6.1.39 Ισχύουσες χρηματικές εισφορές για το έτος 2016 (Πηγή: ECOELASTIKA) Λόγω του ότι στα σημεία πώλησης νέων ελαστικών (βουλκανιζατέρ, συνεργεία ή όπου αλλού πραγματοποιείται αλλαγή παλαιών ελαστικών με νέα και προκύπτουν τα απόβλητα ελαστικά) δεν λαμβάνει χώρα αποθήκευση σε stock για μεγάλα χρονικά διαστήματα (π.χ. για ένα χρόνο), το ΑΠ θεωρείται μηδέν. Από την παραπάνω παραδοχή προκύπτει ότι το ΑΠ σε περίοδο ενός έτους ισούται με 0. Το Ε λαμβάνεται από τις δηλούμενες ποσότητες των εισαγωγέων ελαστικών για το τρέχον έτος και υπολογίζεται σύμφωνα με την ακόλουθη εξίσωση: Ε = Ε Α * 0,008 + Ε Β * 0,050 + Ε Γ * 0,0025 Όπου Ε Α, Ε Β, Ε Γ τα τεμάχια κάθε κατηγορίας ελαστικών και 0,008 tn, 0,050 tn και 0,0025 tn το βάρος των ελαστικών της Α, Β και Γ κατηγορίας αντίστοιχα. Στον Πίνακα 6.1.40 περιέχεται ο αριθμός των νέων ελαστικών που δηλώθηκε από τους υπόχρεους εισαγωγείς ότι εισήλθε στην ελληνική αγορά το 2016 ανά κατηγορία ελαστικού. Πίνακας 6.1.40 Δηλώσεις νέων ελαστικών για το έτος 2016 (Πηγή: ECOELASTIKA) Από το σύνολο των 33.320 τόνων, παραδόθηκαν: 23.626 tn σε εγχώρια shredders, 7.927 tn σε εμπόρους/ συλλογείς σκραπ, 32 tn σε χυτήρια μετάλλων, 19 tn σε εξαγωγές. Τέλος, ~1.716 tn έχουν αποθηκευτεί κατόπιν διακίνησης μεταξύ κέντρων επεξεργασίας. Κατηγορία Α (Μέσο βάρος 8kg) Κατηγορία Β (Μέσο βάρος 50kg) Κατηγορία Γ (Μέσο βάρος 2,5kg) Χρηματικές εισφορές 1 5,86 0,42 Εισαγωγείς Ελαστικών Ελαστικά Κατηγορίας Α Ελαστικά Κατηγορίας Β Ελαστικά Κατηγορίας Γ 3.552.306 204.394 479.089 Πίνακας 6.1.38 Κατηγορίες μεταχειρισμένων ελαστικών Κατηγορία Α (Μέσο βάρος 8kg) Κατηγορία Β (Μέσο βάρος 50kg) Κατηγορία Γ (Μέσο βάρος 2,5kg) 496 Περιγραφή Ελαστικά επιβατικών αυτοκινήτων (επιβατικά λάστιχα και λάστιχα 4X4) Ελαστικά εμπορικών οχημάτων με ονομαστική (εσωτερική) διάμετρο ζάντας μικρότερη από 17,5 ίντσες. Ελαστικά αγροτικών τρακτέρ συμβατικά (diagonal) για μπροστινούς τροχούς Ελαστικά βιομηχανικών και ανυψωτικών οχημάτων (πνευματικά) με ονομαστική (εσωτερική) διάμετρο ζάντας μικρότερη ή ίση με 12 ίντσες Ελαστικά εμπορικών οχημάτων με ονομαστική (εσωτερική) διάμετρο ζάντας μεγαλύτερη ή ίση με 17,5 ίντσες. Ελαστικά αγροτικών τρακτέρ για οπίσθιους τροχούς κίνησης Ελαστικά βιομηχανικών και ανυψωτικών οχημάτων (πνευματικά) με ονομαστική (εσωτερική) διάμετρο ζάντας μεγαλύτερη από 12 ίντσες Ελαστικά χωματουργικών οχημάτων Ελαστικά MOTO Σχετικά με την παραγωγή των αποβλήτων ελαστικών, η μεθοδολογία υπολογισμού τους παρουσιάζεται αναλυτικά ακολούθως. Οι πραγματικές ποσότητες των αποσυρόμενων ελαστικών προκύπτουν έμμεσα ως το άθροισμα των νέων εισαγόμενων ανταλλακτικών ελαστικών οχημάτων και των ελαστικών που προέρχονται από την διάλυση των αποσυρόμενων οχημάτων τέλους κύκλου ζωής. Ουσιαστικά η σχέση των νέων πωληθέντων ελαστικών από τους εισαγωγείς τους προς τον αριθμό των αποσυρόμενων ελαστικών στα βουλκανιζατέρ και τα συνεργεία ή όπου αλλού πραγματοποιείται αλλαγή των παλαιών (άχρηστων) ελαστικών με νέα, είναι ένα προς ένα (1 1). Δηλαδή ισχύει η ακόλουθη σχέση: Α = Ε + ΑΟ ΑΠ, όπου: Α : οι αποσυρόμενες ποσότητες άχρηστων ελαστικών (tn) Ε : οι πωληθείσες ποσότητες νέων εισαγόμενων ελαστικών από τους εισαγωγείς ελαστικών (tn) ΑΟ: οι απορριπτόμενες ποσότητες άχρηστων ελαστικών που προέρχονται από τη διάλυση οχημάτων τέλους κύκλου ζωής (tn) ΑΠ: οι αποθηκευμένες ποσότητες νέων ελαστικών στα σημεία πώλησής τους (tn) Επομένως από τα ανωτέρω στοιχεία προκύπτει ότι: Ε = ΕΑ * 0,008 + ΕΒ * 0,050 + ΕΓ * 0,0025 = 39.836 tn. Το ΑΟ (απορριπτόμενες ποσότητες άχρηστων ελαστικών από οχήματα τέλους κύκλου ζωής) δηλώνεται από το εγκεκριμένο σύστημα του ΕΔΟΕ και για το έτος 2016 η ποσότητα που συνέλεξε η ECOELASTIKA από διαλυτήρια οχημάτων ανήλθε στους 1.163 tn. Συνεπώς, η εκτιμώμενη ποσότητα των μεταχειρισμένων ελαστικών που αποσύρθηκαν εντός του 2016 προκύπτει ως εξής: Α = Ε *γ + ΑΟ ΑΠ = 39.836 * (100/100) + 1.163 0 = 40.999 tn, Δεχόμενοι ότι το 100% των εισαγόμενων ανταλλακτικών ελαστικών στην χώρα δηλώνεται από τους συμβεβλημένους εισαγωγείς ελαστικών. Για το έτος 2015 η αντίστοιχη ποσότητα ήταν 37.440 tn. 497

1.4.5.3 Συλλογή αποβλήτων Σχετικά με τη συλλογή - μεταφορά - προσωρινή αποθήκευση των μεταχειρισμένων ελαστικών πρέπει να σημειωθεί ότι η ECOELASTIKA δεν την κάνει με δικά της μέσα αλλά συνάπτει συμβάσεις συνεργασίας με αδειοδοτημένες εταιρείες (υπεργολάβους). Ήδη από τον Σεπτέμβριο του 2006 η ECOELASTIKA δραστηριοποιείται στη συλλογή και μεταφορά μεταχειρισμένων ελαστικών από όλες τις γεωγραφικές περιοχές της ελληνικής επικράτειας έχοντας συμβληθεί με 22 εταιρείες Συλλογής και Μεταφοράς. Επίσης η ECOELASTIKA έχει συμβληθεί με ΟΤΑ, συνδέσμους ΟΤΑ καθώς και με ΦοΔΣΑ στα πλαίσια ειδικών συμβάσεων συνεργασίας για την συλλογή και μεταφορά μεταχειρισμένων ελαστικών που προκύπτουν από ανεξέλεγκτη απόρριψή τους από τον κάτοχό τους. Η συλλογή των μεταχειρισμένων ελαστικών γίνεται: 1. Απ ευθείας από τα σημεία συλλογής που είναι τα βουλκανιζατέρ και κάποια συνεργεία στα οποία πραγματοποιείται τοποθέτηση καινούργιων ελαστικών με παράλληλη απόσυρση των άχρηστων ελαστικών. Από τα σημεία αυτά τα ελαστικά συλλέγονται κατόπιν σχετικής εντολής που δίδεται είτε τηλεφωνικώς είτε μέσω Internet στην ECOELASTIKA. Τα σημεία συλλογής σε όλη την ελληνική επικράτεια ανέρχονται στα ~2700. Το κάθε σημείο συλλογής όταν συγκεντρώσει τουλάχιστον 60 ελαστικά επιβατικών ή/και 10 ελαστικά φορτηγών ή/και 45 ελαστικά moto έχει δικαίωμα να ειδοποιήσει την ECOELASTIKA για την παραλαβή των μεταχειρισμένων ελαστικών. Ο συλλέκτης -μεταφορέας, της κάθε περιοχής, ο οποίος ενημερώνεται από την ECOELASTIKA με e-mail για τις παραγγελίες της ημέρας, υποχρεούται να συλλέγει τα μεταχειρισμένα ελαστικά από τα σημεία συλλογής εντός τριών (3) ημερών από την ημέρα ειδοποίησης του τελευταίου. 2. Από κατόχους ελαστικών, διαλυτήρια οχημάτων και Δήμους βάσει ειδικών όρων που περιγράφονται σε ειδικές συμβάσεις συνεργασίας οι οποίες υπογράφονται μεταξύ της ECOELASTIKA και των κατόχων ελαστικών. Οι συλλέκτες - μεταφορείς οδηγούν τα μεταχειρισμένα ελαστικά κατ εντολή της ECOELASTIKA στα σημεία τελικής αξιοποίησης. Η αμοιβή των συλλεκτών-μεταφορέων εξαρτάται από την ποσότητα των μεταχειρισμένων ελαστικών που παρέδωσαν στα σημεία τελικής αξιοποίησης και από την συμφωνία που έχουν κάνει με την ECOELASTIKA. Τα ελαστικά τέλους κύκλου ζωής που συλλέχθηκαν με ευθύνη της ECOELASTIKA εντός του 2016 ήταν 36.308 tn ενώ για το 2015 ήταν 35.914 tn. Οι γεωγραφικές περιοχές από τις οποίες συλλέχθηκαν τα μεταχειρισμένα ελαστικά των σημείων συλλογής και οι αντίστοιχες ποσότητες (σε tn) ανά γεωγραφική περιοχή, περιέχονται στον Πίνακα 6.1.42. Πίνακας 6.1.41 Κατηγορίες κατόχων μεταχειρισμένων ελαστικών (Πηγή: ECOELASTIKA) Σημεία συλλογής (βουλκανιζατέρ, συνεργεία) Διαλυτήρια οχημάτων (ΟΤΚΖ) Ποσοστό (% ) 94,1 % 3,2 % Κάτοχοι 2,7 % Σύνολο 100 % Πίνακας 6.1.42 Γεωγραφικές περιοχές και ποσότητες συλλεγόμενων ελαστικών (Πηγή: ECOELASTIKA) Νομός Συλλεγόμενες ποσότητες 2016 (tn) Αιτωλοακαρνανίας 1.104 3,04% Αργολίδας 438 1,26% Αρκαδίας 335 0,92% Άρτας 178 0,49% Αττικής-Κεντρικού Τομέα Αθηνών 2.268 6,24% Αττικής-Ανατολικής Αττικής 1.657 4,56% Αττικής-Βορείου Τομέα Αθηνών 1.448 3,98% Αττικής-Δυτικής Αττικής 1.942 5,39% Αττικής-Δυτικού Τομέα Αθηνών 1.550 4,26% Αττικής-Νήσων 141 0,39% Αττικής-Νοτίου Τομέα Αθηνών 1.612 4,43% Αττικής-Πειραιώς 1.140 3,14% Αχαΐας 1.375 3,78% Βοιωτίας 813 2,24% Γρεβενών 120 0,33% Δράμας 435 1,20% Δωδεκανήσου 584 1,60% Έβρου 361 1,01% Ευβοίας 770 2,12% Ευρυτανίας 65 0,18% Ζακύνθου 128 0,35% Ηλείας 542 1,49% Ημαθίας 412 1,13% Ηρακλείου 1.234 3,39% Θεσπρωτίας 115 0,32% Θεσσαλονίκης 4.063 11,17% Ιωαννίνων 497 1,37% Καβάλας 505 1,39% Καρδίτσας 222 0,61% Καστοριάς 152 0,42% Κέρκυρας 452 1,24% Κεφαλληνίας 138 0,38% (% ) 498 499

Νομός Συλλεγόμενες ποσότητες 2016 (tn) Κιλκίς 174 0,48% Κοζάνης 531 1,46% Κορινθίας 690 1,90% Κυκλάδων 523 1,44% Λακωνίας 253 0,69% Λάρισας 873 2,40% Λασιθίου 314 0,86% Λέσβου 318 0,87% Λευκάδας 60 0,16% Μαγνησίας 786 2,16% Μεσσηνίας 554 1,52% Ξάνθης 133 0,37% Πέλλας 328 0,90% Πιερίας 342 0,94% Πρέβεζας 276 0,76% Ρεθύμνου 232 0,64% Ροδόπης 214 0,59% Σάμου 144 0,40% Σερρών 444 1,22% (% ) 1.4.5.4 Διαχείριση αποβλήτων Η διαχείριση των μεταχειρισμένων ελαστικών που συλλέγονται από το δίκτυο των συνεργαζόμενων εταιρειών της ECOELASTIKA πραγματοποιείται είτε σε μονάδες για ενεργειακή αξιοποίησή τους είτε σε μονάδες μηχανικής επεξεργασίας για παραγωγή τελικών προϊόντων προς πώληση (τρίμμα / πούδρα ελαστικών, μέταλλα, λινά), ή/και εναλλακτικών καυσίμων (TDF). Στον Πίνακα 6.1.43 αναφέρονται αναλυτικά οι μονάδες που, ως συμβεβλημένες με την ECOELASTIKA, αποτελούν αποδέκτες των ελαστικών που διαχειρίζεται: Πίνακας 6.1.43 Μονάδες τελικής αξιοποίησης ελαστικών (Πηγή: ECOELASTIKA) Μονάδες ενεργειακής αξιοποίησης μεταχειρισμένων ελαστικών Μονάδα παραγωγής δευτερογενούς καυσίμου και ΤDA Μονάδες πλήρους μηχανικής επεξεργασίας μεταχειρισμένων ελαστικών Ειδικότερα, οι Μονάδες ενεργειακής αξιοποίησης παραλαμβάνουν είτε ολόκληρα ελαστικά απ ευθείας από τους χώρους προσωρινής αποθήκευσης των συλλεκτών είτε δευτερογενή υλικά από την μηχανική επεξεργασία των ελαστικών. Αναλυτικά οι ποσότητες του έτους 2016 που διακινήθηκαν μέσω των συμβεβλημένων με την ECOELASTIKA, συλλεκτών παρουσιάζεται στον Πίνακα 6.1.44. ΤΙΤΑΝ Καμάρι Βοιωτίας ΤΙΤΑΝ Zlatna Panega ΑΞΕΛ ΕΠΕ Μαγούλα Αττικής ΕΛΒΑΝ ABEE Ασπρόπυργος Αττικής TYRES HERCO AE ΒΙΠΕ Πατρών RETIRE ABEE ΒΙΠΕ Δράμας ΒΙΟΤΡΟΧΟΣ 8 ο χλμ ΠΕΟ Λάρισας-Βόλου, Λάρισα Τρικάλων 467 1,28% Φθιώτιδας 700 1,93% Φλώρινας 86 0,24% Φωκίδας 135 0,37% Χαλκιδικής 359 0,99% Χανίων 425 1,20% Χίου 151 0,42% Σύνολο 36.308 100% Πίνακας 6.1.44 Αποθηκευτικοί χώροι συλλεκτών μεταφορέων (Πηγή: ECOELASTIKA) 2016 Συλλεχθείσες ποσότητες μεταχειρισμένων ελαστικών 36.308 Μείωση ποσοτήτων μεταχ. ελαστικών σε χώρους προσ. αποθήκευσης των συλλεκτών 669 Παράδοση σε συνεργαζόμενες μονάδες τελικής αξιοποίησης 36.977 Εξαγωγές για επαναχρησιμοποίηση μεταχειρισμένων ελαστικών 526 Ποσότητες μεταχειρισμένων Ελαστικών (tn) Το ποσοστό των συλλεγόμενων μεταχειρισμένων ελαστικών εντός του 2016 επί του συνόλου των αποσυρόμενων ελαστικών προκύπτει ως εξής: % ΣΥ = (ΣΥ / Α)*100 = (36.308/40.999) * 100 = 88,56 % Το υπόλοιπο ποσοστό 100% - 88,56% = 11,44% (~4.691 tn) που δε συλλέχθηκε από το σύστημα ενδεχομένως αφορά μεταχειρισμένα ελαστικά τα οποία δεν διατέθηκαν από τα σημεία συλλογής στην ECOELASTIKA παρά πουλήθηκαν στην εσωτερική αγορά ως μεταχειρισμένα. Τα ελαστικά αυτά αναμένεται ότι θα αποσυρθούν εντός του 2017 και 2018 ως άχρηστα, οπότε θα κληθεί η ECOELASTIKA να τα διαχειριστεί στο προσεχές μέλλον. Ένα σημαντικό ποσοστό των συλλεχθέντων ποσοτήτων μεταχειρισμένων ελαστικών από προηγούμενα έτη καθώς και ένα ποσοστό των προϊόντων που προκύπτουν από την επεξεργασία τους, παραμένουν αποθηκευμένες κυρίως σε προαύλιους χώρους μονάδων μηχανικής επεξεργασίας ελαστικών ή μονάδων προσωρινής αποθήκευσης. Οι ποσότητες αυτές συνολικά ανέρχονταν στο τέλος του 2016 σε 22.963 tn. Αναλυτικά για τα έτη 2013, 2014, 2015 και 2016 οι αποθηκευμένες ποσότητες μεταχειρισμένων ελαστικών σε διάφορους χώρους (ανακυκλωτές, αποθηκευτικοί χώροι συλλεκτών, κλπ.) περιέχονται στον επόμενο πίνακα. 500 501

Πίνακας 6.1.45 Αποθηκευμένες ποσότητες αποβλήτων (ολόκληρων η τεμαχισμένων) μεταχειρισμένων ελαστικών καθώς και υπολειμμάτων της μηχανικής επεξεργασίας κατά τα έτη 2013 2016 (Πηγή: ECOELASTIKA) Στον ακόλουθο πίνακα παρουσιάζονται τα ποσοστά ολόκληρων η επεξεργασμένων μεταχειρισμένων ελαστικών που προωθήθηκαν τελικά για ανακύκλωση ή ενεργειακή αξιοποίηση σύμφωνα με τα στοιχεία από το σύστημα ζύγισης και ελέγχου της ECOELASTIKA. 2013 2014 2015 2016 Αποθηκευτικοί χώροι συλλεκτών 3.075 500 767 201 ΕΛΒΑΝ 1.341 939 2.595 2.227 ΒΙΟΤΡΟΧΟΣ - 170 172 500 Πίνακας 6.1.47 Ποσότητες ολόκληρων ή επεξεργασμένων ελαστικών που προωθήθηκαν για ενεργειακή αξιοποίηση ή ανακύκλωση 2016 (Πηγή: ECOELASTIKA) ΚΑΡΑΜΠΑΣ 16.038 14.002 13.364 13.219 HELESI 233 - - - Ποσότητα Ποσοστό TYRES HERCO 1.880 2.563 1.488 1.610 ΠΕΡΜΕ 1.619 - - - ΑΞΕΛ 1.229 348 411 473 ΥΙΟΙ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΚΑΙΡΙΔΗ 11.386 11.025 8.807 4.086 RETIRE 548 785 978 648 ΣΥΝΟΛΟ 37.349 30.332 28.582 22.964 Ενεργειακή Αξιοποίηση ολόκληρων ελαστικών (εγχώρια) 4.317,00 12% Πώληση τρίμματος ελαστικού, μετάλλων για ανακύκλωση 18.818,00 53% Ενεργειακή αξιοποίηση τεμαχισμένων ελαστικών και λινών 8.044,87 22% Εξαγωγή ολόκληρων ελαστικών για ενεργειακή αξιοποίηση 4.610,00 13% 35.789,87 100,00% Τα αποθηκευμένα απόβλητα ελαστικά στους παραπάνω χώρους βρίσκονται στις παρακάτω μορφές: Ολόκληρα ανεπεξέργαστα ελαστικά, Τεμαχισμένα ελαστικά, Λινά ελαστικών ή υπολείμματα της παραγωγικής διαδικασίας. Σε κάποιες μονάδες επεξεργασίας ελαστικών υπάρχουν και αποθηκευμένες ποσότητες συσκευασμένων ή μη, κύριων προϊόντων έτοιμων προς πώληση (π.χ. τρίμμα ελαστικού, μέταλλα). Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσιάζονται ανωτέρω εντός του 2016 οδηγήθηκαν προς αξιοποίηση 36.977 tn μεταχειρισμένων ελαστικών. Αναλυτικά οι ποσότητες ανά κατηγορία καταγράφονται στον πίνακα που ακολουθεί: Πίνακας 6.1.46 Τελικοί προορισμοί ολόκληρων μεταχειρισμένων ελαστικών μέσω ECOELASTIKA το 2016 (Πηγή: ECOELASTIKA) 502 Ποσότητα (tn) Ποσοστά διαχείρισης Είσοδος για επεξεργασία σε μονάδες τεμαχισμού / κοκκοποίησης 28.050 75,86% Είσοδος σε εγχώρια τσιμεντοβιομηχανία για ενεργειακή αξιοποίηση 4.317 11,67% Εξαγωγή σε τσιμεντοβιομηχανία στα Βαλκάνια για ενεργειακή αξιοποίηση 4.610 12,47% Συνολική ποσότητα ολόκληρων ελαστικών που οδηγήθηκε σε μονάδες αξιοποίησης 36.977 100% Ανακύκλωση Οι συνολικές ποσότητες επεξεργασμένων μεταχειρισμένων ελαστικών που οδηγήθηκαν για ανακύκλωση εντός του 2016 ήταν 18.818 tn δηλαδή ποσοστό 53% του συνόλου. Τα υλικά που παράγονται κατά την επεξεργασία των μεταχειρισμένων ελαστικών είναι τα εξής: α. Τρίμμα ελαστικού διαφόρων κοκκομετριών: Οι συνηθέστερες κοκκομετρίες τρίμματος καουτσούκ από ανακυκλωμένο ελαστικό που παράγουν οι μονάδες επεξεργασίας μεταχειρισμένων ελαστικών είναι οι εξής: a. 0-1 mm b. 1-3 mm c. 2-4 mm d. 4-6 mm Η κατηγορία b έχει εφαρμογή στους τεχνητούς χλοοτάπητες γηπέδων. Οι κατηγορίες c και d βρίσκουν εφαρμογή σε πλακάκια ασφαλείας και στην κατασκευή αθλητικών χώρων. Οι κοκκομετρίες κάτω του 1mm χρησιμοποιούνται συνήθως για την τροποποίηση ασφάλτου ή για την παρασκευή ηχομονωτικών ή θερμομονωτικών υλικών ή άλλων υλικών (π.χ. πατάκια αυτοκινήτων, σόλες παπουτσιών, κλπ.) σε συνδυασμό και με άλλα υλικά. β. Χαλύβδινα σύρματα: Τα ελαστικά κατηγορίας Β περιέχουν ένα σημαντικό ποσοστό μετάλλων. Τα μέταλλα αυτά διαχωρίζονται πριν και κατά τη διάρκεια της μηχανικής επεξεργασίας των ελαστικών για την παραγωγή τρίμματος. Τα σύρματα αυτά προωθούνται προς ανακύκλωση σε εργοστάσια χαλυβουργίας. Ενεργειακή αξιοποίηση Οι συνολικές ποσότητες μεταχειρισμένων ελαστικών (ολόκληρων ή τεμαχισμένων) που οδηγήθηκαν για ενεργειακή αξιοποίηση στην Ελλάδα ή το εξωτερικό ήταν 16.245 tn ή ποσοστό 45,41%. Από τις ποσότητες αυτές 2.041 tn (ποσοστό 22,86% των ολόκληρων ελαστικών που οδηγήθηκαν προς ενεργειακή αξιοποίηση σε εργοστάσια παραγωγής τσιμέντου) είναι άκαυστα συστατικά του ελαστικού (σύρματα και στάχτη) τα οποία παρέμειναν στο κλίνκερ κατά την ενεργειακή αξιοποίηση των μεταχειρισμένων ελαστικών στους κλιβάνους παραγωγής κλίνκερ στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Η ποσότητα αυτή των 2.041 tn μπορεί να θεωρηθεί ανακύκλωση σύμφωνα με τους ορισμούς της Οδηγίας 98/2008/ΕΚ για τα απόβλητα. Επαναχρησιμοποίηση μεταχειρισμένων ελαστικών Εντός του 2016 εξήχθησαν με ευθύνη του συλλέκτη της Αττικής 526 tn μεταχειρισμένων ελαστικών για επαναχρησιμοποίηση. Τα ελαστικά αυτά είχαν σε πρώτη φάση συλλεχθεί από σημεία συλλογής και κατόχους ως άχρηστα ελαστικά και στη συνέχεια οδηγήθηκαν σε χώρο προσωρινής αποθήκευσης του συλλέκτη. Στον χώρο αυτό έγινε διαλογή των ελαστικών που βρίσκονται σε καλή κατάσταση και πουλήθηκαν για επαναχρησιμοποίηση στο εξωτερικό. 503

