Διημερίδα Ε.Μ. Πολυτεχνείου-Τεχνολογικού Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου:

Διημερίδα Ε.Μ. Πολυτεχνείου-Τεχνολογικού Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου: «Το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου: Η συνάντηση της ιστορικής μνήμης με τον σύγχρονο πολιτισμό και τις νέες τεχνολογίες» Λαύριο, 13-14/5/2010 ΑΠΟ ΤΑ ΠΑΡΚΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗ ΜΑΘΗΣΙΑΚΗ-ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ: ΜΙΑ ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΛΑΥΡΙΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΤΤΙΚΗ Ηλίας Κουρλιούρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου Στην εισήγησή μου αυτή θα αναπτύξω μερικές σκέψεις σχετικές με τους χώρους καινοτομίας με βάση δεδομένα της διεθνούς έρευνας, και στη συνέχεια θα προεκτείνω τις σκέψεις αυτές στην περίπτωση του ΤΠΠΛ και τις προοπτικές ανάπτυξής του. Βασική μου υπόθεση, την οποία θα προσπαθήσω να τεκμηριώσω με επιχειρήματα, είναι ότι οι αναπτυξιακές προοπτικές του πάρκου θα πρέπει να αναζητηθούν όχι μόνο στις εσωτερικές δομές και δυναμικές του πάρκου καθεαυτού, αλλά και σε δομές και δυναμικές που βρίσκονται έξω απ αυτό. Με αυτές εννοώ τη δυνατότητα σχεδιασμού και ανάπτυξης ενός ευρύτερου υποστηρικτικού δικτύου καινοτομίας και τεχνολογικής μάθησης στην Αττική, ενός δικτύου εντός του οποίου θα πρέπει να ενσωματωθεί, ως κομβικό του στοιχείο, το τεχνολογικό πάρκο Λαυρίου. Θα ξεκινήσω με το συστατικό στοιχείο κάθε πόλου τεχνολογίας, με το DNA του (για να μιλήσω μεταφορικά) που δεν είναι άλλο από την έννοια της καινοτομίας. Είναι σε όλους μας γνωστό ότι καταστατικός ρόλος ενός πάρκου τεχνολογίας είναι η δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών (ή θετικών εξωτερικοτήτων) για την ανάπτυξη των καινοτομικών δραστηριοτήτων των εγκατεστημένων σ αυτό επιχειρήσεων. Είναι επίσης σε όλους μας γνωστό ότι το μέσο για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι η μεταφορά τεχνολογίας από τα ερευνητικά πανεπιστημιακά εργαστήρια στις επιχειρήσεις. Η βασική παραδοχή πίσω από το στόχο αυτό είναι ότι η επιστημονική γνώση είναι η κύρια πηγή καινοτομίας. Σε θεωρητικό επίπεδο, κανείς δεν θα μπορούσε να διαφωνήσει με τα παραπάνω. Τα προβλήματα γεννώνται όταν αντιπαραβάλουμε το θεωρητικό πλαίσιο με τα δεδομένα 1

