Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΕΝΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

ΑΝΑΛΥΣΗ Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΕΝΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ- ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ- ΠΕΤΡΕΛΑΪΚΟ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ 96 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2012

«Στα συμβούλια της κυβέρνησης, πρέπει να επαγρυπνούμε κατά της απόκτησης αθέμιτης επιρροής, είτε επιδιωκόμενης είτε όχι, από το στρατιωτικό βιομηχανικό σύμπλεγμα. Το ενδεχόμενο για την καταστροφική άνοδο της άστοχα τοποθετημένης ισχύος υπάρχει και θα επιμείνει.» Ντουάιτ Ντ. Αϊζενχάουερ, «Αποχαιρετιστήρια ομιλία προς το Έθνος», 17 Ιανουαρίου 1961 Το παρόν κείμενο επιχειρεί να επαναφέρει στο προσκήνιο από το παρελθόν, ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του οικονομικού συστήματος των ΗΠΑ, αυτό του «Στρατιωτικού Βιομηχανικού Συμπλέγματος». Η συμβατότητα των συμφερόντων του και η εκμετάλλευση της έναρξης της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου (μεταξύ των δυο Υπερδυνάμεων και των υποστηρικτών τους) και των συνεπειών της, του παρείχε διαχρονικά τη δυνατότητα να συντηρεί τις ΗΠΑ συνεχώς σε μαχητική εγρήγορση και πολεμική ετοιμότητα, σε μια κατάσταση «διαρκούς αντιπαλότητας», σ έναν πολυέξοδο ανταγωνισμό εξοπλισμών και συγκρούσεων. Σταδιακά ωστόσο και μετά το πέρας το Ψυχρού Πολέμου, η μορφή του άλλαξε, μετεξελίχθηκε και συνένωσε τις δυνάμεις του με άλλο ένα από τα ισχυρότερα καρτέλ του κόσμου, αυτό των ιδιωτικών εταιρειών πετρελαίου, διαμορφώνοντας ένα πανίσχυρο παγκόσμιο όμιλο συμφερόντων. Τα μεγέθη του «Στρατιωτικού Πετρελαϊκού Συμπλέγματος» των ΗΠΑ, είναι τεράστια σε οποιοδήποτε επίπεδο, (κεφάλαια, έσοδα, κέρδη, αριθμοί εργαζομένων). Τα ενδιαφέροντά του έχουν εστιαστεί στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής, τα περισσότερα κράτη της οποίας διαθέτουν δυο βασικά χαρακτηριστικά: άφθονες ενεργειακές πηγές και αυξημένες ανάγκες στους τομείς της άμυνας και της ασφάλειας. Γράφουν Ι. Βιδάκης και Δ. Γεωργαντάς 1 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2012 97

Εάν συγκεκριμένα δεδομένα ή ορισμένοι παράγοντες λειτουργούν (έστω και προσωρινά) υπέρ της συνεργασίας και της ειρηνικής συνύπαρξης των λαών της περιοχής, υπάρχουν αρκετές αιτίες και λόγοι που μπορούν να αξιοποιηθούν ενάντια στην ειρήνη. Οι παράγοντες συμφιλίωσης και ειρήνευσης είναι πολύ εύκολο να περιοριστούν, να συκοφαντηθούν, να ακυρωθούν, να ανατραπούν, να εμφανιστούν νέοι κίνδυνοι, φανταστικοί αντίπαλοι, εν δυνάμει εχθροί, να ισχυροποιηθούν αστάθειες και αβεβαιότητες, προκειμένου αρχικά να προετοιμαστεί κατάλληλα το σχετικό «κλίμα» και η ψυχολογία της διεθνούς κοινής γνώμης και στη συνέχεια να αυξηθούν οι απαιτήσεις (και τα κονδύλια) σε όπλα και συστήματα ασφάλειας-άμυνας. Η αμερικανική βιομηχανία παραγωγής στρατιωτικών προϊόντων, (το «παλαιό» Στρατιωτικό Βιομηχανικό Σύμπλεγμα) για να βοηθήσει τους αγοραστές της να παραγγείλουν αλλά και να έχουν τη δυνατότητα να την εξοφλήσουν (άμεσα και σε μετρητά κατά προτίμηση), προκαλεί την εξής απλή «ρύθμιση»: αύξηση της τιμής του πετρελαίου. Με την υπάρχουσα συμφωνία για την ισομερή κατανομή των κερδών μεταξύ των χωρών παραγωγής και των ιδιωτικών πετρελαϊκών εταιρειών, τα υπέρογκα κέρδη ενθουσιάζουν εκτός από τις τελευταίες, την αμερικανική βιομηχανία οπλικών συστημάτων, η οποία μπορεί να διαθέσει πλέον τα είδη της στα πετρελαιοπαραγωγά κράτη αλλά και το αμερικανικό Δημόσιο, το οποίο μπορεί να καλύψει σημαντικό μέρος των εξόδων του από φόρους στην παραγωγή και στα εταιρικά κέρδη αυτών των επιχειρήσεων. ΓΕΝΙΚΑ «Υπάρχουν σήμερα στις ΗΠΑ κλάδοι στους οποίους ο ανταγωνισμός περιορίζεται ουσιαστικά στις εταιρείες εκείνες που έχουν αρκετά κεφάλαια ώστε να χρηματοδοτήσουν μεγάλες διαφημιστικές καμπάνιες. [ ] Επακόλουθο όλων αυτών είναι η συγκέντρωση της οικονομικής ισχύος και του πλούτου στα χέρια λίγων μεγάλων ομίλων και επιχειρήσεων, παράλληλα με τη συγκέντρωση της πολιτικής ισχύος στα χέρια όλο και μικρότερων ομάδων του πληθυσμού». Αλ Γκορ, «Προσβολή