11ο Συνέδριο Γεροντολογίας Γηριατρικής

Λήδα 1 11ο Συνέδριο Γεροντολογίας Γηριατρικής Μοναχικοί Ηλικιωμένοι στην Ευρώπη: Πού και Πόσο Φαίνεται η Απουσία της «Οικογενειακής Αλληλεγγύης»; Θωμάς Γεωργιάδης 1

Διευθετήσεις διαβίωσης ατόμων 8+: Ορισμοί και Εντοπισμός των Μοναχικών Ηλικιωμένων Α Ορισμός: Τα δεδομένα της έρευνας SHARE, λαμβάνοντας υπόψη τον αριθμό και τη σχέση των ατόμων που διαμένουν σε ένα νοικοκυριό, κατηγοριοποιούν τις απαντήσεις των ατόμων, σε τρία «πρότυπα» νοικοκυριών: α) ζει μόνος /η, β) ζει ως ζευγάρι και γ) ζει με την οικογένεια. Όμως, άτομα 8+ που ζουν ως ζευγάρι ή σε μονομελές νοικοκυριό δηλώνουν επίσης ότι στο ίδιο κτίριο διαμένει κάποιο από τα παιδιά τους οι συγκεκριμένοι άνθρωποι ζουν ουσιαστικά μαζί με την οικογένειά τους (δεδομένης της εγγύτητας με τα παιδιά), παρά ως ζευγάρι ή μόνοι /ες. Β Ορισμός: Λαμβάνοντας υπόψη και την εγγύτητα των ατόμων 8+ με τα παιδία τους, τα τρία «πρότυπα» νοικοκυριών που χρησιμοποιούνται στην παρούσα εισήγηση είναι τα εξής: α) Ζει μόνος /η (χωρίς να διαμένει κάποιο παιδί στο ίδιο κτίριο). β) Ζει ως ζευγάρι (χωρίς να διαμένει κάποιο παιδί στο ίδιο κτίριο). γ) Ζει με την οικογένεια (συμπεριλαμβάνοντας και τις περιπτώσεις των ανθρώπων που ζουν μόνοι ή ως ζευγάρι, αλλά στο ίδιο κτίριο διαμένει επίσης κάποιο από τα παιδιά τους). Συγκρίνοντας τους δύο ορισμούς: Το επιπλέον κριτήριο της εγγύτητας δεν μειώνει το (%) των ατόμων που ζουν σε μονομελές νοικοκυριό στις Βόρειες χώρες (SE; DK; NL). Οι αλλαγές είναι πιο εμφανείς στον Νότο: GR (62% 45%); ΙΤ (49% 39%) Από τις Ηπειρωτικές μόνο στην AT (66% 55%) και την DE (63% 49%) 2

1. Μοναχικοί Ηλικιωμένοι: Πόσοι και πού; Ξεκάθαρη διαφοροποίηση Βορρά Νότου στο (%) των ατόμων 8+ που ζουν μόνοι. Στην Ελλάδα το ποσοστό εμφανίζεται στο 45%. Το υψηλότερο στον Νότο. Κοντά στα επίπεδα των χωρών της Κεντρικής Ευρώπης. (%) ατόμων 8+ σε μονομελές νοικοκυριό 8 67 67 7 6 4 49 48 53 41 55 34 39 45 SE DK NL DE BE FR SW AT ES IT GR 3

2. Μοναχικοί Ηλικιωμένοι: Σύγκριση ομάδων χωρών και ηλικιακών ομάδων; Για τα άτομα 5-8 ετών, το ποσοστό που ζουν μόνοι δεν διαφέρει ουσιωδώς μεταξύ των ομάδων χωρών Η διαφορά μεταξύ των χωρών είναι πιο εμφανής στα πιο ηλικιωμένα άτομα Στα άτομα 5-8 ετών οι διαφορές στην οικογενειακή δικτύωση μεταξύ Βορρά - Νότου φαίνονται περισσότερο στις διευθετήσεις Ζευγάρι Οικογένεια Στα άτομα 8+ οι διαφορές στην οικογενειακή δικτύωση μεταξύ Βορρά Νότου αποτυπώνονται στο ποσοστό των μοναχικών ηλικιωμένων. ( % ) Μοναχικών Ηλικιωμένων: 5-8 και 8+ 8 68 6 51 45 4 37 24 21 16 18 5-8 8+ 5-8 8+ 5-8 8+ 5-8 8+ Βόρειες Κεντρικές Νότιες Ελλάδα 4