1.4.6 Απόβλητα λιπαντικά έλαια 1.4.6.1Δομή διαχείρισης αποβλήτων Η ΕΝΔΙΑΛΕ ΑΕ (πρώην ΕΛ.ΤΕ.ΠΕ. ΑΕ) κατέθεσε αίτηση έγκρισης την 6η Φεβρουαρίου 2003 για τη δημιουργία συστήματος διαχείρισης των απόβλητων λιπαντικών ελαίων προβλέποντας την επέκταση του έως το 2006 σε όλη την Ελλάδα (Πανελλαδική κάλυψη). Ο Υπουργός ΠΕΧΩΔΕ, κατόπιν θετικής εισήγησης της Επιτροπής Παρακολούθησης Εναλλακτικής Διαχείρισης ενέκρινε την πρόταση της ΕΝΔΙΑΛΕ για την δημιουργία Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης Απόβλητων Λιπαντικών Ελαίων με την ΥΑ 105135/10.06.2004 (ΦΕΚ 905 17.6.2004 Τεύχος Β ) και ημερομηνία έναρξης την 1 η Ιουλίου 2004. Το σύστημα της ΕΝΔΙΑΛΕ όπως προβλέπεται στο εγκεκριμένο σχέδιο δράσης του οφείλει να διαχειριστεί αποκλειστικά και μόνο Απόβλητα Λιπαντικών Ελαίων (ΑΛΕ). Τα απόβλητα λιπαντικών ελαίων (ΑΛΕ) περιλαμβάνουν τα χρησιμοποιημένα λιπαντικά μηχανών και κιβωτίων ταχυτήτων, υδραυλικά λάδια, λάδια κοπής, μονωτικά λάδια και τα μίγματα/ γαλακτώματα αυτών με νερό ή άλλους οργανικούς διαλύτες. Το ΣΕΔ της ΕΝΔΙΑΛΕ λειτουργεί 8 Κέντρα Συλλογής τα οποία εδρεύουν στις εξής πόλεις: Ασπρόπυργο Αττικής, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Βόλος, Κοζάνη, Καβάλα, Αλεξανδρούπολη, Ηράκλειο Κρήτης. Κάθε Κέντρο Συλλογής εποπτεύεται από τον εκάστοτε υπεύθυνο και περιλαμβάνει ανάλογα με τις απαιτήσεις της συλλογής: Δεξαμενές αποθήκευσης ΑΛΕ και τον απαραίτητο ηλεκτρομηχανολογικό εξοπλισμό, Εργαστήριο Ποιοτικού Ελέγχου των παραλαμβανομένων ΑΛΕ, Τερματικό επικοινωνίας μέσω δικτύου με το οποίο γίνεται η επικοινωνία με τους servers της εταιρείας στην έδρα της. Ο υπολογιστής διαθέτει ασφαλή σύνδεση μέσω INTERNET με την ERP βάση δεδομένων, πρόγραμμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου Lotus Notes by IBM, Business Intelligence Tool για την 504 στατιστική επεξεργασία των δεδομένων, σύστημα παρακολούθησης στόλου και την Professional έκδοση του MS Office, Ο εκάστοτε χώρος είναι φυλασσόμενος και έχουν ληφθεί όλα τα απαραίτητα μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης ατυχήματος καθώς και προστασίας από φωτιά και κλοπή. Η ΕΝΔΙΑΛΕ ΑΕ έχει: Ενεργείς Συμβάσεις συνεργασίας με 160 υπόχρεους διαχειριστές ενώ το σύνολο των υπογεγραμμένων συμβάσεων είναι 247, Σύμβαση συνεργασίας με 37 αδειοδοτημένους Συλλέκτες ΑΛΕ, Σύμβαση συνεργασίας με 8 μονάδες αναγέννησης, καταγεγραμμένα πλέον των 35.880 σημείων παραγωγής ΑΛΕ. 1.4.6.2 Παραγωγή αποβλήτων Σημείο Παραγωγής Αποβλήτων Λιπαντικών Ελαίων (Α.Λ.Ε.) είναι κάθε επιχείρηση που παράγει από τη δραστηριότητά της χρησιμοποιημένα λιπαντικά όπως π.χ. Συνεργεία, Πρατήρια, Πλοία Οργανισμοί Λιμένων, Βιομηχανίες Βιοτεχνίες, Δήμοι, Δημόσιοι Οργανισμοί κλπ. Οι υποχρεώσεις που έχουν τα Σημεία Παραγωγής Αποβλήτων Λιπαντικών Ελαίων είναι συνοπτικά οι παρακάτω: Να προμηθεύονται λιπαντικά έλαια από εταιρείες ενταγμένες σε Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης ΑΛΕ, Να αποθηκεύουν τα ΑΛΕ σε κατάλληλο χώρο, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στην περιβαλλοντική τους άδεια (Α.Ε.Π.Ο. ή Π.Π.Δ.), Να μην αναμιγνύουν τα ΑΛΕ με άλλα απόβλητα, Να παραδίδουν τα ΑΛΕ σε αδειοδοτημένους συλλέκτες που έχουν σύμβαση συνεργασίας με το ΣΕΔ, Να εκδίδουν για κάθε παράδοση ΑΛΕ Δελτίο Αποστολής ή Τιμολόγιο, Να παραλαμβάνουν για κάθε παράδοση ΑΛΕ το πρωτότυπο του Εντύπου Αναγνώρισης που εκδίδεται από τους αδειοδοτημένους Συλλέκτες. Σχετικά με τις παραγόμενες ποσότητες των ΑΛΕ επισημάνεται ότι αυτές εκτιμούνται σε ποσοστό 60% επί των ετήσιων πωλήσεων λιπαντικών ελαίων. Οι ετήσιες δηλώσεις πωληθέντων ποσοτήτων λιπαντικών ελαίων των υπόχρεων διαχειριστών βάσει των οποίων εξάγεται και το ύψος της εισφοράς τους προς το ΣΕΔ αποτελούν την πιο αξιόπιστη βάση επί της οποίας δύναται να εκτιμηθεί το συνολικό μέγεθος της αγοράς. Πίνακας 6.1.48 Παραγωγή ΑΛΕ για τα έτη 2004 2016 (Πηγή: ΕΝΔΙΑΛΕ) Έτος Καταναλώσεις Υπόχρεων (tn) Παραγόμενα ΑΛΕ (60 % * κατανάλωση) (tn) Β Εξάμ. 2004 52.169 31.301 2005 100.075 60.045 2006 99.676 59.806 2007 99.318 59.591 2008 93.857 56.314 2009 80.512 48.307 2010 69.390 41.634 2011 58.247 34.948 2012 49.842 29.905 2013 51.019 30.611 2014 50.392 30.235 2015 51.179 30.707 2016 58.500 35.100 Επομένως, για το έτος 2016 η παραγωγή των ΑΛΕ εκτιμήθηκε στους 35.100 tn. 1.4.6.3 Συλλογή αποβλήτων Το Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης Αποβλήτων Λιπαντικών Ελαίων της ΕΝΔΙΑΛΕ έχει αναπτύξει ένα δίκτυο συνεργασιών με αδειοδοτημένες εταιρείες Συλλογής και μεταφοράς Α.Λ.Ε. που εξυπηρετούν το σύνολο της Ελληνικής επικράτειας. Οι Συλλέκτες προκειμένου να πραγματοποιούν εργασίες Συλλογής και Μεταφοράς οφείλουν να συμβάλλονται με εγκεκριμένο Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης, εν προκειμένω με την ΕΝΔΙΑΛΕ. Οι προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούν οι Συλλέκτες προκειμένου να συμβληθούν με το ΣΕΔ της ΕΝΔΙΑΛΕ είναι οι εξής: Να διαθέτουν Άδεια Συλλογής και Μεταφοράς ΑΛΕ η οποία εκδίδεται είτε από την οικεία περιφέρεια για άδειες τοπικής εμβέλειας είτε από το Υπουργείο Ενέργειας & Περιβάλλοντος για άδειες Πανελλαδικής Εμβέλειας, Να διαθέτουν Βυτιοφόρο όχημα του οποίου η άδεια κυκλοφορίας θα αναγράφει σαν μεταφερόμενο είδος τα Απόβλητα Λιπαντικά Έλαια, Να διαθέτουν εν ισχύει Ασφαλιστήριο συμβόλαιο αστικής ευθύνης για την επαναφορά του περιβάλλοντος σε περίπτωση ατυχήματος. Μετά την σύναψη σύμβασης με το ΣΕΔ, ο Ελληνικός Οργανισμός Ανακύκλωσης χορηγεί στον κάθε συλλέκτη Έντυπα Αναγνώρισης με μοναδική αρίθμηση και σειρά τα οποία ο συλλέκτης είναι υποχρεωμένος να εκδίδει κατά την παραλαβή αποβλήτων από τα Σημεία Συλλογής ή την παράδοση αποβλήτων σε εγκαταστάσεις Αξιοποίησης. Οι Συλλέκτες έχουν την υποχρέωση πριν παραδώσουν τα συλλεγμένα απόβλητα σε εγκαταστάσεις Αξιοποίησης να τα προσκομίσουν μαζί με τα Έντυπα Αναγνώρισης που τα συνοδεύουν σε ένα από τα Κέντρα Συλλογής του ΣΕΔ όπου γίνεται ποσοτικός και ποιοτικός έλεγχος και καταχωρούνται στο μηχανογραφικό σύστημα της ΕΝΔΙΑΛΕ. Ο ποσοτικός στόχος για τη συλλογή των ΑΛΕ που τίθεται από τη νομοθεσία (ΠΔ 82/2004, άρθρο 9, Ποσοτικοί Στόχοι για τη συλλογή και αναγέννηση των αποβλήτων λιπαντικών ελαίων) είναι τουλάχιστον 70% κατά βάρος όλων των ΑΛΕ. 505

Πίνακας 6.1.50 Γεωγραφικές περιοχές και Σημεία Συλλογής ΑΛΕ (Πηγή: ΕΝΔΙΑΛΕ) Νομός Καταγεγραμμένα Σημεία Συλλογής Σημεία Συλλογής 2016 Αιτωλοακαρνανίας 708 266 Αργολίδα 297 117 Αρκαδίας 277 94 Άρτας 221 72 Αττικής 12.475 4926 Αχαΐας 1.209 430 Βοιωτίας 793 265 Πίνακας 6.1.49 Συλλεχθείσες ποσότητες ΑΛΕ για τα έτη 2004 2016 (Πηγή: ΕΝΔΙΑΛΕ) Γρεβενών 117 45 Δράμας 376 144 Έτος Παραγόμενα ΑΛΕ (tn) Στόχος Συλλογής (70 % * παραγόμενα ΑΛΕ) (tn) Συλλεχθείσες ποσότητες ΑΛΕ (tn) Επίτευξη στόχου Δωδεκανήσου 476 164 Έβρου 526 163 Β Εξάμ. 2004 31.301 21.911 11.761 54% 2005 60.045 42.032 29.943 71% 2006 59.806 41.864 36.029 86% 2007 59.591 41.714 36.440 87% 2008 56.314 39.420 38.890 99% 2009 48.307 33.815 32.923 100% 2010 41.634 29.144 32.696 112% 2011 34.948 24.464 27.492 112% 2012 29.905 20.934 22.780 109% 2013 30.611 21.428 22.899 107% 2014 30.235 21.165 23.553 111% 2015 30.707 21.495 22.509 105% 2016 35.100 24.570 24.973 102% Ευβοίας 752 335 Ευρυτανίας 36 19 Ζακύνθου 131 51 Ηλείας 517 182 Ημαθίας 501 153 Ηρακλείου 1.192 545 Θεσπρωτία 165 63 Θεσσαλονίκη 3.739 1547 Ιωαννίνων 344 166 Καβάλας 669 203 Καρδίτσης 219 89 Καστοριάς 193 77 Κέρκυρας 190 71 Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει ότι για το έτος 2016 οι συλλεχθείσες ποσότητες των ΑΛΕ ανήλθαν στους 24.973 tn υπερκαλύπτοντας τον στόχο του 70%. Οι γεωγραφικές περιοχές από τις οποίες συλλέγονται τα ΑΛΕ, τα καταγεγραμμένα σημεία συλλογής ανά γεωγραφική περιοχή καθώς και τα σημεία συλλογής που παρέδωσαν ΑΛΕ τουλάχιστον 1 φορά εντός του 2016, παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα: Κεφαληννίας 135 52 Κιλκίς 297 83 Κοζάνης 659 271 Κορινθίας 466 158 Κυκλάδων 442 169 506 507

Νομός Καταγεγραμμένα Σημεία Συλλογής Σημεία Συλλογής 2016 Λακωνία 255 102 Λάρισας 657 249 Λασιθίου 307 163 Λέσβος 301 127 Λευκάδας 86 32 Μαγνησίας 538 208 Μεσσηνίας 503 226 Ξάνθης 317 110 1.4.6.4 Διαχείριση αποβλήτων Αξιοποιητές Αποβλήτων Λιπαντικών Ελαίων ορίζονται ως οι δραστηριοποιούμενοι σε κάθε διεργασία που επιτρέπει την παραγωγή βασικών ελαίων και συνεπάγεται ιδίως το διαχωρισμό των προσμείξεων, των προϊόντων οξείδωσης και των πρόσθετων που περιέχουν αυτά τα λιπαντικά έλαια. Το ΣΕΔ συνεργάζεται, επί του παρόντος με 8 αδειοδοτημένες εταιρείες αναγέννησης ΑΛΕ στην Ελλάδα, στις οποίες οδηγείται από τους Συλλέκτες το σύνολο των ποσοτήτων Αποβλήτων Πίνακας 6.1.51 Στόχοι και αποτελέσματα αναγέννησης ΑΛΕ (Πηγή: ΕΝΔΙΑΛΕ) Λιπαντικών Ελαίων που συλλέγονται στην Ελληνική επικράτεια. Οι εγκαταστάσεις αξιοποίησης ΑΛΕ υποχρεούνται να διαθέτουν: άδεια λειτουργίας, την απαραίτητη περιβαλλοντική αδειοδότηση, πιστοποίηση κατά ISO 14001:2004 ή EMAS. Ο ποσοτικός στόχος για την αναγέννηση των ΑΛΕ που τίθεται από τη νομοθεσία (ΠΔ 82/2004, άρθρο 9, Ποσοτικοί Στόχοι για τη συλλογή και αναγέννηση των αποβλήτων λιπαντικών ελαίων) είναι τουλάχιστον 80% κατά βάρος του Στόχου Συλλογής ΑΛΕ. Πέλλας 455 135 Πιερίας 498 150 Πρεβέζης 211 81 Έτος Στόχος Συλλογής ΑΛΕ(tn) Στόχος Αναγέννησης (80% * Στόχου Συλλογής ΑΛΕ) (tn) Αναγεννημένες ποσότητες ΑΛΕ (tn) Επίτευξη στόχου Ρεθύμνου 267 123 Ροδόπης 356 137 Σάμου 148 57 Σερρών 662 234 Τρικάλων 242 104 Φθιώτιδος 441 147 Φλώρινας 172 48 Φωκίδος 94 40 Χαλκιδικής 550 150 Χανίων 515 252 Χίου 191 52 Αιτωλοακαρνανίας 708 266 Αργολίδα 297 117 Αρκαδίας 277 94 Άρτας 221 72 Αττικής 12.475 4926 Β Εξάμ. 2004 21.911 17.529 11.730 67% 2005 42.032 33.625 29.907 89% 2006 41.864 33.491 35.828 107% 2007 41.714 33.371 36.234 109% 2008 39.420 31.536 38.893 123% 2009 33.815 27.052 32.305 125% 2010 29.144 23.315 32.766 141% 2011 24.464 19.571 25.931 132% 2012 20.934 16.747 22.109 132% 2013 21.428 17.142 22.566 132% 2014 21.165 16.932 23.219 137% 2015 21.495 17.196 22.070 128% 2016 24.570 19.656 24.501 125% Αχαΐας 1.209 430 Βοιωτίας 793 265 Σύνολο 35.888 13.847 Σύμφωνα με τα παραπάνω στοιχεία για το έτος 2016 οι αναγεννημένες ποσότητες των ΑΛΕ ανήλθαν στους 24.501 tn υπερκαλύπτοντας τον στόχο του 80%. 508 509

1.4.7 Απόβλητα εκσκαφών, κατασκευών και κατεδαφίσεων 1.4.7.1 Δομή διαχείρισης αποβλήτων Στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής νομοθεσίας, στην Οδηγία 2008/98/ΕΚ «για τα απόβλητα και την κατάργηση ορισμένων Οδηγιών», γίνεται αναφορά στους στόχους ανακύκλωσης των ΑΕΚΚ που πρέπει να επιτευχθούν έως το 2020 και στην Απόφαση 2011/753/ΕΕ «περί θεσπίσεως κανόνων και μεθόδων υπολογισμού για τον έλεγχο της συμμόρφωσης προς τους στόχους του άρθρου 11 παράγραφος 2 της οδηγίας 2008/98/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου» όπου περιγράφεται ο τρόπος υπολογισμού των στόχων ανακύκλωσης των ΑΕΚΚ της οδηγίας 2008/98/ΕΚ. Με το άρθρο 12 της ΚΥΑ 36259/1757/ E103/2010 τίθενται ποσοτικοί στόχοι για την αξιοποίηση των αποβλήτων από κατασκευές και κατεδαφίσεις (ΑΚΚ), το οποίο επικαιροποιείται και ενισχύεται με το άρθρο 27 του Ν.4042/2012. Σύμφωνα με τα προαναφερόμενα, τίθενται στόχοι για την προετοιμασία για επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, ανάκτηση άλλων υλικών (συμπεριλαμβανομένων των εργασιών επίχωσης όπου γίνεται χρήση αποβλήτων με σκοπό την υποκατάσταση άλλων υλικών) των μη επικίνδυνων αποβλήτων κατασκευών και κατεδαφίσεων εξαιρουμένων των υλικών που απαντώνται στη φύση και τα οποία ορίζονται στην κατηγορία 17 05 04 του Ευρωπαϊκού Καταλόγου Αποβλήτων (ήτοι ΑΚΚ), ως ακολούθως: μέχρι την 1 η Ιανουαρίου 2012, τα ΑΚΚ που ανακτώνται πρέπει να ανέλθουν στο 30% του συνολικού βάρους των παραγομένων ΑΚΚ στη χώρα. μέχρι την 1 η Ιανουαρίου 2015, τα ΑΚΚ που ανακτώνται πρέπει να ανέλθουν στο 50% του συνολικού βάρους των παραγομένων ΑΚΚ στη χώρα. μέχρι το 2020, τα ΑΚΚ που ανακτώνται πρέπει να ανέλθουν στο 70% του συνολικού βάρους των παραγομένων ΑΚΚ στη χώρα. Στην ΚΥΑ 36259/2010 υπογραμμίζεται η αναγκαιότητα οργάνωσης και ανάπτυξης οργανωμένων δικτύων συλλογής, διαλογής και αξιοποίησης των αποβλήτων που προέρχονται από τις κατασκευές, κατεδαφίσεις και εκσκαφές. Επίπλέον αναφέρονται οι γενικές προδιαγραφές για τη χορήγηση εγκρίσεων ατομικών και συλλογικών συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης ΑΕΚΚ. Σύμφωνα με τις επιταγές της νομοθεσίας, το 2011 εγκρίθηκε το πρώτο σύστημα για την ανακύκλωση Αποβλήτων Εκσκαφών Κατασκευών και Κατεδαφίσεων, το ΣΣΕΔ «Ανακύκλωση Αδρανών Βορείου Ελλάδας Α.Ε» με το διακριτικό τίτλο ΑΝ.Α.Β.Ε. Α.Ε. (αρ. πρωτ. 717/7-12-2011), με γεωγραφική εμβέλεια εφαρμογής τους νομούς Θεσσαλονίκης, Πέλλας, Πιερίας, Κιλκίς, Ημαθίας και Χαλκιδικής. Το 2012 ακολούθησε η έγκριση άλλων τεσσάρων Συλλογικών Συστημάτων: Το ΣΣΕΔ "Σύστημα Ανακύκλωσης Κεντρικής Ελλάδας ΕΠΕ" και διακριτικό τίτλο «ΣΑΝΚΕ ΕΠΕ» (αρ. πρωτ. 66/18-01-2012 & αρ. πρωτ. 426/26-04-2012) με γεωγραφική εμβέλεια τους νομούς Εύβοιας, Βοιωτίας και Αττικής, Το ΣΣΕΔ "Εναλλακτική Διαχείριση Προϊόντων Εκσκαφών, κατεδαφίσεων Α.Ε." και διακριτικό τίτλο «ΣΕΔΠΕΚΑΤ Α.Ε.» με γεωγραφική εμβέλεια το νομό Αττικής. Πρόκειται για μια πολυμετοχική επιχείρηση όπου μετέχουν 69 επιχειρήσεις εγγεγραμμένες στο σωματείο χωματουργών Αττικής, Το ΣΣΕΔ «Ι. Κουφίδης - Ι. Κτενίδης & ΣΙΑ Ο.Ε." με διακριτικό τίτλο «Σύστημα Συλλογικής Εναλλακτικής Διαχείρισης Χαλκιδικής Ο.Ε» (αρ. πρωτ. 1050/28-09-2012) με γεωγραφική εμβέλεια το νομό Χαλκιδικής, Το ΣΣΕΔ «Ανακύκλωση ΑΕΚΚ Κεντρικής Μακεδονίας Α.Ε.» (αρ πρωτ. 1183/19-10-2012) με γεωγραφική εμβέλεια την περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας και ειδικότερα τους νομούς Ημαθίας, Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Πέλλας, Πιερίας, Σερρών, Χαλκιδικής. Το 2013 εγκρίθηκαν άλλα δύο ΣΣΕΔ ΑΕΚΚ: Το ΣΣΕΔ "Ψάρρας - Εναλλακτική Διαχείριση ΑΕΚΚ ΑΜΚΕ" (αρ. πρωτ. 2174/09-12-2013) με γεωγραφική εμβέλεια την περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας και ειδικότερα τους νομούς Ημαθίας, Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Πέλλας, Πιερίας, Σερρών και Χαλκιδικής, Το ΣΣΕΔ "Ανακύκλωση Αδρανών Νότιας Ελλάδας ΑΜΚΕ" με διακριτικό τίτλο "Α.Α.Ν.ΕΛ." (αρ. πρωτ. 2204/12-12-2013) και γεωγραφική εμβέλεια τους νομούς Λακωνίας και Κυκλάδων του οποίου εγκρίθηκε η επέκταση της εμβέλειας του στις Περιφερειακές Ενότητες Μεσσηνίας και Κέρκυρας (Απόφαση ΔΣ ΕΟΑΝ ΑΔΑ 6ΕΕΑ46Ψ8ΟΖ-ΕΗΠ). Το 2014 εγκρίθηκαν δύο ακόμη ΣΣΕΔ ΑΕΚΚ: Το ΣΣΕΔ «Αποστολάκης Εμμ. & ΣΙΑ Ο.Ε» και διακριτικό τίτλο «ΔΙΑΣ Σύστημα Ανακύκλωσης ΑΕΚΚ» (αρ. πρωτ. 535/1-4-2014) με γεωγραφική εμβέλεια τους νομούς Ηρακλείου και Λασιθίου της Περιφέρειας Κρήτης, Το ΣΣΕΔ «Σύστημα Συλλογικής Εναλλακτικής Διαχείρισης Αποβλήτων Εκσκαφών Κατασκευών και Κατεδαφίσεων Ανακύκλωση Α.Ε.Κ.Κ. Αττικής Ανώνυμη Εταιρία» με διακριτικό τίτλο «ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ Α.Ε.Κ.Κ. ΑΤΤΙΚΗΣ Α.Ε." (αρ. πρωτ. οικ. 633/15-4-2014) με γεωγραφική εμβέλεια το Νομό Αττικής. Έως και το τέλος του 2016 τα ΣΣΕΔ ΑΕΚΚ κάλυπταν 20 γεωγραφικές περιφερειακές ενότητες (πρώην νομούς, το 40% περίπου) ενώ σύμφωνα με την ΚΥΑ 36259/1757/2010 θα έπρεπε από 1/1/2014 να έχει καλυφθεί όλη η Επικράτεια. 1.4.7.2 Διαχείριση αποβλήτων Με βάση τις ετήσιες εκθέσεις για το έτος 2016 που υπέβαλαν τα εγκεκριμένα ΣΣΕΔ ΑΕΚΚ, ο συνολικός όγκος των Α.Ε.Κ.Κ που οδηγήθηκαν προς αξιοποίηση μέσω ΣΣΕΔ ανήλθε σε 525.276 tn. Η μέχρι σήμερα επίδοση της χώρας στην ανακύκλωση αποβλήτων εκσκαφών, κατασκευών και κατεδαφίσεων για τα έτη 2014-2016 παρουσιάζεται στον ακόλουθο πίνακα, ο οποίος βασίζεται στις ετήσιες εκθέσεις που υπέβαλαν τα Σ.Σ.Ε.Δ. ΑΕΚΚ κατά το ανωτέρω διάστημα και αφορά τα ΑΕΚΚ που οδηγήθηκαν σε μονάδες επεξεργασίας ΑΕΚΚ συνεργαζόμενες με τα εγκεκριμένα ΣΣΕΔ ΑΕΚΚ. Όπως γίνεται εμφανές από τον Πίνακα 6.1.51, μεταξύ 2016 και 2015 παρατηρείται σημαντική αύξηση τόσο των συνολικών ποσοτήτων ΑΕΚΚ που οδηγήθηκαν προς επεξεργασία μέσω των ΣΣΕΔ (αύξηση 297%), όσο και των επιμέρους ροών (αύξηση 193% στα απόβλητα κατασκευών κατεδαφίσεων, αύξηση 383% στα απόβλητα εκσκαφών). Τα επεξεργασμένα αδρανή υλικά που εξήλθαν από τις συνεργαζόμενες με τα ΣΣΕΔ μονάδες επεξεργασίας (οι οποίες ανέρχονται σε 60 περίπου και αυξάνονται από χρόνο σε χρόνο, όπως αντίστοιχα και ο αριθμός των αδειοδοτημένων συλλεκτών μεταφορέων, χωρίς όμως να καλύπτονται επαρκώς και πανελλαδικά οι ανάγκες ΑΕΚΚ) και οδηγήθηκαν προς διάφορες Πίνακας 6.1.52 Συνολικές ποσότητες ΑΕΚΚ που οδηγήθηκαν σε μονάδες επεξεργασίας για την περίοδο 2014-2016 (Πηγή: ΕΟΑΝ) Έτος Απόβλητα Εκσκαφών Απόβλητα Κατασκευών - Κατεδαφίσεων Σύνολο ΑΕΚΚ Εγκεκριμένα ΣΕΔ ΑΕΚΚ % Γεωγραφικής κάλυψης 2014 142.722 33.390 176.112 9 14 Νομοί 2015 96.615 80.168 176.783 9 19 Νομοί 2016 370.930 154.346 525.276 9 20 Νομοί εργασίες ανάκτησης, στη συντριπτική πλειοψηφία τους σε επιχώσεις και επιστρώσεις αγροτικών δρόμων ήταν: για το έτος 2014 59.315 tn, για το έτος 2015 126.218 tn και για το έτος 2016 247.802 tn. (Πηγή: ΕΟΑΝ) Με βάση τις ετήσιες εκθέσεις των εγκεκριμένων συστημάτων τα ποσοστά επίτευξης των στόχων τους κυμαίνονται από 1.5% μέχρι 22% (ένα Σύστημα μόνο). Τα κυριότερα προβλήματα εντοπίζονται: στον προσδιορισμό των συνολικών ποσοτήτων ΑΕΚΚ που παράγονται στην χώρα, καθώς δεν υπάρχει μια καθορισμένη μεθοδολογία υπολογισμού. Ο προσδιορισμός βασίζεται σε εκτιμήσεις μελετών επιστημονικών ομάδων και της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, στο γεγονός ότι μέχρι στιγμής δεν έχει καταστεί εφικτή η πλήρης εφαρμογή της νομοθεσίας όπως η κατάθεση των Στοιχείων Διαχείρισης Αποβλήτων (ΣΔΑ) για τα διάφορα έργα, ιδιωτικά και δημόσια, αλλά και ο έλεγχός τους ώστε να αξιοποιούνται τα σχετικά δεδομένα, σε ελλείψεις των νομοθετικών ρυθμίσεων (π.χ. άρθρο 51 Ν. 4280), οι οποίες, αν και εφόσον εξαλειφθούν, θα εξασφαλίσουν την αποτελεσματικότερη διαχείριση των ΑΕΚΚ, στο γεγονός ότι δεν υπάρχει πλήρης κάλυψη της ελληνικής επικράτειας από πλευράς των εν ενεργεία ΣΣΕΔ ΑΕΚΚ, εξαιτίας της απουσίας αδειοδοτημένων (εν λειτουργία) εγκαταστάσεων επεξεργασίας σε όλες τις περιφερειακές ενότητες για τα απόβλητα του συγκεκριμένου ρεύματος, στη δραστηριότητα μονάδων επεξεργασίας ΑΕΚΚ που δεν έχουν συνάψει συμβάσεις συνεργασίας με τα συστήματα, λειτουργώντας στην ουσία παράνομα και αποδυναμώνοντας την αποτελεσματικότητα του εγχειρήματος των ΣΕΔ, Στο γεγονός ότι δεν υπάρχει συνεργασία με τους ΟΤΑ (μόνο 3 συμβάσεις), Ως εκ τούτου υπάρχουν ακόμα πολλά θέματα που χρήζουν βελτίωσης και για τα οποία ο ΕΟΑΝ καταβάλλει ιδιαίτερες προσπάθειες, όπως: Προώθηση ενισχυτικών δράσεων, ενεργειών και νέων νομοθετικών ρυθμίσεων για την ενίσχυση του βαθμού απόδοσης της εναλλακτικής διαχείρισης των ΑΕΚΚ. Ενέργειες για την εφαρμογή των Σχεδίων Διαχείρισης Αποβλήτων (ΣΔΑ) για τα ιδιωτικά και δημόσια έργα, Πρότυπες συμβάσεις με διαχειριστές και μονάδες ανακύκλωσης. Διεύρυνση συμβάσεων συνεργασίας με τους ΟΤΑ, Παρακολούθηση της ορθής λειτουργίας των Μονάδων Επεξεργασίας ΑΕΚΚ, συμπεριλαμβανομένης της παρακολούθησης των διακινούμενων ποσοτήτων ΑΕΚΚ (εισερχομένων και εξερχομένων). 510 511