στη Λογική», εκδ. Καθημερινή, σελ. 121 Έχουν περάσει πάνω από πενήντα χρόνια από την ομιλία του Ντουάιτ Αϊζενχάουερ (Dwight Eisenhower) 2 στις 17 Ιανουαρίου 1961 για το «στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα» (Military - Industrial Complex). Στην ομιλία του κατά την παράδοση της Προεδρίας των ΗΠΑ στον Τζον Κένεντι ανέφερε: «Δεν πρέπει να επιτρέψουμε στο στρατιωτικό βιομηχανικό σύμπλεγμα να αποκτήσει αθέμιτη επιρροή στην κυβέρνηση... Δεν πρέπει ποτέ να επιτρέψουμε το βάρος αυτού του συνδυασμού να απειλήσει τις ελευθερίες μας ή τις δημοκρατικές διαδικασίες». Δεξιά: Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, σε επίσημο φωτογραφικό πορτραίτο του Φεβρουαρίου 1959. Απέναντι: Τα αυξημένα κέρδη των χωρών του Κόλπου μεταβιβάζονται ουσιαστικά στις ΗΠΑ μέσω των εξοπλιστικών προγραμμάτων, καταδικάζοντας τις κοινωνίες τους στην υπανάπτυξη. Ο πρώην στρατιωτικός, Πρόεδρος των ΗΠΑ για δυο τετραετίες, φαίνεται να είχε κατανοήσει πλήρως στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, την αυξανόμενη ισχύ των βιομηχανιών κατασκευής οπλικών συστημάτων της χώρας του. Αυτός ο συνδυασμός συμφερόντων αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την υποδαύλιση, προώθηση και ανάπτυξη συρράξεων και πολεμικών επιχειρήσεων 3. Προκαλεί τις οποιεσδήποτε μεταβολές στις στρατιωτικές δαπάνες να καθοδηγούνται όχι από τις πραγματικές εθνικές ανάγκες άμυνας και ασφάλειας των ΗΠΑ αλλά από ένα δίκτυο ιθυνόντων, ομάδων ειδικών συμφερόντων και εκλεγμένων αξιωματούχων. Απώτερος σκοπός του: η συνεχής αύξηση των κερδών του. Φυσικά αποτελεί και συντελεστή για την εξέλιξη της επιστήμης, για την παραγωγή εξελιγμένου βιομηχανικού υλικού και χρηματοδοτεί πολλούς φορείς σε όλες σχεδόν τις προηγμένες χώρες, για την αγορά και πώληση οπλικών μονάδων και όχι μόνον. Ωστόσο κύριος στόχος των στρατιωτικών βιομηχανιών των ΗΠΑ (μέσον για την επίτευξη του απώτερου σκοπού τους), έγιναν οι πόλεμοι και οι διαμάχες. Οι εταιρείες που κατασκευάζουν και εμπορεύονται όπλα, οι ερευνητές οι οποίοι παρέχουν τις επιστημονικές γνώσεις που απαιτούνται για να τα παρασκευάσουν και να τα βελτιώσουν, τα εκατομμύρια των εργαζομένων που απασχολούνται στη στρατιωτική βιομηχανία έχουν βάσιμους λόγους να υποστηρίξουν στη χώρα τους, εκείνη την εξωτερική και αμυντική πολιτική που δίνει έμφαση στη στρατιωτική δύναμη και στις ένοπλες επεμβάσεις. Τα μεγέθη είναι κολοσσιαία: ενδεικτικά αναφέρεται ότι υπολογίζεται μόνο για τις ΗΠΑ να ανάλωσαν ως στρατιωτικές δαπάνες, δύο τρισεκατομμύρια δολάρια για την περίοδο 1946-1981 και άλλα τόσα για την περίοδο 1981-1988 4. Διαχρονικά ωστόσο αυτή η απειλή έχει μορφοποιηθεί σε μια πολύ πιο ισχυρή και ζοφερή για την ανθρωπότητα δύναμη, από όσο θα μπορούσε ίσως ο ίδιος ο Αϊζενχάουερ να φαντασθεί. Έχει μετατραπεί σε «καθεστώς», με την ικανότητα να διατηρεί τις ΗΠΑ συνεχώς σε πολεμική κατάστα- 98 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2012

Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΕΝΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ1 Στρατιωτικές Δαπάνες των χωρών του Κόλπου, 2000 2009 Χώρα 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2009* Μπαχρέιν 368 387 462 531 535 529 576 609 651 [721] [742] Ιράν 7409 8175 6148 7195 9109 11296 12233 10158 9174.... Ιράκ.......... (2845) (2383) (2097) (5324) (3814) (4156) Κουβέιτ 4023 3954 4080 4 396 4 732 4 580 4 550 5109 4 660 4 589 4 485 Ομάν 2621 3049 3140 3303 3713 4476 4786 4849 4 617 4 003 4 018 Κατάρ.... 1588 1602 1476 1569 1657 2020...... Σ. Αραβία 23523 25053 21995 22157 24632 29680 33809 38946 38223 39257 41273 ΗΑΕ [10940] [10575] [9725] [10201] [11 016] [10254] [12098] [13052]........ = μη διαθέσιμα δεδομένα, ( ) = μη επιβεβαιωμένα στοιχεία, [ ] = εκτιμήσεις SIPRI Τα στοιχεία αναφέρονται σε ημερολογιακά έτη. Τα στοιχεία της τελευταίας στήλης (σημειώνεται με *) αφορούν εκατ. δολ. σε τρέχουσες τιμές του 2009. Όλα τα άλλα δεδομένα αφορούν εκατ. δολ. ΗΠΑ σε σταθερές τιμές και συναλλαγματικές ισοτιμίες του 2008. Πηγή: SIPRI, Βάση Δεδομένων Στρατιωτικών Δαπανών, (Military Expenditure Database), <http://www.sipri.org/databases/milex/> ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2012 99

