ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΩΝ «Μαθητές µε ΕΠ-Υ ( ιαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής Υπερκινητικότητα) στο ηµοτικό σχολείο» ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑ : ΑΛΑΜΠΑΝΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ Α.Μ. : 3682 ΚΑΜΑΡΙΑΡΗ ΦΩΤΕΙΝΗ Α.Μ. :3821 ΕΤΟΣ : Β ΕΞΑΜΗΝΟ : 4 ο (ΕΑΡΙΝΟ) ΜΑΘΗΜΑ : ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Ι ΑΣΚΩΝ :. ΒΕΡΓΙ ΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΠΑΤΡΑ, 2005
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα Περιεχόµενα. 1 Εισαγωγή.....2 Προβληµατισµός..4 Βιβλιογραφική ανασκόπηση....6 Εννοιολογικοί προσδιορισµοί....12 Μέθοδος-µεθοδολογικό εργαλείο..15 Παρουσίαση ερευνητικών δεδοµένων...16 Ανάλυση και σχολιασµός των δεδοµένων.22 Συµπεράσµατα έρευνας.25 Προτάσεις..27 Βιβλιογραφία.28 Παράρτηµα 29
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εκπαίδευση είναι ένα θέµα που απασχολούσε ανέκαθεν όλες τις κοινωνίες, καθώς αυτή διαµορφώνει τη συνείδηση, την κουλτούρα, τις δυνατότητες και την προσωπικότητα των ατόµων που ζουν µέσα σε αυτές. Εποµένως, η εκπαίδευση που προσφέρεται καθορίζει την πορεία µιας ολόκληρης γενιάς ανθρώπων και κατά συνέπεια την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Με τον όρο «εκπαίδευση» δεν εννοείται µόνο η πραγµατικότητα των σχολικών τάξεων. Εξίσου σηµαντική είναι και η επιµόρφωση όσων αναλαµβάνουν το έργο της εκπαίδευσης, που όσο απλό και αν θεωρείται, είναι πολύπλευρο, απαιτητικό και κρύβει πολλούς κινδύνους. Η επιµόρφωση δεν περιλαµβάνει µόνο την εκµάθηση της γλώσσας, της γραµµατικής, των µαθηµατικών και των άλλων επιστηµών. Πρέπει να είναι σφαιρική και να προετοιµάζει επαγγελµατίες ικανούς να αντιµετωπίσουν τις δυσκολίες που µπορεί να παρουσιαστούν σε µια σχολική τάξη. Γιατί ο εκπαιδευτικός έχει ως αντικείµενο της δουλειάς του ανθρώπους και ως άνθρωποι έχουν ιδιαιτερότητες, προσωπική άποψη και ανάγκες. Οφείλει λοιπόν να έχει κατανόηση και να αντιλαµβάνεται εγκαίρως την ύπαρξη ενός προβλήµατος καθώς και τη φύση του. Το ισχύον εκπαιδευτικό σύστηµα, δεν ανταποκρίνεται πλήρως στις απαιτήσεις για τη σωστή προετοιµασία των εκπαιδευτικών. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα να δυσχεραίνεται το έργο τους µε τη δηµιουργία αρνητικού σχολικού κλίµατος, την άγνοια για τα αίτια σηµαντικών προβληµάτων όπως συµπεριφοράς και ενσωµάτωσης κάποιων µαθητών και γενικότερα την έλλειψη επικοινωνίας.
Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η εξακρίβωση των γνώσεων των εκπαιδευτικών της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης, πάνω σε θέµατα συµπεριφοράς των µαθητών, καθώς και η διαπίστωση των ελλείψεων του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήµατος, που οδηγούν στη σηµερινή εικόνα των σχολικών τάξεων. Ερέθισµα για την επιλογή του συγκεκριµένου θέµατος αποτέλεσε η προσωπική εµπειρία από επαφή µε άτοµα που παρουσίαζαν τη συµπεριφορά µε την οποία θα ασχοληθούµε παρακάτω. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ Είναι προφανές ότι οι σχολικές τάξεις δεν είναι οµοιογενείς καθώς αποτελούνται από µαθητές µε διαφορετικές προσωπικότητες, δυνατότητες, κλίσεις και επιθυµίες. Έτσι, κάποιοι από αυτούς ενδέχεται να παρουσιάσουν δυσκολία στη συµµόρφωση µε τους σχολικούς κανόνες και να αποκλίνουν από την επιθυµητή συµπεριφορά. Το είδος της συµπεριφοράς µε το οποίο θα ασχοληθούµε είναι η ιαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής- Υπερκινητικότητα( ΕΠ-Υ), που συναντάται πολύ συχνά. Πολλοί συγχέουν τη ζωηρότητα ενός παιδιού µε την υπερκινητικότητα και γρήγορα το αποκαλούν "δύσκολο" ή τεµπέλικο. Στην πραγµατικότητα, η υπερκινητικότητα είναι κάτι πολύ πιο διαφορετικό και σύνθετο από αυτό που πιστεύουν οι περισσότεροι. Είναι ένα πρόβληµα που χρειάζεται ειδική αντιµετώπιση και γνώσεις.