της πραγματικότητας. Και τα δεδομένα, σε διεθνές επίπεδο, δεν είναι τόσο απλοϊκά. Είναι σήμερα γνωστό ότι μεγάλος αριθμός επιστημονικών και τεχνολογικών πάρκων αποτυγχάνουν να παίξουν αποτελεσματικά τον καταστατικό τους ρόλο, τη μεταφορά τεχνολογίας από τον ερευνητικό χώρο στο χώρο των επιχειρήσεων. Στη χειρότερη περίπτωση παύουν τη λειτουργία τους σε ποσοστά που αγγίζουν περίπου το 50% των περιπτώσεων, διεθνώς. Στην καλύτερη περίπτωση παύουν να λειτουργούν ως πόλοι καινοτομικής ανάπτυξης, παρέχοντας απλά «πολυτελείς» χώρους εγκατάστασης στις επιχειρήσεις, λειτουργούν δηλαδή λίγο-πολύ ως βιομηχανικές περιοχές πολυτελείας και «image making». Σε άλλες περιπτώσεις, ωστόσο, αναδιαρθρώνονται δημιουργώντας νέα πλαίσια λειτουργίας τους ως τοπικοί κόμβοι ευρύτερων περιφερειακών, εθνικών και διεθνών τεχνολογικών και καινοτομικών δικτύων, στα πλαίσια της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και κοινωνίας της γνώσης. Τα παραπάνω προβλήματα σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με το γεγονός ότι στις σημερινές συνθήκες της κοινωνίας των δικτύων έχει αλλάξει πλέον ο χαρακτήρας και το περιεχόμενο της καινοτομίας. Η καινοτομία δεν είναι πλέον μια διαδικασία γραμμική αλλά μια διαδικασία συστημική. Ας γίνω όμως πιο σαφής. Είναι γνωστό ότι τα επιστημονικά και τεχνολογικά πάρκα και οι τεχνοπόλεις άρχισαν να ιδρύονται στη Δυτ. Ευρώπη και στις ΗΠΑ πριν 4 δεκαετίες, μια εποχή δηλαδή που η διεθνής έρευνα και συνεπώς οι γνώσεις μας για τις ποικίλες πτυχές και τα χαρακτηριστικά της καινοτομίας ήταν σχετικά περιορισμένες. Οι πρώτοι οραματιστές-ιδρυτές των Ε/ΤΠ όπως πχ ο Λαφίτ (ιδρυτής της τεχνόπολης Σοφία-Αντίπολις στη Ν. Γαλλία) πίστευαν ότι και μόνο η δημιουργία ενός πόλου καινοτομίας στο χώρο θα ήταν αναγκαία και ικανή συνθήκη για γένεση και διάχυση καινοτομιών και οικονομικής ανάπτυξης από τον πόλο αυτόν στον ευρύτερο γεωγραφικό και κοινωνικό χώρο. Η πεποίθηση αυτή ερχόταν σε αντιστοιχία με τις θεωρητικές απόψεις του μεγάλου οικονομολόγου Γιόζεφ Αλόις Σουμπέτερ που πίστευε ότι «πόλος ανάπτυξης» του οικονομικού συστήματος ως συνόλου είναι ο λεγόμενος «καινοτόμος επιχειρηματίας», ο επιχειρηματίας εκείνος που ξεκινώντας από την επιστημονική Ε+Α και περνώντας στο στάδιο της εφαρμογής, μετατρέπει μια νέα ιδέα σε εμπορεύσιμο προϊόν ή υπηρεσία. Σύμφωνα με τον παραπάνω μελετητή, τα κέρδη του καινοτόμου επιχειρηματία από την εμπορική εκμετάλλευση της καινοτομίας ωθούν και άλλους επιχειρηματίες να μιμηθούν το παράδειγμά του, με αποτέλεσμα, κατά τον 2

Σουμπέτερ πάντα, τη διάχυση των καινοτομιών στον ευρύτερο οικονομικό και γεωγραφικό χώρο. Με άλλα λόγια ο Σουμπέτερ θεμελίωσε αυτό που ονομάστηκε «γραμμικό μοντέλο καινοτομίας» και το οποίο εκφράζεται από την εξής αλληλουχία σταδίων: Βασική έρευνα επιστημονική ανακάλυψη εφαρμοσμένη έρευνα σχεδιασμός και ανάπτυξη του προϊόντος παραγωγή εμπορευματοποίηση (εισαγωγή στην αγορά). Τα τεχνολογικά πάρκα οργανώθηκαν και αναπτύχθηκαν ακριβώς στη βάση του γραμμικού αυτού μοντέλου. Στις καταστατικές αρχές λειτουργίας τους, όπως έχουν διατυπωθεί από την Διεθνή Ένωση Επιστημονικών