1.4.8 Εξορυκτικά απόβλητα 1.4.8.1 Δομή διαχείρισης αποβλήτων H διαχείριση των εξορυκτικών αποβλήτων διέπεται από τις διατάξεις της οδηγίας 2006/21/ΕΚ, η οποία έχει ενσωματωθεί στο Ελληνικό δίκαιο με την ΚΥΑ 39624/2209/Ε103/2009. Επιπρόσθετα, ισχύουν και οι αποφάσεις της Επιτροπής Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων: 2009/337/ΕΚ, 2009/359/ΕΚ, 2009/360/ ΕΚ, 2009/358/ΕΚ, 2009/335/ΕΚ, ενώ έχει εγκριθεί και κείμενο εγγράφου αναφοράς για τις «Βέλτιστες Διαθέσιμες τεχνικές διαχείρισης των αποβλήτων της εξορυκτικής βιομηχανίας». H διαχείριση των εξορυκτικών αποβλήτων πρέπει να γίνεται κατά τρόπο ώστε: α) να μη τίθεται σε κίνδυνο η ανθρώπινη υγεία, β) να μη χρησιμοποιούνται μέθοδοι που μπορούν να βλάψουν το περιβάλλον, και ειδικότερα τα ύδατα, τον αέρα, το έδαφος, την πανίδα και τη χλωρίδα, γ) να μην προκαλείται όχληση από θόρυβο ή οσμές ούτε να επηρεάζεται αρνητικά το τοπίο και οι τοποθεσίες ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Οι φορείς διαχείρισης εξορυκτικών αποβλήτων υποχρεούνται να καταρτίζουν Σχέδια Διαχείρισης Αποβλήτων (Σ.Δ.Α.) για την μείωση στο ελάχιστο, την επεξεργασία, την αξιοποίηση και τη διάθεση των εξορυκτικών αποβλήτων. Στόχοι ενός σχεδίου διαχείρισης εξορυκτικών αποβλήτων είναι: η πρόληψη ή μείωση της παραγωγής αποβλήτων και των επιβλαβών της επιπτώσεων, λαμβάνοντας ιδίως υπόψη: - τη διαχείριση των αποβλήτων κατά το στάδιο σχεδιασμού και κατά την επιλογή της μεθόδου εξόρυξης και επεξεργασίας του ορυκτού, - τις μεταβολές που δύνανται να υποστούν τα εξορυκτικά απόβλητα λόγω αύξησης της έκτασης που καταλαμβάνουν και της έκθεσή τους στις συνθήκες επιφάνειας, - τ ην επαναφορά των εξορυκτικών αποβλήτων εντός της κοιλότητας εκσκαφής, - την επαναφορά του επιφανειακού χώματος στην αρχική του θέση μετά το κλείσιμο των εγκαταστάσεων διαχείρισης αποβλήτων ή την εκ νέου χρήση του και - τη χρησιμοποίηση λιγότερο επικινδύνων ουσιών για την επεξεργασία των ορυκτών πόρων. η προαγωγή της αξιοποίησης των εξορυκτικών αποβλήτων μέσω της ανακύκλωσης, της επαναχρησιμοποίησης, ή της ανάκτησή τους και η εξασφάλιση ασφαλούς βραχυπρόθεσμης και μακροπρόθεσμης διάθεσής τους λαμβάνοντας ιδίως υπόψη κατά το στάδιο του σχεδιασμού μιας εγκατάστασης αποβλήτων τη διαχείριση κατά τη διάρκεια λειτουργίας της καθώς και μετά το κλείσιμό της. Οι φορείς διαχείρισης εξορυκτικών αποβλήτων διακρίνονται σε «μικτούς φορείς» (ο φορέας διαχείρισης αποβλήτων είναι και φορέας εκμετάλλευσης του ορυκτού πόρου) και «απλούς φορείς» (ο φορέας διαχείρισης αποβλήτων δεν είναι και φορέας εκμετάλλευσης του ορυκτού πόρου). Πίνακας 6.1.53 Αριθμός εγκαταστάσεων εξορυκτικών αποβλήτων (Πηγή: ΥΠΕΝ, Έκθεση αναφοράς για την εφαρμογή της Οδηγίας 2006/21/ΕΚ) Α Β Γ Δ Ε Εγκαταστάσεις που λειτουργούν Eγκαταστάσεις που λειτουργούν με άδεια (1) Κατηγορία Α (5) 1 1 Εκ των οποίων εγκαταστάσεις Seveso (6) Εγκαταστάσεις σε μεταβατική φάση (2) Εγκαταστάσεις σε φάση κλεισίματος (3) Εκτός κατηγορίας A Αδρανή (8) 225 (8) 173 59 απόβλητα (7) Μη επικίνδυνα μη αδρανή απόβλητα 7 7 6 Εγκαταστάσεις που έχουν κλείσει ή εγκαταλειφθεί (4) Σύνολο 233 181 0 65 19 (1) Αριθμός εγκαταστάσεων που διαθέτουν άδεια, σύμφωνα με τις απαιτήσεις της οδηγίας. (2) Αριθμός εγκαταστάσεων που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 24, παραγρ. 4. (3) Αριθμός εγκαταστάσεων για τις οποίες η διαδικασία κλεισίματος δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί (άρθρο 12). (4) Να δοθεί, εφόσον είναι δυνατόν, εκτίμηση του αριθμού των εγκαταλελειμμένων και κλειστών εγκαταστάσεων που ενδέχεται να είναι επικίνδυνες και εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 20 της οδηγίας. Πίνακας 6.1.54 Ποσότητα μη επικινδύνων εξορυκτικών αποβλήτων που έχουν επεξεργαστεί εκτός της εγκατάστασης παραγωγής τους με βάση τα στοιχεία από τις ΕΕΠΑ του έτους 2014 (Πηγή: ΥΠΕΝ) 01 Κεφάλαιο ΕΚΑ Ποσότητα (tn) Ποσοστό Απόβλητα από αναζήτηση, εξόρυξη, εργασίες λατομείου και φυσική και χημική επεξεργασία ορυκτών (5) Εγκαταστάσεις που έχουν ταξινομηθεί στην κατηγορία Α σύμφωνα με το άρθρο 9 της οδηγίας. (6) Εγκαταστάσεις που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 96/82/ΕΚ. (7) Εγκαταστάσεις που επεξεργάζονται μόνο αδρανή απόβλητα όπως ορίζονται στην οδηγία. (8) Παρατίθεται ο εκτιμώμενος αριθμός εγκαταστάσεων βάσει των λειτουργούντων λατομείων μαρμάρων και αδρανών υλικών. Δηλ. η πλειοψηφία των εγκαταστάσεων αφορά σε λατομεία μαρμάρων και αδρανών υλικών. 913.475,23 6,307% Πίνακας 6.1.54 Ποσότητα επικινδύνων εξορυκτικών αποβλήτων που έχουν επεξεργαστεί εκτός της εγκατάστασης παραγωγής τους με βάση τα στοιχεία από τις ΕΕΠΑ του έτους 2014 (Πηγή: ΥΠΕΝ) Σύμφωνα με την έκθεση αναφοράς για την εφαρμογή της Οδηγίας 2006/21/ΕΚ σχετικά με τη διαχείριση των εξορυκτικών αποβλήτων η οποία καλύπτει την περίοδο αναφοράς από 01-05-2011 έως 30-04-2015 ο αριθμός των εγκαταστάσεων εξορυκτικών αποβλήτων παρουσιάζεται στον ακόλουθο Πίνακα. 01 Κεφάλαιο ΕΚΑ Ποσότητα (tn) Ποσοστό Απόβλητα από αναζήτηση, εξόρυξη, εργασίες λατομείου και φυσική και χημική επεξεργασία ορυκτών 7.613,53 6,579% 512 513

1.4.9 Οικονομιά στοιχεία ΣΣΕΔ Τα οικονομικά στοιχεία του έτους 2016 που αφορούν στα ΣΣΕΔ, παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα. Πίνακας 6.1.55 Οικονομικά στοιχεία ΣΣΕΔ έτους 2016 σε εκατ. (Πηγή: ΕΟΑΝ) ΣΣΕΔ Σύνολο εσόδων Σύνολο εξόδων ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΉΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΩΝ Εκατομμύρια Έλλειμμα / πλεόνασμα Χρηματικά διαθέσιμα ΣΣΕΔ ΑΝΑΚΎΚΛΩΣΗ ΤΗΣ ΕΕΑΑ Α.Ε. 20,2 22,7-2,5 24,8 ΚΕΠΕΔ Α.Ε. 0,255 0,200 0,055 0,343 ΑΒ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ Α.Ε. Δεν διατίθενται αναλυτικά οικονομικά στοιχεία, καθώς πρόκειται για ατομικό σύστημα ΑΝΤΑΠΟΔΟΤΙΚΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ Α.Ε. 3,415 2,412 1,003 - ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΉΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΕΛΑΙΩΝ ΕΝΔΙΑΛΕ Α.Ε. 1,385 0,796 0,588 0,185 ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΩΝ ΕΛΑΣΤΙΚΩΝ ΟΧΗΜΑΤΩΝ ECOELASTIKA Α.Ε. 5,407 5,283 0,162 3,456 ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΗΣ & Σ ΑΦΗΣ Α.Ε. 1,622 2,294-0,672 2,403 ΣΥΔΕΣΥΣ Α.Ε. 0,598 0,788-0,190 2,099 RE-BATTERY Α.Ε. 0,231 0,237-0,006 0,012 COMBATT Α.Ε. 0,412 0,177 0,235 0,491 ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΟΤΚΖ ΕΔΟΕ Α.Ε. 0,444 0,425 0 - ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΗΗΕ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΥΣΚΕΥΩΝ Α.Ε. 23,05 23,32-0,619 30,49 Όσον αφορά στα οικονομικά στοιχεία του ΕΟΑΝ, από την Έκθεση του Οργανισμού για τα έτη 2015-2016 προκύπτουν τα ακόλουθα στοιχεία: O Ε.Ο.ΑΝ. είναι Οργανισμός του ευρύτερου δημόσιου τομέα με πλήρη οικονομική αυτοτέλεια καθώς χρηματοδοτείται 100% από ίδιους πόρους, μην επιβαρύνοντας τον κρατικό προϋπολογισμό. Οι πόροι του ΕΟΑΝ τα έτη 2015 και 2016 προήλθαν από τις ακόλουθες πηγές: α) Ετήσιες χρηματικές εισφορές που καταβάλλουν τα ΣΕΔ υπέρ ΕΟΑΝ και ισούνται με το 2% επί των ετήσιων χρηματικών εισφορών του προηγούμενου έτους που καταβάλλουν οι υπόχρεοι προς τα συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης ή με ένα σταθερό ποσό εφόσον δεν υπάρχει υποχρέωση χρηματικής εισφοράς των υπόχρεων συμβεβλημένων με τα ΣΕΔ, β) Ανταποδοτικά τέλη για την έγκριση των συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης και σχετικών πιστοποιητικών, γ) Επιχορηγήσεις από Κοινοτικά ή Εθνικά Προγράμματα με σκοπό την εκπόνηση μελετών και έρευνας σχετικά με θέματα που ανάγονται στους σκοπούς του ΕΟΑΝ αλλά και για την αρχική οργάνωση και λειτουργία του Οργανισμού, δ) Λοιπά έσοδα όπως πρόστιμα από διοικητικές κυρώσεις κλπ. Η κατανομή των εσόδων του ΕΟΑΝ για τα έτη 2015 και 2016 παρουσιάζεται στον Πίνακα 6.1.56. Από τα παραπάνω είναι προφανές ότι η κυριότερη πηγή εσόδων για τον Οργανισμό είναι τα ποσά που οφείλουν να καταβάλλουν τα Συστήματα Εναλλακτικής Διαχείρισης, είτε με τη μορφή ετήσιας εισφοράς είτε με τη μορφή ανταποδοτικών τελών. Τα συνολικά έσοδα του Οργανισμού για το έτος 2015 ανήλθαν σε περίπου 1.483.000, ενώ το 2016 σε περίπου 1.175.000, διαφορά που οφείλεται στην ολοκλήρωση στο τέλος του 2015 του κοινοτικού προγράμματος ενίσχυσης του ΕΟΑΝ για τα πρώτα έτη λειτουργίας του. Αντίστοιχα τα έξοδα του ΕΟΑΝ μπορούν να διακριθούν στις ακόλουθες βασικές κατηγορίες: α) Κόστος μισθοδοσίας β) Κόστος διενέργειας ελέγχων γ) Κόστος υλοποίησης μελετών και ερευνητικών προγραμμάτων δ) Κόστος ενημέρωσης, πληροφόρησης και επικοινωνίας ε) Κόστος υποστηρικτικών λειτουργιών και διοικητικής μέριμνας στ) Φόροι - τέλη Η κατανομή των εξόδων του ΕΟΑΝ για τα έτη 2015 και 2016 παρουσιάζεται στον Πίνακα 6.1.57. Πίνακας 6.1.56 Ποσοστιαία κατανομή ετήσιων εσόδων ΕΟΑΝ (Πηγή: ΕΟΑΝ) Πηγή Ετήσιες χρηματικές εισφορές ΣΕΔ Επιχορηγήσεις προγραμμάτων Ανταποδοτικά τέλη έγκρισης ΣΕΔ Έτος 2015 2016 71,1 % 91,2% 25,2% 3,3% 1,2% 2,4% Λοιπά έσοδα 2,5% 3,1% Πίνακας 6.1.57 Ποσοστιαία κατανομή ετήσιων εξόδων ΕΟΑΝ (Πηγή: ΕΟΑΝ) Πηγή Έτος 2015 2016 Κόστος μισθοδοσίας 63% 53% Κόστος διενέργειας ελέγχων Κόστος υλοποίησης μελετών και ερευνητικών προγραμμάτων 5% 3% 0% 3% ΦΩΤΟΚΥΚΛΩΣΗ Α.Ε. 1,656 1,575 0,065 2,151 ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΕΚΚ ΑΝΑΒΕ Α.Ε. 0,057 0,064-0,007 - Σ.ΑΝ.Κ.Ε. Ε.Π.Ε. 0,049 0,068-0,018 - Σ.Ε.Δ.Π.Ε.ΚΑΤ. Α.Ε. 0,044 0,045-0,001 - ΑΝ.Α.ΚΕ.Μ. Α.Ε. 0 0,207-0,207 - Όπως προκύπτει από τον ανωτέρω πίνακα, το κύριο κόστος για τον ΕΟΑΝ είναι η μισθοδοσία, καθώς καλύπτεται πλήρως από τον προυπολογισμό του Οργανισμού, ενώ σημαντικό μερίδιο των εξόδων έχουν οι λειτουργικές δαπάνες. Τα υπόλοιπα ποσοστά, κυρίως στον τομέα μελετών και προγραμμάτων ήταν χαμηλά. Κατά το έτος 2016 υπάρχει αύξηση των δράσεων ενημέρωσης, πληροφόρησης, καθώς ξεκίνησαν καμπάνιες σεμιναρίων και ενημερωτικών ημερίδων σε αρκετά σημεία στην χώρα. Κόστος ενημέρωσης, πληροφόρησης και επικοινωνίας Κόστος υποστηρικτικών λειτουργιών και διοικητικής μέριμνας 2% 9% 25% 29% ΑΑΝΕΛ ΑΜΚΕ 0,405 0,244 0,161 - ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ ΕΜΜ. & ΣΙΑ Ο.Ε. 0,029 0,033 0,004 - Φόροι - τέλη 5% 3% ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΑΕΚΚ ΑΤΤΙΚΗΣ Α.Ε. 0,073 0,007 0,066-514 515

1.5 Σύγκριση με στόχους Στην παρούσα ενότητα παρουσιάζονται οι στόχοι της νομοθεσίας σε σχέση με τις διαφορετικές κατηγορίες αποβλήτων καθώς και η επίδοση της χώρας ως προς την επίτευξή τους. Επιπλέον στην τελευταία στήλη την πινάκων παρουσιάζεται, για όποια ρεύματα αποβλήτων είναι διαθέσιμα τα στοιχεία, η επίδοση σε Επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης η οποία αφορά στον μέσο όρο των επιδόσεων των Κρατών Μελών για το πιο πρόσφατο έτος που έχουν υποβάλλει στοιχεία. Τα στοιχεία που αφορούν στην επίδοση Ε.Ε. έχουν ληφθεί από την ιστοσελίδα της Eurostat. Πίνακας 6.1.58 Επίδοση της χώρας ως προς την επίτευξη στόχων νομοθεσίας, ανά ρεύμα αποβλήτων και σύγκριση με Ευρωπαϊκό μέσο όρο Απόβλητα Ηλεκτρικού και Ηλεκτρονικού εξοπλισμού Αστικά Στερεά Απόβλητα Περίοδος επίτευξης στόχων 15/8/2015-14/8/2018 Προτεινόμενοι Στόχοι Οδηγίας Κυκλικής Οικονομίας Υφιστάμενοι Στόχοι* Επίδοση 2016 Επίδοση Ε.Ε. 2016 Κατηγορία Στόχοι προετοιμασίας για ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση* Στόχοι ανάκτησης* Επίδοση 2016** Επίδοση Ε.Ε. 2015 (Ανάκτηση) Διάθεση ΑΣΑ σε ΧΥΤΑ 2040 2035 10% 25% Τα βιοαποικοδομήσιμα που οδηγούνται σε ΧΥΤΑ να μειωθούν στο 35% το 2020 σε σχέση με 1995 82,3% (ΧΥΤΑ και ΧΑΔΑ) 24% 1. Μεγάλες οικιακές συσκευές 80% 85% 91,60% 89,1% 2. Μικρές οικιακές συσκευές 55% 75% 89,20% 87,8% Ανακύκλωση ΑΣΑ 2040 2035 2030 2025 65% 60% 55% 50% 50% το 2020 17,7% 29% 3. Εξοπλισμός πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών 70% 80% 96,50% 86,5% Βιοαπόβλητα Χωριστή συλλογή από το 2023-3,4% 4. Καταναλωτικά είδη 70% 80% 94,30% 90,9% * Οδηγία-Πλαίσιο 2008/98/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου η οποία έχει ενσωματωθεί με το ν. 4042/2012 5. Φωτιστικά είδη 55% 75% 80,10% 88,0% Συσκευασίες και Απόβλητα Συσκευασιών Ανάκτηση (ανακύκλωση, άλλη ανάκτηση υλικών, ανάκτηση ενέργειας) Προτεινόμενοι Στόχοι Οδηγίας Κυκλικής Οικονομίας 2030 2025 Υφιστάμενοι Στόχοι* Επίδοση 2016 Επίδοση Ε.Ε. 2015 70% 65% 60% 67,2% 79% Ανακύκλωση - - 55% 66,1% 65,8% 5α Λαμπτήρες εκκενώσεως αερίου 6. Ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά εργαλεία 7. Παιχνίδια, εξοπλισμός ψυχαγωγίας και αθλητισμού 8. Ιατροτεχνολογικές συσκευές 80% - 93,10% 90,5% 55% 75% 98,90% 85,8% 55% 75% 73,30% 92,3% 55% 75% 100% 88,4% Ελάχιστος στόχος ανακύκλωσης ανά υλικό Ξύλο 30% 25% 15% 21,9 - Χαρτί 85% 75% 60% 98,5 - Πλαστικό 55% 50% 22,5% 38,2 - Αλουμίνιο 60% 50% 50% - 61,7 Μέταλλο 80% 70% 50% - Γυαλί 75% 70% 50% 36,9-9. Όργανα παρακολούθησης και ελέγχου 10. Συσκευές αυτόματης διανομής 55% 75% 89,80% 89,6% 80% 85% 100% 86,9% * Ποσοτικοί στόχοι ανάκτησης ανά κατηγορία ΑΗΗΕ, σύμφωνα με την ΚΥΑ 23615/2014 **Σημειώνεται ότι η ανάκτηση συμπίπτει με την ανακύκλωση και την επαναχρησιμοποίηση * Ποσοτικοί στόχοι σύμφωνα με την ΚΥΑ 9268/469/2007, προς συμμόρφωση με τις απαιτήσεις της Οδηγίας 2004/12/ΕΚ 516 517

Απόβλητα Ηλεκτρικών Στηλών και Συσσωρευτών Υφιστάμενοι Στόχοι* Επίδοση 2016 Απόβλητα Ελαστικά Οχημάτων Για τα μεταχειρισμένα ελαστικά αυτοκινήτων δεν υπάρχουν θεσμοθετημένοι στόχοι από την Ε.Ε., παρά μόνο οι στόχοι που θέτει η εθνική νομοθεσία. Φορητές ΗΣ & Σ Ποσοστό συλλογής τουλάχιστον 45% 38,90% Υφιστάμενοι Στόχοι Επίδοση 2016 Επίδοση Ε.Ε. 2013* ΗΣ & Σ οχημάτων και βιομηχανίας Συλλογή του συνόλου των αποβλήτων 76,43% (Συσσωρευτές Μολύβδου Οξέος) 194,11% (Συσσωρευτές Νικελίου Καδμίου) Αξιοποίηση 65% 90% 98% Ανακύκλωση 10% 53% 46% *Η επίδοση ΕΕ αφορά σε στοιχεία του έτους 2013 (Πηγή: European Tyre & Rubber Manufacturers Association) *Ποσοτικοί στόχοι σύμφωνα με την ΚΥΑ 41624/2010 Ελάχιστες αποδόσεις ανακύκλωσης εγκαταστάσεων ανακύκλωσης Απόβλητα Λιπαντικά Έλαια Υφιστάμενοι Στόχοι* Επίδοση 2016 Επίδοση Ε.Ε. 2016 Υφιστάμενοι Στόχοι* Επίδοση 2016 Μολύβδου οξέος 65% 76,2% 81,7% Συλλογή 70% 71,2% Ηλεκτρικές στήλες και συσσωρευτές νικελίου καδμίου 75% Ανακύκλωση σε εγκαταστάσεις του εξωτερικού 78,1% Αναγέννηση 80% των συλλεχθέντων ποσοτήτων 99,7% Άλλα απόβλητα ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών 50% Ανακύκλωση σε εγκαταστάσεις του εξωτερικού 70,5% *Ποσοτικοί στόχοι σύμφωνα με το ΠΔ 82/2004 *Ποσοτικοί στόχοι σύμφωνα με την ΚΥΑ 41624/2010. Υπολογισμός της απόδοσης ανακύκλωσης σύμφωνα με τα οριζόμενα στον Κανονισμό 2012/493/ΕΕ Οχήματα Τέλους Κύκλου Ζωής Ανάκτηση και επαναχρησιμοποίηση των προϊόντων που προκύπτουν από την διαχείριση των ΟΤΚΖ Επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση Υφιστάμενοι Στόχοι* * Ποσοτικοί στόχοι σύμφωνα με το ΠΔ 116/2004 Επίδοση 2016 Επίδοση Ε.Ε. 2015 95% 107,37% 94,1% 85% 94,68% 88,4% 1.6 Δείκτες παρακολούθησης παραγωγής & διαχείρισης αποβλήτων και σύγκριση με τα σχέδια διαχείρισης αποβλήτων Στο πλαίσιο της παρούσας Έκθεσης, εκτός των ποιοτικών στοιχείων που αφορούν στην παραγωγή και διαχείριση ανά κατηγορία αποβλήτων καθώς και των ποσοτικών στοιχείων της ετήσιας παραγωγής και διαχείρισης θα χρησιμοποιηθούν δείκτες μέσω των οποίων θα γίνει σύγκριση και αξιολόγηση των στοιχείων αυτών με τα στοιχεία που προκύπτουν από το Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Αποβλήτων και το Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Επικινδύνων Αποβλήτων. Τα δύο αυτά σχέδια περιλαμβάνουν ποσοτικά στοιχεία για την παραγωγή επικινδύνων και μη επικινδύνων αποβλήτων του έτους 2011. Πίνακας 6.1.59 Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν για τα έτη 2011-2016 Πρέπει να τονιστεί ότι άλλοι δείκτες όπως π.χ. οι δείκτες της επίτευξης των στόχων συλλογής και διαχείρισης των αποβλήτων παρουσιάζονται στις ανωτέρω επιμέρους ενότητες της παρούσας έκθεσης. Για τους σκοπούς της αξιολόγησης αυτής θα χρησιμοποιηθούν επίσης 2 σταθερά μεγέθη: Ο συνολικός πληθυσμός της χώρας Σύμφωνα με την απογραφή 2011 της ΕΛΣΤΑΤ ο συνολικός πληθυσμός της χώρας ανέρχεται σε 10.816.286 άτομα, Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν της xώρας για κάθε έτος στο οποίο αντιστοιχούν τα ποσοτικά στοιχεία παραγωγής και διαχείρισης αποβλήτων. Έτος 2011 2012 2013 2014 2015 2016 ΑΕΠ (εκατομμύρια ) 207.029 191.204 180.654 178.656 176.312 174.199 Ποσοστιαία μείωση σε σχέση με το έτος 2011 - -7,64% -12,74% -13,70% -14,84% -15,86% 518 519

1.6.1 Αστικά στερεά απόβλητα Η σύγκριση των ποσοτικών στοιχείων των ετών 2015 και 2016 με τα ποσοτικά στοιχεία του ΕΣΔΑ (2011) παρουσιάζονται στους ακόλουθους πίνακες και γραφήματα. Από τα ανωτέρω στοιχεία προκύπτει ότι τόσο το 2015 όσο και το 2016 παρουσιάστηκε αύξηση της παραγόμενης ποσότητας ανά εκατομμύριο ΑΕΠ καταδεικνύοντας το γεγονός ότι παρόλη τη μείωση του ΑΕΠ η κατανάλωση ειδών πρώτης ανάγκης δεν έχει μειωθεί. Επίσης σημαντικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι το 2016 σε σχέση με το 2015 εμφανίζεται μια ανάκαμψη των ποσοτήτων που υποβλήθηκαν σε εργασίες Διαχείρισης με ταυτόχρονη μείωση σε αυτές που διατέθηκαν σε ΧΥΤΑ και ΧΑΔΑ. Πίνακας 6.1.60 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες παραγωγής Αστικών Στερεών Αποβλήτων Πίνακας 6.1.61 Ποσοτικά στοιχεία διαχείρισης Αστικών Στερεών Αποβλήτων Έτη 2011 2015 2016 Παραγωγή ΑΣΑ (tn) 5.569.000 5.277.209,28 5.362.628,43 Παραγωγή ΑΣΑ (tn/κάτοικο) 0,5149 0,4879 0,4958 Ποσότητες ΑΣΑ (tn) που υποβλήθηκαν σε Εργασίες Διάθεσης (D) Ποσότητες ΑΣΑ (tn) που υποβλήθηκαν σε Εργασίες Ανάκτησης (R) Έτη 2011 2015 2016 4.565.000 4.425.935,45 4.415.701,21 1.004.000 851.273,83 946.927,22 Παραγωγή ΑΣΑ (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 26,90 29,93 30,78 Γράφημα 6.1.1 Δείκτες παραγωγής Αστικών Στερεών Αποβλήτων ανά κάτοικο Γράφημα 6.1.2 Ποσοτικά στοιχεία διαχείρισης Αστικών Στερεών Αποβλήτων Παραγωγή ΑΣΑ (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 32,00 31,00 30,00 29,00 28,00 27,00 26,00 25,00 24,00 0,52 0,52 0,51 0,51 0,50 0,50 0,49 0,49 0,48 0,48 0,47 Παραγωγή ΑΣΑ (tn/κάτοικο) (tn) 5.000.000 4.500.000 4.000.000 3.500.000 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0 2011 2015 2016 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Παραγωγή ΑΣΑ (tn/κάτοικο) Παραγωγή ΑΣΑ (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) Εργασίες Διάθεσης Εργασίες Ανάκτησης 520 521

1.6.2 Μη επικίνδυνα βιομηχανικά απόβλητα Η σύγκριση των ποσοτικών στοιχείων του έτους 2014 που έχουν προκύψει από τις ΕΕΠΑ με τα ποσοτικά στοιχεία του ΕΣΔΑ (2011) για τα μη επικίνδυνα βιομηχανικά απόβλητα παρουσιάζονται στους ακόλουθους πίνακες και γραφήματα. Γράφημα 6.1.3 Ποσοστά διαχείρισης μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων 91,33% 94,42% Από τα ποσοτικά στοιχεία καθώς και από το γράφημα που παρουσιάζονται τα ποσοστά των εργασιών ανάκτησης και διάθεσης προκύπτει ότι το έτος 2014 παρατηρείται μια αύξηση της τάξης του ~3% προς τις εργασίες διάθεσης μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων. Ως προς τις εργασίες ανάκτησης, από το σύνολο των 807.947,06 tn μη επικινδύνων αποβλήτων του έτους 2014 οι 4.944,17 tn που αντιστοιχούν σε ποσοστό 0,61% οδηγήθηκαν προς ανάκτηση ενέργειας. % 8,67% 5,58% 2011 2012 2013 2014 Ανάκτηση Διάθεση Πίνακας 6.1.62 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες παραγωγής μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων Έτη 2011 2014 Παραγωγή μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων (tn) Παραγωγή μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων (tn/κάτοικο) Παραγωγή μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 17.186.000 17.663.438 1,589 1,633 83,01 98,87 Πίνακας 6.1.63 Ποσοτικά στοιχεία διαχείρισης μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων Έτη 2011 2014 Ποσότητες μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων (tn) που υποβλήθηκαν σε Εργασίες Διάθεσης (D) Ποσότητες μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων (tn) που υποβλήθηκαν σε Εργασίες Ανάκτησης (R) 13.835.000 13.674.801,39 1.313.000 807.947,06 522

1.6.3 Επικίνδυνα απόβλητα Η σύγκριση των ποσοτικών στοιχείων του έτους 2014 που έχουν προκύψει από τις ΕΕΠΑ με τα ποσοτικά στοιχεία του ΕΣΔΕΑ (2011) για τα επικίνδυνα απόβλητα παρουσιάζονται ακολούθως. Από τα ποσοτικά στοιχεία καθώς και από το γράφημα που παρουσιάζονται τα ποσοστά των εργασιών ανάκτησης και διάθεσης προκύπτει ότι το έτος 2014 παρατηρείται μια αύξηση της τάξης του 6,45% προς τις εργασίες διάθεσης επικινδύνων αποβλήτων. Το γεγονός έρχεται σε συμφωνία τόσο με τη μείωση του ΑΕΠ όσο και με το αυξημένο κόστος που έχουν συνήθως οι εργασίες ανάκτησης για τους παραγωγούς των αποβλήτων. Ως προς τις εργασίες ανάκτησης, από το σύνολο των 77.057,26 tn επικινδύνων αποβλήτων του έτους 2014 οι 21,84 tn που αντιστοιχούν σε ποσοστό 0,03% οδηγήθηκαν προς ανάκτηση ενέργειας. Πίνακας 6.1.64 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες παραγωγής επικινδύνων αποβλήτων Γράφημα 6.1.4 Ποσοστά διαχείρισης επικινδύνων αποβλήτων Έτη 2011 2014 73,04% 66,59% Παραγωγή επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων (tn) 279.525 219.286 Παραγωγή επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων (tn/κάτοικο) Παραγωγή επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 0,0258 0,0203 1,350 1,227 % 26,96% 33,41% 2011 2012 2013 2014 Ανάκτηση Διάθεση Πίνακας 6.1.65 Ποσοτικά στοιχεία διαχείρισης επικινδύνων αποβλήτων Έτη 2011 2014 Ποσότητες μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων (tn) που υποβλήθηκαν σε Εργασίες Διάθεσης (D) 37.500 38.661,59 Ποσότητες μη επικινδύνων βιομηχανικών αποβλήτων (tn) που υποβλήθηκαν σε Εργασίες Ανάκτησης (R) 101.600 77.057,26 524