3.α Μοναχικοί Ηλικιωμένοι και Φύλο Το (%) των μοναχικών ηλικιωμένων είναι υψηλότερο για τις γυναίκες σε σχέση με τους άνδρες σε όλες τις χώρες. Η Ελλάδα: Το μικρότερο χάσμα φύλου ( % γυναικών -% ανδρών) Το ποσοστό ανδρών 8 + που ζουν μόνοι, ξεπερνά το επίπεδο των χωρών της Νότιας Ευρώπης, προσεγγίζοντας το ποσοστό των χωρών της Κεντρικής Ευρώπης. 1 ( % ) μοναχικών ηλικιωμένων (8+) 8 8 6 46 61 46 55 4 27 3 Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Βόρειες Κεντρικές Νότιες Ελλάδα 5

3.β Μοναχικοί Ηλικιωμένοι και Φύλο Οι γυναίκες αντιπροσωπεύονται περισσότερο στο δείγμα των ατόμων 8+ σε σχέση με τους άνδρες. Εστιάζοντας στο υποσύνολο των μοναχικών ηλικιωμένων, οι γυναίκες αντιπροσωπεύονται ακόμη περισσότερο σε σχέση με τους άνδρες. Η σύνθεση του πληθυσμού των μοναχικών ηλικιωμένων πληροφορία χρήσιμη για θέματα πολιτικής Γυναίκες 8+ Άνδρες 8+ 1 8 6 11,3 14,1 15,7 13, 4 65,7 77, 69,9 84, 66,5 82,2 6,7 73,7 Σύνολο Ζει μόνος/η Σύνολο Ζει μόνος/η Σύνολο Ζει μόνος/η Σύνολο Ζει μόνος/η Βόρειες Κεντρικές Νότιες Ελλάδα 6

3.γ Μοναχικοί Ηλικιωμένοι και Ηλικία Τα χαρακτηριστικά της κατανομής της ηλικίας δεν διαφέρουν ουσιωδώς μεταξύ των μοναχικών ηλικιωμένων και των ηλικιωμένων που δεν ζουν μόνοι. Οι διαφορές (π.χ. στην κατάσταση υγείας, ψυχική υγεία, οικονομική επισφάλεια κλπ) μεταξύ των μοναχικών ηλικιωμένων και ηλικιωμένων που δεν ζουν μόνοι, μπορούν να εξεταστούν δίχως την υπόθεση ότι αντανακλούν διαφορές στην ηλικία. Άτομα 8+ Χαρακτηριστικά Κατανομή Ηλικίας Χώρες 1% 5% 9% Μέσος όρος # παρ. Βόρειες Κεντρικές Δεν ζει μόνος /η Δεν ζει μόνος /η 8 8 83 83 88 89 83,6 83,6 Ζει μόνος /η Ζει μόνος /η 81 8 85 83 91 92 85,4 84,6 719 1219 Νότιες Δεν ζει μόνος /η 8 83 91 84,5 Ζει μόνος /η 8 84 9 84,4 477 Ελλάδα Δεν ζει μόνος /η 8 83 91 84,6 Ζει μόνος /η 8 84 91 85,1 294 7

4. Μοναχικοί Ηλικιωμένοι και Ψυχική Υγεία Σε όλες τις ομάδες χωρών: Μοναχικοί Ηλικιωμένοι περισσότερο ευάλωτοι σε προβλήματα που σχετίζονται με διαστάσεις της ψυχικής υγείας. Σύνθεση ηλικίας και μοναχικότητας με προβλήματα ψυχικής υγείας, πιο έντονη στον Νότο. «Τα περισσότερα από τα προηγούμενα χρόνια ήταν αλλιώς». Η μετάβαση από την περίοδο της ζωής με την οικογένεια στην μοναχικότητα πιο επίπονη στον Νότο σε σχέση με τον Βορρά. «Οι άλλοι είναι αλλιώς». Η οικογένεια συνιστά το κυρίαρχο πρότυπο και νόρμα στον Νότο, σημείο αναφοράς για τον καθορισμό των αποκλίσεων. Όχι όμως στον ίδιο βαθμό και στον Βορρά. Δεν ζει μόνος /η Ζει μόνος /η 7 Ψυχική Υγεία: eurod-scale > 3 65,7 6 5 4 34,5 34,8 46,6 52, 38,1 48,8 3 25,8 1 Βόρειες Ηπειρωτικές Νότιες Ελλάδα 8