Πάρκων (IASP) περιλαμβάνεται η μεταφορά τεχνολογίας από τα ερευνητικά πανεπιστημιακά εργαστήρια στις εγκατεστημένες επιχειρήσεις. Δηλαδή τα δύο πρώτα στάδια της καινοτομίας (αυτά της επιστημονικής βασικής και εφαρμοσμένης- έρευνας) αναλαμβάνονται από τα ερευνητικά πανεπιστημιακά εργαστήρια του πάρκου, τα αποτελέσματα των οποίων μεταβιβάζονται στη συνέχεια στις επιχειρήσεις του πάρκου οι οποίες αναλαμβάνουν την ανάπτυξη και εμπορευματοποίηση της καινοτομίας. Σήμερα, η διεθνής έρευνα στα πεδία της οικονομικής γεωγραφίας και χωροταξίας των καινοτομιών, της περιφερειακής ανάπτυξης, των θεσμικών και εξελικτικών οικονομικών, των οικονομικών της τεχνολογίας, της οικονομικής κοινωνιολογίας, κ.α., μας δίνει ισχυρές ενδείξεις ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλουστευτικά όσο υποδηλώνει το παραπάνω γραμμικό μοντέλο. Οι λόγοι είναι οι ακόλουθοι: Πρώτο, η υπόθεση της γραμμικής αλληλουχίας των σταδίων της καινοτομίας δεν μπορεί να γενικευτεί: Σε πολλές περιπτώσεις έχουν παρατηρηθεί ποικίλες αναδράσεις (feed-back) ανάμεσα στα επιμέρους στάδια, με αποτέλεσμα οι ερευνητές να ομιλούν πλέον για «συστημικό (ή αλληλεπιδραστικό) μοντέλο καινοτομίας». Στο συστημικό μοντέλο, η διαδικασία της καινοτομίας θεωρείται ένα «ανοιχτό σύστημα», δηλαδή ένα σύνολο επιμέρους στοιχείων που βρίσκονται σε διαρκή αλληλεπίδραση όχι μόνο μεταξύ τους, αλλά και με το ευρύτερο κοινωνικο-οικονομικό και γεωγραφικό περιβάλλον τους. Δεύτερο, η υπόθεση του γραμμικού μοντέλου ότι πηγή κάθε καινοτομίας είναι αποκλειστικά και μόνο η επιστημονική γνώση, δεν είναι πλέον πειστική: 3

πολλές καινοτομίες έχουν αναπτυχθεί όχι ως αποτέλεσμα οργανωμένης επιστημονικής έρευνας, αλλά, αντίθετα, ως αποτέλεσμα εφαρμογής πρακτικής γνώσης. Γνώσης που προέρχεται τμηματικά και αθροιστικά από την επίλυση πρακτικών προβλημάτων που αναδύονται στην πράξη της παραγωγικής διαδικασίας και την αλληλεξάρτηση ανάμεσα στους παραγωγούς ή από την επίλυση προβλημάτων που απορρέουν από τη χρήση μιας τεχνολογίας. Οι όροι που χρησιμοποιούνται είναι «μάθηση μέσω πράξης» (learning by doing) και «μάθηση μέσω χρήσης» (learning by using). Και στις δυο περιπτώσεις πρόκειται για «αλληλεπιδραστική μάθηση» (interactive learning). Πολλές φορές η πρακτική γνώση είναι αυτή που θέτει ερωτήματα τα οποία στη συνέχεια προκαλούν την επιστημονική έρευνα. Η πρακτική μάλιστα γνώση μπορεί να είναι πολύ πιο καθοριστική από την επιστημονική σε συγκεκριμένους τομείς και κλάδους της παραγωγής. Και τούτο, διότι ενώ η επιστημονική γνώση μπορεί εύκολα να κωδικοποιηθεί με τη μορφή τεχνικών οδηγιών, εγχειριδίων, δημοσιεύσεων σε επιστημονικά περιοδικά, πρακτικά επιστημονικών συνεδρίων, κοκ, και να διαχυθεί γεωγραφικά από τη μια γεωγραφική