1.6.4 Συσκευασίες και απόβλητα συσκευασιών Τα ποσοτικά στοιχεία και οι δείκτες παραγωγής των συσκευασιών και αποβλήτων συσκευασιών παρουσιάζονται ακολούθως ανά κατηγορία συσκευασίας για τα έτη 2014-2016. Σύμφωνα με το ΕΣΔΑ, η παραγωγή αποβλήτων συσκευασιών του έτους 2011 ανήλθε σε 866.000 tn. Όπως προκύπτει από την ανάλυση των ποσοτικών στοιχείων που παρουσιάζονται παρακάτω, παρόλο που η παραγωγή αποβλήτων συσκευασιών μειώνεται σε σχέση με το 2011, ο δείκτης της παραγωγής/ εκατομμύριο ΑΕΠ παραμένει σχεδόν αμετάβλητος μεταξύ των ετών γεγονός που αποδεικνύει την συσχέτιση της παραγωγής αποβλήτων συσκευασιών με τα οικονομικά μεγέθη της χώρας. Πίνακας 6.1.66 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες παραγωγής αποβλήτων συσκευασιών Γράφημα 6.1.5 Παραγωγή αποβλήτων συσκευασιών Γράφημα 6.1.6 Δείκτες παραγωγής αποβλήτων συσκευασιών Έτη 900.000 0,09 5,00 Υλικό 2014 2015 2016 Παραγωγή (tn) 98.000 88.800 90.500 Γυαλί Παραγωγή (tn/κάτοικο) 0,0091 0,0082 0,0084 Παραγωγή (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 0,54854 0,50365 0,51952 Παραγωγή (tn) 184.400 183.800 186.600 Πλαστικό Παραγωγή (tn/κάτοικο) 0,0170 0,0170 0,0173 tn 800.000 700.000 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 Παραγωγή (tn/ κάτοικο) 0,08 0,07 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 Παραγωγή (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) Παραγωγή (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 1,03215 1,04247 1,07119 0 0,00 0,00 Παραγωγή (tn) 330.700 326.100 334.300 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Χαρτί & Χαρτόνι Παραγωγή (tn/κάτοικο) 0,0306 0,0301 0,0309 Παραγωγή (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 1,851043 1,849562 1,919070 Παραγωγή (tn) 88.800 87.800 84.600 Παραγωγή (tn) Παραγωγή (tn/κάτοικο) Παραγωγή (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) Μέταλλα Παραγωγή (tn/κάτοικο) 0,0082 0,0081 0,0078 Παραγωγή (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 0,497045 0,497981 0,485651 Παραγωγή (tn) 45.600 50.200 50.800 Ξύλο Παραγωγή (tn/κάτοικο) 0,0042 0,0046 0,0047 Παραγωγή (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 0,255239 0,284723 0,291621 Παραγωγή (tn) 5.400 5.300 5.500 Άλλα Παραγωγή (tn/κάτοικο) 0,0005 0,0005 0,0005 Παραγωγή (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 0,030226 0,030060 0,031573 Παραγωγή (tn) 747.900 742.000 752.300 Σύνολο Παραγωγή (tn/κάτοικο) 0,0691 0,0686 0,0696 Παραγωγή (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 4,18626 4,20845 4,31862 526 527

1.6.5 Απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού Για τα απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού οι δείκτες που είναι σημαντικό να αναφερθούν είναι: Οι ποσότητες ΗΗΕ που διατέθηκαν στην αγορά (PoM), Οι συλλεγόμενες ποσότητες ΑΗΗΕ, Οι διαχειριζόμενες ποσότητες ΑΗΗΕ. Πίνακας 6.1.67 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες HHE που διατέθηκαν στην αγορά Τιμολογημένες Ποσότητες (tn) Τιμολογημένα Τεμάχια 1.6.7 Οχήματα τέλους κύκλου ζωής Για τα ΟΤΚΖ, τα στοιχεία που θα χρησιμοποιηθούν για την εξαγωγή των δεικτών και τη σύγκριση μεταξύ των ετών παρουσιάστηκαν στην Ενότητα 3.8 της παρούσας έκθεσης. Σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειωθεί ότι οι σημαντικές διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται στα απόβλητα ΟΤΚΖ σε σχέση με τα υπόλοιπα ρεύματα αποβλήτων που εξετάζονται στην παρούσα έκθεση οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στο μέτρο της επιδότησης για απόσυρση που ίσχυε τα έτη αυτά. Οι συνολικές ποσότητες ΗΗΕ που διατέθηκαν στην αγορά σύμφωνα με στοιχεία των 2 ΣΣΕΔ που λειτουργούν ανέρχεται σε 123.552,87 tn και αντιστοιχούν σε 63.932.069 τιμολογημένα τεμάχια όλων των κατηγοριών ΗΗΕ. PoM 123.552,87 63.932.069 1.6.6 Απόβλητα ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών Για τα απόβλητα ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών σύμφωνα με το ΕΣΔΑ το 2011 παρήχθησαν: 1.100 tn αποβλήτων φορητών ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών, 47.000 tn αποβλήτων συσσωρευτών οχημάτων και βιομηχανίας. Ως εκ τούτου τα ποσοτικά στοιχεία παραγωγής των ετών 2011, 2014-2016 παρουσιάζονται στον Πίνακα 6.1.67. PoM/ κάτοικο 0,0114 5,9107 PoM/εκατομμύριο ΑΕΠ 0,71 367 Πίνακας 6.1.69 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες αποβλήτων ΟΤΚΖ Έτη 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Παραγωγή ΟΤΚΖ (tn) 117.189 81.495 89.844 90.406 93.645 46.572 Παραγωγή ΟΤΚΖ (tn/κάτοικο) 0,0108 0,0075 0,0083 0,0084 0,0087 0,0043 Παραγωγή ΟΤΚΖ (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 0,56605 0,42622 0,49733 0,50603 0,53113 0,26735 Πίνακας 6.1.68 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες αποβλήτων ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών Γράφημα 6.1.7 Δείκτες παραγωγής αποβλήτων ΟΤΚΖ Έτη 2011 2014 2015 2016 Φορητές ηλεκτρικές στήλες και συσσωρευτές 1.100 608 567 632 Συσσωρευτές οχημάτων και βιομηχανίας 47.000 25.526 33.319 36.498 Σύνολο ΗΣ&Σ 48.100 26.134 33.886 37.130 tn/ κάτοικο 0,0120 0,0100 0,0080 0,0060 0,0040 0,0020 0,0000 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 tn/ εκατομμύριο ΑΕΠ Παραγωγή ΗΣ&Σ (tn/κάτοικο) 0,0044 0,0024 0,0031 0,0034 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Παραγωγή ΗΣ&Σ (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 0,232 0,146 0,192 0,213 Παραγωγή ΟΤΚΖ (tn/κάτοικο) Παραγωγή ΟΤΚΖ (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 528 529

1.6.8 Απόβλητα ελαστικά οχημάτων Σε ότι αφορά στα απόβλητα ελαστικά οχημάτων τα ποσοτικά στοιχεία παραγωγής αποβλήτων και οι δείκτες παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα και γράφημα. 1.6.9 Απόβλητα λιπαντικά ελαίων Για τα Απόβλητα Λιπαντικά Έλαια, τα στοιχεία που θα χρησιμοποιηθούν για την εξαγωγή των δεικτών και τη σύγκριση μεταξύ των ετών παρουσιάστηκαν στην Ενότητα 3.10 της παρούσας έκθεσης. Από τα κατωτέρω στοιχεία, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ενώ από το 2011 έως και το 2015 παρατηρείται μια σημαντική μείωση στις παραγόμενες ποσότητες ΑΛΕ της τάξεως των ~4.000 tn, το 2016 οι παραγόμενες ποσότητες επανήλθαν στο επίπεδο του έτους. Πίνακας 6.1.70 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες αποβλήτων ελαστικών οχημάτων Πίνακας 6.1.71 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες ΑΛΕ Έτη 2011 2015 2016 Έτη 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Παραγωγή αποβλήτων ελαστικών (tn) 38.000 37.440 40.999 Παραγωγή ΑΛΕ (tn) 34.948 29.905 30.611 30.235 30.707 35.100 Παραγωγή αποβλήτων ελαστικών (tn/κάτοικο) 0,00351 0,00346 0,00379 Παραγωγή ΑΛΕ (tn/κάτοικο) 0,00323 0,00276 0,00283 0,00280 0,00284 0,00325 Παραγωγή αποβλήτων ελαστικών (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 0,184 0,212 0,235 Παραγωγή ΑΛΕ (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 0,169 0,156 0,169 0,169 0,174 0,201 Γράφημα 6.1.8 Δείκτες παραγωγής αποβλήτων ελαστικών Γράφημα 6.1.9 Παραγόμενες ποσότητες Αποβλήτων Λιπαντικών Ελαίων 36.000 0,005 0,25 35.000 tn/ κάτοικο 0,004 0,003 0,002 0,001 0,20 0,15 0,10 0,05 tn/ εκατομμύριο ΑΕΠ tn 34.000 33.000 32.000 31.000 30.000 29.000 28.000 0,000 0,00 27.000 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Παραγωγή αποβλήτων ελαστικών (tn/κάτοικο) Παραγωγή αποβλήτων ελαστικών (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) Παραγωγή ΑΛΕ (tn) 530 531

1.6.10 Απόβλητα εκσκαφών, κατασκευών και κατεδαφίσεων Για τα απόβλητα εκσκαφών, κατασκευών και κατεδαφίσεων το ΕΣΔΑ αναφέρει ότι το 2011 οι εκτιμώμενες ποσότητες ανέρχονταν σε 1.307.000 tn. Για τα έτη 2014-2016 οι μέσω ΣΣΕΔ διακινούμενες ποσότητες ΑΕΚΚ που προήλθαν από τα στοιχεία του ΕΟΑΝ καθώς και οι δείκτες παρουσιάζονται στη συνέχεια. Είναι σαφές ότι οι κατωτέρω ποσότητες ΑΕΚΚ αποτελούν τμήμα των παραγόμενων ποσοτήτων, οι οποίες στο σύνολο τους δεν μπορούν να προσδιοριστούν με βεβαιότητα. 2. Καταγραφή επιβληθέντων προστίμων Πίνακας 6.1.72 Ποσοτικά στοιχεία και δείκτες ΑΕΚΚ Πίνακας 6.1.73 Ποσοτικά στοιχεία διαχείρισης Εξορυκτικών Αποβλήτων Ποσότητες Εξορυκτικών Αποβλήτων (tn) που υποβλήθηκαν σε Εργασίες Διάθεσης (D) Ποσότητες Εξορυκτικών Αποβλήτων (tn) που υποβλήθηκαν σε Εργασίες Ανάκτησης (R) 2011 2014 2015 2016 Παραγωγή ΑΕΚΚ (tn) 1.307.000 176.112 176.783 525.276 Παραγωγή ΑΕΚΚ (tn/κάτοικο) 0,1208 0,0163 0,0163 0,0486 Παραγωγή ΑΕΚΚ (tn/εκατομμύριο ΑΕΠ) 6,313 0,986 1,003 3,015 1.6.12 Εξορυκτικά απόβλητα Για τα εξορυκτικά απόβλητα τα στοιχεία που παρουσιάζονται αφορούν στις ποσότητες που έχουν επεξεργαστεί εκτός της εγκατάστασης παραγωγής τους με βάση τα στοιχεία από τις ΕΕΠΑ του έτους 2014. Μη Επικίνδυνα απόβλητα 2014 Επικίνδυνα Απόβλητα Σύνολο 904.547,23 7.413,49 911.960,72 8.928,00 200,04 9.128,04 2.1 ΧΑΔΑ Η Απόφαση της 2 ας Δεκεμβρίου 2014 του Δικαστηρίου της Ε.Ε. σε βάρος της Ελλάδας (άρθρο 260 ΣΛΕΕ) για την ανεξέλεγκτη διάθεση αποβλήτων, υποχρέωσε την χώρα να καταβάλλει κατ αποκοπή ποσό 10.000.000 ευρώ καθώς και εξαμηνιαία χρηματική ποινή με βάση το αρχικό ποσό ύψους 14.520.000 ευρώ, από το οποίο θα αφαιρείται: ποσό 40.000 ευρώ ανά χώρο ανεξέλεγκτης διάθεσης αποβλήτων ο οποίος είτε έπαυσε να λειτουργεί είτε αποκαταστάθηκε από τις 13 Μαΐου 2014, καθώς και ποσό 80.000 ευρώ για εκείνους εκ των ως άνω χώρων που θα έχουν ταυτόχρονα παύσει να λειτουργούν και έχουν αποκατασταθεί από την ίδια ημερομηνία. Σημειώνεται ότι η Απόφαση του ΔΕΕ αναφέρεται στα στοιχεία του Μαΐου 2014 σύμφωνα με τα οποία παρέμεναν συνολικά στη χώρα μας 70 ενεργοί και οι 223 ανενεργοί ΧΑΔΑ (σύνολο 293) οι οποίοι περιλαμβάνονται στον Πίνακα 1 που επισυνάπτεται του παρόντος. Σύνολο παραβάσεων: 70 x 2 + 223 = 363 παραβάσεις Εξαμηνιαία ποινή: 363 x 40.000 = 14.520.000 ευρώ Σε εκτέλεση της ανωτέρω αναφερόμενης Απόφασης του ΔΕΕ, ήδη κατεβλήθησαν από την Ελληνική Δημοκρατία ως χρηματική ποινή το κατ αποκοπή ποσό ύψους δέκα εκατομμυρίων ευρώ (10.000.000 ευρώ). Επιπλέον έχουν καταβληθεί: 1. Α εξάμηνο* 2015: 10.400.000 ευρώ 2. Β εξάμηνο 2015:.880.000 ευρώ 3. Α εξάμηνο 2016: 7.000.000 ευρώ 4. Β εξάμηνο 2016: 4.440.000 ευρώ 5. Α εξάμηνο 2017: 3.720.000 ευρώ 6. Β εξάμηνο 2017: 2.960.000 ευρώ *τα εξάμηνα της απόφασης του ΔΕΕ είναι από 2/12/ έως 2/6 και από 2/6 έως 2/12 Σύνολο έως σήμερα: 48,4 εκ. Ειδικότερα, σύμφωνα με την τελευταία αξιολόγηση της Επιτροπής για το ΣΤ Εξάμηνο εξακολουθούσαν να υπάρχουν 80 παραβάσεις (από αρχικό σύνολο 363), ήτοι: 16 ενεργοί και μη αποκατεστημένοι ΧΑΔΑ (34 παραβάσεις), 28 μη αποκατεστημένοι ΧΑΔΑ, 20 αποκατεστημένοι ΧΑΔΑ για τους οποίους δεν έχει αποδειχτεί η παύση λειτουργίας. Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν έχουν γίνει αποδεκτές περιπτώσεις ΧΑΔΑ ανενεργών, παρότι έχουν σταλεί σχετικά αποδεικτικά στοιχεία, δεδομένου ότι η ΕΕ ζητά περαιτέρω εγγυήσεις για τη σύννομη διαχείριση των ΑΣΑ, όπως διαδικασίες νομικά δεσμευτικές. 2.2 Επικίνδυνα απόβλητα Η Απόφαση του ΔΕΕ Με την απόφαση του ΔΕΕ της 7 ης Σεπτεμβρίου 2016 επιβλήθηκε χρηματική ποινή στη χώρα λόγω μη εκτέλεσης προηγούμενης απόφασης (απόφαση της 10ης Σεπτεμβρίου 2009, Επιτροπή κατά Ελλάδας, C 286/08) διότι η χώρα: δεν είχε ακόμη υιοθετήσει ειδικό σχέδιο για τη διαχείριση των επικίνδυνων αποβλήτων, δεν είχε δημιουργήσει ολοκληρωμένο και κατάλληλο δίκτυο εγκαταστάσεων διαθέσεως των επικίνδυνων αποβλήτων, δεν έθεσε σε εφαρμογή διαχείριση των «ιστορικών αποβλήτων» σύμφωνη με τις διατάξεις του δικαίου της Ένωσης. Ειδικότερα το ΔΕΕ: α. Υποχρεώνει για την καταβολή στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, κατ αποκοπήν ποσού ύψους 10.000.000 ευρώ. β. Υποχρεώνει για την καταβολή ημερήσιας χρηματικής ποινής 30.000 ευρώ, η οποία επιμερίζεται σε τρία τμήματα, τα οποία αντιστοιχούν στις τρεις αιτιάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και τα οποία ανέρχονται: για την πρώτη αιτίαση, στο 10 % του συνολικού ποσού της χρηματικής ποινής, ήτοι σε 3.000 ευρώ, για τη δεύτερη αιτίαση στο 45 % του εν λόγω ποσού, ήτοι σε 13.500 ευρώ, για την τρίτη αιτίαση στο 45 % του εν λόγω ποσού, το οποίο θα υφίσταται μείωση υπολογιζόμενη επί εξαμηνιαίας βάσεως κατ αναλογία προς τον όγκο των ιστορικών αποβλήτων των οποίων η διαχείριση θα έχει ευθυγραμμισθεί με τις απαιτούμενες προδιαγραφές, προοδευτική μείωση στην οποία τίθεται ανώτατο όριο ύψους 50 % του ποσού της χρηματικής ποινής που αναλογεί στην εν λόγω αιτίαση, ήτοι 6.750 ευρώ. 1 η αιτίαση: Έγκριση ΕΣΔΕΑ Εγκρίθηκε το Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Επικίνδυνων Αποβλήτων (Ε.Σ.Δ.Ε.Α.) με την ΚΥΑ υπ αριθ. οικ. 62952/5384/2016 (ΦΕΚ Β 4326) και τέθηκε σε ισχύ. Απομείωση προστίμου: 3.000 ευρώ 2 η αιτίαση: Ολοκληρωμένο και κατάλληλο δίκτυο εγκαταστάσεων διάθεσης Προβλέψεις ΕΣΔΕΑ για υποδομές διάθεσης Οι απαιτήσεις διάθεσης (ετησίως) ΒΕΑ ανέρχονται σε 70.000 tn περίπου σύμφωνα με το ΕΣΔΕΑ και διαμορφώνονται κυρίως με γνώμονα τη διαχείριση σε Περιφερειακό επίπεδο, πλην νησιωτικών περιοχών, των παραγόμενων επικινδύνων αποβλήτων και κατά προτεραιότητα στις Περιφέρειες εκείνες στις οποίες παράγονται οι μεγαλύτερες ποσότητες αυτών. Είναι σε εξέλιξη η διερεύνηση για τη λειτουργία ΧΥΤΕΑ. 3η αιτίαση: Διαχείριση ιστορικά επικινδύνων αποβλήτων Η συνολική ποσότητα ιστορικά αποθηκευμένων επικινδύνων αποβλήτων με βάση τις ετήσιες εκθέσεις παραγωγού και η οποία αναφέρεται στο ΕΣΔΕΑ είναι 545.085 tn. 532 533

Ποσότητα 522.000 tn, δηλαδή ποσοστό 95,8% περίπου, αναλογεί σε 6 εταιρείες, Στο ΕΣΔΕΑ προβλέπεται ότι η υλοποίηση των εγκεκριμένων προγραμμάτων/ σχεδίων συμμόρφωσης από τους υπόχρεους, για την ασφαλή διαχείριση των αποθηκευμένων ποσοτήτων και την αποκατάσταση των χώρων, θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί μέχρι το τέλος του 1 ου εξαμήνου του 2018, Μέχρι σήμερα έχουν υποβληθεί προγράμματα συμμόρφωσης των εταιρειών που σταθμίζουν την ποσότητα των ιστορικά αποθηκευμένων επικινδύνων αποβλήτων, τα οποία αξιολογούνται, Από το σύνολο των ιστορικά αποθηκευμένων αποβλήτων την α εξαμηνιαία περίοδο στάλθηκαν στην ΕΕ στοιχεία απομάκρυνσης 78.775 tn (14,45% του συνόλου), Τη β εξαμηνιαία περίοδο στάλθηκαν στην ΕΕ στοιχεία απομάκρυνσης 50.017 tn αποβλήτων (9.18% του συνόλου), Την γ εξαμηνιαία περίοδο στάλθηκαν στην ΕΕ στοιχεία απομάκρυνσης 54.344 tn αποβλήτων (9.97% του συνόλου). Πίνακας 6.2.1 Διαχρονική διαχείριση «ιστορικά» αποθηκευμένων επικινδύνων αποβλήτων (Πηγή: ΥΠΕΝ) Κωδικός ΕΚΑ 01 05 10 01 Περιγραφή Λάσπες γεωτρήσεων και άλλα απόβλητα γεωτρήσεων Απόβλητα από σταθμούς ηλεκτρικής ενέργειας ή άλλους σταθμούς καύσης (εκτός 19) Αποθηκευμένες ποσότητες (tn) (στοιχεία ΕΣΔΕΑ) Διαχείριση «ιστορικά» αποθηκευμένων αποβλήτων σε ποσότητες (tn) Α εξάμηνο 8/9/2016 7/3/2017 Β εξάμηνο 8/3/2017 7/9/2017 Γ εξάμηνο 8/9/2017 7/3/2018 Υπόλοιπο Αποθηκευμένων ποσοτήτων (tn) 1.114 248,548 413,764 452 192 115,96 26,73 49 Έχουν καταβληθεί: Κατ αποκοπή ποσό: 10.000.000 ευρώ (κατεβλήθη τον Δεκέμβριο 2016), Α εξάμηνο (7 Σεπτεμβρίου 2016 7 Μαρτίου 2017): 4.558.914,36 ευρώ (κατεβλήθη τέλος Αυγούστου 2017), Β εξάμηνο (7 Μαρτίου 2017 7 Σεπτεμβρίου 2017): 4.357.270,26 ευρώ (θα καταβληθεί αρχές Ιανουαρίου 2018) 10 02 10 03 10 04 Απόβλητα από τη βιομηχανία σιδήρου και χάλυβα Απόβλητα από τη θερμική μεταλλουργία αλουμινίου Απόβλητα από τη θερμική μεταλλουργία μολύβδου 311.962 66.303,615 40.047,275 52.775,331 152.836 65.118 3.521,95 2.520,86 333,78 58.741 6.257 8.949,79 - - - Σύνολο έως σήμερα: 18,916 εκ. 10 06 Απόβλητα από τη θερμική μεταλλουργία χαλκού 263-263 - - Αναλυτικά τα στοιχεία που αφορούν στη διαχείριση των ιστορικών επικινδύνων αποβλήτων παρουσιάζονται στον Πίνακα 6.2.1. 11 01 Απόβλητα από τη χημική επιφανειακή επεξεργασία και την επικάλυψη μετάλλων και άλλων υλικών (π.χ. διεργασίες γαλβανισμού, διεργασίες επιψευδαργύρωσης, διεργασίες καθαρισμού με οξύ, χαραγής με οξύ, φωσφορικής επικάλυψης, αλκαλικής απολίπανσης, οξειδώσεως δια ανοδικής επεξεργασίας) 149.677 - - - 149.677 12 01 Απόβλητα από τη μορφοποίηση και τη φυσική και μηχανική επιφανειακή επεξεργασία μετάλλων και πλαστικών 530-5,513 0,988 523 13 Απόβλητα ελαίων και απόβλητα υγρών καυσίμων (εκτός βρώσιμων ελαίων και εκείνων που περιλαμβάνονται στα κεφάλαια 05, 12 και 19) 4.341-3.231,33 601,86 508 15 Απόβλητα από συσκευασίες, απορροφητικά υλικά, υφάσματα σκουπίσματος, υλικά φίλτρων και προστατευτικός ρουχισμός μη προδιαγραφόμενα άλλως. 315 0,35 263,162 26,705 25 16 Απόβλητα μη καθοριζόμενα άλλως στον κατάλογο 4.608 2.728,47 152,8620 1.727 19 Απόβλητα από τις μονάδες επεξεργασίας αποβλήτων, τις εγκαταστάσεις επεξεργασίας υγρών αποβλήτων εκτός σημείου παραγωγής και από την προετοιμασία ύδατος προοριζόμενου για κατανάλωση από τον άνθρωπο και ύδατος για βιομηχανική χρήση 708-593,1 11,70 103 Σύνολο 545.085 78.775 50.017 54.344 361.948 534 535

3. Ρυπασμένα εδάφη Έχουν υλοποιηθεί δύο έργα με αντικείμενο την διερεύνηση και αξιολόγηση ρυπασμένων χώρων: 1. «Μελέτη για τη διερεύνηση, αξιολόγηση και αποκατάσταση ανεξέλεγκτων ρυπασμένων χώρων /εγκαταστάσεων από βιομηχανικά και επικίνδυνα απόβλητα στην Ελλάδα», το οποίο ολοκληρώθηκε το έτος 2009, με Ανάδοχο το Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος του Πολυτεχνείου Κρήτης. 2. Σε συνέχεια αυτού, το έργο «Καταγραφή και πρώτη αξιολόγηση επικινδυνότητας ρυπασμένων χώρων από βιομηχανικά επικίνδυνα απόβλητα στην Περιφέρεια Αττικής και στους παρακάτω νομούς της Ελλάδας: Θεσσαλονίκης, Βοιωτίας, Εύβοιας, Κοζάνης, Αχαΐας, Ηρακλείου, Μαγνησίας, Καβάλας και Χαλκιδικής» του ΕΠ-ΥΜΕΠΕΡΑΑ, το οποίο υλοποιήθηκε από την Ανάδοχο Κοινοπραξία «ENVIROPLAN Α.Ε. - ΕΠΕΜ Α.Ε.- ENVECO Α.Ε. και ολοκληρώθηκε το έτος 2017. Στόχος του 2 ου έργου ήταν ο εντοπισμός, η καταγραφή και ο πρώτος χαρακτηρισμός εν δυνάμει ρυπασμένων χώρων από βιομηχανικά - επικίνδυνα απόβλητα. Καταγράφηκαν αρχικά συνολικά 2.029 εν δυνάμει ρυπασμένοι χώροι (τόσο εγκαταστάσεις σε λειτουργία όσο και «ανεξέλεγκτοι χώροι»), από τους οποίους επιλέγηκαν 200 για την πρώτη αξιολόγηση/ χαρακτηρισμό. Οι εν λόγω χώροι προέκυψαν από την εφαρμογή αξιολόγησης δύο σταδίων: (α) Συλλογή ερωτηματολογίων/ στοιχείων στις περιοχές ενδιαφέροντος του έργου και (β) αξιολόγηση των καταγεγραμμένων χώρων βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων βαθμολόγησης, όπως αυτά προκύπτουν από την προαναφερθείσα Μελέτη του Πολυτεχνείου Κρήτης. Τα σχετικά στοιχεία για κάθε χώρο αποτυπώνονται σε μια Τεχνική Έκθεση, η οποία περιλαμβάνει τρία βασικά τμήματα: Ι. Έρευνα πεδίου, ΙΙ. Δειγματοληψίες και αναλύσεις, IΙΙ. «Τελικός χαρακτηρισμός» - αξιολόγηση. Για τη σύνταξη των Τεχνικών Εκθέσεων είχαν προηγηθεί σε κάθε εξεταζόμενο χώρο αυτοψίες, δειγματοληψίες εδάφους (σε κάθε περίπτωση), υπόγειων και επιφανειακών νερών και ιζημάτων (ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες) και αναλύσεις στα ληφθέντα δείγματα. Εφαρμόζοντας τη μέθοδο βαθμολόγησης της Μελέτης του Πολυτεχνείου Κρήτης και με βάση τα αποτελέσματα των αναλύσεων για την εκτίμηση της μετακίνησης ρύπων στους φυσικούς αποδέκτες, οι 200 χώροι επαναβαθμολογήθηκαν και κατατάχθηκαν στις εξής κύριες κατηγορίες χώρων: υψηλής προτεραιότητας (ΥΠ, ανάγκη άμεσης ενέργειας), μεσαίας προτεραιότητας (ΜΠ, μεγάλη πιθανότητα για αρνητικές συνέπειες στη δημόσια υγεία και στο περιβάλλον), χαμηλής προτεραιότητας (ΧΠ, δεν υπάρχει ανάγκη για άμεση ενέργεια). Για τους ανεξέλεγκτους χώρους: η αξιολόγηση έγινε σε «τοπική κλίμακα». Με το σκεπτικό ότι σε μεγάλο βαθμό δεν ήταν δυνατή η γνώση των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τους εν λόγω χώρους, κρίθηκε σκόπιμη η χρήση βιοδοκιμών για την αξιολόγηση της οικοτοξικότητας των δειγμάτων. H επαναβαθμολόγηση βασίστηκε στη σύγκριση των δειγμάτων κατάντη με το δείγμα αναφοράς. Συμπεράσματα Προτάσεις Με το εν λόγω έργο πραγματοποιήθηκε μια πρώτη αξιολόγηση ως προς τη ρύπανση χώρων, αφενός εγκαταστάσεων σε λειτουργία αφετέρου «ανεξέλεγκτων» χώρων, Από την ανάγνωση των Τεχνικών Εκθέσεων προκύπτει ότι είναι αναγκαίο να γίνει περαιτέρω διερεύνηση για λόγους όπως: η επιλογή των ρυπαντικών παραμέτρων, η μέτρηση μόνο οικοτοξικότητας στους ανεξέλεγκτους χώρους, η επιλογή των δειγμάτων αναφοράς, η περιορισμένη λήψη δειγμάτων, Κατά συνέπεια τα αποτελέσματα του έργου, ως προς τη βαθμολόγηση των χώρων που εξετάστηκαν, είναι ενδεικτικού χαρακτήρα. Επισημαίνεται ότι καθώς το έργο αφορούσε μια πρώτη αξιολόγηση, απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση προκειμένου να υπάρξουν τελικά συμπεράσματα ως προς την επικινδυνότητα ρυπασμένων χώρων. Παράρτημα Καταγραφή νομοθετικού πλαισίου για τα απόβλητα και το έδαφος H παρούσα έκθεση επιχειρεί μια προσέγγιση στην περιγραφή της υφιστάμενης εθνικής και ευρωπαϊκής νομοθεσίας σχετικά με τα απόβλητα, στο πλαίσιο του Έργου με τίτλο «Έκθεση Κατάστασης Περιβάλλοντος 2015-2016 για τα Απόβλητα και το Έδαφος». Οι βασικές υπό-θεματικές που εξετάζονται περιλαμβάνουν τα αστικά, βιομηχανικά επικίνδυνα και μη επικίνδυνα απόβλητα, τις λάσπες εγκαταστάσεων βιολογικής επεξεργασίας αστικών λυμάτων, τις συσκευασίες και τα απόβλητα συσκευασιών, τα ΑΗΗΕ, τα ΟΤΚΖ, τους συσσωρευτές και τις ηλεκτρικές στήλες και τα απόβλητά τους, τα απόβλητα ελαστικά αυτοκινήτων, τα απόβλητα έλαια, τα απόβλητα υλικά εκσκαφών, κατασκευών και κατεδαφίσεων καθώς και τα εξορυκτικά απόβλητα. Διαχείριση αποβλήτων Αντιμέτωπη με ραγδαία αυξανόμενες ποσότητες αποβλήτων, οι οποίες είχαν σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και τη δημόσια υγεία, η Ευρωπαϊκή Ένωση ξεκίνησε, ήδη από το 1975, να υιοθετεί Οδηγίες, Κανονισμούς και Αποφάσεις με στόχο την περιβαλλοντικά ορθή και ασφαλή διαχείριση των αποβλήτων. Η πρώτη Οδηγία που αντιμετώπισε συνολικά το ζήτημα της διαχείρισης των αποβλήτων ήταν η Οδηγία 75/442/ΕΕΚ για τα απόβλητα, για να ακολουθήσουν πληθώρα Οδηγιών που αφορούσαν είτε σε ειδικά ρεύματα, είτε σε μονάδες διαχείρισης. Το 2005, η Επιτροπή με την Ανακοίνωση της 21 ης Δεκεμβρίου 2005 με τίτλο «Ένα βήμα μπροστά για την αειφόρο χρήση των πόρων - θεματική στρατηγική για την πρόληψη της δημιουργίας και την ανακύκλωση των αποβλήτων» (COM (2005) 666), χάραξε την στρατηγική και τις κατευθύνσεις για την σταδιακή μείωση των πιέσεων που υφίσταται το περιβάλλον λόγω της παραγωγής και διαχείρισης των αποβλήτων. Στόχος της στρατηγικής είναι να μειωθούν οι αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις των αποβλήτων καθ όλο τον κύκλο ζωής τους, από την παραγωγή μέχρι την τελική διάθεση τους, μέσω της ανακύκλωσης. Η προσέγγιση αυτή επιτρέπει να αντιμετωπίζεται κάθε είδος αποβλήτων όχι μόνο ως πηγή ρύπανσης που επιβάλλεται να μειωθεί, αλλά και ως ενδεχόμενος πόρος που προσφέρεται για εκμετάλλευση. Οι στόχοι της κοινοτικής νομοθεσίας πριν από την έγκριση της παρούσας στρατηγικής εξακολουθούν να ισχύουν: Πρόκειται για τον περιορισμό των αποβλήτων, την προαγωγή της επαναχρησιμοποίησης τους, την ανακύκλωση και την αξιοποίησή τους. Οι εν λόγω στόχοι εντάσσονται στην προσέγγιση που βασίζεται στην αξιολόγηση του περιβαλλοντικού αντίκτυπου και τον κύκλο ζωής των πόρων. Η στρατηγική προβλέπει τον περιορισμό της παραγωγής αποβλήτων, δίχως εντούτοις να καθορίζεται συνολικός ποσοτικός στόχος δεδομένου ότι θεωρείται ότι ανάλογοι στόχοι δεν συνεπάγονται απαραίτητα βελτίωση του περιβάλλοντος. Η στρατηγική για την πρόληψη της παραγωγής των αποβλήτων αφορά πρωτίστως τη μείωση του περιβαλλοντικού αντίκτυπου των αποβλήτων και των προϊόντων που πρόκειται να καταστούν απόβλητα. Για να είναι αποτελεσματική, η προαναφερόμενη μείωση του αντίκτυπου πρέπει να αφορά όλα τα στάδια του κύκλου ζωής των πόρων. Η εφαρμογή των ήδη διαθέσιμων μέσων βάσει του κείμενου κοινοτικού νομοθετικού πλαισίου, όπως η διάδοση των βέλτιστων διαθέσιμων τεχνικών ή ο οικολογικός σχεδιασμός των προϊόντων αποτελεί, κατά συνέπεια, σημαντικό παράγοντα τελικής επιτυχίας. Επιπλέον, η στρατηγική προβλέπει την ενθάρρυνση του τομέα της ανακύκλωσης με στόχο την επανένταξη, με ελάχιστο περιβαλλοντικό αντίκτυπο, των αποβλήτων στον οικονομικό κύκλο με τη μορφή προϊόντων ποιότητας. Η στρατηγική αποδίδει επίσης ιδιαίτερη σημασία στα βιοαποδομήσιμα απόβλητα τα οποία, σύμφωνα με την Οδηγία 1999/31/ΕΚ πρέπει κατά τα δύο τρίτα να αποτελούν αντικείμενο άλλων μορφών επεξεργασίας πλην της τελικής διάθεσης. Τέλος, η στρατηγική προέβλεπε την τροποποίηση της ισχύουσας Κοινοτικής Νομοθεσίας με την έκδοση νέας Οδηγίας Πλαίσιο για τα Απόβλητα. Η Οδηγία πλαίσιο αφορά τόσο τα αστικά απόβλητα, όσο και τα βιομηχανικά (επικίνδυνα και μη επικίνδυνα), με την επιφύλαξη φυσικά τυχόν ειδικότερων διατάξεων που ισχύουν για ειδικά ρεύματα αποβλήτων. 536 537