5. Μοναχικοί Ηλικιωμένοι και Προβλήματα σε Καθημερινές Δραστηριότητες (adl) Οι ηλικιωμένοι που ζουν μόνοι αντιμετωπίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό δυσκολίες να κάνουν καθημερινές δραστηριότητες (ντύσιμο, περπάτημα, μπάνιο, τουαλέτα κλπ) σε σχέση με τους ηλικιωμένους που δεν ζουν μόνοι. Οι διαφορές είναι πιο εμφανείς στην Ελλάδα σε σχέση με τις άλλες χώρες του Νότου ή της Κεντρικής Ευρώπης. Οι διαφορές δεν προέρχονται από διαφορετική ηλικιακή σύνθεση. Αντιθέτως, επιβεβαιώνονται και από μετρήσεις ταχύτητας βάδισης (wspeed). αναδεικνύεται η ιδιαίτερη σημασία της ενίσχυσης των πολιτικών παροχής προσωπικής φροντίδας και πρακτικής βοήθειας προς τους μοναχικούς ηλικιωμένους. Δεν ζει μόνος /η Ζει μόνος /η Προβλήματα σε βασικές καθημερινές δραστηριότητες (adl) 5 4 3 21,3 36,6 35,8 31,2 38,6 4,6 25,5 36,4 1 Βόρειες Ηπειρωτικές Νότιες Ελλάδα 9

6. Μοναχικοί Ηλικιωμένοι και Οικονομική Κατάσταση Η Ελλάδα έχει το υψηλότερο ποσοστό μοναχικών ηλικιωμένων που τα βγάζουν πέρα με μεγάλη δυσκολία Έχει επίσης και το υψηλότερο χάσμα στο ποσοστό που τα βγάζουν πέρα με μεγάλη δυσκολία μεταξύ μοναχικών ηλικιωμένων και ηλικιωμένων που δεν ζουν μόνοι. Ευρήματα τα οποία αποτυπώνουν και επιβεβαιώνουν, Το γκρίζο χρώμα, ως προς την ηλικία, της οικονομικής επισφάλειας στην Ελλάδα Τον ιδιαίτερο ρόλο της οικογενειακής αλληλεγγύης στην αναπλήρωση των ελλείψεων του ασφαλιστικού συστήματος (π.χ. η έλλειψη επάρκειας συνταξιοδοτικής κάλυψης). Δεν ζει μόνος /η Ζει μόνος /η 35 3 25 (%) ατόμων που τα βγάζουν πέρα με μεγάλη δυσκολία 18,6,9 26,3 31,9 15 1 5 1,3 9,8 4,6 1,6 Βόρειες Ηπειρωτικές Νότιες Ελλάδα 1

7. Διαχρονική ανάλυση: Μοναχικοί ηλικιωμένοι και ψυχική υγεία Πέραν της στατικής ανάλυσης, η συσχέτιση μεταξύ μοναχικότητας και προβλημάτων ψυχικής υγείας επιβεβαιώνεται και από τη διαχρονική ανάλυση μεταξύ των κυμάτων. Μεγάλη εικόνα στο σύνολο του διαχρονικού δείγματος των ατόμων 8+ χειροτέρευση της ψυχικής υγείας πιο έντονη στους μοναχικούς ηλικιωμένους. Ενδεχομένως ακόμη πιο έντονες συσχετίσεις στις επιμέρους ομάδες χωρών. Μόνος/η και στα δύο κύματα Μόνος/η μόνο στο 2ο κύμα Δεν ζει μόνος και στα δύο κύματα Διαχρονικό δείγμα: Άτομα 8+ 17,3 15 1 12,1 1,1 9,3 1, 12,6 5 Δείγμα ατόμων με eurod>3 στο πρώτο κύμα: χειροτέρευση (+1 in eurodscale) μεταξύ των κυμάτων eurodscale>3 στο δεύτερο κύμα, και όχι στο πρώτο 11