Η ελλειµµατική προσοχή και η υπερκινητικότητα κάποιων µαθητών είναι χαρακτηριστικά που δηµιουργούν πρόβληµα τόσο στους συµµαθητές τους, όσο και στους ίδιους. Καθήκον του εκπαιδευτικού, όπως ήδη αναφέραµε, είναι να µπορεί να αναγνωρίσει ένα τέτοιο παιδί και να του προσφέρει όσα χρειάζεται για να εξοµαλύνει τις διαφορές. Πρέπει να ενεργεί σωστά, έτσι ώστε να εξασφαλίζει όσο το δυνατόν πιο θετικό κλίµα µέσα στην τάξη για όλους τους µαθητές. Το ερευνητικό ερώτηµα που θέτουµε είναι το εξής : «Γνωρίζουν οι εκπαιδευτικοί για τη ιαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα( ΕΠ-Υ) µαθητών του δηµοτικού σχολείου; Εάν ναι, το ισχύον εκπαιδευτικό σύστηµα προσφέρει δυνατότητες για να εφαρµοστούν κάποιες πρακτικές αντιµετώπισης του προβλήµατος;» Κλείνοντας, πρέπει να αναφέρουµε ότι η έρευνα γίνεται στους εκπαιδευτικούς της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης, καθώς τα προβλήµατα συµπεριφοράς είναι περισσότερο συχνά και πιο έντονα στα µικρότερα παιδιά και επίσης είναι πιο εύκολη η επίλυσή τους σε µικρή ηλικία.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ I. Βιβλιογραφική ανασκόπηση θέµατος Επιχειρώντας µία σφαιρική εξέταση για τη σύγχρονη εκπαιδευτική πρακτική πρέπει να γνωρίζουµε ότι η επιµόρφωση των εκπαιδευτικών αποτελεί έναν από τους πιο καθοριστικούς παράγοντες για την αποτελεσµατικότητά της, από τη στιγµή όµως που συνοδεύεται ή είναι µέρος της ευρύτερης εκπαιδευτικής πολιτικής. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Γ. Μαυρογιώργος σε άρθρο του(σύγχρονη Εκπαίδευση,τ.89) : «η επιµόρφωση των εκπαιδευτικών είναι θέµα στρατηγικής σηµασίας τόσο για τη συνεχή επαγγελµατική ανάπτυξη και εξέλιξη των εκπαιδευτικών όσο και για τον εκσυγχρονισµό και την ανάπτυξη των ίδιων των εκπαιδευτικών συστηµάτων. Η επιµόρφωση των εκπαιδευτικών, µέρος της ευρύτερης εκπαιδευτικής πολιτικής, είναι ταυτόχρονα και το αντικείµενο εκπαιδευτικών αλλαγών αλλά και µοχλός υποστήριξης και αποτελεσµατικής προώθησης εκπαιδευτικών αλλαγών και µεταρρυθµίσεων». Στο ίδιο άρθρο αναφέρει : «Είναι σήµερα ευρύτατα αποδεκτό ότι η συνεχής επιµόρφωση δεν µπορεί να συµβάλλει στην εκπαιδευτική αλλαγή και µεταρρύθµιση παρά µόνο από τη στιγµή που συνοδεύεται ή είναι µέρος της ευρύτερης εκπαιδευτικής πολιτικής. Για να οριοθετηθεί µια επιµορφωτική πολιτική χρειάζεται να υπάρχει σαφής γνώση του πεδίου και συστηµατική επεξεργασία των στόχων, επιµορφωτικών διαδικασιών, επιµορφωτικών µέσων. Η επιµόρφωση των εκπαιδευτικών δεν είναι απλώς η παρακολούθηση κάποιων προαιρετικών ή υποχρεωτικών επι-
µορφωτικών προγραµµάτων µικρής ή µεγάλης διάρκειας αλλά µέρος µιας συνεχούς και διαρκούς επαγγελµατικής ανάπτυξης και εξέλιξης των εκπαιδευτικών στο πλαίσιο της συνολικής διαδικασίας ανάπτυξης και αλλαγής του εκπαιδευτικού συστήµατος. Πρόκειται για µια δραστηριότητα που συνδέεται στενά µε την εξέλιξη των θεσµικών, υλικών και εκπαιδευτικών όρων και προϋποθέσεων σε όλο το εκπαιδευτικό σύστηµα». Ο εκπαιδευτικός λοιπόν πρέπει να έχει πολύπλευρη µόρφωση, κάτι που δεν έχει επιτευχθεί ακόµα. Οι απαιτήσεις στην εκπαίδευση αυξάνονται όλο και περισσότερο και ο κάθε εκπαιδευτικός είναι υπεύθυνος να αναζητά και να αποκτά τις γνώσεις που δεν κατέχει έως τώρα. Η Π. Πολυχρονοπούλου(Σύγχρονη Εκπαίδευση, τ.10) σε άρθρο της σχετικά µε την επιµόρφωση των εκπαιδευτικών αναφέρει κάποιες αξιωµατικές παραδοχές-απαιτήσεις για το γνωστικό-εµπειρικό σύµπαν του εκπαιδευτικού : «Κάθε εκπαιδευτικός πρέπει α)να γνωρίζει, µε διαπιστωµένη επάρκεια το αντικείµενό του, που περιλαµβάνει το γνωστικό αντικείµενο(π.χ. ιστορία) και το µαθητικό αντικείµενο(τα χαρακτηριστικά των µαθητών που θα διδάξει), β)να έχει διαµορφώσει την προσωπική του στάση για το έργο του ως εκπαιδευτικού. Η αυτό-θεώρηση είναι ο κεντρικός άξονας όπου γύρω του περιστρέφεται το παιδαγωγικό έργο. Είναι το δυσκολότερο µέρος του µετασχηµατισµού του φοιτητή σε εκπαιδευτικό γιατί απαιτεί πολύπλοκες εσωτερικές διεργασίες και δεν επιτυγχάνεται µε µαθήµατα µόνο, αλλά απαιτεί πολλές εµπειρίες και βιωµένες αξίες, γ)να γνωρίζει µε διαπιστωµένη επάρκεια, προσεγγίσεις και µεθόδους διδασκαλίας του γνωστικού αντικειµένου που είναι κατάλληλες για την ηλικία και το επίπεδο των µαθητών του δ)να γνωρίζει µε διαπιστωµένη