Π.1 Αστικά, βιομηχανικά επικίνδυνα και μη επικίνδυνα απόβλητα Π.1.1 Ευρωπαϊκή Νομοθεσία Οδηγία-Πλαίσιο 2008/98/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου η οποία έχει ενσωματωθεί με το ν. 4042/2012 (Α 24) Η Οδηγία-Πλαίσιο 2008/98/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 19 ης Νοεμβρίου 2008, για τα απόβλητα και την κατάργηση ορισμένων οδηγιών, υιοθετήθηκε το 2008 και ενσωμάτωσε όλες τις κατευθύνσεις της Κοινοτικής Στρατηγικής, θέτοντας έτσι ένα σύγχρονο και λειτουργικό θεσμικό πλαίσιο για την περιβαλλοντικά ορθή διαχείριση των αποβλήτων. Πρωταρχικός στόχος της Οδηγίας, σύμφωνα και με το Άρθρο 13, είναι η πραγματοποίηση της διαχείρισης των αποβλήτων κατά τρόπο ώστε να μην τίθεται σε κίνδυνο η ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον, και ιδίως χωρίς να δημιουργείται κίνδυνος για το νερό, τον αέρα, το έδαφος, τα φυτά ή τα ζώα, χωρίς να προκαλείται όχληση από θόρυβο ή οσμές, και χωρίς να επηρεάζεται δυσμενώς το τοπίο ή οι τοποθεσίες ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Η Οδηγία-πλαίσιο εκσυγχρονίζει τους ορισμούς με βάση και την έως τότε νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και θέτει πλέον σαφή ιεράρχηση μεταξύ των μεθόδων διαχείρισης, με σειρά προτεραιότητας, η οποία ορίζεται ως εξής (Άρθρο 4): Η σειρά προτεραιότητας έχει ως εξής: Πρόληψη - Μείωση, Ελαχιστοποίηση - Επαναχρησιμοποίηση, Ανακύκλωση και ανάκτηση υλικών συμπεριλαμβανομένης και της κομποστοποίησης, Θερμική επεξεργασία (αποτέφρωση πυρόλυση αεριοποίηση) με ανάκτηση ενέργειας, Διάθεση των υπολειμμάτων με υγειονομική ταφή. Επιθυμητή Επιλογή Λιγότερο Επιθυμητή Επιλογή Πρόληψη Ελαχιστοποίηση Επαναχρησιμοποίηση Ανακύκλωση Ανάκτηση Ενέργειας Τελική Διάθεση Εισάγει δε για πρώτη φορά σε νομοθετικό κείμενο (άρθρο 8) ρητά την αρχή της διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού βάσει της οποίας έχουν θεσμοθετηθεί όλα τα συστήματα ανακύκλωσης. Επιπρόσθετα, με την συμφωνηθείσα αναθεώρηση (αρχές 2018), εισάγονται ελάχιστες απαιτήσεις λειτουργίας για τα Συστήματα Εναλλακτικής Διαχείρισης (ΣΕΔ) με σκοπό την ενίσχυση διαφάνειας και βέλτιστη διαχ/ση των πόρων (καθορισμένοι ρόλοι και αρμοδιότητες των εμπλεκομένων, σαφείς στόχοι, σύστημα συγκέντρωσης στατιστικών στοιχείων, έμφαση στην πρόληψη δημιουργίας σκουπιδιών, καθορισμένο γεωγραφικό πεδίο εφαρμογής και είδος προϊόντων/υλικών, δημοσιότητα ως προς τη μετοχική σύνθεση, το ύψος των συνεισφορών των υπόχρεων και τον τρόπο επιλογής των συνεργαζόμενων που εκτελούν εργασίες διαχ/σης αποβλήτων, σύστημα αυτοελέγχου). Προβλέπεται ακόμα η υποχρεωτική κάλυψη του 80% του κόστους διαχ/σης από τα ΣΕΔ (50% για υφιστάμενα), συμπεριλαμβανομένου του κόστους συλλογής ενώ ορίζεται ρητά ότι στην περίπτωση που δημόσιοι φορείς διαχείρισης αποβλήτων είναι υπεύθυνοι για την υλοποίηση μέρους των υποχρεώσεων των ΣΕΔ, το ΣΕΔ πρέπει να καλύπτει το «βέλτιστο» κόστος των υπηρεσιών αυτών. Η Οδηγία υποχρεώνει περαιτέρω τη χωριστή συλλογή υλικών, όπως χαρτί, μέταλλο, πλαστικό από το 2015 και έπειτα, θέτοντας τους ακόλουθους στόχους (Άρθρο 11 της Οδηγίας): Χωριστή συλλογή 4 ρευμάτων (χαρτί, γυαλί, πλαστικό, μέταλλο) έως 2015, όπου αυτό είναι τεχνικά, περιβαλλοντικά και οικονομικά εφικτό, έως το 2020 προετοιμασία - επαναχρησιμοποίηση - ανακύκλωση αποβλήτων, για χαρτί μέταλλο - πλαστικό και γυαλί, 50% κ.β.. Συγκεκριμένα, η Οδηγία ορίζει ότι: «Για την επίτευξη των στόχων του παρόντος και τη μετάβαση σε μια Κοινωνία Ανακύκλωσης, με υψηλό επίπεδο αποδοτικότητας των πόρων, λαμβάνονται τα αναγκαία μέτρα ώστε να εξασφαλισθεί η επίτευξη των ακόλουθων στόχων: α) έως το 2020 η προετοιμασία για την επαναχρησιμοποίηση και την ανακύκλωση των υλικών αποβλήτων, όπως τουλάχιστον το χαρτί, το μέταλλο, το πλαστικό και το γυαλί από τα νοικοκυριά και ενδεχομένως άλλης προέλευσης στο βαθμό που τα απόβλητα αυτά είναι παρόμοια με τα απόβλητα των νοικοκυριών, πρέπει να αυξηθεί κατ' ελάχιστον στο 50% κατά βάρος [..]» Η Οδηγία θέτει ακόμη ευθύνη του παραγωγού για την διαχείριση των αποβλήτων του, κατά τρόπο συμβατό με τη νομοθεσία, χωρίς αναμείξεις και σε συνθήκες που παρέχουν προστασία του περιβάλλοντος και της υγείας. Προβλέπει ακόμη την υποχρέωση έκδοση αδειών για την εκτέλεση εργασιών διαχείρισης, καθώς επίσης την εκπόνηση από τα κράτη-μέλη σχεδίων και προγραμμάτων για την διαχείριση των αποβλήτων, τα οποία θα πρέπει να καλύπτουν ολόκληρη τη γεωγραφική επικράτειά τους, καθώς επίσης και προγράμματα μείωσης των αποβλήτων, προκειμένου να διαρραγεί η σχέση μεταξύ οικονομικής ανάπτυξης και παραγωγής αποβλήτων. Ο ν. 4042/2012 μεταφέρει πιστά την Οδηγία αλλά περιλαμβάνει και κάποιες πρόσθετες διατάξεις με κυριότερες το άρθρο 41 που προβλέπει ότι, ως το 2015, το ποσοστό συλλογής των βιολογικών αποβλήτων πρέπει να ανέλθει κατ ελάχιστον, στο 5% του συνολικού τους βάρους, ποσοστό το οποίο θα πρέπει να ανέλθει τουλάχιστον στο 10% έως το 2020, καθώς και το άρθρο 43 που προβλέπει επιβολή φόρου ταφής στα απόβλητα που οδηγούνται σε ταφή χωρίς να έχει προηγηθεί επεξεργασία με σκοπό την ανάκτηση/ανακύκλωση. Επιπρόσθετα, με τις διατάξεις των άρθρων 157 και 158 του Ν. 4389/2016 (Α 94) καθιερώνεται ηλεκτρονικό μητρώο αποβλήτων (ΗΜΑ). Στο ΗΜΑ εισάγονται υποχρεωτικά, μέσω διαδικτύου, από κάθε επιχείρηση, στοιχεία και πληροφορίες σχετικά με την παραγωγή και διαχείριση αποβλήτων για όλα τα είδη των αποβλήτων. Εισάγονται οι ετήσιες απολογιστικές εκθέσεις. Ο Νόμος 4042/2012 τροποποιήθηκε επίσης με τις διατάξεις των Νόμων 4342/2015 (Α 143) και 4496/2017 (Α 170). Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών Το κλείσιμο του κύκλου Ένα σχέδιο δράσης της ΕΕ για την κυκλική οικονομία Τον Δεκέμβριο του 2015, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε και ανακοίνωσε το νέο σχέδιο δράσης της ΕΕ για την κυκλική οικονομία. Το σχέδιο δράσης περιλαμβάνει χρηματοδοτήσεις, δράσεις, μέτρα και στρατηγικές που αποσκοπούν στη μετάβαση σε μια πιο κυκλική οικονομία, όπου η αξία των προϊόντων, των υλικών και των πόρων παραμένει στην οικονομία όσο το δυνατόν περισσότερο, και η παραγωγή αποβλήτων περιορίζεται στο ελάχιστο, με απώτερο στόχο την ανάπτυξη μιας βιώσιμης, αποδοτικής και ανταγωνιστικής οικονομίας με χαμηλές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και αποδοτική αξιοποίηση των πόρων. Το Σχέδιο Δράσης περιλαμβάνει επίσης νομοθετικές προτάσεις για την τροποποίηση της Οδηγίας-πλαίσιο για τα απόβλητα, καθώς και των Οδηγιών για την Υγειονομική Ταφή, τις Συσκευασίες και τα Απόβλητα Συσκευασίας, τις μπαταρίες και τα ΟΤΚΖ. Ήδη οι νέες Οδηγίες υιοθετήθηκαν στις αρχές του 2018 και προβλέπουν νέους πιο φιλόδοξους στόχους (παρατίθενται στον πίνακα που ακολουθεί) ενώ, πέραν της ευθυγράμμισης των ορισμών και της συγκεκριμενοποίησης του τρόπου μέτρησης της ανακύκλωσης των αστικών αποβλήτων περιλαμβάνουν και τα ακόλουθα: Έμφαση στη χρήση οικονομικών εργαλείων για την επίτευξη των στόχων και την εφαρμογή της πυραμίδας ιεράρχησης των εργασιών διαχείρισης, Μέτρα για τη μείωση των αποβλήτων τροφίμων, Δυνατότητα επιβολής περιοριστικών μέτρων κατανάλωσης και σε άλλα προϊόντα στο πρότυπο της πλαστικής σακούλας, Υποχρεωτική χωριστή συλλογή υφασμάτων από 1/1/2025, Συγκεκριμενοποίηση των προϋποθέσεων για εξαίρεση από το γενικό κανόνα της χωριστής συλλογής (μόνο όπου αυτό είναι περιβαλλοντικά, τεχνικά ή οικονομικά εφικτό), Η καύση αστικών αποβλήτων επιτρέπεται μόνο εφόσον έχει εξαντληθεί η δυνατότητα ανακύκλωσής τους, Λήψη μέτρων (δεν προσδιορίζονται, πρέπει το Κράτος Μέλος να τα εξειδικεύσει) για την προώθηση συστημάτων διαλογής ξύλου, μετάλλων, γυαλιού, πλαστικών, αδρανών & γύψου από τα ΑΕΚΚ, Λήψη μέτρων για τη διασφάλιση της χωριστής συλλογής των βιοαποβλήτων όπου αυτό είναι τεχνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά εφικτό και πρόσφορο, καθώς και λήψη μέτρων για την ενθάρρυνση της λιπασματοποίησης των βιοαποβλήτων, Υποχρεωτική χωριστή συλλογή των επικίνδυνων ΑΑ από 1/1/2025, Υποχρεωτική χωριστή συλλογή των βιοαποβλήτων από 31/12/2023. Οδηγία 1999/31/ΕΚ του Συμβουλίου, της 26 ης Απριλίου 1999, περί υγειονομικής ταφής των αποβλήτων, η οποία ενσωματώθηκε με την ΚΥΑ 29407/3508/2002 (Β 1572) Η Οδηγία 1999/31/ΕΚ αποσκοπεί στην κατά το δυνατόν πρόληψη ή μείωση των αρνητικών επιπτώσεων της υγειονομικής ταφής. Σύμφωνα με την Οδηγία, οι χώροι υγειονομικής ταφής χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: χώροι ταφής επικίνδυνων αποβλήτων, χώροι ταφής μη επικίνδυνων αποβλήτων και χώροι ταφής αδρανών αποβλήτων. Κάθε κράτος-μέλος είναι υποχρεωμένο να εφαρμόζει εθνικές στρατηγικές για τη σταδιακή μείωση της ποσότητας βιοαποδομήσιμων αποβλήτων που καταλήγουν σε χώρους υγειονομικής ταφής. Ειδικότερα, τα βιοαποδομήσιμα απόβλητα που οδηγούνται σε ΧΥΤΑ (έτος βάσης 1995) πρέπει να μειωθούν το 2013 κατά 50% και το 2020 κατά 65%. Οι εγκαταστάσεις των χώρων υγειονομικής ταφής απαγορεύεται να δέχονται μεταχειρισμένα ελαστικά αυτοκινήτων ή υγρά, εύφλεκτα, εκρηκτικά ή διαβρωτικά απόβλητα ή απόβλητα νοσοκομείων και προερχόμενα από ιατρικές ή κτηνιατρικές εγκαταστάσεις. Επιπλέον, στους χώρους υγειονομικής ταφής πραγματοποιείται διάθεση μόνον αποβλήτων που έχουν υποστεί επεξεργασία, ενώ τα αστικά απόβλητα μπορούν να γίνονται δεκτά σε χώρους υγειονομικής ταφής μη επικίνδυνων αποβλήτων. Καθορίζονται, επίσης, αυστηρές λειτουργικές και τεχνικές προδιαγραφές της υγειονομικής ταφής (με δυνατότητα εξαίρεσης για μικρούς ΧΥΤΑ), ελέγχους, καθώς και το περιεχόμενο άδειας λειτουργίας. Οι εθνικές αρχές πρέπει να διασφαλίζουν ότι η τιμή που χρεώνουν οι φορείς εκμετάλλευσης για τη διάθεση αποβλήτων καλύπτει όλες τις δαπάνες που απαιτούνται από την έναρξη έως την παύση λειτουργίας του χώρου υγειονομικής ταφής. Επιπλέον, οι φορείς εκμετάλλευσης των χώρων υγειονομικής ταφής πρέπει να υποβάλλουν αίτηση για χορήγηση άδειας προσκομίζοντας κατ ελάχιστον τα συγκεκριμένα έγγραφα και στοιχεία που προβλέπει η Οδηγία. Τέλος, κατ εξουσιοδότηση του άρθρου 16 της Οδηγίας, υιοθετήθηκε το 2003 η Απόφαση 2003/33/ΕΚ του Συμβουλίου, της 19 ης Δεκεμβρίου 2002, για τον καθορισμό κριτηρίων και διαδικασιών αποδοχής των αποβλήτων στους χώρους υγειονομικής ταφής. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1013/2006 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 14 ης Ιουνίου 2006, για τις μεταφορές αποβλήτων Ο Κανονισμός 1013/2006 εισάγει ένα ολοκληρωμένο σύστημα για την επιτήρηση και τον έλεγχο των μεταφορών αποβλήτων εντός των συνόρων της Ε.Ε. και με τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελευθέρων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ), του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) και τις τρίτες χώρες που έχουν υπογράψει τη σύμβαση της Βασιλείας, θεσπίζοντας κανόνες για τον έλεγχο των μεταφορών αποβλήτων με σκοπό τη βελτίωση της περιβαλλοντικής προστασίας. Επίσης, ενσωματώνει στο δίκαιο της ΕΕ τις διατάξεις της σύμβασης της Βασιλείας καθώς επίσης την αναθεώρηση της απόφασης του ΟΟΣΑ του 2011 για τον έλεγχο των διασυνοριακών μεταφορών αποβλήτων προοριζόμενων για εργασίες αξιοποίησης (δηλαδή, όταν ένα απόβλητο γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας προκειμένου να ανακτηθεί ένα χρησιμοποιήσιμο προϊόν ή όταν μετατρέπεται σε καύσιμο). Τέλος, ο Κανονισμός εισάγει συγκεκριμένες διαδικασίες ελέγχου για τις μεταφορές αποβλήτων, ενώ παράλληλα απαγορεύει την διενέργεια ορισμένων εξαγωγών. Ο Κανονισμός τροποποιήθηκε για τελευταία φορά το 2014, με τον Κανονισμό (ΕΕ) αριθ. 660/2014 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, με στόχο την ενίσχυση των συστημάτων ελέγχου των χωρών της ΕΕ. Θεσπίζει ελάχιστες απαιτήσεις ελέγχου με επίκεντρο προβληματικές ροές αποβλήτων (όπως επικίνδυνα απόβλητα και απόβλητα που αποστέλλονται παράνομα για ταφή ή που υπόκεινται σε μη ανταποκρινόμενη στα πρότυπα επεξεργασία). Οι χώρες της ΕΕ πρέπει να ετοιμάσουν σχέδια επιθεωρήσεων έως το 2017, το ελάχιστο περιεχόμενο των οποίων ορίζεται επίσης από τον Κανονισμό. Μέχρι στιγμής, εκκρεμεί η εκπόνηση του σχετικού Σχεδίου Επιθεωρήσεων από την Ελλάδα. 538 539

Π.1.2 Εθνική Νομοθεσία Π.Υ.Σ. 49/2015 (ΦΕΚ 174 Α /15.12.2015) Τροποποίηση και έγκριση του Εθνικού Σχεδίου Διαχείρισης Αποβλήτων (Ε.Σ.Δ.Α.) και του Εθνικού Στρατηγικού Σχεδίου Πρόληψης Δημιουργίας Αποβλήτων που κυρώθηκαν με την 51373/4684/25 11 2015 κοινή απόφαση των Υπουργών Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης και Περιβάλλοντος και Ενέργειας, σύμφωνα με το άρθρο 31 του Ν. 4342/2015. Με την Πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου 49/2015 τροποποιείται και εγκρίνεται το νέο Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Αποβλήτων καθώς και το Εθνικό Στρατηγικό Σχέδιο Πρόληψης Δημιουργίας Αποβλήτων, η εκπόνηση των οποίων προβλέπεται στον Νόμο 4042/2012. KYA 62952/5384/2016 (ΦΕΚ 4326/Β'/30.12.2016) - Έγκριση Εθνικού Σχεδίου Διαχείρισης Επικίνδυνων Αποβλήτων (ΕΣΔΕΑ), σύμφωνα με το άρθρο 31 του ν. 4342/2015. Η ΚΥΑ αποσκοπεί στην εφαρμογή των άρθρων 22 και 23 του ν. 4042/2012, καθώς και του άρθρου 35 του ίδιου Νόμου, όπως αυτό τροποποιήθηκε με το άρθρο 31 του ν. 4342/2015, προκειμένου, μέσω μιας ολοκληρωμένης και ορθολογικής διαχείρισης των επικινδύνων αποβλήτων, να προωθείται η ιεράρχηση των αποβλήτων που προβλέπεται στην οδηγία 2008/98/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου «για τα απόβλητα και την κατάργηση ορισμένων οδηγιών», όπως αυτή έχει τροποποιηθεί και ισχύει, ώστε να μειώνονται οι επιπτώσεις στο περιβάλλον και τη δημόσια υγεία, και παράλληλα η διαχείριση των αποβλήτων να συνεισφέρει θετικά στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Κ.Υ.Α. Η.Π.13588/725/2006 (ΦΕΚ 383 Β /28.03.2006) - Μέτρα, όροι και περιορισμοί για την διαχείριση επικινδύνων αποβλήτων σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της οδηγίας 91/689/ΕΟΚ «για τα επικίνδυνα απόβλητα» του συμβουλίου της 12 ης Δεκεμβρίου 1991. Αντικατάσταση της υπ αριθμ. 19396/1546/1997 κοινής υπουργικής απόφασης «Μέτρα και όροι για τη διαχείριση επικινδύνων αποβλήτων» (Β 604). Η εν λόγω ΚΥΑ θέτει όρους, περιορισμούς και προϋποθέσεις για την διαχείριση των επικινδύνων αποβλήτων, επιβάλλοντας συγκεκριμένες υποχρεώσεις στους οικείους παραγωγούς, κατόχους και φορείς διαχείρισης επικινδύνων αποβλήτων, όπως ενδεικτικά: Υποχρέωση παράδοσης επικίνδυνων αποβλήτων σε κατάλληλα αδειοδοτημένο φορέα συλλογής και διαχείρισης για τα απόβλητα που προκύπτουν από την παραγωγική διαδικασία της μονάδας, Η αποθήκευση, εν αναμονή της συλλογής από αδειοδοτημένο συλλέκτη, των επικίνδυνων αποβλήτων που προκύπτουν από την παραγωγική διαδικασία να πραγματοποιείται σε κατάλληλα διαμορφωμένο χώρο ή κατάλληλους περιέκτες, Διατήρηση αρχείων διαχείρισης επικίνδυνων αποβλήτων, Τήρηση μητρώου εισερχόμενων εξερχόμενων αποβλήτων που διαχειρίζεται οι εταιρεία & κατάθεση συγκεντρωτικών στοιχείων διαχείρισης αποβλήτων, Υποχρέωση εγγραφής στο Μητρώο Διαχείρισης Επικίνδυνων Αποβλήτων, Υποχρέωση εγγυοδοσίας ή ασφαλιστήριου συμβολαίου για όσους εκτελούν εργασίες διαχείρισης επικινδύνων αποβλήτων. Μέρος των διατάξεων της εν λόγω ΚΥΑ έχουν τροποποιηθεί με την ΚΥΑ 8668/2007 (ΦΕΚ 287 Β /02.03.2007), ενώ άλλες έχουν καταργηθεί ή αντικατασταθεί από τις διατάξεις του Νόμου 4042/2012. ΚΥΑ 43942/4026/2016 (ΦΕΚ 2992/Β/19.09.2016)- Οργάνωση και λειτουργία Ηλεκτρονικού Μητρώου Αποβλήτων (ΗΜΑ), σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 42 του Ν.4042/2012 (Α' 24), όπως ισχύει. Με την εν λόγω ΚΥΑ: Ρυθμίζεται η οργάνωση και η λειτουργία καθώς και τα ειδικότερα θέματα και κάθε αναγκαία λεπτομέρεια του ηλεκτρονικού Μητρώου Αποβλήτων (ΗΜΑ). Το ΗΜΑ τίθεται σε υποχρεωτική λειτουργία από 01/01/2017 και καταργείται η έντυπη υποβολή των ετήσιων απολογιστικών εκθέσεων διαχείρισης αποβλήτων, Μέχρι 28/2/2016 ολοκληρώνεται υποχρεωτικά η ηλεκτρονική εγγραφή και καταχώριση στο ΗΜΑ, Προβλέπεται ηλεκτρονική υποβολή της έκθεσης αποβλήτων για τα έτη 2015 και 2016 μέχρι την 31 η Μαΐου 2017. Η ως άνω ΚΥΑ τροποποιήθηκε το 2017 με την KYA οικ. 1/1/2017 (ΦΕΚ 1Β /01/04/2017) «Τροποποίηση της κοινής υπουργικής απόφασης 43942/4026/2016 - Οργάνωση και λειτουργία Ηλεκτρονικού Μητρώου Αποβλήτων (ΗΜΑ)». Σύμφωνα με την νέα ΚΥΑ, η ηλεκτρονική εγγραφή και καταχώριση στο ΗΜΑ ολοκληρώνεται υποχρεωτικά μέχρι την 28 η Φεβρουαρίου 2017. Επίσης, παρατείνεται η ηλεκτρονική υποβολή των ετήσιων Εκθέσεων Αποβλήτων για τα έτη 2015 και 2016 μέχρι την 31 η Μαΐου 2017. Στο θεματικό διαδικτυακό τόπο (http://wrm.ypeka.gr) έχουν δημοσιευτεί και οι οδηγίες χρήσης και η ισχύουσα νομοθεσία. ΥΑ 181504/2016 (ΦΕΚ 2454/Β/09.08.2016) - Κατάρτιση, περιεχόμενο και σύστημα διαχείρισης του Εθνικού Μητρώου Παραγωγών (Ε.Μ.ΠΑ.)- Καθορισμός διαδικασίας εγγραφής των παραγωγών, στο πλαίσιο της εναλλακτικής διαχείρισης των συσκευασιών και άλλων προϊόντων, σύμφωνα με τα άρθρα 7 και 17 του Ν. 2939/2001 (Α 179), όπως ισχύουν. Η εν λόγω Υπουργική Απόφαση ρυθμίζει την κατάρτιση, το περιεχόμενο και το σύστημα διαχείρισης του Εθνικού Μητρώου Παραγωγών Αποβλήτων. Το Εθνικό Μητρώο Παραγωγών Αποβλήτων (Ε.Μ.ΠΑ.) αποσκοπεί στη συλλογή πληροφοριών και την αξιολόγησή τους, σχετικά με τις ποσότητες και το είδος των συσκευασιών και άλλων προϊόντων που διατίθενται στην ελληνική αγορά. Στο Ε.Μ.ΠΑ. εγγράφονται υποχρεωτικά όλοι οι παραγωγοί συσκευασιών και άλλων προϊόντων, οι οποίοι καθίστανται υπόχρεοι για την οργάνωση συστημάτων ή τη συμμετοχή σε συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης συσκευασιών και άλλων προϊόντων που αφορούν στη δραστηριότητά τους. Π.2 Συσκευασίες και απόβλητα συσκευασιών Π.2.1 Ευρωπαϊκή Νομοθεσία Οδηγία 94/62/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 20 ής Δεκεμβρίου 1994, για τις συσκευασίες και τα απορρίμματα συσκευασίας που εναρμονίστηκε με το νόμο 2939/2001 (Α 179) και την ΚΥΑ 9268/469/2007 (Β 286) ως προς τους ποσοτικούς στόχους. Η Οδηγία 94/62/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 20 ής Δεκεμβρίου 1994, για τις συσκευασίες και τα απορρίμματα συσκευασίας προβλέπει μέτρα με σκοπό τον περιορισμό της παραγωγής απορριμμάτων συσκευασίας και την προώθηση της ανακύκλωσης, της επαναχρησιμοποίησης και άλλων μορφών αξιοποίησης των εν λόγω απορριμμάτων. Η Οδηγία εφαρμόζεται σε όλες τις συσκευασίες που διατίθενται στην Κοινοτική αγορά και όλα τα απορρίμματα συσκευασίας, ανεξαρτήτως της πηγής προέλευσης, είτε δηλαδή έχουν χρησιμοποιηθεί είτε προέρχονται από τις βιομηχανίες, το εμπόριο, τα γραφεία, τα καταστήματα, τις υπηρεσίες, τα νοικοκυριά ή οποιαδήποτε άλλη πηγή, και ανεξάρτητα από τα υλικά εκ των οποίων αποτελούνται. Η Οδηγία υποχρεώνει τα κράτη μέλη να θεσπίσουν μέτρα με στόχο την πρόληψη της δημιουργίας απορριμμάτων συσκευασίας και την ανάπτυξη συστημάτων ανάκτησης, συλλογής και αξιοποίησης ώστε να επιτύχουν, το αργότερο έως τις 31 Δεκεμβρίου 2011, τους ακόλουθους ελάχιστους ποσοτικούς στόχους: 60 % κατά βάρος, για το γυαλί, το χαρτί και το χαρτόνι, 50 % κατά βάρος, για τα μέταλλα, 22,5 % κατά βάρος, για τα πλαστικά, 15 % κατά βάρος, για το ξύλο. Η Οδηγία 94/62/ΕΚ τροποποιήθηκε το 2004, με την Οδηγία 2004/12/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 11 ης Φεβρουαρίου 2004, η οποία, κατά κύριο λόγο, έθεσε τους νέους ποσοτικούς στόχους για το 2008. Σε συνέχεια, η Οδηγία τροποποιήθηκε εκ νέου το 2013, με την Οδηγία 2013/2/ΕΕ «για την τροποποίηση του παραρτήματος I της οδηγίας 94/62/ ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τις συσκευασίες και τα απορρίμματα συσκευασίας», ενώ πρόσφατα οι στόχοι αναθεωρήθηκαν με την υιοθέτηση των 4 νέων Οδηγιών (βλ. προηγούμενη ενότητα). Τέλος, η Οδηγία τροποποιήθηκε και πάλι με την Οδηγία 2015/720/ΕΕ «σχετικά με την τροποποίηση της οδηγίας 94/62/ ΕΚ με σκοπό τη μείωση της κατανάλωσης λεπτών πλαστικών σακουλών μεταφοράς», με στόχο τον καθορισμό μέτρων, περιορισμών και απαγορεύσεων που θα συντείνουν στη σταθερή μείωση της κατανάλωσης λεπτών πλαστικών σακουλών μεταφοράς. Αναφορικά με τον εθνικό νόμο 2939/2001, αυτός τροποποιήθηκε αρχικά με το Νόμο 3854/2010 (Α 94) και σε συνέχεια τροποποιήθηκε ριζικά το 2017, με τον Νόμο 4496/2017 με τίτλο «Τροποποίηση του ν. 2939/2001 για την εναλλακτική διαχείριση των συσκευασιών και άλλων προϊόντων, προσαρμογή στην Οδηγία 2015/720/ ΕΕ, ρύθμιση θεμάτων του Ελληνικού Οργανισμού Ανακύκλωσης και άλλες διατάξεις». Ο νέος Νόμος ενσωματώνει αρκετές από τις ρυθμίσεις της πρόσφατα υιοθετηθείσας αναθεώρησης της Οδηγίας-Πλαίσιο και εξειδικεύει στην πράξη τις αρχές της ιεράρχησης των δράσεων διαχείρισης αποβλήτων, της ευθύνης του παραγωγού, της δημοσιότητας των μέτρων, καθώς και της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει». Εγκαθιστά καθεστώς εποπτείας, διαφάνειας και συμμετοχικότητας στα συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης, επιβάλλοντας επίσης κανόνες οριζόντιας εφαρμογής, προς όφελος της ίσης μεταχείρισης μεταξύ των συστημάτων, της εξάλειψης των φαινομένων αθέμιτου ανταγωνισμού και της ολοκληρωμένης προαγωγής της πρόληψης, ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης των αποβλήτων. Ειδικότερα, ρυθμίζεται σειρά θεμάτων που έως τότε παρέμεναν στη διακριτική ευχέρεια της διοίκησης και θέσπιση ενιαίων κανόνων για όλα τα ΣΕΔ όπως: Θέσπιση ασυμβίβαστων για τους μετόχους και τα μέλη του ΔΣ των ΣΕΔ, Ασυμβίβαστο άσκησης εργασιών εναλλακτικής διαχείρισης από τα ΣΕΔ, Ενίσχυση της διαφάνειας αναφορικά με το έργο και τα οικονομικά των ΣΕΔ (ετήσια έκθεση με καθορισμένο περιεχόμενο), Θέσπιση ανώτατου ορίου διοικητικών δαπανών 10% στα ΣΕΔ (ως ποσοστό επί των εσόδων των ΣΕΔ) με κάποιες ευελιξίες, Μείωση των αφορολόγητων αποθεματικών των ΣΕΔ στο 35% των εσόδων τους από εισφορές (της προηγούμενης χρονιάς), Υποχρεωτική κάλυψη από τα ΣΕΔ του κόστους συλλογής (σήμερα επιβαρύνονται και οι ΟΤΑ σε κάποιες περιπτώσεις), Αναλυτικό ετήσιο πρόγραμμα ενημέρωσης & ευαισθητοποίησης με δυνατότητα υπέρβασης έως 10%, Μηχανισμός αυτοελέγχου των ΣΕΔ με τακτικούς ανεξάρτητους ελέγχους που αφορούν και την οικονομική διαχείριση, Κανόνες διαφάνειας για μετοχική σύνθεση, εισφορές, συνεργάτες κλπ,. Δημιουργία εποπτικού οργάνου σε κάθε ΣΕΔ, Υποχρεωτική χωριστή συλλογή 4 ρευμάτων (χαρτί, γυαλί, πλαστικό, μέταλλο) σύμφωνα με το τοπικό σχέδιο διαχείρισης και το οικείο ΠΕΣΔΑ, Ποσοτική και ποιοτική βελτίωση της ανακύκλωσης, Υποχρέωση 4 ρευμάτων σε μεγάλους χώρους συνάθροισης κοινού, Θέσπιση μόνιμης επιτροπής διαβούλευσης με τους ενδιαφερομένους φορείς, Σαφείς, εφαρμόσιμες κυρώσεις, τόσο κατά των ΣΕΔ που συστηματικά αποκλίνουν των στόχων τους, όσο και κατά των παραγωγών που εισφοροδιαφεύγουν, Ενίσχυση του ρυθμιστικού (εποπτικού και ελεγκτικού) ρόλου του κράτους (μέσω του ΕΟΑΝ) στα ΣΕΔ με σκοπό την καλύτερη αξιοποίηση των εισφορών των υπόχρεων εταιριών και τη διασφάλιση του υγιούς ανταγωνισμού, Τέλος, με το άρθρο 6Α του Νόμου, προβλέπονται μέτρα για την διαχείριση των πλαστικών σακουλών μεταφοράς, σε συμμόρφωση με την Οδηγία 2015/720/ΕΕ. 540 541