περιοχή σε μια άλλη, ή και κοινωνικά από τη μια εργασιακή ομάδα στην άλλη, η πρακτική γνώση δεν μπορεί να κωδικοποιηθεί και να διαχυθεί ελεύθερα. Και τούτο διότι αποτελεί αθροιστικό αποτέλεσμα ιστορικά συγκεκριμένων διαδικασιών αλληλεπιδραστικής μάθησης που είναι ενσωματωμένη σε τοπικά συγκροτημένες κοινωνικές ομάδες ή και επιμέρους άτομα. Με άλλα λόγια η καινοτομία είναι ενσωματωμένη σε βαθύτερες κοινωνικές και θεσμικές δομές. Συνεπώς, η καινοτομία αφορά τη σύνθεση διαφορετικών τύπων γνώσης και όχι μόνο την τυπική επιστημονική γνώση του ερευνητικού εργαστηρίου. Ο σύνθετος συστημικός χαρακτήρας της καινοτομίας και της αλληλεπιδραστικής μάθησης έχει μετατοπίσει το ενδιαφέρον τόσο της έρευνας όσο και του χωροταξικού σχεδιασμού των καινοτομικών δραστηριοτήτων τόσο στην Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και σε άλλες περιοχές της γης. Αρχικά, ο προσανατολισμός του σχεδιασμού ήταν η ενίσχυση της ανάπτυξης σημειακών πόλων καινοτομίας, όπως τα επιστημονικά και τεχνολογικά πάρκα, οι τεχνοπόλεις, τα BIC (κέντρα καινοτομίας επιχειρήσεων) τα εκκολαπτήρια επιχειρήσεων (business incubators), κλπ. Το πρόγραμμα STRIDE της ΕΕ ήταν ένα χαρακτηριστικό τέτοιο πρόγραμμα. Πρόσφατα, όμως, ο 4

προσατατολισμός του σχεδιασμού έχει αλλάξει προς την κατεύθυνση της δημιουργίας ευρύτερων περιφερειακών συστημάτων καινοτομίας. Τα προγράμματα RTP, RIS, RIS+ και RITTS της ΕΕ, αποσκοπούσαν σε αυτόν ακριβώς το στόχο. Ο σχεδιασμός τους εδράστηκε στην παραδοχή ότι η ανταγωνιστικότητα των οικονομιών έχει κύρια περιφερειακή διάσταση και βασίζεται: (1) στη διαρκή καινοτομία και εμπορευματοποίησή της, (2) στην παραγωγή γνώσεων και διάχυσή τους στην περιφερειακή οικονομία, και (3) στις ικανότητες του ανθρώπινου δυναμικού καθώς και στην ποιότητα του κοινωνικού κεφαλαίου της περιφέρειας. Δηλαδή των τυπικών και άτυπων κοινωνικών θεσμών δικτύωσης και συνεργασίας, της κουλτούρας καινοτομίας, των δικτύων αμοιβαιότητας, εμπιστοσύνης και ανάπτυξης κοινών κωδίκων επικοινωνίας μεταξύ όλων των φορέων και οργανισμών που εμπλέκονται με τον ένα ή άλλο τρόπο στην περιφερειακή καινοτομική ανάπτυξη. Τα περιφερειακά συστήματα καινοτομίας έγιναν γνωστά με όρους όπως «καινοτομική περιφέρεια» ή και «μαθησιακή περιφέρεια» (learning region). Ο πρώτος όρος θεωρεί την περιφέρεια ως ένα γεωγραφικό και λειτουργικό σύνολο ανθρώπων, οργανώσεων, πόρων, υποδομών και θεσμών που στην αλληλεπίδρασή τους δημιουργούν ευνοϊκό περιβάλλον καινοτομικής περιφερειακής ανάπτυξης. Ο δεύτερος όρος, δηλ. μαθησιακή περιφέρεια, θεωρεί την περιφέρεια ένα σύνολο διαδικασιών αλληλεπιδραστικής μάθησης ως πηγών καινοτομίας και τεχνολογικής προόδου. Η πολυπλοκότητα της γνωσιακής βάσης αυξάνει τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας και τις μακροπρόθεσμες σχέσεις συνεργασίας και δικτύωσης των εταιριών και των φορέων της περιφερειακής οικονομίας. Σύμφωνα με σχετικά πρόσφατες διεθνείς έρευνες, η αλληλεπιδραστική μάθηση και η καινοτομία μπορεί να αναπτυχθεί αποτελεσματικά μόνο στη γεωγραφική κλίμακα της περιφέρειας. Η περιφέρεια αποτελεί την κατάλληλη εδαφική, λειτουργική και διοικητική οντότητα που μπορεί να υποστηρίξει τις κύριες πηγές γνώσης που αποτελούν καθοριστικές εισροές για την καινοτομία: (1) Την επιστημονική γνώση, δηλαδή αυτή που παράγεται μέσω των ερευνητικών εργαστηρίων των πανεπιστημίων, των δημόσιων ερευνητικών ιδρυμάτων, αλλά και των παραρτημάτων Ε+Α των επιχειρήσεων και ιδιαίτερα των μεγάλων. 5

(2) Την πρακτική γνώση, δηλαδή αυτή που δημιουργείται μέσω της αλληλεπιδραστικής μάθησης στα πλαίσια της δικτύωσης και της συνεργασίας των επιχειρήσεων μεταξύ τους, με τους προμηθευτές, τους υπεργολάβους και τους πελάτες τους, καθώς και της συνεργασίας με όλους τους άλλους δημόσιους, ιδιωτικούς και κοινωνικούς φορείς και οργανώσεις της περιφέρειας που σχετίζονται στον ένα ή άλλο βαθμό με την καινοτομία και την τεχνολογική ανάπτυξη. (3) Τη γνώση των αγορών. Η καινοτομία, όπως γνωρίζουμε, ολοκληρώνεται ως συστημική διαδικασία μόνο με την εμπορευματοποίησή της στις αγορές. Η γνώση των αγορών απαιτεί ένα σύνολο εξειδικευμένων επιχειρηματικών υπηρεσιών που μειώνουν το ρίσκο εμπορευματοποίησης της καινοτομίας. Και οι τρείς παραπάνω πηγές μάθησης και γνώσης μπορούν να παρασχεθούν σε ικανοποιητικές ποσότητες και ποιότητες μόνο σε περιφερειακό γεωγραφικό και οργανωτικό επίπεδο. Και τούτο διότι μόνο τα περιφερειακό επίπεδο μπορεί να συγκεντρώσει τις «κρίσιμες μάζες» των υλικών και άυλων πόρων που παίζουν ρόλοκλειδί στην καινοτομική ανάπτυξη. Πόρων όπως εξωτερικές οικονομίες κλίμακας, θεσμικές δομές υποστήριξης της καινοτομίας, ανθρώπινο κεφάλαιο (εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό), κοινωνικό κεφάλαιο (κλίμα εμπιστοσύνης, αμοιβαιότητας και συνεργατικής δράσης), κατάλληλες υλικές μεταφορικές και τηλεπικοινωνιακές υποδομές, αστικές υπηρεσίες και διευκολύνσεις κλπ. Το τοπικό επίπεδο, παίζει βέβαια ρόλο που όμως εξαρτάται από το πόσο επιτυχώς αυτό έχει ενσωματωθεί στο ευρύτερο περιφερειακό δίκτυο καινοτομίας. Σε συνθήκες πλήρους ανάπτυξης μια καινοτομική-μαθησιακή περιφέρεια περιλαμβάνει τους ακόλουθους αναπτυξιακούς πόρους: 1. Οργανισμούς προσφοράς τεχνολογίας, δηλ. πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα, κέντρα Ε+Α εταιριών, οριζόντια και κάθετα δίκτυα συνεργαζόμενων επιχειρήσεων, προμηθευτών, πελατών και υπεργολάβων, καθώς και υπηρεσίες παραγωγού. 2. Οργανισμούς ζήτησης τεχνολογίας, δηλ. ιδιωτικές επιχειρήσεις, δημόσιους οργανισμούς, οργανισμούς της περιφερειακής και τοπικής αυτοδιοίκησης, μηκυβερνητικές οργανώσεις, κ.α. 6