ση, σε ένα «κράτος διαρκούς πολέμου», μέχρι το μακρινό και απροσδιόριστο μέλλον, φροντίζοντας να ελέγχει πλέον ακόμα και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και να καθοδηγεί επιτυχημένα τις μάζες, τουλάχιστον στο εσωτερικό των ΗΠΑ. Ωστόσο παρόλο που φαίνονται άτρωτα, τα συμφέροντα πίσω από τον αμερικανικό μιλιταρισμό, έχουν κλυδωνιστεί σημαντικά δύο φορές τις προηγούμενες τέσσερις δεκαετίες, από έναν συνδυασμό δημόσιας αποστροφής ενάντια σε έναν μεγάλο πόλεμο, αντίθεσης σε υψηλές στρατιωτικές δαπάνες, σημαντικές αντιρρήσεις για το έλλειμμα του προϋπολογισμού και αλλαγής στην αντίληψη περί εξωτερικής απειλής 5. ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΕΝΟΠΛΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΗΠΑ «Όποιος πιστεύει ότι η διεθνής αγορά πετρελαίου αποτελεί ελεύθερη αγορά «πλανάται πλάνην οικτρά». Αλ Γκορ, «Προσβολή στη Λογική» Όσον αφορά στον κλάδο του «μαύρου χρυσού», ο Ιταλός Enrico Mattei, επικεφαλής της ιταλικής κρατικής εταιρείας πετρελαίου Eni, επινόησε ήδη από το 1950 τον όρο «Επτά Αδελφές», για να περιγράψει την πανίσχυρη ομάδα των ισάριθμων επιχειρήσεων πετρελαίου, πέντε από τις οποίες ήταν Αμερικανικές, με τρεις να προέρχονται από τη διάλυση του τραστ του Ροκφέλερ που έγινε το 1911 6. Το καρτέλ αυτό κυριάρχησε μεταπολεμικά στην παγκόσμια βιομηχανία πετρελαίου έως τα μέσα της δεκαετίας του 70, προσπαθώντας να αποδυναμώσει τους ανταγωνιστές του (εταιρείες και κράτη) και να ελέγχει την παραγωγή και την τιμή του πετρελαίου σε όλον τον κόσμο. Όντας καλά οργανωμένο και σε θέση ισχύος για διαπραγματεύσεις και συμφωνίες, το εν λόγω καρτέλ άσκησε σημαντική εξουσία για αρκετά έτη, ιδιαίτερα στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, οι οποίες παρήγαγαν πετρέλαιο, επηρεάζοντας φορείς, ηγεσίες, κυβερνήσεις. Πριν από την πετρελαϊκή κρίση του 1973, οι εταιρείες αυτές (καρτέλ αγοραστών) έλεγχαν το 85% περίπου των παγκόσμιων πετρελαϊκών αποθεμάτων αλλά στη συνέχεια η κυριαρχία των εταιρειών και των διαδόχων τους διαβρώθηκε, ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης επιρροής του ΟΠΕΚ (καρτέλ παραγωγών) και των κρατικών εταιρειών στις λοιπές κύριες πετρελαιοπαραγωγές χώρες. Η αρχική αντίδραση του καρτέλ των επιχειρήσεων για τη διατήρηση των κερδών τους ήταν άμεση, παράλληλη σε αρκετούς τομείς, διαρκής αλλά με ευελιξία και με σημαντικές παγκόσμιες επιδράσεις: εξαγορές και συγχωνεύσεις ομίλων, κερδοσκοπία με τις τιμές, τα παράγωγα και τα αποθέματα του πετρελαίου, προστασία των επενδύσεων και των υποδομών τους, νέες ανακαλύψεις κοιτασμάτων, υποθαλάσσιες γεωτρήσεις, εκμετάλλευση νέων ευκαιριών με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, επενδύσεις σε αγωγούς, στο φυσικό αέριο και στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Επιστρέφοντας και εξετάζοντας την πορεία του «στρατιωτικού βιομηχανικού συμπλέγματος» των ΗΠΑ, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, διαπιστώνουμε ότι εξελίχθηκε και μεταλλάχθηκε σ έναν νέο συνδυασμό συμφερόντων, στο «Στρατιωτικό Πετρελαϊκό Σύμπλεγμα» (Military Oil Complex), με κύρια εστίαση στον ευρύτερο χώρο της Μέσης Ανατολής. Κύριος σκοπός αναμφισβήτητα η διασφάλιση των ωφελειών και η μεγιστοποίηση των κερδών του. Το τέλος της αντιπαράθεσης μεταξύ των δυο Υπερδυνάμεων και των στρατοπέδων τους, επέφερε ουσιαστική μείωση των στρατιωτικών δαπανών και των εξοπλισμών αρκετών (κυρίως των αναπτυγμένων) χωρών. Συνεπώς έπρεπε οι στρατιωτικές βιομηχανίες των ΗΠΑ να αντιδράσουν, να προστατεύσουν τα κέρδη και τη θέση τους, πράγμα που έκαναν διαμορφώνοντας Κάτω: Η επικράτεια του Μπαχρέιν έχει μήκος 50 χλμ και πλάτος 16 από τη στιγμή της απογείωσης ενός μαχητικού αεροσκάφους χρειάζονται μόνο μερικά δευτερόλεπτα για να βρεθεί εκτός εναέριου χώρου. Απέναντι: Από την προμήθεια 84 μαχητικών F-15SA και τον εκσυγχρονισμός 70 F-15S της Σαουδικής Αραβίας θα δημιουργηθούν 50 χιλιάδες θέσεις εργασίας στις ΗΠΑ και θα ενισχυθεί η αμερικανική οικονομία κατά $3,5 δις ετησίως. 100 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2012

Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΕΝΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, το «στρατιωτικό βιομηχανικό σύμπλεγμα» των ΗΠΑ μεταλλάχθηκε στο «Στρατιωτικό Πετρελαϊκό Σύμπλεγμα» με κύρια εστίαση στον ευρύτερο χώρο της Μέσης Ανατολής. έναν νέο άτυπο αλλά πανίσχυρο όμιλο, ένα δίκτυο συμβατών και αλληλοσυμπληρούμενων συμφερόντων, αξιοποιώντας κατάλληλα τους ενεργειακούς πόρους και την ισχύ των Αμερικανικών Ενόπλων Δυνάμεων. Το σύμπλεγμα αυτό λειτουργεί υποδειγματικά και με υψηλή κερδοφορία για όλα του τα μέρη ως εξής: οι Ένοπλες Δυνάμεις των ΗΠΑ συμμετέχουν διαρκώς σε όλη σχεδόν την υφήλιο, σε ασκήσεις, αποστολές, πολέμους, ένοπλες επεμβάσεις και επιχειρήσεις, υψηλού κόστους. Τα έξοδα όλων αυτών καλύπτονται πλέον σε σημαντικό ποσοστό άμεσα από τις κυβερνήσεις των χωρών του Κόλπου, που εξυπηρετούνται με τη σειρά τους (εξασφάλιση των προνομίων τους και της παραμονής τους στην εξουσία, μείωση απειλών και κινδύνων) από τις επεμβάσεις των ΗΠΑ. Τα χρήματα αυτές οι χώρες τα εισπράττουν ως υπερβάλλοντα κέρδη από την άνοδο της τιμής του πετρελαίου, η οποία αυξάνεται συνήθως ακόμη και πριν τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, ακριβώς λόγω της «περιορισμένης παγκόσμι- ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Οι Προμηθεύτριες Χώρες Συμβατικών Όπλων στα Κράτη του Κόλπου, 2005-2009 Κράτη Κίνα Γαλλία Ρωσία ΗΒ ΗΠΑ Λοιποί Σύνολο (%) Μπαχρέιν 34 55 11 100 Ιράν 35 65 100 Ιράκ 14 1 52 33 100 Κουβέιτ 3 91 6 100 Ομάν 15 4 79 2 100 Κατάρ 98 2 100 Σ. Αραβία 6 4 42 40 8 100 ΗΑΕ 35 2 60 3 100 Σύνολα (%) 4 21 9 5 54 7 100 Τα στοιχεία αποτελούν ποσοστά των μεριδίων των προμηθευτών του συνολικού όγκου του κάθε παραλήπτη από τις εισαγωγές. Πηγή: SIPRI, Βάση Δεδομένων Διαθέσεων Όπλων, (Arms Transfers Database), <http://www.sipri.org/databases/armstransfers/> ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2012 101

Επάνω: Το κόστος των πολεμικών επιχειρήσεων των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή καταβάλλεται κυρίως από τις χώρες που δεν έχουν αλλά καταναλώνουν πετρέλαιο. ας ενεργειακής ασφάλειας» 7. Τα ποσά που εισρέουν από την αυξημένη τιμή του πετρελαίου συνήθως είναι τόσο υψηλά, ώστε τα εν λόγω κράτη διευκολύνονται να αποφασίζουν άκριτα, για πρόσθετες μεγάλες παραγγελίες σε νέα οπλικά συστήματα στη στρατιωτική βιομηχανία των ΗΠΑ, συμβάλλοντας έτσι στη μεταφορά πόρων στην Ουάσιγκτον, στη μείωση της ανεργίας στην Αμερική, στην αύξηση των φόρων του δημοσίου, στη μείωση των ελλειμμάτων και του δημοσίου χρέους των ΗΠΑ. Μέσω των τελευταίων καλύπτεται (έμμεσα) και ένα άλλο σημαντικό ποσοστό των δημοσίων εξόδων των επεμβάσεων των Αμερικανικών Ενόπλων Δυνάμεων. Τέλος ένα μικρό ποσοστό των εξόδων συγκεντρώνεται από τους συμμάχους της Αμερικής, είτε άμεσα, είτε μέσω των πιστώσεων του ΝΑΤΟ. Οι «διαρροές» στο υπόδειγμα αυτό είναι ελάχιστες, αν εξαιρέσουμε τα καθαρά κέρδη των πετρελαϊκών εταιρειών και των βιομηχανικών επιχειρήσεων οπλικών συστημάτων. Ιδιαίτερα παρατηρούμε ότι τα αυξημένα κέρδη των χωρών του Κόλπου, μεταβιβάζονται ουσιαστικά στις ΗΠΑ μέσω των εξοπλιστικών προγραμμάτων, καταδικάζοντας τις κοινωνίες τους στην υπανάπτυξη. Ωστόσο, ίσως αυτό να είναι σκόπιμο οι ηγεσίες αυτών των κρατών ανησυχούν για τις δυνατότητες να διατηρήσουν τις θέσεις και τα προνόμιά τους σε εξελιγμένες και συνεπώς με περισσότερη μόρφωση κοινωνίες. Αναλυτικότερα μετά τον πρώτο πόλεμο του Περσικού Κόλπου, στις αρχές της δεκαετίας του 90, (τέλος του Ψυχρού Πολέμου), οι πωλήσεις οπλικών συστημάτων στη Μέση Ανατολή εκτοξεύτηκαν στα ύψη. Το 1993 αμερικανικές πολεμικές βιομηχανίες υπέγραψαν συμβόλαια $20 δις διπλασίασαν τις πωλήσεις τους σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Οι χώρες του Περσικού Κόλπου μετατράπηκαν μέσα σε μερικά χρόνια στους καλύτερους αγοραστές στρατιωτικών ειδών του πλανήτη. Η επιτυχία των αεροπορικών επιδρομών ήταν ένας από τους βασικούς παράγοντες που ώθησαν τις πετρελαιοπαραγωγές χώρες της περιοχής σε έναν ανταγωνισμό πολεμικών εξοπλισμών. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το Μπαχρέιν παρήγγειλε δέκα μαχητικά F-16 από την αμερικανική Lockheed Martin. Ήταν προφανές ότι υπήρχε ένα μικρό τεχνικό ζήτημα, το οποίο όμως δεν φάνηκε να απασχολεί κανέναν: η χώρα έχει μήκος 50 χλμ και πλάτος 16 από τη στιγμή της απογείωσης χρειάζονται μόνο μερικά δευτερόλεπτα για να βρεθούν εκτός εναέριου χώρου. Επίσης και σύμφωνα με Le Monde Dipolamatique η Σαουδική Αραβία έφτασε να διαθέτει περισσότερα αεροπλάνα από πιλότους 8. Για την τεκμηρίωση των ανωτέρω, στους Πίνακες 1 και 2 και στο Διάγραμμα 1 περιλαμβάνονται σχετικά στοιχεία εξοπλισμών των κρατών του Κόλπου, για την περίοδο 2000-2009 9. Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του Διεθνούς Ινστιτούτου Ερευνών για την Ειρήνη της Στοκχόλμης (SIPRI) το 2009, οι εκατό μεγαλύτεροι κατασκευαστές οπλικών συστημάτων παγκοσμίως, εκτός των κινεζικών, εμπορεύθηκαν όπλα συνολικής αξίας $401 δις, με τις ΗΠΑ να πρωτοστατούν. Παρά τη συνεχιζόμενη ύφεση της παγκόσμιας οικονομίας το 2009, οι πωλήσεις όπλων αυτών των επιχειρήσεων κατασκευής οπλικών συστημάτων αυξήθηκαν κατά $14,8 δις το 2009 σε σχέση με το 2008 (αύξηση 8%) συνολική αύξηση 59% από το 2002. Από τα $401 δις ( 295 δις) που απέφεραν οι πωλήσεις όπλων το 2009, τα $247 δις τα καρπώθηκαν 45 εταιρείες του αμυντικού τομέα που έχουν την έδρα τους στις ΗΠΑ. Εξάλλου, μεταξύ των δέκα μεγαλύτερων πωλητών όπλων, οι επτά είναι οι αμερικανικές: Lockheed Martin, Boeing, Northrop Grumman, General Dynamics, Raytheon, L-3 Communications, United Technologies (βλ. Διάγραμμα 2). Πρόσθετα καταγράφεται ότι στα τέλη του 2011 οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν ότι θα χορηγήσουν πολεμικά αεροσκάφη στο Ριάντ στο πλαίσιο μιας νέας 102 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2012

Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΕΝΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Διάγραμμα 1 Εισαγωγές Συμβατικών Κυρίων Οπλικών Συστημάτων από τα Κράτη του Κόλπου τις περιόδους: 1990-2009 και 2005-2009 Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα 1990-2009 2005-2009 Ηνωμένα Μπαχρέιν Αραβικά Μπαχρέιν Ιράν Εμιράτα Ιράν Ιράκ Ιράκ Κουβέιτ Κουβέιτ Ομάν Ομάν Μπαχρέιν Κατάρ Μπαχρέιν Κατάρ Τα γραφήματα εμφανίζουν τον όγκο των εισαγωγών από τα επιμέρους κράτη του Κόλπου, ως ποσοστό του συνολικού όγκου των εισαγωγών στην περιοχή. Πηγή: SIPRI, Βάση Δεδομένων Διαθέσεων Όπλων, (Arms Transfers Database), <http://www.sipri.org/databases/armstransfers/> Από τα $401 δις ( 295 δις) που απέφεραν οι πωλήσεις όπλων το 2009, τα $247 δις τα καρπώθηκαν 45 εταιρείες του αμυντικού τομέα που έχουν την έδρα τους στις ΗΠΑ. συμφωνίας που ανέρχεται σε $29,4 δις. Σε ανακοίνωση που δόθηκε στην δημοσιότητα ο Λευκός Οίκος αναφέρει ότι οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ και της Σαουδικής Αραβίας υπέγραψαν εξοπλιστική συμφωνία για την προμήθεια αεροσκαφών τύπου F-15SA στη βασιλική αεροπορία της Σαουδικής Αραβίας. Όπως αναφέρεται η συμφωνία προβλέπει την παραγωγή 84 νέων αεροσκαφών και τον εκσυγχρονισμό άλλων 70 από τα ήδη υπάρχοντα. Η συμφωνία περιλαμβάνει και την προμήθεια, από τις ΗΠΑ, ανταλλακτικών και πυρομαχικών για τα νέα αεροσκάφη, όπως και την εκπαίδευση πληρωμάτων στη χρήση των νέων αυτών αεροπλάνων. Όπως τονίζεται τα αεροσκάφη της εταιρείας Boeing «είναι μεταξύ των πλέον εξελιγμένων και ικανών αεροσκαφών σε ολόκληρο τον κόσμο». Η Ουάσιγκτον μνημόνευσε ειδικούς αναλυτές να υποστηρίζουν ότι από την συμφωνία πώλησης των αεροσκαφών θα δημιουργηθούν 50 χιλιάδες θέσεις εργασίας στις ΗΠΑ, θα χρησιμοποιηθούν οι υπηρεσίες εκατοντάδων προμηθευτών σε ολόκληρη τη χώρα και θα ενισχυθεί η αμερικανική οικονομία κατά $3,5 δις ετησίως. Επιπλέον επισημάνθηκε ότι η συμφωνία «ενισχύει τη δυνατή και σταθερή σχέση» που διατηρούν τα δύο κράτη και αποδεικνύει τη δέσμευση των ΗΠΑ για ισχυρές αμυντικές δυνατότητες της Σαουδικής Αραβίας «ως σημαντικού παράγοντα για την περιφερειακή ασφάλεια». Σημειώνεται ότι το «πολιτικό τμήμα» της Boeing την ίδια περίοδο εξασφάλισε παραγγελία από την Emirates Airlines, (η οποία εδρεύει στο Ντουμπάι και είναι η τρίτη πιο επικερδής αεροπορική εταιρεία και ανάμεσα στις είκοσι μεγαλύτερες αεροπορικές