8. Διαχρονική ανάλυση: Μοναχικοί ηλικιωμένοι και προβλήματα με καθημερινές δραστηριότητες Activities of Daily Living (ADL): Δραστηριότητες όπως: 1) Ντύσιμο, 2) Περπάτημα σε ένα δωμάτιο, 3) Να κάνετε μπάνιο 4) Να τρώτε / κόβετε το φαγητό σας, 5) Να ξαπλώνετε / σηκώνεστε από το κρεβάτι, 6) Να χρησιμοποιείτε την τουαλέτα. Instrumental Activities of Daily Living (IADL): Περιλαμβάνονται δραστηριότητες όπως: 1) Να χρησιμοποιείτε ένα χάρτη για να προσανατολιστείτε 2) Να ετοιμάζετε ένα ζεστό γεύμα, 3) Να ψωνίζετε, 4) Να τηλεφωνείτε, 5) Να παίρνετε φάρμακα, 6) Να κάνετε δουλειές στο σπίτι ή τον κήπο, 7) Να χειρίζεστε χρήματα / πληρώνετε λογαριασμούς. Μόνος/η και στα δύο κύματα Μόνος/η μόνο στο 2ο κύμα Δεν ζει μόνος και στα δύο κύματα Διαχρονικό δείγμα: Άτομα 8+ 5 4 3 33,7 38,8 4,8 46,7 26,7 27,8 1 Δείγμα ατόμων με δυσκολίες στις καθημερινές δραστηριότητες (adl>1) στο πρώτο κύμα: χειροτέρευση (+1 in adl) μεταξύ των κυμάτων Δείγμα ατόμων με δυσκολίες βασικές καθημερινές δραστηριότητες (iadl>1) στο πρώτο κύμα: χειροτέρευση (+1 in iadl) μεταξύ των κυμάτων 12

Πώς μπορεί η έρευνα SHARE να συνεισφέρει ένα πλαίσιο πολιτικής για τους μοναχικούς ηλικιωμένους; Ανάδειξη του προβλήματος: «Αθόρυβα» προβλήματα δε σημαίνει καθόλου προβλήματα. Χαμηλόφωνα προβλήματα δε σημαίνει λιγότερο σημαντικά προβλήματα. Συνεισφορά SHARE: Δυνατότητα να εστιαστεί η προσοχή σε μία πληθυσμιακή ομάδα που υπο-αντιπροσωπέυεται παντού (πραγματικά και δειγματοληπτικά). Διαστάσεις του προβλήματος: Τι προβλήματα αντιμετωπίζουν οι μοναχικοί ηλικιωμένοι; Πώς αντιμετωπίζεται το πρόβλημα και τι πρέπει να γίνει; Συνεισφορά SHARE: Αποτύπωση των προβλημάτων των μοναχικών ηλικιωμένων χρησιμοποιώντας δείκτες για την υγεία (φυσική, ψυχική) την οικονομική κατάσταση, την βοήθεια που λαμβάνεται και το κενό που μένει. Πλαίσιο παρέμβασης (ποίος κάνει τι και πόσο); Διάθεση παραδοχής: α) Ότι οι κρατικές πολιτικές (πχ Πρόγραμμα Βοήθεια στο σπίτι) είναι περιορισμένες. β) Της συμβολής των μεταναστριών στην παροχή φθηνής και άφθονης φροντίδας. Πλαίσιο πολιτικής: Να καλύπτονται όσο το δυνατόν περισσότεροι από τους δικαιούχους και να αποκλείονται όσον το δυνατόν περισσότεροι από τους μηδικαιούχους. Συνεισφορά SHARE: Καθορισμός αναγκών, περιοχών παρέμβασης και κριτηρίων για τους δικαιούχους. 13