Π.3 Απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού Οδηγία 2012/19/ΕΕ σχετικά με τα απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΑΗΗΕ) που ενσωματώθηκε με το ΠΔ 117/2004 (Α 82) και στη συνέχεια με την ΚΥΑ 23615/651/Ε.103/2014 (Β 1184). Η Οδηγία αποσκοπεί στην πρόληψη της δημιουργίας απόβλητων ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού, απαιτώντας από τα κράτη μέλη να διασφαλίσουν ότι ο εξοπλισμός ανακτάται, επαναχρησιμοποιείται ή ανακυκλώνεται. Η αρχική οδηγία ΑΗΗΕ (οδηγία 2002/96/ΕΚ) τέθηκε σε ισχύ το 2003 και έθετε ελάχιστο εθνικό στόχο τα 4 κιλά ανά κάτοικο ετησίως για τη συλλογή ΑΗΗΕ οικιακής προέλευσης. Ειδικές ευθύνες βάραιναν επίσης τους παραγωγούς. Όφειλαν να πραγματοποιήσουν χρηματοδοτική συνεισφορά για να καλύψουν το κόστος της συλλογής, επεξεργασίας και ασφαλούς διάθεσης των αποβλήτων τόσο του οικιακού όσο και του μη-οικιακού εξοπλισμού που διαθέτονταν στα ειδικά σημεία συλλογής. Η νέα τροποποιημένη Οδηγία διευρύνει το πεδίο εφαρμογής για να καλύψει όλα τα είδη ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού με ορισμένες εξαιρέσεις, όπως τα σταθερά βιομηχανικά εργαλεία μεγάλης κλίμακας και τον εξοπλισμό που χρησιμοποιείται για στρατιωτικούς σκοπούς και εισάγει νέες διατάξεις, όπως: Αλλάζει τον αρχικό στόχο συλλογής των 4 κιλών ΑΗΗΕ οικιακής προέλευσης ανά κάτοικο ανά έτος με έναν μεταβλητό στόχο από το 2016 και μετά, λαμβάνοντας υπόψη τις μεμονωμένες εθνικές οικονομίες: 45 % του μέσου βάρους των προϊόντων που διατίθενται στην αγορά σε δεδομένη χώρα την προηγούμενη τριετία, Από το 2019, ο στόχος όσον αφορά τη συλλογή αυξάνεται στο 65 % του μέσου βάρους των προϊόντων που έχουν κυκλοφορήσει στην αγορά μιας δεδομένης χώρας τα 3 προηγούμενα χρόνια. Απλοποιεί τις υποχρεώσεις υποβολής εκθέσεων για τους παραγωγούς, εξοικονομώντας για αυτούς, δυνητικά, σημαντικότατα κόστη, Οι εθνικές κυβερνήσεις μπορούν να αποφασίσουν ποιες κυρώσεις θα εφαρμοστούν σε περιπτώσεις παραβιάσεων της νομοθεσίας αλλά πρέπει σε κάθε περίπτωση να είναι αποτρεπτικές. Π.4 Οχηματα τέλους κύκλου ζωής (ΟΤΚΖ) Οδηγία 2000/53/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 18 ης Σεπτεμβρίου 2000, για τα οχήματα στο τέλος του κύκλου ζωής τους - Δηλώσεις της Επιτροπής που ενσωματώθηκε με το ΠΔ 116/2004 (Α 81). Η Οδηγία θεσπίζει μέτρα για την πρόληψη και τον περιορισμό των αποβλήτων από τα οχήματα στο τέλος του κύκλου ζωής τους και τα κατασκευαστικά τους στοιχεία, και διασφαλίζει ότι, όπου αυτό είναι δυνατό, τα εν λόγω απόβλητα επαναχρησιμοποιούνται, ανακυκλώνονται ή ανακτούνται. Επιπροσθέτως, οι κατασκευαστές οχημάτων και εξοπλισμού πρέπει κατά τον σχεδιασμό και την παραγωγή των προϊόντων τους να λαμβάνουν υπόψη την αποσυναρμολόγηση, επαναχρησιμοποίηση και ανάκτηση των οχημάτων. Πρέπει να διασφαλίζουν ότι κατά τον σχεδιασμό και την παραγωγή νέων οχημάτων λαμβάνονται πλήρως υπόψη και διευκολύνονται η διάλυση, η επαναχρησιμοποίηση και η αξιοποίηση, και ιδίως η ανακύκλωση των ΟΤΚΖ, των κατασκευαστικών τους στοιχείων και των υλικών τους, όπως και η ενσωμάτωση αυξανόμενης ποσότητα ανακυκλωμένου υλικού σε οχήματα και άλλα προϊόντα, προκειμένου να αναπτύσσονται οι αγορές για ανακυκλωμένα υλικά. Τέλος, δεν θα πρέπει να περιέχουν επικίνδυνες ουσίες όπως μόλυβδο, υδράργυρο, κάδμιο και εξασθενές χρώμιο. Η Οδηγία προβλέπει επίσης ότι οι κατασκευαστές, οι εισαγωγείς και οι διανομείς πρέπει να δημιουργούν συστήματα για τη συλλογή όλων των οχημάτων στο τέλος του κύκλου ζωής τους και, στον βαθμό που αυτό είναι τεχνικά εφικτό, των μεταχειρισμένων εξαρτημάτων που αφαιρούνται κατά την επισκευή των επιβατικών αυτοκινήτων. Οι κάτοχοι οχημάτων στο τέλος του κύκλου ζωής τους τα οποία παραδίδονται για επεξεργασία αποβλήτων λαμβάνουν πιστοποιητικό καταστροφής. Το εν λόγω πιστοποιητικό είναι απαραίτητο για την αποταξινόμηση του οχήματος. Δεν συνεπάγεται επιβάρυνση κόστους για τον ιδιοκτήτη του οχήματος, εκτός από σπάνιες περιπτώσεις όπου λείπει ο κινητήρας ή όταν το όχημα στο τέλος του κύκλου ζωής του περιέχει απόβλητα. Ακόμη, σύμφωνα με την Οδηγία, οι εγκαταστάσεις επεξεργασίας αποβλήτων πρέπει να λαμβάνουν άδεια ή να καταγράφονται από τις αρμόδιες αρχές. Τα οχήματα στο τέλος του κύκλου ζωής τους απογυμνώνονται προτού επέλθει περαιτέρω επεξεργασία. Τα επικίνδυνα υλικά και τα κατασκευαστικά στοιχεία αφαιρούνται και οδηγούνται προς περαιτέρω ανάκτηση. Δίνεται προσοχή ώστε να εξασφαλιστεί η πιθανή επαναχρησιμοποίηση, ανάκτηση ή ανακύκλωση των αποβλήτων. Τέλος, υφίστανται σαφείς ποσοτικοί στόχοι που υποβάλλονται σε ετήσια έκθεση προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχετικά με την επαναχρησιμοποίηση και ανάκτηση των οχημάτων στο τέλος του κύκλου ζωής τους και συγκεκριμένα: «Το αργότερο την 1 η Ιανουαρίου 2015, για όλα τα ΟΤΚΖ, η επαναχρησιμοποίηση και αξιοποίηση αυξάνεται τουλάχιστον στο 95% κατά μέσο βάρος ανά όχημα και ανά έτος. Εντός των ιδίων χρονικών ορίων, η επαναχρησιμοποίηση και η ανακύκλωση αυξάνεται τουλάχιστον στο 85% κατά μέσο βάρος ανά όχημα και ανά έτος.» Η Οδηγία έχει υποστεί διαδοχικές τροποποιήσεις που αφορούν κυρίως την τροποποίηση των Παραρτημάτων της και προσαρμογή στην τεχνική πρόοδο, με τελευταία την Οδηγία 2017/2096 της Επιτροπής της 15 ης Νοεμβρίου 2017, για την τροποποίηση του παραρτήματος II της οδηγίας 2000/53/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τα οχήματα στο τέλος του κύκλου ζωής τους. Π.5 Απόβλητα συσσωρευτών και ηλεκτρικών στηλών Π.5.1 Ευρωπαϊκή Νομοθεσία Οδηγία 2006/66/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 6 ης Σεπτεμβρίου 2006, σχετικά με τις ηλεκτρικές στήλες και τους συσσωρευτές και τα απόβλητα ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών και με την κατάργηση της οδηγίας 91/157/ΕΟΚ που ενσωματώθηκε με το ΠΔ 115/2004 που στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από την ΚΥΑ 41624/2057/Ε103/2010 (Β 1625), η οποία τροποιήθηκε το 2015 με την ΚΥΑ 39200/2015 (Β 2057). Η Οδηγία απαγορεύει τη διάθεση στην αγορά ορισμένων ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών που περιέχουν υδράργυρο ή κάδμιο επάνω από ένα καθορισμένο όριο. Επιπλέον, προωθεί υψηλό ποσοστό συλλογής και ανακύκλωσης αποβλήτων ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών, και βελτίωση της περιβαλλοντικής συμπεριφοράς όλων εκείνων που εμπλέκονται στον κύκλο ζωής των ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών, συμπεριλαμβανομένης της ανακύκλωσης και διάθεσής τους. Σκοπός είναι να μειωθεί η ποσότητα των επικίνδυνων ουσιών -ιδίως του υδράργυρου, του καδμίου και του μολύβδουπου απορρίπτονται στο περιβάλλον αυτό θα πρέπει να γίνει με τη μείωση της χρήσης αυτών των ουσιών στις ηλεκτρικές στήλες και συσσωρευτές, και με την επεξεργασία και επαναχρησιμοποίηση των χρησιμοποιούμενων ποσοτήτων. Όσον αφορά την παρουσία υδράργυρου, η οδηγία απαγορεύει τις ηλεκτρικές στήλες και συσσωρευτές, είτε έχουν ενσωματωθεί σε συσκευές είτε όχι, που περιέχουν περισσότερο από 0,0005% κατά βάρος υδράργυρο. Τα στοιχεία-κουμπιά με περιεκτικότητα σε υδράργυρο που δεν υπερβαίνει το 2% κατά βάρος εξαιρούνται αυτής της απαγόρευσης έως τον Οκτώβριο του 2015 (σε περίπτωση στοιχείων-κουμπιών για βοηθήματα ακοής, αυτή η απαγόρευση, ωστόσο, βρίσκεται υπό εξέταση από την Επιτροπή). Όσον αφορά το κάδμιο, οι φορητές στήλες και συσσωρευτές, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που έχουν ενσωματωθεί σε συσκευές, με περιεκτικότητα σε κάδμιο κατά βάρος περισσότερο από 0,002%, απαγορεύονται (εκτός από φορητές στήλες και συσσωρευτές που χρησιμοποιούνται σε συστήματα έκτακτης ανάγκης και συστήματα συναγερμού ή ιατρικό εξοπλισμό). Προβλέπεται εξαίρεση από αυτήν την απαγόρευση για τις φορητές στήλες και συσσωρευτές σε ασύρματα ηλεκτρικά εργαλεία έως τις 31 Δεκεμβρίου 2016, δίνοντας τη δυνατότητα στη βιομηχανία ανακύκλωσης και τους καταναλωτές σε ολόκληρη την αλυσίδα αξίας να προσαρμοστούν ακόμη περισσότερο στις σχετικές υποκατάστατες τεχνολογίες. Προκειμένου να διασφαλιστεί ότι μεγάλο ποσοστό των χρησιμοποιημένων ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών ανακυκλώνονται, τα κράτη μέλη λαμβάνουν όλα τα αναγκαία μέτρα (συμπεριλαμβανομένων οικονομικών μέσων) για να προωθούν και να αυξάνουν όσο το δυνατόν περισσότερο τις χωριστές συλλογές αποβλήτων και να μειώνουν στο ελάχιστο τη διάθεση ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών ως μεικτών αστικών αποβλήτων. Οφείλουν να προβούν σε ρυθμίσεις που δίνουν στους τελικούς χρήστες τη δυνατότητα να επιστρέφουν τις χρησιμοποιημένες φορητές ηλεκτρικές στήλες και συσσωρευτές σε σημεία συλλογής που βρίσκονται κοντά τους, και στους παραγωγούς να τις παραλαμβάνουν δωρεάν. Έπρεπε να επιτευχθούν ποσοστά συλλογής τουλάχιστον 25% έως τις 26 Σεπτεμβρίου 2012 και 45% έως τις 26 Σεπτεμβρίου 2016, αντίστοιχα. Η Οδηγία 2006/66/ΕΚ τροποποιήθηκε το 2013, με την Οδηγία 2013/56/ΕΕ, σύμφωνα με την οποία οι ηλεκτρικές στήλες και συσσωρευτές πρέπει να μπορούν να αφαιρούνται εύκολα και ασφαλώς. Τα κράτη μέλη πρέπει επίσης να διασφαλίζουν ότι οι ηλεκτρικές στήλες και οι συσσωρευτές που έχουν συλλεχθεί υποβάλλονται σε επεξεργασία και ανακυκλώνονται χρησιμοποιώντας τις βέλτιστες διαθέσιμες τεχνικές. Η Οδηγία καθορίζει επίσης τις υποχρεώσεις σχετικά με τις αποδόσεις των διαδικασιών ανακύκλωσης στις οποίες υποβάλλονται οι ηλεκτρικές στήλες, ανάλογα με τη χημική σύνθεσή τους. Τα κράτη μέλη μπορούν να διαθέτουν τις ηλεκτρικές στήλες και συσσωρευτές που περιέχουν κάδμιο, υδράργυρο ή μόλυβδο σε χώρους υγειονομικής ταφής ή σε υπόγειους αποθηκευτικούς χώρους, εφόσον δεν υπάρχει βιώσιμη τελική αγορά για τα ανακυκλωμένα προϊόντα, ή εάν μια λεπτομερής αξιολόγηση των περιβαλλοντικών, οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ανακύκλωση δεν είναι η καλύτερη λύση. Διαφορετικά, απαγορεύεται να απορρίπτονται απόβλητα ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών βιομηχανίας και αυτοκινήτων σε χώρους υγειονομικής ταφής, ή να αποτεφρώνονται μόνο τα κατάλοιπα από την επεξεργασία και την ανακύκλωση μπορούν να διατίθενται κατά αυτόν τον τρόπο. Οι παραγωγοί οφείλουν να αναλαμβάνουν το κόστος συλλογής, επεξεργασίας και ανακύκλωσης των φορητών ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών καθώς και των ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών αυτοκινήτων και βιομηχανίας, αλλά επίσης το κόστος των εκστρατειών ενημέρωσης του κοινού για τις εν λόγω ρυθμίσεις. Τέλος, σύμφωνα με την Εθνική Νομοθεσία, οι ποσοτικοί στόχοι που θα πρέπει να επιτευχθούν είναι οι ακόλουθοι: Συλλογή φορητών ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών: ποσοστό τουλάχιστον 45% μέχρι την 26 η Σεπτεμβρίου 2016, Συλλογή αποβλήτων ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών οχημάτων και βιομηχανίας: ποσοστό 100% μέχρι την 26 η Σεπτεμβρίου 2012. 542 543