επάρκεια, τους σκοπούς και στόχους της διδασκαλίας του γνωστικού αντικειµένου και των άλλων αντικειµένων καθώς επίσης και τη συνολική λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήµατος ε)να έχει ασκηθεί πρακτικά στη διδασκαλία του συγκεκριµένου αντικειµένου µε τους αντίστοιχους µαθητές και να αναπτύξει την ικανότητα να λύνει τις µυριάδες των προβληµάτων που συνεχώς ανακύπτουν στην τάξη στ)να έχει αποκτήσει ένα βαθύ και ευρύ µορφωτικό υπόβαθρο που να του παρέχει τη δυνατότητα γενικότερης και καθολικότερης θεώρησης του κόσµου». Τέλος, όπως αναφέρει στο ίδιο άρθρο η Π. Πολυχρονοπούλου : «Θεωρώ ότι ο µελλοντικός εκπαιδευτικός πρέπει να έχει ειδική εκπαίδευση, πολύπλευρη µόρφωση και πολλαπλά βιώµατα για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις ενός ανθρωπιστικού και δηµοκρατικού συστήµατος γενικής εκπαίδευσης.» II. Βιβλιογραφική ανασκόπηση ερευνητικού ερωτήµατος Στα πλαίσια του ερευνητικού ερωτήµατος που έχουµε θέσει σχετικά µε την άποψη των εκπαιδευτικών για τη ιαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα των µαθητών είναι απαραίτητο να διασαφηνίσουµε τη διαφορά µεταξύ ζωηρών παιδιών και παιδιών µε ΕΠ-Υ. Σύµφωνα µε τον Ε. Κάκουρο(2001) : «Η ειδοποιός διαφορά ανάµεσα σε ένα παιδί µε ΕΠ-Υ και σε ένα ζωηρό παιδί αφορά την ικανότητα και το βαθµό ελέγχου της κινητικής δραστηριότητας ανάλογα µε τις περιστάσεις. Ένα ζωηρό παιδί είναι σε θέση να ελέγξει την κινητικότητά του σε ικανοποιητικό
βαθµό και να τη µειώσει σε περιστάσεις όπου η αυξηµένη κινητικότητα δεν είναι ενδεδειγµένη. Αντίθετα, ένα παιδί µε ΕΠ-Υ δυσκολεύεται εξαιρετικά να παραµείνει ήσυχο ακόµη και σε περιπτώσεις όπου γνωρίζει ότι αυτό επιβάλλεται». Επίσης αναφέρει : «Μία άλλη βασική διαφορά σχετίζεται µε την ποιότητα της κινητικότητας των παιδιών µε ΕΠ-Υ σε σύγκριση µε αυτήν των άλλων παιδιών. Συνήθως τα παιδιά µε ΕΠ-Υ είναι αδέξια τόσο στο επίπεδο της λεπτής κινητικότητας. Συχνά πέφτουν, κάνουν ζηµιές και δυσκολεύονται σε δραστηριότητες όπως το κούµπωµα των κουµπιών, η ζωγραφική κ.ά. Αντίθετα τα παιδιά που είναι απλώς ζωηρά συνήθως δεν αντιµετωπίζουν τέτοιου είδους δυσκολίες, µπορεί µάλιστα να είναι και εξαιρετικά επιδέξια». Τα βασικά χαρακτηριστικά των παιδιών µε ΕΠ µε ή χωρίς Υπερκινητικότητα σύµφωνα µε τον Barkley(1990), όπως αναφέρεται στο βιβλίο του Ε. Κάκουρου και της Κ. Μανιαδάκη(2000), είναι : «η εκδήλωση συµπτωµάτων απροσεξίας και/ή παρορµητικότητας-υπερκινητικότητας σε βαθµό δυσανάλογο µε την ηλικία τους, µε αποτέλεσµα να εµφανίζουν περιορισµένες ικανότητες για συγκέντρωση της προσοχής τους, αναστολή των παρορµήσεών τους και ρύθµιση της συµπεριφοράς τους σύµφωνα µε συγκεκριµένους κανόνες». Για να κατανοήσουµε καλύτερα τα χαρακτηριστικά της ΕΠ-Υ θα βασιστούµε στο διαχωρισµό που προτείνει ο Ε. Κάκουρος(2001) : «Οι τρεις τοµείς στους οποίους συνήθως τα παιδιά µε ΕΠ-Υ αντιµετωπίζουν δυσκολίες αναφέρονται ως απροσεξία, υπερκινητικότητα και παρορµητικότητα [ ] α)απροσεξία : Πολλές φορές, όταν τα παιδιά µε ΕΠ-Υ µελετούν τα µαθήµατά τους, µπορεί να αρχίσουν να σκέφτονται
το παιχνίδι µε τους συµµαθητές τους ή να αφαιρεθούν κοιτάζοντας έξω από το παράθυρο [ ] β)υπερκινητικότητα : Ακόµα και την ώρα που κάθεται και προσπαθεί να συγκεντρωθεί, το παιδί µε ΕΠ-Υ στριφογυρίζει στο κάθισµά του, κινεί νευρικά τα χέρια και τα πόδια, κάνει απότοµες κινήσεις και φαίνεται ότι πρέπει να καταβάλει πολύ µεγάλη προσπάθεια για να παραµείνει ήσυχο και να µην κάνει φασαρία γ)παρορµητικότητα : Αφορά την τάση τους να µιλούν και να ενεργούν πολύ αυθόρµητα, προτού καν προλάβουν να σκεφτούν τα λόγια και τις πράξεις τους. Η παρορµητικότητα αναφέρεται επίσης στη δυσκολία τους να περιµένουν και στην ανάγκη τους να ικανοποιούν άµεσα τις επιθυµίες τους». Η ΕΠ-Υ είναι αποτέλεσµα οργανικής διαταραχής και τα συµπτώµατα της διαφέρουν από παιδί σε παιδί. Ο Ε. Κάκουρος(2001) αναφέρει : «Τα ελλείµµατα σε αυτούς τους τοµείς είναι "πρωτογενή", απορρέουν δηλαδή από την ίδια τη φύση της διαταραχής και έχουν οργανική αιτιολογία. Η έκταση και το ποσοστό τους ποικίλλουν από παιδί σε παιδί. Εκτός αυτού, υπάρχει το ενδεχόµενο να υπερισχύουν τα συµπτώµατα της µίας ή της άλλης κατηγορίας σε ένα παιδί, ενώ σε ένα άλλο να εµφανίζονται τα συµπτώµατα όλων των κατηγοριών µε την ίδια σοβαρότητα [ ] Τα περισσότερα ερευνητικά δεδοµένα στηρίζουν πλέον την εκτίµηση ότι αν και η αιτιολογία της ΕΠ- Υ είναι πολυπαραγοντική, τον πρώτο λόγο έχουν οι γενετικοί και οι νευρολογικοί παράγοντες» Οι µαθητές µε ΕΠ-Υ δεν παρουσιάζουν απαραίτητα µαθησιακές δυσκολίες. Σύµφωνα µε τον Ε. Κάκουρο(2001) : «Ο κίνδυνος αντιµετώπισης µαθησιακών δυσκολιών είναι ιδιαίτερα αυξηµένος στις περιπτώσεις των παιδιών µε ΕΠ-Υ. Παρά
ταύτα δεν αντιµετωπίζουν όλα τα παιδιά µε ΕΠ-Υ µαθησιακές δυσκολίες». Πρέπει να γνωρίζει ο εκπαιδευτικός ότι οι µαθητές µε ΕΠ- Υ µπορούν να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις του σχολείου σήµερα, αρκεί να υπάρχει σωστή καθοδήγηση και οργάνωση. Κατά τον Cordula Neuhaus : «Το παιδί µε ΕΠ-Υ(όπως και όλα τα παιδιά µε διαταραχές στην προσοχή) έχει ανάγκη από σαφή οργάνωση στο σχολείο. Θα πρέπει να είναι σε θέση να τα βγάζει πέρα µε την πορεία του µαθήµατος και µε το ωρολόγιο πρόγραµµα. Είναι απαραίτητο να µάθει από νωρίς να είναι υπεύθυνο, µια επίπονη διαδικασία που διαρκεί µεγάλο χρονικό διάστηµα. Γι αυτό και έχει ανάγκη από ένα δάσκαλο στο σχολείο ο οποίος να το "χειρίζεται και να το καθοδηγεί"». Μαρία Ζαφειροπούλου(1998) Τέλος, οι Breen και Altepeter(1990) δίνουν κάποιες πρακτικές συστάσεις σε εκπαιδευτικούς τις οποίες θα παρουσιάσουµε επιγραµµατικά : «1)Αναπτύξτε θετική διαπροσωπική σχέση 2)Επικοινωνήστε µε σαφείς όρους 3)Εξατοµικεύστε τη διδασκαλία 4)Προσπαθήστε να είστε συνεπής 5)Προσπαθήστε να είστε σταθερός 6)Κρατήστε το παιδί κρατηµένο σε µία θέση 7)Ενισχύετε συχνά το παιδί 8)Αναθέστε στο παιδί δραστηριότητες ανάλογες µε τις δυνατότητές του 9)Χορηγήστε πρόσθετη βοήθεια 10)Επαναλάβετε τις οδηγίες 11)Κινηθείτε αργά 12)Κάνετε διαλείµµατα έτσι ώστε να απελευθερωθεί η ενέργεια του παιδιού» Ε. Κάκουρος( 2001) ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ
Είναι προφανές ότι οι σχολικές τάξεις δεν είναι οµοιογενείς καθώς αποτελούνται από µαθητές µε διαφορετικές προσωπικότητες, δυνατότητες, κλίσεις και επιθυµίες. Έτσι, κάποιοι από αυτούς ενδέχεται να παρουσιάσουν δυσκολία στη συµµόρφωση µε τους σχολικούς κανόνες και να αποκλίνουν από την επιθυµητή συµπεριφορά. Το είδος της συµπεριφοράς µε το οποίο θα ασχοληθούµε είναι η ιαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής- Υπερκινητικότητα( ΕΠ-Υ), που συναντάται πολύ συχνά. Πολλοί συγχέουν τη ζωηρότητα ενός παιδιού µε την υπερκινητικότητα και γρήγορα το αποκαλούν "δύσκολο" ή τεµπέλικο. Στην πραγµατικότητα, η υπερκινητικότητα είναι κάτι πολύ πιο διαφορετικό και σύνθετο από αυτό που πιστεύουν οι περισσότεροι. Είναι ένα πρόβληµα που χρειάζεται ειδική αντιµετώπιση και γνώσεις. Η ελλειµµατική προσοχή και η υπερκινητικότητα κάποιων µαθητών είναι χαρακτηριστικά που δηµιουργούν πρόβληµα τόσο στους συµµαθητές τους, όσο και στους ίδιους. Καθήκον του εκπαιδευτικού, όπως ήδη αναφέραµε, είναι να µπορεί να αναγνωρίσει ένα τέτοιο παιδί και να του προσφέρει όσα χρειάζεται για να εξοµαλύνει τις διαφορές. Πρέπει να ενεργεί σωστά, έτσι ώστε να εξασφαλίζει όσο το δυνατόν πιο θετικό κλίµα µέσα στην τάξη για όλους τους µαθητές. Το ερευνητικό ερώτηµα που θέτουµε είναι το εξής : «Γνωρίζουν οι εκπαιδευτικοί για τη ιαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα( ΕΠ-Υ) µαθητών του δηµοτικού σχολείου; Εάν ναι, το ισχύον εκπαιδευτικό σύστηµα προσφέρει δυνατότητες για να εφαρµοστούν κάποιες πρακτικές αντιµετώπισης του προβλήµατος;»