επιχειρήσεις στον κόσμο) για 50 αεροσκάφη Boeing 777, έναντι $18 δις. Ειδικότερα, αν υποθέσουμε ότι το συνολικό κόστος μια ένοπλης επέμβασης των ΗΠΑ στην περιοχή της Μέσης Ανατολής ανέρχεται στο ποσόν των $100 δις, το 60% θα καλυφθεί αρχικά από τις εισφορές των χωρών του Κόλπου ($60 δις). Μια αύξηση της τιμής του βαρελιού πετρελαίου κατά $20 (ενδιάμεσο σενάριο-υπόθεση εργασίας) θα αποφέρει επιπλέον συνολικά ετήσια έσοδα στις χώρες αυτές, της τάξης των $70 δις ακόμα και με την παραδοχή της μείωσης της προσφοράς πετρελαίου κατά 5%. Τα κράτη του Κόλπου μπορούν να καλύψουν την οικονομική τους συνεισφορά των $60 δις. και παράλληλα να παραγγείλουν οπλικά συστήματα συνολικής πίστωσης έως $10 δις. Παράλληλα υψηλά ισόποσα κέρδη ($70 δις) από την αύξηση της τιμής, θα εισπράξουν ετησίως οι αμερικανικές εταιρείες που δραστηριοποιούνται στις εν λόγω χώρες, βάσει της συμφωνίας του 50% των κερδών για τη φιλοξενούσα χώρα, 50% των κερδών για τις ιδιωτικές εταιρείες, χωρίς να υπολογίζεται η κερδοσκοπία υφισταμένων συμβολαίων και αποθεμάτων. Συνεπώς το αμερικανικό Δημόσιο θα εισπράξει από φόρους και εταιρικά κέρδη των στρατιωτικών βιομηχανιών και των εταιρειών εμπορίας πετρελαίου άλλο ένα σημαντικό ποσό, το οποίο συντηρητικά εκτιμάται ετησίως στο συνολικό ποσό των $20 δις δίχως να υπολογίζεται η πολλαπλασιαστική ισχύς και η διάχυση των οικονομικών αποτελεσμάτων των δύο αυτών ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2012 103

δυναμικών κλάδων της αμερικανικής οικονομίας. Επιπρόσθετα οι ΗΠΑ διαθέτουν την τόλμη να ζητούν από τα φιλικά και συμμαχικά τους κράτη τη δική τους συνεισφορά (σε διευκολύνσεις, σε είδος, σε υποδομές, σε προσωπικό, σε συνάλλαγμα) στην κάλυψη των δικών τους εξόδων. Δυστυχώς δεν φαίνεται να παρουσιάζουν και να εκθέτουν όλα τα οικονομικά δεδομένα στους συμμάχους τους και στις φίλιες κυβερνήσεις. Το παράδοξο είναι, αν υπολογιστούν και τα προαναφερόμενα, ότι συνήθως λαμβάνουν αρκετή σχετικά βοήθεια. Συνεπώς σε τελική εξέταση το κόστος της ένοπλης επέμβασης της υπόθεσης εργασίας μας, επιβαρύνει τους πολίτες των ΗΠΑ μόνον επιφανειακά και επιπόλαια, σε ποσοστό μικρότερο ίσως και του 10%. Ποιοι κατέβαλαν το κόστος για τον πόλεμο; Μα φυσικά οι χώρες που δεν έχουν αλλά καταναλώνουν πετρέλαιο, καθώς και τα περισσότερα συμμαχικά κράτη των ΗΠΑ με την συνεισφορά τους σ αυτόν. Στον Πίνακα 3 περιλαμβάνονται τα σχετικά οικονομικά στοιχεία της ένοπλης επίθεσης των ΗΠΑ στο Ιράκ το 1991 (εφαρμογή του υποδείγματος εργασίας). Για τη σφαιρικότητα της ανάλυσης, σημειώνουμε ότι τα μειονεκτήματα αυτής της προσέγγισης συμφερόντων αφορούν στο ότι από την αύξηση της τιμής των υδρογονανθράκων επωφελήθηκαν στο παρελθόν και άλλες πετρελαιοπαραγωγικές χώρες, με καθεστώτα μη φιλικά προς τις ΗΠΑ: Ιράκ, Λιβύη, Βενεζουέλα, Ιράν, Ρωσία. Ωστόσο η ωφέλεια αυτή ήταν μάλλον προσωρινή για τα καθεστώτα του Ιράκ και της Λιβύης, μέχρι την ανατροπή των ηγεσιών τους. Επιπλέον τα κράτη αυτά αναμένεται να εκχωρήσουν σύντομα ένα μέρος των ενεργειακών τους πόρων στις ιδιωτικές διεθνικές πετρελαίου, καθώς και να παραγγείλουν αυξημένους στρατιωτικούς εξοπλισμούς στις βιομηχανίες των ΗΠΑ. Ήδη τον Δεκέμβριο του 2011 η αμερικανική υπηρεσία διαχείρισης εξαγωγών αμυντικού υλικού, DSCA (Defense Security Cooperation Agency) γνωστοποίησε στο Κογκρέσο την πιθανή πώληση ενός «πακέτου» πολεμικού υλικού στο Ιράκ, ύψους $2,3 δις για 18 μαχητικά F-16 (τα οποία θα είναι και η βάση της μελλοντικής πολεμικής αεροπορίας της μεσανατολικής χώρας, που σήμερα διαθέτει μόνο μεταγωγικά και ελαφρά αεροπλάνα και ελικόπτερα) με τη Βαγδάτη να θέλει να προχωρήσει σε άμεση παραγγελία 18 ακόμη αεροσκαφών, με συνολικές ανάγκες για 72 και η Lockheed Martin να ελπίζει να κρατήσει σε λειτουργία τη γραμμή παραγωγής. Για να μην ωφεληθεί μελλοντικά η Τεχεράνη, θα επιβληθεί από τη Δύση εμπάργκο στις εξαγωγές των ενεργειακών της πόρων. Αλλά με την θεώρηση που αναπτύχθηκε στο παρόν κείμενο, γίνεται αντιληπτό ότι τα συμφέροντα που διακυβεύονται στο Ιράν είναι πολύ σημαντικά και συμπίπτουν για το «Στρατιωτικό Πετρελαϊκό Σύμπλεγμα». Συνεπώς θα αξιοποιηθεί κάθε «παράθυρο ευκαιρίας» που