Π.6 Απόβλητα ορυκτέλαια Π.7 Απόβλητα ελαστικά αυτοκινήτων Π.8 Απόβλητα εκσκαφών, κατασκευών και κατεδαφίσεων Π.9 Εξορυκτικά απόβλητα Οδηγία 2008/98/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 19 ης Νοεμβρίου 2008, για τα απόβλητα και την κατάργηση ορισμένων οδηγιών. Το βασικό νομοθετικό πλαίσιο σε επίπεδο Ε..Ε. σχετικά με την διαχείριση των αποβλήτων ορυκτελαίων εδράζεται στην Οδηγία 2008/98/ΕΚ και ειδικότερα στο Άρθρο 21 το οποίο ουσιαστικά δίνει το δικαίωμα στα ΚΜ που έχουν θεσπίσει συστήματα διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού να τα διατηρούν. Αναφορικά με την εθνική νομοθεσία, το νομοθετικό πλαίσιο ορίζεται από το ΠΔ 82/2004 (Α 64) (Αντικατάσταση της ΚΥΑ 98012/2001/96 «Καθορισμός μέτρων και όρων για τη διαχείριση των χρησιμοποιημένων ορυκτελαίων». (Β40), «Μέτρα, όροι και πρόγραμμα για την εναλλακτική διαχείριση των Αποβλήτων λιπαντικών ελαίων»). Το ΠΔ περιλαμβάνει μέτρα, όρους και πρόγραμμα για την διαχείριση των χρησιμοποιημένων ορυκτελαίων, σε συμμόρφωση με την σχετική Κοινοτική Νομοθεσία. Σύμφωνα με το ΠΔ, οι παραγωγοί και εισαγωγείς των λιπαντικών ελαίων, έχουν ευθύνη να οργανώνουν ατομικά συστήματα ή να συμμετέχουν σε συλλογικά συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης. Τα συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης στοχεύουν: Στην επιστροφή των αποβλήτων λιπαντικών ελαίων από τον καταναλωτή ή άλλο τελικό χρήστη, προκειμένου να διοχετεύονται προς τις πλέον ενδεδειγμένες εναλλακτικές λύσεις διαχείρισης αποβλήτων, Στην επεξεργασία των συλλεγομένων αποβλήτων λιπαντικών ελαίων με τη χρησιμοποίηση καθαρών τεχνολογιών. Η οργάνωση των συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης γίνεται από τους παραγωγούς και εισαγωγείς: α) ατομικά ή β) συλλογικά, με τη συμμετοχή τους σε εγκεκριμένα συστήματα συλλογικής εναλλακτικής διαχείρισης. Τέλος, σύμφωνα με την Εθνική Νομοθεσία, οι ποσοτικοί στόχοι που θα πρέπει να επιτευχθούν είναι οι ακόλουθοι: Συλλογή τουλάχιστον του 70% κατά βάρος όλων των αποβλήτων λιπαντικών ελαίων και αναγέννηση τουλάχιστον του 80% κατά βάρος εξ αυτών μέχρι την 31 η Δεκεμβρίου 2006, Οδηγία 2008/98/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 19 ης Νοεμβρίου 2008, για τα απόβλητα και την κατάργηση ορισμένων οδηγιών. Το βασικό νομοθετικό πλαίσιο σε επίπεδο ΕΕ σχετικά με την διαχείριση των αποβλήτων ελαστικών αυτοκινήτων εδράζεται στην Οδηγία 2008/98/ΕΚ, όσον αφορά τις οριζόντιες διατάξεις και την ευθύνη του παραγωγού. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με την Οδηγία 99/31/ΕΚ, η διάθεση αποβλήτων ελαστικών σε εγκαταστάσεις ΧΥΤΑ απαγορεύεται. Ειδικότερη Κοινοτική Νομοθεσία προβλέπει συγκεκριμένες υποχρεώσεις όσον αφορά τη σήμανση των ελαστικών καθώς και για την οικολογική σχεδίασή τους (ecodesign). Αναφορικά με την εθνική νομοθεσία, το νομοθετικό πλαίσιο ορίζεται από το ΠΔ 109/2004 (Α 75) «Μέτρα και όροι για την εναλλακτική διαχείριση των μεταχειρισμένων ελαστικών των οχημάτων»ß. Πρόγραμμα για την εναλλακτική διαχείρισή τους. Σκοπός του ΠΔ είναι η κατά προτεραιότητα πρόληψη δημιουργίας αποβλήτων από τα ελαστικά επίσωστρα και επιπροσθέτως η επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση και ενεργειακή αξιοποίηση των χρησιμοποιημένων ελαστικών, ώστε να μειώνεται η ποσότητα των προς διάθεση αποβλήτων και να βελτιώνεται η περιβαλλοντική επίδοση όλων όσων συμμετέχουν στο κύκλο ζωής των ελαστικών. Οι ευθύνες των εισαγωγέων, διακινητών, εμπόρων και τελικών χρηστών κατόχων ελαστικών οχημάτων είναι οι εξής: Οι παραγωγοί-εισαγωγείς να μεριμνούν για τον βέλτιστο τρόπο διαχείρισης (ανακύκλωση, ενεργειακή αξιοποίηση) όλων των μεταχειρισμένων ελαστικών που συλλέγονται από τα σημεία συλλογής, Οι διακινητές και οι τελικοί πωλητές ελαστικών υποχρεώνονται να διακινούν ελαστικά, οι παραγωγοί των οποίων είναι συμβεβλημένοι με εγκεκριμένο σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης, Τα καταστήματα βουλκανιζατέρ και τα συνεργεία, όπου εκτελούνται εργασίες επισκευής, αναγόμωσης, συντήρησης ή αντικατάστασης ελαστικών είναι υποχρεωμένα να παραδίδουν τα απόβλητα ελαστικά σε εγκεκριμένο σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης ή σε νόμιμα αδειοδοτημένο συλλέκτη, Οι ιδιοκτήτες, κάτοχοι ή τελικοί χρήστες μεταχειρισμένων ελαστικών υποχρεούνται να τα μεταφέρουν οι ίδιοι και να τα παραδίδουν σε σημεία συλλογής ή σε νόμιμους συλλέκτες ή σε εγκεκριμένα συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης, Το σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης ελαστικών οχημάτων θα πρέπει να συνεργάζεται με εγκεκριμένα συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης οχημάτων στο τέλος του κύκλου ζωής τους (ΟΤΚΖ). Τέλος, σύμφωνα με την Εθνική Νομοθεσία, οι ποσοτικοί στόχοι που θα πρέπει να επιτευχθούν είναι οι ακόλουθοι: Έως την 31 η Ιουλίου 2006, η αξιοποίηση των μεταχειρισμένων αποβλήτων ελαστικών οχημάτων πρέπει να καλύπτει τουλάχιστον το 65% των αποσυρόμενων ελαστικών, η δε ανακύκλωση πρέπει μέχρι την ίδια ημερομηνία να φθάνει τουλάχιστον στο 10%, Οδηγία 2008/98/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 19 ης Νοεμβρίου 2008, για τα απόβλητα και την κατάργηση ορισμένων οδηγιών. Το βασικό νομοθετικό πλαίσιο σε επίπεδο ΕΕ σχετικά με την διαχείριση των αποβλήτων εκσκαφών, κατασκευών και κατεδαφίσεων εδράζεται στην Οδηγία 2008/98/ΕΚ, όπου στο άρθρο 11 ορίζεται ότι έως το 2020 η προετοιμασία - επαναχρησιμοποίηση - ανακύκλωση και η ανάκτηση υλικών ΑΕΚΚ πρέπει να αυξηθεί κατ ελάχιστον στο 70% κατά βάρος. Αναφορικά με την εθνική νομοθεσία, το νομοθετικό πλαίσιο ορίζεται από την ΚΥΑ 36259/1757/Ε103/2010 (Β 1312) «Μέτρα, όροι και πρόγραμμα για την εναλλακτική διαχείριση των αποβλήτων από εκσκαφές, κατασκευές και κατεδαφίσεις (ΑΕΚΚ)». Οι ρυθμίσεις της ΚΥΑ 36259/2010 για την εναλλακτική διαχείριση των ΑΕΚΚ εφαρμόζονται στα απόβλητα που δημιουργούνται τόσο από τα ιδιωτικά όσο και από τα δημόσια έργα και αποσκοπούν στη μείωση της τελικής διάθεσης των ΑΕΚΚ, με ενθάρρυνση κατά προτεραιότητα: της επαναχρησιμοποίησης, της ανακύκλωσης καθώς και κάθε άλλης ανάκτησης υλικών, ώστε να μειωθεί η κατανάλωση πρωτογενών πρώτων υλών και της ανάκτησης ενέργειας ως αποτελεσματικού μέσου αξιοποίησης τους. Στην ΚΥΑ 36259/2010 περιγράφεται το πρόγραμμα εναλλακτικής διαχείρισης των ΑΕΚΚ και ειδικότερα προσδιορίζονται οι γενικές κατευθύνσεις του Προγράμματος Εναλλακτικής Διαχείρισης, οι όροι και προϋποθέσεις για τη διαχείριση των ΑΕΚΚ, οι υποχρεώσεις των διαχειριστών καθώς και οι όροι και προϋποθέσεις για τη συλλογή / μεταφορά και την επεξεργασία / αξιοποίηση των ΑΕΚΚ. Επίσης υπογραμμίζεται η αναγκαιότητα οργάνωσης και ανάπτυξης οργανωμένων δικτύων συλλογής, διαλογής και αξιοποίησης των αποβλήτων που προέρχονται από τις κατασκευές, κατεδαφίσεις και εκσκαφές σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο ν. 2939/01 και τους ειδικότερους όρους και προϋποθέσεις που περιλαμβάνονται στην προαναφερθείσα ΚΥΑ. Επί πλέον αναφέρονται οι γενικές προδιαγραφές για τη χορήγηση εγκρίσεων ατομικών και συλλογικών συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης ΑΕΚΚ. Τέλος διατυπώνονται οι τελικές διατάξεις που αφορούν στον καθορισμό ποσοτικών στόχων για την ανακύκλωση και άλλες εργασίες αξιοποίησης των ΑΕΚΚ, στην ενημέρωση του κοινού, στην υποβολή εκθέσεων από τους διαχειριστές στην αρμόδια αρχή, στους ελέγχους για την τήρηση των διατάξεων της εν λόγω ΚΥΑ και στην επιβολή κυρώσεων σε κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο που πραγματοποιεί εργασίες διαχείρισης ΑΕΚΚ κατά παράβαση της ΚΥΑ. Οι ποσοτικοί στόχοι για την αξιοποίηση των αποβλήτων από κατασκευές, εκσκαφές και κατεδαφίσεις, εξαιρουμένων των κατηγοριών 17 05 04 και 17 05 06 του Ευρωπαϊκού Καταλόγου Αποβλήτων είναι οι ακόλουθοι: 1) μέχρι την 1 η Ιανουαρίου 2012, η επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, ανάκτηση άλλων υλικών αποβλήτων και αξιοποίηση πρέπει να ανέλθει κατ ελάχιστον στο 30%, ως προς το συνολικό βάρος των παραγομένων ΑΕΚΚ στη χώρα. 2) μέχρι την 1 η Ιανουαρίου 2015, η επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, ανάκτηση άλλων υλικών αποβλήτων και αξιοποίηση πρέπει να ανέλθει κατ ελάχιστον στο 50%, ως προς το συνολικό βάρος των παραγομένων ΑΕΚΚ στη χώρα. 3) μέχρι την 1 η Ιανουαρίου 2020 η επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, ανάκτηση άλλων υλικών αποβλήτων και αξιοποίηση πρέπει να ανέλθει κατ ελάχιστον στο 70%, ως προς το συνολικό βάρος των παραγομένων ΑΕΚΚ στη χώρα. Π.9.1 Ευρωπαϊκή και Εθνική Νομοθεσία Οδηγία 2006/21/EK του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 15 ης Μαρτίου 2006, σχετικά με τη διαχείριση των αποβλήτων της εξορυκτικής βιομηχανίας και την τροποποίηση της οδηγίας 2004/35/ΕΚ - Δήλωση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, του Συμβουλίου και της Επιτροπής. Το βασικό νομοθετικό πλαίσιο σε επίπεδο Ε..Ε. σχετικά με την διαχείριση των εξορυκτικών αποβλήτων περιέχεται στην Οδηγία 2006/21/ΕΚ. Η Οδηγία προβλέπει μέτρα, διαδικασίες και κατευθύνσεις για την κατά το δυνατόν πρόληψη ή μείωση παντός είδους δυσμενών περιβαλλοντικών επιπτώσεων, ιδιαίτερα στον αέρα, στο νερό, στο έδαφος, στην πανίδα, στη χλωρίδα, και στο τοπίο, καθώς και τυχόν επακόλουθων κινδύνων για την ανθρώπινη υγεία, που προκύπτουν από τη διαχείριση αποβλήτων της εξορυκτικής βιομηχανίας. Με βάση το Άρθρο 22(1) της Οδηγίας, η Επιτροπή έχει υιοθετήσει μια σειρά από εκτελεστικά μέτρα, μέσω οικείων Αποφάσεών της, σχετικά με την διαχείριση των εξορυκτικών αποβλήτων (2009/337/ΕΚ, 2009/359/ΕΚ, 2009/360/ΕΚ, 2009/358/ΕΚ, 2009/335/ΕΚ). Η Οδηγία έχει ενσωματωθεί με την ΚΥΑ 39624/2209/ Ε103/2009 - Μέτρα, όροι και περιορισμοί για τη διαχείριση των αποβλήτων της εξορυκτικής βιομηχανίας. Σύμφωνα με την ΚΥΑ, η διαχείριση των εξορυκτικών αποβλήτων πρέπει να γίνεται κατά τρόπο ώστε: α) να μη τίθεται σε κίνδυνο η ανθρώπινη υγεία, β) να μη χρησιμοποιούνται μέθοδοι που μπορούν να βλάψουν το περιβάλλον, και ειδικότερα τα ύδατα, τον αέρα, το έδαφος, την πανίδα και τη χλωρίδα, γ) να μην προκαλείται όχληση από θόρυβο ή οσμές ούτε να επηρεάζεται αρνητικά το τοπίο και οι τοποθεσίες ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Οι φορείς διαχείρισης εξορυκτικών αποβλήτων υποχρεούνται να καταρτίζουν Σχέδια Διαχείρισης Αποβλήτων (Σ.Δ.Α.) για την μείωση στο ελάχιστο, την επεξεργασία, την αξιοποίηση και τη διάθεση των εξορυκτικών αποβλήτων. Στόχοι ενός σχεδίου διαχείρισης εξορυκτικών αποβλήτων είναι: η πρόληψη ή μείωση της παραγωγής αποβλήτων και των επιβλαβών της επιπτώσεων, λαμβάνοντας ιδίως υπόψη: i) τη διαχείριση των αποβλήτων κατά το στάδιο σχεδιασμού και κατά την επιλογή της μεθόδου εξόρυξης και επεξεργασίας του ορυκτού, ii) τις μεταβολές που δύνανται να υποστούν τα εξορυκτικά απόβλητα λόγω αύξησης της έκτασης που καταλαμβάνουν και της έκθεσή τους στις συνθήκες επιφάνειας, iii) την επαναφορά των εξορυκτικών αποβλήτων εντός της κοιλότητας εκσκαφής, iv) την επαναφορά του επιφανειακού χώματος στην αρχική του θέση μετά το κλείσιμο των εγκαταστάσεων διαχείρισης αποβλήτων ή την εκ νέου χρήση του και v) τη χρησιμοποίηση λιγότερο επικινδύνων ουσιών για την επεξεργασία των ορυκτών πόρων. η προαγωγή της αξιοποίησης των εξορυκτικών αποβλήτων μέσω της ανακύκλωσης, της επαναχρησιμοποίησης, ή της ανάκτησή τους και η εξασφάλιση ασφαλούς βραχυπρόθεσμης και μακροπρόθεσμης διάθεσής τους λαμβάνοντας ιδίως υπόψη κατά το στάδιο του σχεδιασμού μιας εγκατάστασης αποβλήτων τη διαχείριση κατά τη διάρκεια λειτουργίας της καθώς και μετά το κλείσιμό της. 544 545

Βιβλιογραφία Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Συναντήσεις και παροχή στοιχείων Ιστοσελίδα Ευρωπαϊκής Επιτροπής (http://ec.europa.eu/dgs/environment/index_en.htm) Ιστοσελίδα Κοινοτικής Νομοθεσίας (http://eur-lex.europa.eu/homepage.html) Ιστοσελίδα Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (www.ypeka.gr) Ιστοσελίδα Ελληνικού Οργανισμού Ανακύκλωσης (https://www.eoan.gr/el) Ιστοσελίδα Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (http://www.statistics.gr) Ιστοσελίδα Εθνικού Τυπογραφείου (http://www.et.gr) Ιστοσελίδα Βάσης Νομικών Πληροφοριών Ισοκράτης (http://www.dsanet.gr) Ιστοσελίδα European Tyre & Rubber Manufacturers Association (http://www.etrma.org) Factsheet on hazardous waste and polychlorinated biphenyls management, Greece 2016 Η κατάσταση του περιβάλλοντος, Ελλάδα 2008, ΕΚΠΑΑ Η κατάσταση του περιβάλλοντος, Ελλάδα 2008-2011, ΕΚΒΑΑ Evaluation report for assessing the hazardous waste management plan of Greece National, First Draft, 24 March 2017 Questionnaire according to Commission Decision 2000/738/ EC for the report of the Member States on the transposition and implementation of Directive (99/31/EC) on the landfill of waste, Greece Απογραφή κλειστών & εγκαταλελειμμένων εγκαταστάσεων αποβλήτων, ΥΠΕΚΑ, Οκτώβριος 2012 Έκθεση αναφοράς για την εφαρμογή της Οδηγίας 2006/21/ΕΚ, για την περίοδο 1/05/2011 30/04/2014, ΥΠΕΝ, Νοέμβριος 2015 Ετήσια έκθεση Ελληνικού Οργανισμού Ανακύκλωσης 2014, ΕΟΑΝ Μάρτιος 2015 Έκθεση Ελληνικού Οργανισμού Ανακύκλωσης 2015-2016, ΕΟΑΝ Δεκέμβριος 2017 Ετήσια έκθεση Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ), 2012 Ετήσια έκθεση Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ), 2014 Ετήσια έκθεση Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ), 2015 Ετήσια έκθεση Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ), 2016 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ΚΕΠΕΔ ΑΕ, 2011 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ΚΕΠΕΔ ΑΕ, 2012 Απολογιστική έκθεση Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης ΑΗΗΕ, ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΣΥΣΚΕΥΩΝ Α.Ε., 2016 Απολογιστική έκθεση Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης ΑΗΗΕ, ΦΩΤΟΚΥΚΛΩΣΗ Α.Ε., 2016 Απολογιστική έκθεση Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης ΑΦΗΣ Α.Ε., 2016 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ΣΥΔΕΣΙΣ, 2011 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ΣΥΔΕΣΙΣ, 2012 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ΣΥΔΕΣΙΣ, 2013 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ΣΥΔΕΣΙΣ, 2014 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ΣΥΔΕΣΙΣ, 2015 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ΣΥΔΕΣΙΣ, 2016 Απολογιστική έκθεση Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης Combatt, 2015 Απολογιστική έκθεση Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης Combatt, 2016 Απολογιστική έκθεση Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης Re-Battery, 2012 Απολογιστική έκθεση Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης Re-Battery, 2013 Απολογιστική έκθεση Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης Re-Battery, 2014 Απολογιστική έκθεση Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης Re-Battery, 2015 Απολογιστική έκθεση Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης Re-Battery, 2016 Έκθεση Συστήματος Εναλλακτικής Διαχείρισης οχημάτων ΕΔΟΕ, 2016 13 η Ετήσια Έκθεση Περιβαλλοντικών Παραμέτρων του Εγκεκριμένου Συλλογικού Συστήματος ECOELASTIKA AE για το έτος 2016 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ECOELASTIKA AE, 2012 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ECOELASTIKA AE, 2013 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ECOELASTIKA AE, 2014 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ECOELASTIKA AE, 2015 Ετήσια έκθεση πεπραγμένων ECOELASTIKA AE, 2016 Έκθεση πεπραγμένων ΕΝΔΙΑΛΕ Α.Ε., έτους 2016 Τελικό παραδοτέο έργου «ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΠΡΩΤΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑΣ ΡΥΠΑΣΜΕΝΩΝ ΧΩΡΩΝ ΑΠΟ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΝΟΜΟΥΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ: ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΒΟΙΩΤΙΑΣ, ΕΥΒΟΙΑΣ, ΚΟΖΑΝΗΣ, ΑΧΑΪΑΣ, ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ, ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ, ΚΑΒΑΛΑΣ ΚΑΙ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ», ΕΠ-ΥΜΕΠΕΡΑΑ 546 547

7 Οριζόντια Περιβαλλοντικά Θέματα

1. Περιβαλλοντικές επιθεωρήσεις Λόγω της ελλιπούς στελέχωσης των Επιθεωρητών Περιβάλλοντος του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται συνεχής μείωση των περιβαλλοντικών ελέγχων που διενεργούνται από τους Επιθεωρητές Περιβάλλοντος. Στο παρακάτω γράφημα απεικονίζεται το σύνολο των επιθεωρήσεων των Επιθεωρητών Περιβάλλοντος Βορείου και Νοτίου Ελλάδας, από το 2011 μέχρι το 2017, όπου τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σημαντική μείωση των ελέγχων, λόγω του μειωμένου αριθμού των Επιθεωρητών και, συνεπώς, της συσσώρευσης μεγάλου όγκου υποθέσεων που απαιτούν σημαντικό χρονικό διάστημα για την ολοκλήρωσή τους. Το 80% των ελέγχων του έτους 2017 αφορούσε σε δραστηριότητες του ευρύτερου δημοσίου τομέα (συμπεριλαμβανομένης της διαχείρισης των αστικών απορριμμάτων και των εγκαταστάσεων επεξεργασίας αστικών λυμάτων), ενώ το υπόλοιπο 20% αφορούσε σε δραστηριότητες του ιδιωτικού τομέα. Πέραν του περιορισμένου αριθμού των ελέγχων, η σταδιακή υποστελέχωση της Επιθεώρησης Περιβάλλοντος τα τελευταία χρόνια έχει αρνητική επίπτωση και στο συνολικό αριθμό των απαιτούμενων διοικητικών πράξεων που εκδίδονται για την περαίωση των υποθέσεων (εκθέσεις ελέγχου, πράξεις βεβαίωσης παράβασης και εισηγήσεις επιβολής προστίμων), όπως απεικονίζεται στο ακόλουθο γράφημα. Οι περισσότεροι έλεγχοι (72%) το 2017 ήταν έκτακτοι (29% κατόπιν εντολής Υπουργού, 20% κατόπιν καταγγελίας, 10% κατόπιν εντολή εισαγγελέα ή Γενικού Επιθεωρητή Δημόσιας Διοίκησης κλπ.). Μόλις το 28% των ελέγχων διενεργήθηκε βάσει του προγραμματισμού της υπηρεσίας, το οποίο όμως είναι σημαντικά αυξημένο σε σχέση με το 2016 (μόλις 13%). Το έναυσμα των περιβαλλοντικών ελέγχων για το 2017 αναλύεται στο γράφημα που ακολουθεί. Γράφημα 7.1.1 Σύνολο περιβαλλοντικών ελέγχων που διεξήχθησαν από τους Επιθεωρητές Περιβάλλοντος, 2004-2017 Γράφημα 7.1.2 Διοικητικές πράξεις που εκδίδονται για την περαίωση των υποθέσεων Αριθμός Επιθεωρητών περιβάλλοντος Εισηγήσεις Επιβολής Προστίμου 281 Πράξεις Βεβαίωσης Παράβασης Εκθέσεις Ελέγχου Σύνολο Περιβαλλοντικών Ελέγχων Νοτίου και Βορείου Ελλάδας 249 Επιθεωρήσεις 350 313 200 300 250 212 223 230 249 235 150 164 137 200 150 100 50 0 142 145 159 164 145 137 58 71 100 50 67 66 35 32 32 38 71 80 68 50 19 16 23 34 33 71 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 0 2011 2013 2015 2017 550 551

Γράφημα 7.1.3 Έναυσμα ελέγχων των επιθεωρητών περιβάλλοντος Γράφημα 7.1.4 Εισηγήσεις προστίμων από την Επιθεώρηση Περιβάλλοντος κατά το έτος 2017 Έναυσμα Ελέγχων των Επιθεωρητών Περιβάλλοντος το 2017 Ανεξέλεγκτη διάθεση αποβλήτων (Λαυρεωτική) 700 Μηχανουργείο - συλλογή/ μεταφορά μη επικ. (Πέραμα) Ελαιοτριβείο (Αγρίνιο) 1.000 2.900 max: 137.000 min: 700 20% 29% Εντολή πολιτικής ηγεσίας ΧΑΔΑ (Βόρεια Κυνουρία) Βιομηχανία εκτυπωτικών κυλίνδρων βαθυτυπίας... Συλλογή & αποθήκευση ογκωδών απορ/των (Μέγαρα) 3.500 4.500 5.350 μέσος όρος: 29.228 διάμεσος: 17.000 Σύνολο: 672.250 Εισαγγελική παραγγελία ΧΥΤΑ (Κυκλάδες) Ανακύκλωση μεταλλικών απορριμμάτων... 6.200 7.150 7% Εντολή ΓΕΔΔ Αυτεπάγγελτα (εκτάκτως) Επεξεργασία αλουμινίου (Τανάγρα) Διαχείρηση αστικών λυμάτων (Μήλος) Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων (Πάτρα) 8.900 14.700 15.750 Τακτικός Προγραμματισμός Μεταφόρτωση αποβλήτων (Χαλάνδρι) 17.000 9% Αίτημα άλλου δημόσιου φορέα Ανακύκλωση συσσωρευτών μολύβδου (Θήβα) Διαχείριση αποβλήτων (Ασπρόπυργος) 18.000 19.250 1% Καταγγελία Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων (Άκτιο- Βόνιτσα) 21.300 28% 6% Πυρηνελαιουργείο - ελαιοτριβείο (Οιχαλία Βιομηχανία τροφίμων (Ανδραβίδα -Κυλλήνη) 25.500 43.350 Αδρανοποίηση υποπροϊόντων σφαγής (Ανδραβίδα-... 43.350 Ανεξέλεγκτη διάθεση αποβλήτων (Ασπρόπυργος) 54.000 Ταφή αποβλήτων (Ωρωπός) 60.000 Λιμένας (Ελευσίνα) 75.600 Επεξεργασία & αποβάθρες (εκ)φόρτωσης βωξίτη... 87.250 Κατασκευή μεταλλικών προϊόντων (Κρωπία) 137.000 100 1.000 10.000 100.000 1.000.000 Το ποσοστό των ελέγχων βάσει Εισαγγελικής παραγγελίας και εντολών της πολιτικής ηγεσίας και του Γενικού Επιθεωρητή Δημόσιας Διοίκησης ανέρχεται συνολικά στο 39% (έναντι 40% το 2016), ενώ το ποσοστό των ελέγχων λόγω καταγγελιών και αναφορών αντιστοιχεί στο 20% του συνόλου (έναντι 25% το 2016). Επιπρόσθετα, οι Επιθεωρητές Περιβάλλοντος, κατά το έτος 2017: Συνέταξαν 33 Εκθέσεις Ελέγχου, οι οποίες αφορούσαν σε αυτοψίες του 2017 αλλά και πρότερων ετών (20 εκθέσεις στην Ν. Ελλάδα και 13 εκθέσεις στη Β. Ελλάδα), Εξέδωσαν 34 Πράξεις Βεβαίωσης Παράβασης, οι οποίες απεστάλησαν στο σύνολό τους, μετά των συνημμένων στοιχείων, στον οικείο Εισαγγελέα Πρωτοδικών. Οι παραβάσεις αφορούν κυρίως σε έλλειψη περιβαλλοντικής αδειοδότησης, μη τήρηση περιβαλλοντικών όρων, έλλειψη συστημάτων αντιρρύπανσης και παρακολούθησης εκπομπών ρύπων (monitoring) και σε αυθαίρετες παρεμβάσεις, Εισηγήθηκαν 23 Αποφάσεις Επιβολής Προστίμου προς τον Υπουργό Περιβάλλοντος και Ενέργειας, συνολικού ύψους 672.250 ευρώ. Επισημαίνεται ότι τα εισηγηθέντα πρόστιμα κατά το έτος 2017 δεν αφορούν σε ελέγχους μόνο του τρέχοντος έτους αλλά και προηγούμενων ετών. Το ύψος του εισηγούμενου προστίμου για κάθε έλεγχο παρουσιάζεται αναλυτικά στο ακόλουθο γράφημα, όπου προκύπτει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των προστίμων (70%) κυμαίνεται από 700 ως 25.500 ευρώ. Το ύψος των προστίμων υπολογίζεται βάσει της υπ αρ. 1/20-02-2017 εγκυκλίου του τ. ΣΕΠΔΕΜ, σύμφωνα με αλγόριθμο που συνεκτιμά τις ακόλουθες παραμέτρους: την έκδοση περιβαλλοντικών όρων και λοιπών περιβαλλοντικών αδειοδοτήσεων, την ποσότητα και το είδος των ρύπων, το βαθμό επέμβασης στο φυσικό περιβάλλον (ιδιαίτερα σε προστατευόμενες περιοχές), τη δυναμικότητα της ελεγχόμενης δραστηριότητας ή το μέγεθος του έργου, την επιφάνεια κάλυψης με απορρίμματα στις περιπτώσεις χώρων ανεξέλεγκτης διάθεσης αποβλήτων, το ιστορικό προηγούμενων παραβάσεων και το βαθμό συνεργασίας με τους Επιθεωρητές που επιτελούν τον έλεγχο. Επισημαίνεται ότι συνολικά στη χώρα διενεργούνται πολλαπλάσιοι περιβαλλοντικοί έλεγχοι κυρίως από τις υπηρεσίες των Περιφερειών (Δ/νση Περιβάλλοντος και Χωρικού Σχεδιασμού κλπ.) αλλά και από άλλες υπηρεσίες όπως τα λιμεναρχεία, η Αποκεντρωμένη διοίκηση, τα δασαρχεία κλπ.. Συνολικά ο αριθμός των περιβαλλοντικών ελέγχων εκτιμάται σε πάνω από 1000 αλλά δεν υπάρχουν ακριβή στατιστικά στοιχεία. Βρίσκεται σε εξέλιξη έργο για την κατασκευή σχετικής βάσης δεδομένων που θα επιτρέψει την καταγραφή του μεγαλύτερου ποσοστού των περιβαλλοντικών ελέγχων. Ύψος εισηγηθέντων προστίμων Τέλος, έως το τέλος του 2017 υπήρχαν σε εξέλιξη 72 υποθέσεις της Οδηγίας 2004/35 (αποκατάσταση περιβαλλοντικής ζημιάς). Επιπρόσθετα, από το 2011 μέχρι και το 2017 έχουν ολοκληρωθεί τα μέτρα αποκατάστασης για συνολικά 26 υποθέσεις. 552 553

2. Περιβαλλοντική Αδειοδότηση Η διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης έχει τροποποιηθεί δραστικά με το νόμο 4014/2011 ο οποίος τέθηκε σε ισχύ στις αρχές του 2012 με τη θεσμοθέτηση της ΥΑ 1958/2012 για την κατάταξη των έργων και δραστηριοτήτων (έκτοτε έχει τροποποιηθεί αρκετές φορές με στόχο τον περαιτέρω εξορθολογισμό της κατάταξης των έργων). Οι κύριοι στόχοι του νόμου 4014/2011 είναι να απλοποιήσει, να συντομεύσει και να εξορθολογίσει τις διαδικασίες περιβαλλοντικής αδειοδότησης, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα ένα υψηλό επίπεδο περιβαλλοντικής προστασίας. Το προηγούμενο νομικό καθεστώς απαιτούσε διεξαγωγή Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) για σημαντικά μεγαλύτερο αριθμό έργων σε σχέση με τα προβλεπόμενα στην Οδηγία 2011/92. Επιπρόσθετα, το προηγούμενο νομικό πλαίσιο απαιτούσε υποχρεωτική διεξαγωγή προκαταρκτικής μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων για ένα μεγάλο αριθμό έργων και δραστηριοτήτων. Έτσι, μεταξύ 2005 και 2009, ο αριθμός των φακέλων περιβαλλοντικής αδειοδότησης στην Ελλάδα υπερέβαινε τις 21.500 ετησίως, από τις οποίες περίπου 13.300 αξιολογούνταν από τις Περιφέρειες, περίπου 7.500 από τις Αποκεντρωμένες Διοικήσεις και περίπου 650 από το Υπουργείο Περιβάλλοντος. Αυτοί οι αριθμοί είναι ιδιαίτερα υψηλοί συγκρινόμενοι με τις άλλες χώρες της ΕΕ (η Γαλλία που έχει τις περισσότερες ΜΠΕ διεξάγει λιγότερες από 4.000 ΜΠΕ ανά έτος), πολλώ δε μάλλον αν οι αριθμοί αυτοί αναχθούν ανά κάτοικο ή ανά εκ. του ΑΕΠ. Ταυτόχρονα, ο μέσος χρόνος για την ολοκλήρωση της διαδικασίας περιβαλλοντικής αδειοδότησης στην Ελλάδα ξεπερνούσε τους 20 μήνες για τα έργα υποκατηγορίας A1 ενώ ο αντίστοιχος απαιτούμενος χρόνος σε 8 κράτη μέλη της ΕΕ ήταν 9,8 μήνες. Το νέο θεσμικό πλαίσιο συμπληρώθηκε σταδιακά από το 2012 έως το 2014 με την έκδοση πάνω από 25 δευτερογενών νομικών πράξεων. Κάποιες μικρότερες παρεμβάσεις διεξήχθησαν μετέπειτα. Το βασικό στοιχείο του νέου νομοθετικού πλαισίου είναι η μείωση του αριθμού των έργων που απαιτούν περιβαλλοντική αδειοδότηση και η μείωση των έργων που απαιτούν διεξαγωγή ΜΠΕ. Τα έργα και δραστηριότητες κατατάσσονται σε 12 θεματικές ομάδες και σε 2 κύριες κατηγορίες, δηλ. την A και τη B. Τα έργα και δραστηριότητες κατηγορίας Α αναφέρονται σε μεγαλύτερα έργα με ευρύτερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις και απαιτούν τη διεξαγωγή "ΜΠΕ" ενώ τα έργα κατηγορίας B έχουν μόνο τοπικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις και λαμβάνουν προκαθορισμένους περιβαλλοντικούς όρους (ΠΠΔ) (κυρίως από την Περιφέρεια ή ως παράρτημα στην άδεια λειτουργίας). Η κατηγορία Α υποδιαιρείται στην υποκατηγορία Α1 (τα μεγαλύτερα έργα που έχουν σημαντικότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις) όπου η ΜΠΕ υποβάλλεται στο Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας και στην υποκατηγορία A2 (έργα με λιγότερο σημαντικές επιπτώσεις) όπου η ΜΠΕ υποβάλλεται στην αρμόδια Αποκεντρωμένη Διοίκηση. Περαιτέρω, η Απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων έχει συμπεριλάβει μια σειρά από άλλες άδειες και εγκρίσεις που απαιτούντο με βάση το προηγούμενο νομικό πλαίσιο. Σε ότι αφορά στην ποιότητα των ΜΠΕ, το νέο νομικό πλαίσιο προβλέπει ειδικές προδιαγραφές για το περιεχόμενο, καθώς και του συνοδευτικού φακέλου για όλα τα είδη (ομάδες έργων και δραστηριοτήτων) και όλες τις υποκατηγορίες των ΜΠΕ και πλήρη τυποποίηση των διαδικασιών αξιολόγησης. Επιπλέον, προβλέπεται η δημιουργία Ηλεκτρονικού Περιβαλλοντικού Μητρώου (ΗΠΜ) για την ηλεκτρονική αδειοδότηση έργων και δραστηριοτήτων, το οποίο αναμένεται να λειτουργήσει το καλοκαίρι του 2018. Τέλος, με σκοπό τη βελτίωση της διαφάνειας, όλες οι περιβαλλοντικές άδειες αναρτώνται υποχρεωτικά σε ειδική ιστοσελίδα (http://aepo.ypeka.gr). Σύμφωνα με τα στατιστικά δεδομένα που προκύπτουν από την ανωτέρω ιστοσελίδα, από το 2015 υπάρχει σταδιακή μείωση των ΜΠΕ που διεξάγονται ανά έτος (1.091 ΑΕΠΟ το 2017, 35% λιγότερες σε σχέση με το 2015), γεγονός που αντανακλά τόσο την τρέχουσα κατάσταση της οικονομίας όσο και τη μείωση των έργων που απαιτούν διεξαγωγή ΜΠΕ ως αποτέλεσμα των διαδοχικών τροποποιήσεων της ΥΑ 1958/2012 σχετικά με την κατάταξη των έργων και δραστηριοτήτων. Όπως προκύπτει από το Γράφημα 7.2.2, περίπου το 60% αυτών αφορούσε ανανεώσεις ή τροποποιήσεις υφιστάμενων ΑΕΠΟ και το υπόλοιπο 40% αφορούσε νέα έργα (νέες ΑΕΠΟ). Το 85% του συνολικού αριθμού των έργων που υπόκεινται σε ΜΠΕ κατηγοριοποιείται ως Α2 και το υπόλοιπο 15% ως Α1. Γράφημα 7.2.1 Περιβαλλοντικές άδειες (νέες και ανανεώσεις/τροποποιήσεις) κατ έτος (Πηγή: http://aepo.ypeka.gr) Νέες Άδειες 1.100 1.000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Ανανεώσεις Γράφημα 7.2.2 Ποσοστό νέων και ανανεώσεων/τροποποιήσεων ΑΕΠΟ κατ έτος (Πηγή: http://aepo.ypeka.gr) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% ΑΕΠΟ ανά έτος 665 758 741 2013 2014 2015 2016 2017 ΑΕΠΟ (%) ανά έτος 46% 54% 47% 53% 990 43% 57% 636 1072 37% 63% 540 1071 34% 66% 449 41% 642 59% 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Νέες Άδειες Ανανεώσεις 554 555