Κλείνοντας, πρέπει να αναφέρουµε ότι η έρευνα γίνεται στους εκπαιδευτικούς της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης, καθώς τα προβλήµατα συµπεριφοράς είναι περισσότερο συχνά και πιο έντονα στα µικρότερα παιδιά και επίσης είναι πιο εύκολη η επίλυσή τους σε µικρή ηλικία. ΜΕΘΟ ΟΣ Το µεθοδολογικό εργαλείο που χρησιµοποιήθηκε για τη συλλογή των δεδοµένων της παρούσας έρευνας είναι το ερωτηµατολόγιο, το οποίο συνέθεταν ερωτήσεις κλειστού και ανοιχτού τύπου.* Το δείγµα αποτέλεσαν δώδεκα εκπαιδευτικοί της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης σε ηµοτικά σχολεία της Πάτρας όλων των τάξεων. Στόχος µας ήταν να συγκεντρώσουµε όσο το δυνατόν περισσότερα ερωτηµατολόγια για την εργασία µας. Ο προγραµµατισµένος αριθµός ερωτηµατολογίων που έπρεπε να συγκεντρώσουµε ήταν 20. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν επιτεύχθηκε λόγω της µειωµένης συνεργατικότητας ορισµένων από τους εκπαιδευτικούς. Τελικά στην έρευνα που πραγµατοποιήσαµε έλαβαν µέρος 12 εκπαιδευτικοί όλων των τάξεων, από τους οποίους οι 9 ήταν γυναίκες(75%) και οι 3 άντρες(25%). Αν και το δείγµα δεν είναι αντιπροσωπευτικό, κάτι που δεν µας επιτρέπει να κάνουµε γενικεύσεις, έχουµε κάποιες ενδείξεις για µια πρώτη ιδέα τουλάχιστον, ή ακόµα καλύτερα, το ερέθισµα για µια ευρύτερη έρευνα για το τι µπορεί να συµβαίνει στην ελληνική εκπαιδευτική πραγµατικότητα. *Για τα ερωτηµατολόγια που δόθηκαν βλέπε στο παράρτηµα
Το συγκεκριµένο ερωτηµατολόγιο απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης όλων των τάξεων,στα πλαίσια ερευνητικής εργασίας,η οποία πραγµατοποιείται από δευτεροετείς φοιτήτριες του Π.Τ..Ε. του Πανεπιστηµίου Πατρών. Παρακαλούµε,συµπληρώστε τις παρακάτω ερωτήσεις βάζοντας Χ στα τετράγωνα ή απαντώντας αναλυτικά όπου χρειάζεται. 1. Ηλικία: 22-35 36-50 51-65 2.Φύλο: ΑΝΤΡΑΣ ΓΥΝΑΙΚΑ 3. Εκπαίδευση: πτυχίο από Παιδαγωγική Ακαδηµία πτυχίο από Παιδαγωγικό Τµήµα µεταπτυχιακό επιµόρφωση: Ο Σ.Ε.Λ..Ε Ο Π.Ε.Κ. Ο Εξοµοίωση Ο ιδασκαλείο Ο Επιµορφωτικά σεµινάρια 4. Προϋπηρεσία εκπ/κών (σε έτη): 1-10 11-20 21-30 31-40 41-45 5.Πώς αναγνωρίζετε ένα παιδί µε ΕΠ-Υ( ιαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής- Υπερκινητικότητα); Ποια νοµίζετε ότι είναι τα χαρακτηριστικά του;
6. Έχετε ή είχατε παιδιά µε ΕΠ-Υ στην τάξη σας; ΝΑΙ ΟΧΙ 7. Αν ναι, πόσα τέτοια παιδιά έχετε συναντήσει µέχρι τώρα; 8. Σε ποιες τάξεις έχετε/είχατε µαθητές µε ΕΠ-Υ; 9. Τι δυσκολίες αντιµετωπίσατε στην τάξη από τους µαθητές µε ΕΠ-Υ; 10. Η υπερκινητικότητα ( ΕΠ-Υ) ενός παιδιού πιστεύετε ότι είναι αποτέλεσµα : κακής αγωγής από την οικογένειά του έλλειψης ενδιαφέροντος προηγούµενων δασκάλων των δύο παραπάνω οργανικής διαταραχής 11. Πιστεύετε πως ένα παιδί µε ΕΠ-Υ είναι δυνατόν µε µία σωστή καθοδήγηση από το δάσκαλό του να µπορέσει σταδιακά να ενσωµατωθεί στο κλίµα της σχολικής τάξης; ΝΑΙ ΟΧΙ 12.Ένα βασικό χαρακτηριστικό των µαθητών µε ΕΠ-Υ είναι η παρουσίαση µαθησιακών δυσκολιών. Συµφωνείτε; ΝΑΙ ΟΧΙ
13. Οι γνώσεις σας σχετικά µε τη ΕΠ-Υ προέρχονται από: παρακολούθηση σεµιναρίων µελέτη σχετικών βιβλίων ή έντυπων φυλλαδίων την εµπειρία σας από κάπου αλλού: 1. 2. 3. 14. Έχετε εφαρµόσει κάποιες πρακτικές αντιµετώπισης των παιδιών µε ΕΠ-Υ; ΝΑΙ ΟΧΙ 15. Αν ναι, να αναφέρετε τις ενέργειες αυτές. 16.Ποιες από τις παραπάνω πρακτικές αντιµετώπισης ήταν περισσότερο αποτελεσµατικές; Σηµειώστε Χ στα κουτάκια της προηγούµενης ερώτησης. 17. Επιδιώκετε την επικοινωνία µε τους γονείς των µαθητών µε ΕΠ-Υ; ΝΑΙ ΟΧΙ 18. Θεωρείτε ότι υπονοµεύεται ο ρόλος του δασκάλου από την παρέµβαση και άλλων ειδικών στην υποστήριξη παιδιών µε ΕΠ-Υ; ΝΑΙ ΟΧΙ 19. Έχετε αντιµετωπίσει ποτέ τη συµπεριφορά µαθητή µε ΕΠ-Υ σε συνεργασία µε κάποιον ειδικό π.χ.σχολικό ψυχολόγο; ΝΑΙ ΟΧΙ Σας ευχαριστούµε
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΠΟΥ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΘΗΚΑΝ Στην ερώτηση(1), όσον αφορά την ηλικία των ερωτηθέντων εκπαιδευτικών, οι απαντήσεις που δόθηκαν είναι οι εξής : 22-35=>10/12 83,3% 36-50=>2/12 16,6% 51-65=>0/12 0% Όπως φαίνεται από την ερώτηση(2) η συµµετοχή των γυναικών είναι µεγαλύτερη από αυτή των αντρών : ΑΝΤΡΕΣ=>3/12 25% ΓΥΝΑΙΚΕΣ=>9/12 75% Σύµφωνα µε την ερώτηση(3) η εκπαίδευση των ερωτηθέντων είναι η εξής : Πτυχίο από Παιδαγωγική Ακαδηµία=>2/12 16,6% Πτυχίο από Παιδαγωγικό Τµήµα=>10/12 83,3% Μεταπτυχιακό=>0/12 0% Επιµόρφωση=>1/12 8,3%(Επιµορφωτικά σεµινάρια) Η προϋπηρεσία των εκπαιδευτικών σε έτη στην ερώτηση(4) κατανέµεται όπως παρακάτω : 1-10=>9/12 75% 11-20=>2/12 16,6% 21-30=>1/12 8,3% 31-40=>0/12 0% 41-45=>0/12 0%