θα παρουσιαστεί προκειμένου το καθεστώς Επάνω: Το Ιράκ ήδη εκχωρεί μέρος των ενεργειακών εσόδων του στις ΗΠΑ, με την παραγγελία οπλικών συστημάτων. του Ιράν να καταρρεύσει, ωφελώντας τις διεθνικές εταιρείες πετρελαίου και τις πωλήσεις όπλων από την αμερικανική βιομηχανία. Ιδιαίτερα για τη Ρωσία, η οποία και αυτή ευνοήθηκε από την αύξηση της τιμής του πετρελαίου για να ισχυροποιηθεί οικονομικά και να εξοφλήσει μεγάλο μέρος του δημόσιου χρέους της, η Ουάσιγκτον επιχειρεί και έχει υιοθετήσει μια άλλη πολιτική, αυτή της «ενεργειακής της απομόνωσης». Αναλυτικότερα οι ΗΠΑ εστιάζουν τις προσπάθειές τους στο να εμποδίσουν την ενεργειακή συνεργασία και την αύξηση των εμπορικών συναλλαγών μεταξύ της Μόσχας και της Ευρώπης, γειτονικών περιοχών και σε πολλούς τομείς συμπληρωματικών οικονομιών 10. Για τη Ρωσία καθίσταται ορθολογική η επιδίωξή της να εφοδιάσει με υδρογονάνθρακες τις αναπτυγμένες και πλούσιες Ευρωπαϊκές χώρες, παρά αναπτυσσόμενα κράτη τα οποία με δυσκολία, με καθυστερήσεις, με τοπικά νομίσματα, θα μπορούσαν να καταβάλλουν μέρος μόνο των υποχρεώσεών τους, έστω και αν πρόκειται για γειτονικές χώρες και πρώην μέλη της ΕΣΣΔ. Αντίθετα η Ευρώπη μπορεί να πληρώσει αδρά και σε ισχυρό νόμισμα συνάλλαγμα, για ενεργειακούς πόρους τους οποίους έχει ανάγκη και δεν μπορεί ανέξοδα να τους υποκαταστήσει. Οι εξελίξεις στην περιοχή της Βόρειας Αφρικής μπορούν με αυτό το πρίσμα να ερμηνευθούν ως μια τάση καθοδηγητικού προσανατολισμού των Βρυξελλών στις ενεργειακές πηγές της Λιβύης και των γειτονικών της κρατών, τα οποία βρέχονται από τη Μεσόγειο, η μεταφορά αυτών των πόρων δεν διέρχεται από σημεία στραγγαλισμού (choke points) και δεν κοστίζει ακριβά και οι χώρες αυτές έχουν ανάγκη από ξένα κεφάλαια και επενδύσεις. Με το ίδιο σκεπτικό τα νέα κοιτάσματα στην Ανατολική Μεσόγειο προορίζονται για την κάλυψη των ενεργειακών 104 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2012

Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΕΝΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Πίνακας Εξόδων Κερδών των ΗΠΑ για την επίθεσή τους στο Ιράκ το 1991 11 Α/Α Κατανομή Εξόδων Πολέμου των ΗΠΑ Πρωτογενές Κέρδος από την αύξηση του πετρελαίου Έσοδα στο Αμερικανικό Δημόσιο από φόρους και εταιρικά κέρδη Όφελος -Ζημία 1. 25% των εξόδων καταβλήθηκε από τις ΗΠΑ (10 δις $) Πωλήσεις Όπλων $103,5 δις στις χώρες του Κόλπου την περίοδο 1984-1994 (σε τιμές 1994) 1,2 Σημαντικό Όφελος 2. 75% των εξόδων πληρώθηκε από το Κουβέιτ και τη Σ. Αραβία ($30 δις) $30 δις σε Κουβέιτ & Σαουδική Αραβία Μηδενική Πρωτογενής Ζημία 3. $30 δις στις πετρελαϊκές εταιρείες 4. Σύνολα: $40 δις ( 38 δις) Καθαρά κέρδη από την αύξηση του πετρελαίου: $60 δις Ποσοστό ως έσοδα στο αμερικανικό Δημόσιο από φόρους και εταιρικά κέρδη Σημαντικό Όφελος Σημειώσεις - Επεξηγήσεις: 1. Η τιμή του πετρελαίου πριν τον πόλεμο ήταν περίπου $15 το βαρέλι και με τον Πόλεμο του Κόλπου αυξήθηκε έως τα $42 το βαρέλι, δημιουργώντας ένα επιπλέον συνολικό κέρδος για το Κουβέιτ και τη Σαουδική Αραβία, εκτιμώμενο στα $60 δις. 2. Κατανομή αυτού του κέρδους: στα αραβικά κράτη ισχύει ο νόμος του 50% στο κράτος και 50% στην πολυεθνική εταιρεία που ελέγχει το κοίτασμα (στη Μέση Ανατολή συμμετέχουν αμερικανικοί όμιλοι). αναγκών της Ευρώπης και του Ισραήλ ενώ όχι μόνο δεν υποστηρίζονται αλλά αντιμάχονται από την Ουάσιγκτον οι αγωγοί που μεταφέρουν ρωσικούς (και ιρανικούς) υδρογονάνθρακες στην Ευρώπη. Αντίθετα οι ΗΠΑ ενισχύουν ποικιλοτρόπως εναλλακτικά σχέδια και αγωγούς μεταφοράς ενεργειακών πόρων άλλων χωρών (Αζερμπαϊτζάν, Ιράκ). Η ενεργειακή απομόνωση της Ρωσίας από την ευρωπαϊκή αγορά (και συνεπώς και η μείωση των σημαντικών εσόδων της από τις πωλήσεις υδρογονανθράκων) θεωρούμε ότι ταυτόχρονα σκοπεύει και στη γενικότερη αποδυνάμωση της ευρωπαϊκής οικονομίας, αν λάβουμε υπόψη μας και τα κερδοσκοπικά σχέδια με τις τιμές των υδρογονανθράκων. ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ «Γνωρίζουμε πλέον ότι η διακυβέρνηση του οργανωμένου χρήματος είναι επικίνδυνη όσο και η διακυβέρνηση του οργανωμένου εγκλήματος». Φραγκλίνος Ρούσβελτ, Πρόεδρος των ΗΠΑ 1932-1945 Υποσημειώσεις 1. Μέλη του Κέντρου Αμυντικών, Ενεργειακών και Γεωπολιτικών Ερευνών (ΚΑΕΓΕ), http://www. defencenter-energeo.org/. Το Κέντρο υπάγεται στο Εργαστήριο Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων, Γεω-οικονομίας και Γεωπολιτικής του Πανεπιστημίου Αιγαίου με διευθυντή τον Καθηγητή Γιάννη Καρκαζή, (GEOPOL - http://www.stt.aegean. gr/geopolab/). Οι συγγραφείς δέχονται ευχαρίστως ιδέες και κρίσεις ανατροφοδότησης στην ηλεκτρονική διεύθυνση: geopolitics.studies@gmail.com 2. Dwight Eisenhower, (1890-1969, Αμερικανός στρατηγός & πρόεδρος). Πρόεδρος των ΗΠΑ την περίοδο: 1953-1961. Για την συγκεκριμένη ομιλία του, βλ. http://www.h-net.org/~hst306/ documents/indust.html 3. Ο γνωστός έμπορος όπλων, Basil Zaharoff είχε αναφέρει σε δημοσιογράφο, λίγο πριν από το θάνατό του σε ηλικία 87 ετών το 1936, ότι στη σταδιοδρομία του είχε την δυνατότητα να προκαλεί πολέμους για να πουλάει όπλα προς όλες τις αντιμαχόμενες πλευρές. Εθεωρείτο επίσης ικανός να προκαλεί την παράταση πολεμικών συγκρούσεων, για να αυξάνει τα κέρδη του από τις πωλήσεις όπλων, βλ. http:// www.istorikathemata.com/2012/05/sir-basilzaharoff.html#more 4. http://gr.hicow.com/ηνωμένες-πολιτείες/ στρατιωτικο-βιομηχανικό-σύμπλεγμα/quincywright-504999.html 5. Βλ. αναλυτικότερα Gareth Porter: Από το «στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα» στο «κράτος μόνιμου πολέμου», 29/01/2011, http:// www.counterpunch.org/porter01182011.html και 6. http://www.monthlyreview.gr/greek/diktuo/ arxeio_sxoliwn/fullstory_html?obj_path=docrep/ docs/diktuo/20110129_03/gr/html/index Η ομάδα των τριών αποτελείτο από τις (πρώην) Standard Oil of New Jersey (Esso), Standard Oil of New York (Socony ή Mobil), Standard Oil of California (Socal). Οι άλλες δυο αμερικανικές αναπτύχθηκαν χάρη στην εκμετάλλευση των κοιτασμάτων του Τέξας: Gulf Oil και Texaco. Εκτός από τις πέντε αμερικανικές στην ομάδα περιλαμβάνονται η Αγγλο-Ιρανική Εταιρεία Πετρελαίου (BP) και η Βρετανο- Ολλανδική Royal Dutch Shell. Η πρώτη το 1972 μετονομάστηκε σε Exxon και το 1999 συγχωνεύεται με την δεύτερη (Mobil), δημιουργώντας την ExxonMobil. Η τρίτη το 1984 συγχωνεύεται με την τέταρτη (Gulf Oil) και μετονομάζεται σε Chevron και το 2001 συγχωνεύεται με την πέμπτη (Texaco). Standard Oil of New Jersey ( ) (United States) This subsequently became, which renamed itself following the acquisition of in 1999.Standard Oil Co. of New York (Socony) (United States) This subsequently became, which was acquired by in 1999. (United States).This was acquired by Chevron in 2001. 7. Αρκεί και μόνο η φήμη, για μια ένοπλη επέμβαση στην περιφέρεια του Κόλπου, (ή και σε άλλη πετρελαιοπαραγωγική περιοχή) ώστε να προκληθεί πανικός στις αγορές και να αυξηθούν οι τιμές των υδρογονανθράκων. 8. http://www.bbc.co.uk/greek/specials/181_ middle_east/page5.shtml 9. SIPRI, Military Spending and Arms Procurement in the Gulf States, Fact Sheet, Οκτώβριος 2010. 10. Βλ. αναλυτικότερα άρθρο μας σχετικά με τον «Ψυχρό Ενεργειακό Πόλεμο», στο περιοδικό «Ελληνική Άμυνα & Τεχνολογία», τεύχος 17, Ιούνιος 2011. 11. Οι ΗΠΑ κατέβαλαν 40 δις δολ. και εισέπραξαν 53,5 δις δολ. Η Βρετανία πλήρωσε 4 δις δολ. και εισέπραξε 4,3 δις δολ. Η Γαλλία ξόδεψε 1,2 δις δολ. και εισέπραξε 1,4 δις. Η Σαουδική Αραβία δαπάνησε 43 δις δολ., το Κουβέιτ 13,3 δις δολ., η Ιαπωνία 11 δις δολ., η Γερμανία 9,5 δις δολ., (συνολικό κόστος πολέμου 77 δις δολ), Βλ. άρθρο Δ. Λιβιεράτου με τίτλο: «Ο πόλεμος στο Αφγανιστάν: Πόλεμος και παγκοσμιοποίηση», στο περιοδικό Σπάρτακος, τ. 62 Νοέμβριος 2001. Σύμφωνα με κείμενο: «The Final Report to the US Congress, Appendix P», από το Αμερικανικό Υπουργείο Άμυνας τον Απρίλιο του 1992, οι ΗΠΑ κατέβαλαν 7 δις δολ. τα κράτη του Κόλπου 36 δισ. δολ. και η Ιαπωνία με τη Γερμανία 16 δις δολ. (συνολικό κόστος πολέμου 61 δις δολ.), βλ. http://people. psych.cornell.edu/~fhoran/gulf/gw_cost/gw_ payments.html 12. Center for Strategic and International Studies, Anthony H. Cordesman, Co-Director, Middle East Program, «Middle East Military Expenditure and Arms Transfer», May, 1996, σ. 16. ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2012 105