Γράφημα 7.2.3 Πλήθος ΑΕΠΟ κατ έτος υποκατηγορίας Α1 ανά ομάδα δραστηριότητας (Πηγή: http://aepo.ypeka.gr) Γράφημα 7.2.4 Πλήθος ΑΕΠΟ κατ έτος υποκατηγορίας Α2 ανά ομάδα δραστηριότητας (Πηγή: http://aepo.ypeka.gr) 80 ΑΕΠΟ (πλήθος) κατηγορίας Α1, ανά Ομάδα Δραστηριότητας, ανά έτος 350 ΑΕΠΟ (πλήθος) κατηγορίας Α2, ανά Ομάδα Δραστηριότητας, ανά έτος 70 60 50 40 30 20 300 250 200 150 100 10 50 0 0 Ομάδα 1 Ομάδα 2 Ομάδα 3 Ομάδα 4 Ομάδα 5 Ομάδα 6 Ομάδα 7 Ομάδα 8 Ομάδα 9 Ομάδα 10 Ομάδα 11 Ομάδα 12 Ομάδα 1 Ομάδα 2 Ομάδα 3 Ομάδα 4 Ομάδα 5 Ομάδα 6 Ομάδα 7 Ομάδα 8 Ομάδα 9 Ομάδα 10 Ομάδα 11 Ομάδα 12 2013 2014 2015 2016 2017 2013 2014 2015 2016 2017 Σε ότι αφορά την υποκατηγορία Α1 (έργα που αδειοδοτούνται από το ΥΠΕΝ), ο μεγαλύτερος αριθμός είναι τα έργα χερσαίων και εναέριων υποδομών ακολουθούμενα από την εξόρυξη και τη βιομηχανία. Σε ότι αφορά την υποκατηγορία Α2 (έργα που αδειοδοτούνται από τις Αποκεντρωμένες Διοικήσεις), ο μεγαλύτερος αριθμός είναι τα έργα βιομηχανίας, ακολουθούμενα από τις ΑΠΕ, την εξόρυξη και τα ειδικά έργα. Συνολικά, τα έργα της βιομηχανίας αντιπροσωπεύουν το υψηλότερο ποσοστό από τις 12 θεματικές ομάδες (περίπου 20%), ακολουθούμενα από τα έργα ΑΠΕ (περίπου 13,5%) και την εξόρυξη (περίπου 12%). 3. Περιβαλλοντικές πιστοποιήσεις Αναφορικά με το κοινοτικό σύστημα οικολογικής διαχείρισης και ελέγχου EMAS (Eco-Management and Audit Scheme), στο τέλος του 2017 υπήρχαν 36 πιστοποιημένοι οργανισμοί με 1333 χώρους δραστηριοτήτων (πηγή: εθνική έκθεση στην Ευρ. Επιτροπή). Επισημαίνεται ότι η προβλεπόμενη από την εθνική νομοθεσία Επιτροπή EMAS ξανάρχισε τις εργασίες της το Νοέμβριο του 2016 μετά από μια περίοδο μεγαλύτερη των 3 ετών. Αναφορικά με το οικολογικό σήμα, τα γενικά στατιστικά του στο τέλος του 2017 ήταν τα ακόλουθα: 1) 12 εταιρείες / παραγωγοί χρωμάτων και βερνικιών εσωτερικού και εξωτερικού χώρου με 278 προϊόντα 2) 2 εταιρείες / παραγωγοί προϊόντων καθαρισμού / απορρυπαντικών με 13 προϊόντα 3) 2 εταιρείες / εκκοκκιστήρια (μεταποίηση βάμβακος) αναφορικά με εκκοκκισμένη ίνα βαμβακιού ολοκληρωμένης διαχείρισης AGRO-2 σε συσκευασία δεμάτων βάρους 210-240 Kg, συγκομιδής 2017 με περίπου 7000 τόνους προς εξαγωγή 4) 12 ξενοδοχεία εκ των οποίων 3 στο εξωτερικό. 556 557

Συμπεράσματα 559 Η κατάσταση περιβάλλοντος της Ελλάδας ποικίλλει ανάλογα με τον τομέα υπό εξέταση και η παρακολούθησή της αποτελεί αναγκαίο βήμα για τη συνεχή βελτίωσή της. Σε πολλούς δείκτες παρατηρείται βελτίωση στο χρόνο, αλλά όχι σε όλους. Η βελτίωση αυτή οφείλεται εν μέρει στα εγγενή χαρακτηριστικά της χώρας (μορφολογία, πυκνότητα και κατανομή πληθυσμού) αλλά και στα εφαρμοζόμενα μέτρα πολιτικής, πολλά από τα οποία αποτελούν πολιτικές της ΕΕ. Τα τελευταία 10 χρόνια, σημαντικό ρόλο στη βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεων έχει παίξει και η οικονομική κρίση αλλά οι παρατηρούμενες βελτιώσεις δεν μπορούν να αποδοθούν αποκλειστικά σε αυτήν. Αχίλλειος πτέρνα παραμένει, σε ορισμένες περιπτώσεις, η πλημμελής εφαρμογή της ενωσιακής ή και εθνικής νομοθεσίας, πρόβλημα που δεν είναι μεν αμιγώς περιβαλλοντικό αλλά που επιφέρει ουσιαστικές επιπτώσεις στην συνολική προστασία και διατήρηση του περιβάλλοντος. Ειδικότερα, η κατάσταση της φύσης και της βιοποικιλότητας της Ελλάδας είναι αρκετά ικανοποιητική σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη, με τη χώρα να έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο. Τα τελευταία χρόνια σημειώθηκε μεγάλη μείωση (35%) του οικολογικού αποτυπώματος (με την Ελλάδα να καταλαμβάνει μια από τις τελευταίες θέσεις στην Ευρώπη) και αντίστοιχη πτωτική τάση του αποτυπώματος άνθρακα της γεωργίας, κτηνοτροφίας, δασοπονίας και αλιείας. Συγκριτικά, τα χερσαία οικοσυστήματα φαίνεται να είναι σε καλύτερη κατάσταση από τα θαλάσσια, τα οποία δέχονται πιέσεις κυρίως λόγω υπεραλίευσης και παράνομων πρακτικών αλίευσης. Θετική εξέλιξη αποτελεί η πρόσφατη αύξηση των θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών που έχουν ενταχθεί στο δίκτυο NATURA 2000. Παράλληλα όμως, προκύπτει ότι η Ελλάδα θα πρέπει να δώσει έμφαση στην εξάλειψη των απειλών στα δασικά οικοσυστήματα, τα οποία δέχονται την πλειονότητα των πιέσεων από ποίκιλλες δραστηριότητες, εξορυκτικές, βιομηχανικές, αγροτικές και οικιστικές. Ιδιαίτερα θετική είναι η πρόοδος που έχει συντελεστεί στην κατάρτιση των δασικών χαρτών, η οποία με την ολοκλήρωσή της θα έχει συμβάλει καθοριστικά στη δυνατότητα παρακολούθησης και προστασίας των ελληνικών δασών. Στον τομέα των μεταφορών, θα πρέπει να περιοριστεί η επέκταση του οδικού δικτύου της χώρας με στόχο την αναχαίτιση του κατακερματισμού του τοπίου και των φυσικών της οικοσυστημάτων. Επισημαίνεται ότι υπάρχουν σημαντικά περιθώρια περαιτέρω βελτίωσης με τη θέσπιση των Προεδρικών Διαταγμάτων για την προστασία των περιοχών του Δικτύου NATURA 2000, με τη ρύθμιση των χρήσεων γης και τη λήψη διαχειριστικών μέτρων που σήμερα δεν διαθέτουν παρά ελάχιστες. Η ανάληψη το 2018 σχετικού έργου προγράμματος IP LIFE αποσκοπεί στο να διασφαλίσει ότι μέσα στην επόμενη πενταετία το πρόβλημα αυτό θα έχει επιλυθεί. Πρόσφατα θεσπίστηκε ο νέος νόμος ν. 4519/2018, ο οποίος αποσκοπεί στο να εξασφαλίσει ότι όλες οι προστατευόμενες περιοχές διαθέτουν υπεύθυνο φορέα διαχείρισης. Σημειώνεται ωστόσο ότι εκτός από το θεσμικό πλαίσιο, απαιτούνται και οι απαραίτητοι πόροι ώστε να εξασφαλιστεί η ενίσχυση της επιχειρησιακής δυνατότητας των φορέων διαχείρισης. Η ποιότητα του αέρα στην Ελλάδα έχει γενικά βελτιωθεί τις τελευταίες δεκαετίες. Η μείωση των συνολικών εθνικών εκπομπών των κυριότερων ρυπαντών (ΝΟ x, SO 2, PM 2,5, ΝΗ 3 ) είναι σημαντική κυρίως λόγω της καθαρότερης παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας (μείωση λιγνιτικών σταθμών στο συνολικό ενεργειακό μίγμα, μείωση των ατμοσφαιρικών εκπομπών τους με δευτερογενή μέτρα, εξοικονόμηση ενέργειας, ΑΠΕ), και της χρήσης οχημάτων με νεώτερης τεχνολογίας καθαρότερους κινητήρες κλπ. Ήδη το 2016 είχαν υπερκαλυφθεί, για τους περισσότερους ρύπους, οι εθνικοί στόχοι μείωσης σε σχέση με το 2005 που έχουν τεθεί με βάση την Οδηγία NEC (σημείωση: για τους NMVOC δε διαφαίνεται επίτευξη). Σε ότι αφορά την ατμοσφαιρική ρύπανση στις πόλεις, η διαχρονική εξέλιξη των μετρούμενων συγκεντρώσεων των αέριων ρύπων δείχνει ότι υπάρχει τάση πτωτική ή τάση σταθεροποίησης, ανάλογα με το ρύπο. Η εξέλιξη αυτή μπορεί να αποδοθεί στη μείωση των εκπομπών των ρύπων λόγω των μέτρων που ελήφθησαν τις προηγούμενες δεκαετίες και αφορούσαν κυρίως στην τεχνολογική αναβάθμιση του στόλου των Ι.Χ. αυτοκινήτων, στην εφαρμογή του μέτρου της κάρτας ελέγχου καυσαερίων (ΚΕΚ), στα μέτρα ελέγχου εκπομπής ρύπων από διάφορες πηγές, στη χρήση καυσίμων με καλύτερες τεχνικές προδιαγραφές, στη λειτουργία των μέσων σταθερής τροχιάς, στη διευκόλυνση της κυκλοφορίας των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς, στη διείσδυση του φυσικού αερίου στον οικιακό, βιομηχανικό και τριτογενή τομέα και στην ολοκλήρωση των μεγάλων κυκλοφοριακών έργων. Ωστόσο, παρά την παραπάνω βελτίωση της ποιότητας του αέρα, προκύπτουν υπερβάσεις σε ορισμένους ρύπους, κυρίως στην Αθήνα, όπως φαίνεται από τις συγκρίσεις των συγκεντρώσεων των μετρούμενων ρύπων με τα ισχύοντα όρια ποιότητας ατμόσφαιρας και τις οριακές ενδεικτικές τιμές που καθορίζονται στις ευρωπαϊκές Οδηγίες. Η τήρηση των ευρωπαϊκών ορίων για την ποιότητα του αέρα πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα των επικείμενων ενεργειακών και λοιπών περιβαλλοντικών πολιτικών, εφαρμόζοντας και την σχετική πρόσφατη ευρωπαϊκή νομοθεσία. Τα κύρια χαρακτηριστικά της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην Ελλάδα ανά ρύπο συνοψίζονται ως εξής: παρατηρείται μείωση κυρίως στις μετρούμενες συγκεντρώσεις των πρωτογενών ρύπων όπως CΟ, NO και SO 2 το όζον παραμένει σταθερό ενώ υπερβάσεις των οριακών τιμών παρουσιάζονται κατά τη θερινή περίοδο κυρίως στην Αθήνα. τα αιωρούμενα σωματίδια ΑΣ 10, παρουσιάζουν διαχρονικά υπερβάσεις των οριακών τιμών στην Αθήνα και Θεσσαλονίκη, κυρίως σε σταθμούς κυκλοφορίας, με την οικιακή καύση βιομάζας αλλά και τη μεταφορά σκόνης από τη Σαχάρα να αποτελούν πρόσθετους παράγοντες. υπερβάσεις των οριακών τιμών του ΝΟ 2 παρατηρούνται μόνο στην Αθήνα και μόνο στους σταθμούς κυκλοφορίας του δικτύου στο βενζόλιο σημειώνεται υπέρβαση της οριακής τιμής σε μία θέση μέτρησης σταθμού κυκλοφορίας στην Αθήνα Βαρέα μέταλλα όπως As, Cd. Ni, Pb είναι κάτω από κατώτερα όρια εκτίμησης. Η ανανέωση του στόλου των οχημάτων, τα μέτρα ενεργειακής θωράκισης των κτιρίων, η περαιτέρω διείσδυση του φυσικού αερίου στην κεντρική θέρμανση, οι νέες γραμμές μετρό και ενίσχυση των μέσων μαζικής μεταφοράς είναι μέτρα που αναμένεται να οδηγήσουν σε περαιτέρω βελτιώσεις. Σε ότι αφορά τη δράση μετριασμού της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα, το 2016 που είναι το έτος για το οποίο υπάρχουν τα πιο πρόσφατα στοιχεία, συνεχίστηκαν οι συνολικές μειώσεις εκπομπών αερίων θερμοκηπίου τόσο λόγω της σταδιακής μετάβασης του ενεργειακού συστήματος σε ένα σύστημα χαμηλών εκπομπών, όσο και λόγω της μειωμένης δραστηριότητας λόγω της οικονομικής κρίσης. Συγκεκριμένα οι εκπομπές μειώθηκαν το 2016 κατά 3.703 kt CO 2 σε σχέση με το 2015 (4η μεγαλύτερη μείωση στην ΕΕ μετά το Ην. Βασίλειο, Ισπανία και Ιταλία με στοιχεία του ΕΟΠ). Για την περίοδο μετά το 2020 μια άμεση και φιλόδοξη στοχοθέτηση από την πολιτεία, θα συντελέσει στο να επιτευχθούν πιο έντονες μειώσεις μέσω των κατάλληλων επενδύσεων για τον μετασχηματισμό του ενεργειακού συστήματος. Στην κατεύθυνση αυτή διαμορφώνεται ο εθνικός σχεδιασμός για την ενέργεια και το κλίμα με ορίζοντα το 2030 αλλά και ευρύτερα προς το 2050. Ο στόχος για τη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου για το 2030 αναμένεται να συνδυαστεί με στόχους για την ενεργειακή εξοικονόμηση και την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, στα πλαίσια που έχει διαμορφωθεί και το ευρωπαϊκό θεσμικό πλαίσιο. Σημειώνεται ότι με την ολοκλήρωση επικείμενων έργων όπως οι διασυνδέσεις των νησιών με το ηλεκτρικό δίκτυο της ηπειρωτικής χώρας που θα έχουν ως συνέπεια την απόσυρση των πετρελαϊκών μονάδων από τα μη διασυνδεδεμένα νησιά, σε συνδυασμό με τη μείωση των λιγνιτικών σταθμών, οι μειώσεις αναμένεται να είναι ακόμα μεγαλύτερες. Προς την κατεύθυνση αυτή αναμένεται να συνεισφέρει σημαντικά και το ειδικό ταμείο για την Ελλάδα που δημιουργήθηκε στην αναθεώρηση της Οδηγίας ETS (που αντιστοιχεί σε έσοδα από τον πλειστηριασμό 25 εκ. δικαιωμάτων εκπομπών για το διάστημα 2021-2030). Σε ότι αφορά την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, και ειδικά στην κλιματική αλλαγή που δεν μπορεί να αποφευχθεί παρά τα μέτρα μετριασμού, για πρώτη φορά υπάρχει θεσμοθετημένος εθνικός σχεδιασμός, έχει συσταθεί Εθνική Επιτροπή στην οποία συμμετέχουν τα συναρμόδια Υπουργεία, ΜΚΟ, οικονομικοί παράγοντες και η πανεπιστημιακή κοινότητα και έχει ολοκληρωθεί το θεσμικό πλαίσιο για τη σύνταξη περιφερειακών στρατηγικών. Όλα τα περιφερειακά σχέδια αναμένεται ότι θα έχουν ολοκληρωθεί εντός του 2019. Ωστόσο, τονίζεται ότι οι συντονισμένες ενέργειες της πολιτείας θα είναι αποτελεσματικές ιδιαίτερα όταν αποτελέσουν παράμετρο σχεδιασμού κάθε μελλοντικού μεγάλου έργου της χώρας. Επιπλέον, συστήνεται οριζόντια ενσωμάτωση των πολιτικών προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή στις τομεακές αναπτυξιακές πολιτικές. Αναφορικά με τη διαχείριση των υδάτινων πόρων, γενικά η ποιότητα των υδάτων στην Ελλάδα είναι καλή. Από πλευράς οικολογικής κατάστασης τα παράκτια υδατικά συστήματα βρίσκονται, κατά κύριο λόγο, σε υψηλή έως καλή κατάσταση, τα ποτάμια σε καλή έως μέτρια κατάσταση, ενώ τα λιμναία και τα μεταβατικά ανήκουν κυρίως σε μέτρια ή/και σε άγνωστη κατάσταση, λόγω ανεπαρκών δεδομένων και έλλειψης σταθμού παρατήρησης. Από άποψη χημικής κατάστασης όλες οι κατηγορίες των επιφανειακών υδατικών συστημάτων βρίσκονται κατά κύριο λόγο σε καλή κατάσταση και μόνο ένα μικρό ποσοστό βρίσκεται σε άγνωστη κατάσταση ή/και κατώτερη της καλής. Τέλος, σε ό,τι αφορά τα υπόγεια υδατικά συστήματα η συντριπτική τους πλειοψηφία βρίσκεται σε καλή κατάσταση τόσο ποιοτικά (85%) όσο και ποσοτικά (80%). Η ποιοτική υποβάθμιση των υπόγειων υδάτων οφείλεται, κατά κύριο λόγο, αφενός στη νιτρορύπανση ως αποτέλεσμα εντατικής καλλιέργειας και αλόγιστης χρήσης λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων, αφετέρου στην υφαλμύρινση (υπέρβαση σε ιόντα χλωρίου) ως αποτέλεσμα υπερεκμετάλλευσης και υπεράντλησης των παράκτιων υπόγειων υδροφορέων (μέσω και πληθώρας παράνομων γεωτρήσεων). Επιπρόσθετα, η ποιότητα των υδάτων κολύμβησης ήταν και παραμένει εξαιρετική. Αναφορικά με τις μονάδες επεξεργασίας λυμάτων, παρά τις εγγενείς δυσκολίες λόγω της γεωμορφολογίας της χώρας (ορεινή, νησιωτική χώρα) και της εποχιακής αυξομείωσης του πληθυσμού σε πολλές τουριστικές περιοχές υπάρχει σταθερή πρόοδος, με αύξηση του ποσοστού του εξυπηρετούμενου πληθυσμού. Θα πρέπει να επισημανθεί, ωστόσο, ότι δεν υπάρχουν μονάδες επεξεργασίας σε όλες τις περιοχές, όπου με βάση το ενωσιακό δίκαιο, θα έπρεπε να υπάρχουν. Το βασικότερο πρόβλημα, πέραν των δύο περιπτώσεων των μονάδων επεξεργασίας λυμάτων στο Θριάσιο πεδίο και στην Ανατ. Αττική για τις οποίες η χώρα έχει καταδικαστεί σε καταβολή προστίμων, είναι η καθυστερημένη εφαρμογή των υποχρεώσεων που απορρέουν από την ευρωπαϊκή νομοθεσία, με τη μεγαλύτερη πλέον καθυστέρηση να παρατηρείται στην Οδηγία για το Θαλάσσιο Περιβάλλον. Ως ιδιαίτερα θετικές εξελίξεις, παρά τις ήδη διαπιστωμένες καθυστερήσεις, θα πρέπει να επισημανθούν η επικαιροποίηση των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών, η κατάρτιση των σχεδίων διαχείρισης κινδύνων πλημμύρας καθώς και η έκδοση της ΚΥΑ για την κοστολόγηση τιμολόγηση των υπηρεσιών ύδατος. Σχετικά με τα λύματα, οι κύριες προκλήσεις για τα επόμενα χρόνια είναι η ολοκλήρωση των εναπομεινάντων μονάδων επεξερ-

γασίας λυμάτων στους οικισμούς γ προτεραιότητας, στο Θριάσιο Πεδίο (εκκρεμεί η σύνδεση των κατοίκων της περιοχής με το ήδη κατασκευασμένο δίκτυο) και στην Ανατ. Αττική, η διασφάλιση της καλής λειτουργίας των πολλών μικρών βιολογικών καθαρισμών που είναι διάσπαρτοι σε μικρούς δήμους της χώρας (προβλήματα λόγω εποχιακής διακύμανσης της παροχής, υπερδιαστασιολόγησης και κακού σχεδιασμού), η εφαρμογή της νέας ΚΥΑ για την κοστολόγηση και τιμολόγηση των υπηρεσιών ύδατος, η καταγραφή και έλεγχος των γεωτρήσεων, η αντιμετώπιση της νιτρορύπανσης, καθώς και ο συγχρονισμός του εξαετούς κύκλου της εφαρμογής των διαφόρων Οδηγιών με τα προβλεπόμενα στο ενωσιακό δίκαιο. Ο τομέας της διαχείρισης των αποβλήτων παραμένει ο πλέον προβληματικός. Η Ελλάδα, λόγω του χρόνιου προβλήματος των παράνομων χωματερών (ΧΑΔΑ) αλλά και της έλλειψης ικανοποιητικών υποδομών διαχείρισης επικίνδυνων βιομηχανικών αποβλήτων έχει καταδικαστεί σε πληρωμή σημαντικών προστίμων. Επίσης, υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις νόμιμων ΧΥΤΑ, οι οποίοι λειτουργούν με σημαντικά προβλήματα ή ακόμα και δεν λειτουργούν λόγω τοπικών αντιδράσεων. Η πολιτεία πρέπει να αντιμετωπίσει τις χρόνιες κοινωνικές παθογένειες και να εφαρμόσει το θεσμοθετημένο νομικό πλαίσιο. Οι τοπικοί παράγοντες οφείλουν να αντιμετωπίσουν με την προσήκουσα υπευθυνότητα το θέμα της διαχείρισης των αστικών στερεών αποβλήτων (ΑΣΑ) και να συνεισφέρουν στη γόνιμη υιοθέτηση μιας νέας κουλτούρας διαχείρισης των ΑΣΑ από τις τοπικές κοινωνίες έτσι ώστε να υπάρχει αποδοχή των τεχνοκρατικά ορθών λύσεων και κοινωνικά δίκαιος επιμερισμός του κόστους. Επισημαίνεται ότι, μετά από δεκαετίες καθυστερήσεων, πλέον έχει δρομολογηθεί η κατασκευή των εναπομενουσών αναγκαίων εγκαταστάσεων υποδομής, ενώ έχει διασφαλιστεί και η χρηματοδότηση της αποκατάστασης των 50 χωματερών που έχουν απομείνει σε λειτουργία ή είναι μη αποκατεστημένες κυρίως στην Πελοπόννησο και σε νησιά, με χρονικό ορίζοντα ολοκλήρωσης το 2019. Αντίθετα, αναμένεται ακόμα η δημοσιοποίηση του σχεδίου αντιμετώπισης του προβλήματος της έλλειψης των αναγκαίων υποδομών για τη διαχείριση των επικινδύνων αποβλήτων. Παράλληλα, τα ποσοστά ανακύκλωσης των αστικών αποβλήτων παραμένουν σταθερά περίπου στο 14%, ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά στην ΕΕ, με πολλαπλά προβλήματα στην λειτουργία των δομών ανακύκλωσης. H διάθεση σε ΧΥΤΑ αποτελεί σταθερά την κύρια επιλογή σε ποσοστά που υπερβαίνουν το 80%. Παρά δε την υποχώρηση του ΑΕΠ κατά 25% την τελευταία επταετία, η ποσότητα των παραγόμενων αστικών αποβλήτων έχει παραμείνει σταθερή. Αντίστοιχα πολύ χαμηλά παραμένουν τα ποσοστά αξιοποίησης των αποβλήτων εκσκαφών, κατασκευών και κατεδαφίσεων (ΑΕΚΚ) καθώς και τα ποσοστά χωριστής συλλογής και λιπασματοποίησης βιοαποικοδομήσιμων αποβλήτων. Η υιοθέτηση του νέου Εθνικού Σχεδίου Διαχείρισης Αποβλήτων (ΕΣΔΑ) αποτέλεσε μια ριζική τομή προωθώντας την ανακύκλωση και την κομποστοποίηση μέσω της χωριστής συλλογής πολλαπλών ρευμάτων, αλλά η εφαρμογή του παραμένει μια μεγάλη πρόκληση για όλα τα επίπεδα της διοίκησης αλλά και τους πολίτες. Ο οραματικός χαρακτήρας του ΕΣΔΑ δεν φαίνεται να έχει επιταχύνει την μετάβαση σε ένα πιο σύγχρονο μοντέλο διαχείρισης των ΑΣΑ καθώς δεν έχει αυξηθεί η ανακύκλωση έως τώρα. Σε κάθε περίπτωση, τόσο ριζικές μεταρρυθμίσεις απαιτούν χρόνο για την ωρίμανσή τους και την παραγωγή απτών αποτελεσμάτων. Τα συστήματα διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού έχουν να επιδείξουν σε ορισμένες περιπτώσεις πολύ ικανοποιητικά αποτελέσματα (π.χ. ορυκτέλαια, ΟΤΚΖ, λάστιχα, ΑΗΗΕ κλπ.). Ο νέος νόμος 4496/2017 για την ανακύκλωση αποτέλεσε μια πολύ σημαντική θετική παρέμβαση με την οποία θεσπίζεται ρητά η υποχρέωση χωριστής συλλογής των τεσσάρων ρευμάτων (χαρτί, γυαλί, μέταλλα, πλαστικά) και εισάγονται μηχανισμοί ελέγχου, η πλήρης υλοποίησή του και ο αποτελεσματικός έλεγχος των συστημάτων ανακύκλωσης από την πολιτεία, ωστόσο, παραμένει επίσης μια πρόκληση για το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα. Σημειώνεται επίσης ότι η θέσπιση (με τον ίδιο νόμο) του τέλους της πλαστικής σακούλας έχει οδηγήσει σε σημαντική μείωση της κατανάλωσης, καθώς και η αναβολή για μια ακόμα χρονιά της επιβολής του τέλους ταφής. Αναφορικά με τα λοιπά θέματα περιβάλλοντος, ιδιαίτερα θετική κρίνεται η μείωση των ΜΠΕ που διεξάγονται ετησίως σε αριθμούς που πλησιάζουν τους ευρωπαϊκούς μέσους όρους και αντικατάστασή τους με προκαθορισμένους περιβαλλοντικούς όρους ανάλογα με το είδος του έργου, με προφανή μείωση του γραφειοκρατικού βάρους. Αντίθετα, ως αρνητική εξέλιξη σημειώνεται η συνεχής μείωση των περιβαλλοντικών επιθεωρήσεων, οι οποίες θα πρέπει να αποτελούν πυλώνα της περιβαλλοντικής προστασίας της χώρας όπως επιβάλλει και η εθνική και ενωσιακή νομοθεσία που προβλέπουν τη διεξαγωγή συστηματικών τακτικών ελέγχων. 561

563

Τα χαρτιά που έχουν χρησιμοποιηθεί για την εκτύπωση της έκθεσης, είναι πλήρως ανακυκλώσιμα και βιοδιασπώμενα και διαθέτουν πιστοποίηση FSC, που σημαίνει οτι τηρούνται αυστηρά οι πιστοποιήσεις οικολογίας και οι πολτοί που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή τους προέρχονται εξ' ολοκλήρου από διαχειριζόμενα δάση. Xαρτί σώματος Μunken Polar 120gr/m² Χαρτί εξωφύλλου Colorplan Forest 135gr/m²

www.ekpaa.ypeka.gr ISBN: 978-960-99033-6-3