Στην ερώτηση(5) σχετικά µε το πώς αναγνωρίζουν ένα παιδί µε ΕΠ-Υ( ιαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα), οι περισσότεροι ανέφεραν τα παρακάτω χαρακτηριστικά : Κινητικότητα(σηκώνεται συνεχώς από τη θέση του) =>10/12 83,3% ιάσπαση Προσοχής=>9/12 75% Πετάγεται=>4/12 33,3% Επιθετικότητα=>3/12 25% Μιλάει συνεχώς=>3/12 25% Αδιαφορία=>2/12 16,6% Μαθησιακές δυσκολίες=>2/12 16,6% Εσωστρέφεια=>1/12 8,3% Ενδιαφέρον µόνο για παιχνίδι=>1/12 8,3% Περίεργη στάση σώµατος=>1/12 8,3% ηµιουργεί αναστάτωση=>1/12 8,3% εν ολοκληρώνει τις εργασίες του=>1/12 8,3% Σχετικά µε το αν είχαν παιδιά µε ΕΠ-Υ στην τάξη τους[ερώτηση(6)], απάντησαν : ΝΑΙ=>7/12 58,3% ΟΧΙ=>5/12 41,6% Όσον αφορά τον αριθµό των µαθητών µε ΕΠ-Υ που πιστεύουν ότι έχουν συναντήσει µέχρι τώρα[ερώτηση(7)] δόθηκαν οι εξής απαντήσεις : 1-5 =>4/7 57,1% 6-10 =>3/7 42,8%
Οι τάξεις στις οποίες είχαν µαθητές µε ΕΠ-Υ κατά τους εκπαιδευτικούς [ερώτηση(8)] ήταν οι εξής : Α ηµοτικού=>4/7 57,1% Β ηµοτικού=>2/7 28,5% Γ ηµοτικού=>3/7 42,8% ηµοτικού=>2/7 28,5% Ε ηµοτικού=>4/7 57,1% ΣΤ ηµοτικού=>2/7 28,5% Στην ερώτηση(9) σχετικά µε τις δυσκολίες που αντιµετωπίσανε στην τάξη από παιδιά µε ΕΠ-Υ, αναφέρθηκαν κυρίως τα παρακάτω : Παρενόχληση συµµαθητών Φασαρία και συνεχείς επιπλήξεις Βραδύτητα προγράµµατος Έλλειψη προσοχής Αλλαγή θέµατος κατά τη συζήτηση µε την τάξη Η υπερκινητικότητα( ΕΠ-Υ), όπως απαντούν στην ερώτηση(10), είναι αποτέλεσµα : Κακής αγωγής από την οικογένειά του=> 2/12 16,6% Ελλειψης ενδιαφέροντος προηγούµενων δασκάλων=>1/12 8,3% Των δύο παραπάνω=>2/12 16,6% Οργανικής διαταραχής=>10/12 83,3%
Στην ερώτηση(11) για το αν µπορεί ένα παιδί µε ΕΠ-Υ να ενσωµατωθεί στο κλίµα της σχολικής τάξης µε σωστή καθοδήγηση από το δάσκαλό του απάντησαν : ΝΑΙ=>12/12 100% ΟΧΙ=>0/12 0% Σχετικά µε το αν θεωρούν τις µαθησιακές δυσκολίες βασικό χαρακτηριστικό των µαθητών µε ΕΠ-Υ [ερώτηση(12)] απάντησαν ως εξής : ΝΑΙ=>8/12 66,6% ΟΧΙ=>4/12 33,3% Οι γνώσεις σχετικά µε τη ΕΠ-Υ των εκπαιδευτικών που ερωτήθηκαν [ερώτηση(13)] προέρχονται από : Παρακολούθηση σεµιναρίων=>1/12 8,3% Μελέτη σχετικών βιβλίων ή έντυπων φυλλαδίων=> 5/12 41,6% Εµπειρία=>8/12 66,6% Από κάπου αλλού=>2/12 16,6%(Πανεπιστήµιο) Όσον αφορά το αν έχουν εφαρµόσει κάποιες πρακτικές αντιµετώπισης των παιδιών µε ΕΠ-Υ [ερώτηση(14)], απάντησαν : ΝΑΙ=>6/7 85,7% ΟΧΙ=>1/7 14,2%
Οι κυριότερες πρακτικές αντιµετώπισης που αναφέρθηκαν στην ερώτηση(15) ήταν οι εξής : Εξατοµικευµένη διδασκαλία=>3/6 50% Αναφορά στα πλεονεκτήµατα του παιδιού για την ένταξή του στην οµάδα=>3/6 50% Προσπάθεια ανάπτυξης ενδιαφέροντος για το µάθηµα=>2/6 33,3% Ανάθεση ρόλων=>2/6 33,3% Επιβράβευση=>2/6 33,3% Συζήτηση µε το παιδί και τους γονείς του=>1/6 16,6% Συχνή οπτική επαφή µαζί του=>1/6 16,6% Σύµφωνα µε την ερώτηση(16), πιο αποτελεσµατικές πρακτικές αντιµετώπισης κρίθηκαν οι εξής : Επιβράβευση Προσπάθεια ανάπτυξης ενδιαφέροντος για το µάθηµα Συζήτηση µε το παιδί και τους γονείς του Εξατοµικευµένη διδασκαλία Συχνή οπτική επαφή µαζί του Σχετικά µε το αν επιδιώκουν την επικοινωνία µε τους γονείς των µαθητών µε ΕΠ-Υ[ερώτηση(17)], απάντησαν : ΝΑΙ=>7/7 100% ΟΧΙ=>0/7 0%
Στην ερώτηση(18) σχετικά µε το αν υπονοµεύεται ο ρόλος του δασκάλου από την παρέµβαση και άλλων ειδικών στην υποστήριξη παιδιών µε ΕΠ-Υ, απάντησαν : ΝΑΙ=>0/12 0% ΟΧΙ=>7/12 100% Στην τελευταία ερώτηση(19) οι εκπαιδευτικοί ρωτήθηκαν για το αν έχουν αντιµετωπίσει ποτέ τη συµπεριφορά ενός παιδιού µε ΕΠ-Υ σε συνεργασία µε κάποιον ειδικό και απάντησαν : ΝΑΙ=>2/6 33,3% ΟΧΙ=>4/6 66,6% ANAΛΥΣΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ Ε ΟΜΕΝΩΝ Από τα δεδοµένα που συγκεντρώθηκαν και παρουσιάσαµε στο προηγούµενο κεφάλαιο παρατηρούµε ότι οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί γνωρίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά των παιδιών µε ΕΠ-Υ. Ορισµένα όµως από αυτά που αναφέρθηκαν δεν αρκούν από µόνα τους για να θεωρήσουµε ότι ένας µαθητής παρουσιάζει ΕΠ-Υ. Παραπάνω από τους µισούς εκπαιδευτικούς (58,3%) θεωρούν ότι είχαν παιδιά µε ΕΠ-Υ σε τάξεις τους, ενώ ο αριθµός τέτοιων παιδιών που έχουν συναντήσει είναι από 1-5 για το 57,1% και από 6-10 για το 42,8%, αριθµοί αρκετά υψηλοί εάν λάβουµε υπόψην την προϋπηρεσία των περισσότερων(1-10 χρόνια το 75% των ερωτηθέντων).από αυτά τα παιδιά το 57,1% ήταν Α και Ε δηµοτικού, το 42,8% Γ, ενώ περίπου το 28% ήταν Β, και ΣΤ δηµοτικού. Παρατηρούµε ότι το ποσοστό της Β είναι αρκετά χαµηλότερο και της Ε αρκετά υψηλότερο από αυτό που περιµέναµε, καθώς τα