3. Οργανισμούς τεχνολογικής διαμεσολάβησης, εταιρικής δικτύωσης και μεταφοράς τεχνολογίας. 4. Οργανισμούς χρηματοδότησης καινοτομιών με κεφάλαια σποράς, έναρξης και επιχειρηματικού κινδύνου (seed, start-up και venture capital). 5. Μεταφορικές και επικοινωνιακές υποδομές διεθνούς εμβέλειας, καθώς και ικανοποιητικές ψηφιακές υποδομές. 6. Υψηλά εξειδικευμένο ανθρώπινο επιστημονικό, ερευνητικό, τεχνικό και εργατικό δυναμικό. 7. Κέντρα τεχνολογικής μάθησης και συνεχούς κατάρτισης. 8. Κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο για τη δικτύωση και την καινοτομική ανάπτυξη, όπως πχ κίνητρα, νομικές διευκολύνσεις για πατέντες και εμπορευματοποίηση καινοτομιών, κλπ. 9. Κατάλληλο κοινωνικό κεφάλαιο, δηλ. ανεπτυγμένη κουλτούρα καινοτομίας, αμοιβαίας εμπιστοσύνης και συνεργασίας. Παρά την παραγωγική, τεχνολογική και επιστημονική αποκέντρωση που έχει λάβει χώρα στην Ελλάδα από την μεταπολίτευση μέχρι σήμερα, δεν χωράει καμιά αμφιβολία ότι η περιφέρεια Αττικής εξακολουθεί να αποτελεί τη σπονδυλική στήλη του παραγωγικού και τεχνολογικού ιστού της χώρας. Διαθέτει σε ικανοποιητική ποσότητα και ποιότητα όλους εκείνους τους κρίσιμους πόρους που μπορούν εν δυνάμει να συμβάλλουν στη δημιουργία μιας καινοτομικής και μαθησιακής περιφέρειας όπως την περιέγραψα προηγουμένως. Κύρια διαθέτει οργανισμούς προσφοράς και ζήτησης τεχνολογίας, υψηλά ειδικευμένο επιστημονικό και εργατικό δυναμικό, διεθνείς υποδομές μεταφορών και επικοινωνιών, ικανοποιητική ψηφιακή υποδομή της κοινωνίας της γνώσης, μεγάλες εταιρίες και ποικίλους φορείς αναπτυξιακού χαρακτήρα. Αυτό που δεν διαθέτει σε ικανοποιητικό βαθμό είναι η οργάνωση και κουλτούρα δικτύωσης και αλληλεπιδραστικής μάθησης. Ωστόσο, το τεχνολογικό πάρκο Λαυρίου, με τη συσσωρευμένη τεχνογνωσία και κουλτούρα καινοτομίας που διαθέτει, θα μπορούσε να παίξει καταλυτικό ρόλο στο συντονισμό, την οργάνωση και το σχεδιασμό των πόρων και των δυνατοτήτων στην κατεύθυνση δημιουργίας της μαθησιακής περιφέρειας. Θέλω να τελειώσω εδώ με ένα ακόμα σχόλιο. Ίσως σκεφτεί κάποιος ότι στις σημερινές συνθήκες της διεθνούς οικονομικής κρίσης που βιώνει με τον χειρότερο 7

τρόπο η χώρα μας, οι ιδέες αυτές είναι καθαρές ουτοπίες. Η αλήθεια είναι ότι πράγματι υπάρχει ένα ουτοπικό στοιχείο σ αυτές, αν τις δει κανείς στατικά, δηλαδή στα σημερινά πλαίσια δυνατοτήτων και περιορισμών. Όμως, οι ιδέες αυτές δεν απευθύνονται στη συγχρονία αλλά σε βάθος χρόνου. Εκεί βρίσκεται και η αισιοδοξία μας. Ίσως η κρίση που βιώνουμε σήμερα να αποτελέσει το έναυσμα για ενεργοποίηση κρυμμένων δυνατοτήτων που μέχρι τώρα υποτιμούσαμε. 8