συµπτώµατα της ΕΠ-Υ είναι πιο έντονα στις µικρότερες τάξεις. Οι περισσότερες δυσκολίες που αντιµετώπισαν οι εκπαιδευτικοί στην τάξη είναι οι αναµενόµενες(παρενόχληση συµµαθητών, φασαρία και συνεχείς επιπλήξεις, βραδύτητα προγράµµατος κ.α.), όµως ένα αρκετό ποσοστό(16,7%) δεν γνωρίζει ότι η ΕΠ-Υ οφείλεται σε οργανική διαταραχή και θεωρεί ότι είναι αποτέλεσµα κακής αγωγής του µαθητή ή έλλειψης ενδιαφέροντος προηγούµενων δασκάλων. Επίσης, ένα πολύ µεγαλύτερο ποσοστό(66,6%) δεν γνωρίζει ότι µαθησιακές δυσκολίες δεν παρουσιάζουν απαραίτητα όλοι οι µαθητές µε ΕΠ-Υ. Από αυτό συµπεραίνουµε ότι πολλοί από τους ερωτηθέντες δεν έχουν τις βασικές γνώσεις για το θέµα που ασχολούµαστε. Στην ερώτηση για το αν µπορεί να ενσωµατωθεί ένα παιδί µε ΕΠ-Υ στο κλίµα της σχολικής τάξης µε σωστή καθοδήγηση από τον δάσκαλό του, όλοι απάντησαν θετικά(100%). Οι γνώσεις των ερωτηθέντων σχετικά µε τη ΕΠ-Υ προέρχονται κυρίως από την εµπειρία και την προσωπική τους άποψη πάνω στο θέµα(66,6%). Το 41,6% έχει διαβάσει σχετικά βιβλία ή έντυπα φυλλάδια, ενώ µόλις ένας έχει παρακολουθήσει σχετικό σεµινάριο(8,3%).το 16,6% δήλωσε ότι απέκτησε γνώσεις και από το Πανεπιστήµιο. Από αυτό επιβεβαιώνεται η παραπάνω διαπίστωσή µας, ότι δηλαδή ένα µεγάλο ποσοστό των ερωτηθέντων δεν είναι ενηµερωµένο για το θέµα. Από αυτούς που είχαν µαθητές µε ΕΠ-Υ το 85,7% έχει εφαρµόσει κάποιες πρακτικές αντιµετώπισης. Οι µισοί ανέφεραν ως πρακτικές αντιµετώπισης την εξατοµικευµένη διδασκαλία και τη συχνή αναφορά στα πλεονεκτήµατα του παιδιού για την ένταξή του στην οµάδα της τάξης, ενώ ακολούθησαν µε λίγο µικρότερο ποσοστό(33,3%) η προσπάθεια ανάπτυξης του ενδιαφέροντος του παιδιού, η επιβράβευση και η ανάθεση ρόλων. Το 16,6% εφάρµοσε συχνή οπτική επαφή µε τον µαθητή και συζήτηση µαζί του και µε τους γονείς του. Όλες σχεδόν οι πρακτικές αντιµετώπισης θεωρήθηκαν εξίσου αποτελεσµατικές.
Όλοι δήλωσαν ότι επιδιώκουν την επικοινωνία µε τους γονείς των µαθητών µε ΕΠ-Υ. Επίσης, κανείς δε θεωρεί ότι θα υπονοµευόταν ο ρόλος του δασκάλου από την παρέµβαση και άλλων ειδικών για την υποστήριξη αυτών των παιδιών. Ωστόσο, µόνο δύο από αυτούς έχουν αντιµετωπίσει τη συµπεριφορά µαθητή µε ΕΠ-Υ σε συνεργασία µε κάποιον ειδικό, κάτι που σηµαίνει ότι ή δεν υπάρχουν ειδικοί στα σχολεία, π.χ. σχολικοί ψυχολόγοι, ή ότι πολλοί εκπαιδευτικοί για κάποιο λόγο δεν καταφεύγουν σ αυτόν τον τρόπο επίλυσης του προβλήµατος. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Στο παρόν κεφάλαιο θα παρουσιάσουµε τα συµπεράσµατα της έρευνάς µας και θα προσπαθήσουµε να δώσουµε απαντήσεις στα ερωτήµατα που θέσαµε, χωρίς όµως να κάνουµε γενικεύσεις, καθώς, όπως ήδη έχουµε αναφέρει, το δείγµα µας ήταν µικρό και έτσι δεν είναι αντιπροσωπευτικό. Παρατηρούµε ότι οι εκπαιδευτικοί γνωρίζουν τα γενικά χαρακτηριστικά των παιδιών µε ΕΠ-Υ. Η γνώση όµως αυτή για τους περισσότερους είναι απόρροια της εµπειρίας τους, γεγονός που την καθιστά ελλιπή, κάτι που επαληθεύτηκε και από τις απαντήσεις τους, όπως π.χ. ότι οι µαθησιακές δυσκολίες παρουσιάζονται σε όλους τους µαθητές µε ΕΠ-Υ. Επίσης, οι περισσότεροι προσπαθούν να εφαρµόσουν πρακτικές αντιµετώπισης που θα βοηθήσουν αυτά τα παιδιά να ενσωµατωθούν στο σύνολο της τάξης, αλλά χρειάζεται κάτι παραπάνω από την παρέµβαση του εκπαιδευτικού. Είναι απαραίτητη η συνεργασία µε ειδικούς για πιο αποτελεσµατική και σωστή αντιµετώπιση. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν γίνεται, όχι επειδή δεν το επιθυµούν οι εκπαιδευτικοί, αφού κανείς δε θεωρεί ότι θα υπονοµευόταν ο ρόλος του και ήδη δύο απάντησαν πως το έχουν επιχειρήσει, αλλά επειδή δεν έχει προβλεφθεί η ύπαρξη ειδικών π.χ. σχολικών ψυχολόγων, παιδοψυχολόγων σε όλα τα σχολεία. Η διαπίστωση αυτή για την έλλειψη ειδικευµένου προσωπικού στα σχολεία µε σκοπό την ψυχολογική υποστήριξη
των µαθητών, µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι το εκπαιδευτικό σύστηµα δεν έχει δώσει ιδιαίτερη βαρύτητα στην αντιµετώπιση ψυχολογικών προβληµάτων και προβληµάτων συµπεριφοράς που µπορεί να παρουσιάσουν κάποιοι µαθητές. εν προσφέρει δυνατότητες για την επίλυση προβληµάτων στις σχολικές τάξεις, ούτε γνώσεις προς τους εκπαιδευτικούς, µε αποτέλεσµα να δυσχεραίνεται το έργο τους. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Θα προσπαθήσουµε να δώσουµε κάποιες προτάσεις για την αντιµετώπιση των προβληµάτων που εντοπίσαµε µε την έρευνά µας. Αρχικά, πρέπει να αναφέρουµε ότι δεν πρέπει να γίνεται απόδοση των ευθυνών µόνο στην εκπαιδευτική πολιτική. Όλοι γνωρίζουµε ότι η εξέλιξη και η ανάπτυξη της µόρφωσης είναι και ατοµική υπόθεση. Έτσι λοιπόν, ο κάθε εκπαιδευτικός οφείλει απέναντι στον εαυτό του και κυρίως στους µαθητές του να εµπλουτίζει τις γνώσεις του και να αναθεωρεί τις απόψεις και τους σκοπούς του σύµφωνα µε τις απαιτήσεις τις εποχής. Βέβαια, πρέπει να δοθούν και τα κατάλληλα ερεθίσµατα για να αναζητηθεί η περαιτέρω γνώση. Τα ερεθίσµατα αυτά πρέπει να δίνονται στα Πανεπιστήµια, κατά τις σπουδές. Αυτό απαιτεί µεγαλύτερη ειδίκευση των ακαδηµαϊκών µαθηµάτων για πολύπλευρη µόρφωση των φοιτητών. Eπίσης, θα ήταν αποτελεσµατικό να οργανώνονται υποχρεωτικά σεµινάρια για εκπαιδευτικούς σε τακτά χρονικά διαστήµατα, στα οποία θα παρέχονται γνώσεις γύρω από θέµατα της σύγχρονης εκπαιδευτικής πρακτικής. Εάν εφαρµοστούν όλα τα παραπάνω, το πρόβληµα θα έχει λυθεί κατά το ήµισυ. Αυτό που αποµένει είναι να υπάρχει ο κατάλληλος χώρος ώστε να εφαρµοστούν οι γνώσεις αυτές. Χρειάζεται λοιπόν η δηµιουργία σχολείων έτοιµων και
κατάλληλα εξοπλισµένων για την αντιµετώπιση όλων των πιθανών προβληµάτων που θα προκύψουν. Χρειάζονται σχολεία µε έµπειρους και καταρτισµένους ειδικούς που θα δουλεύουν µε το αίσθηµα της ευθύνης σε οποιαδήποτε περίπτωση. Τέλος, µία τελευταία πρόταση θα ήταν να καθιερωθεί συχνή και υποχρεωτική επίσκεψη ψυχολόγου στα σχολεία ο οποίος παρακολουθώντας κάποιες διδακτικές ώρες θα εντοπίζει τους µαθητές που χρειάζονται ειδική αντιµετώπιση σε τυχόν προβλήµατα συµπεριφοράς. Σε κάθε επίσκεψή του θα ελέγχει την εξέλιξη του κάθε µαθητή µέχρι το πρόβληµα να αντιµετωπιστεί πλήρως. Επιπλέον, θα ήταν χρήσιµο να γίνεται συχνά συνέλευση (π.χ. εβδοµαδιαία) όλων των γονέων και των δασκάλων µε τους ειδικούς, µε σκοπό την ενηµέρωση και την πρόληψη.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γενική Εγκυκλοπαίδεια Σύγχρονων Γνώσεων, Υδρία- Cambridge-Ήλιος, εκδόσεις Τέσσερα Έψιλον, τόµος 10 ος Ζαφειροπούλου Μ. επιµ. (1998) : Cordula Neuhaus «Το Υπερκινητικό Παιδί και τα Προβλήµατά του», εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα Κάκουρος Ε., (2001) : «Το Υπερκινητικό Παιδί και οι δυσκολίες του στη µάθηση και στη συµπεριφορά», εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα Κάκουρος Ε.- Μανιαδάκη Κ., (2000) : «ιαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα», εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα Λεξικό Αναπτυγµένων Εννοιών (1993), Χατζηθωµάς Φ.(γενική επιµέλεια έκδοσης), εκδόσεις "Φίλιππος", Θεσσαλονίκη, τόµος 2 ος Λεξικό της Ψυχολογίας (1994), Παπαδόπουλος Ν., Αθήνα Μαυρογιώργος Γ., (Ιούλιος -Αύγ. 1996), άρθρο : «Σχέδιο πρότασης για την επιµόρφωση των εκπαιδευτικών», Σύγχρονη Εκπαίδευση, τευχ. 89 Μαυρογιώργος Γ., (Ιαν.-Φεβρ.1983), άρθρο για την επιµόρφωση, Σύγχρονη Εκπαίδευση, τευχ. 10 Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια Λεξικό, εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, τόµος 4 ος, 1990 Πολυχρονοπούλου Π., (Ιαν.-Φεβρ.1983), άρθρο : «Η επιµόρφωση των εκπαιδευτικών : σκοποί, περιεχόµενο και µεθοδολογία», Σύγχρονη Εκπαίδευση, τευχ. 10
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