ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Τμήμα Ψηφιακών Μέσων & Επικοινωνίας Σημειώσεις για το μάθημα Πολιτική Επικοινωνία Διάλεξη 9 η Κοινή Γνώμη & Προπαγάνδα Δρ. Α. Κουμπαρέλης
Η «κοινή γνώμη» - Lippmann Ο Walter Lippmann είναι ο πρώτος που συνέγραψε μια ολοκληρωμένη μελέτη (βιβλίο) με τίτλο «Public Opinion» (1922) στα ελληνικά βλέπε Lippmann Walter, 1988, Κοινή Γνώμη, μτφρ. Γ. Καραγιάννης, εκδ. Κάλβος, Αθήνα. Ο Lippmann (1889-1974) επηρεάσθηκε έντονα από τον πραγματισμό του William James (1842-1910), την ιδέα της αλλοτρίωσης του Karl Marx (1818-1883) αλλά και τη διαίρεση της λειτουργίας του ανθρώπινου νου σε συνειδητό ( conscious), προσυνειδητό (pre-conscious) και ασυνείδητο (unconscious) του Sigmund Freud (1856-1939). Οι επιρροές του αυτές τον οδήγησαν στην εξέταση δύο σημαντικών εννοιών: την έννοια της «κοινής γνώμης» την έννοια της «προπαγάνδας»
Ο Πραγματισμός του William James Πραγματισμός είναι η στάση κάποιου να απομακρύνεται από τις επικρατούσες αρχές, την κοινωνική κατηγοριοποίηση, τις υποτιθέμενες κοινωνικές και άλλες αναγκαιότητες και να ψάχνει για συμπεράσματα, συνέπειες και δεδομένα σε άλλες αιτίες. Ο James έδειξε πως ο πραγματισμός σχετίζεται με την αλήθεια, την οποία αντιμετώπιζε ως κάτι που μπορεί να επαληθευθεί.
Η Αλλοτρίωση του Karl Marx Αλλοτρίωση του Marx αφορά την απώλεια της ενσυνείδητης ζωτικής δραστηριότητας του ανθρώπου μέσα από την εμπλοκή του στην παραγωγική διαδικασία. Αυτήηαπώλειαέχει ως συνέπεια την υποταγή του ανθρώπου στο μισθό, στα προϊόντα, στην αγορά και, εντέλει, στην κυριαρχία της καθεστηκυίας τάξης. «Η παραγωγή», γράφει ο Marx, «δεν παράγει τον άνθρωπο μόνο σαν εμπόρευμα, το ανθρώπινο εμπόρευμα, τον άνθρωπο με τη μορφή εμπορεύματος. Παράγει, επίσης, τον άνθρωπο πνευματικά και φυσικά σαν απανθρωποιημένη ύπαρξη» - Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, σελ. 109.
Διαιρέσεις του νου - Sigmund Freud (1) Ο Freud διαίρεσε τον ανθρώπινο νου σε τρία επίπεδα ανάλυσης, από το συνδυασμό των οποίων προσπάθησε να κατανοήσει και να εξηγήσει την ανθρώπινη συμπεριφορά. το συνειδητό (conscious) που αποτελείται από αυτά που γνωρίζουμε για τον εαυτό μας, το προ-συνειδητό (pre-conscious) που αποτελείται από αυτά στα οποία θα δίναμε συνειδητή προσοχή αν το επιθυμούσαμε. το ασυνείδητο (unconscious) που αποτελείται από αυτά που δεν γνωρίζουμε ή δεν κατανοούμε για τον εαυτό μας.
Διαιρέσεις του νου - Sigmund Freud (2) Συνειδητό (Conscious): όλα όσα εμπίπτουν στην επίγνωση του ατόμου (συνειδητές σκέψεις, συναισθήματα κ.λπ.) Προσυνειδητό (Preconscious): Ενδιάμεση θέση (μεταξύ συνειδητού & ασυνειδήτου) Το περιεχόμενό του χρειάζεται συνειδητή προσπάθεια για να ανακληθεί Αναπτύσσεται παράλληλα με το εγώ -Περιέχει τον ελεγκτή (censor), ο οποίος απαγορεύει σε ορισμένα περιεχόμενα του ασυνειδήτου να εισβάλλουν στο συνειδητό, εκτός εάν αυτό: α. υπερνικηθεί β. βρεθεί σε κατάσταση χαλάρωσης, γ. ξεγελαστεί Ασυνείδητο (Unconscious): Στο βάθος του ψυχικού οργάνου Κατέχει τον μεγαλύτερο χώρο Το περιεχόμενό του είναι ανεπίγνωστο στο άτομο (περιλαμβάνει ασυνείδητες ιδέες, ενορμήσεις, συναισθήματα κ.λπ.), το οποίο έχει "απωθηθεί" ως μη αποδεκτό Λειτουργεί με βάση την αρχή της ηδονής και με αρχέγονη διαδικασία σκέψης: α. δεν υπάρχει λογική σύνδεση των εννοιών, β. επιτρέπονται οι αντιφάσεις. γ. δεν υπάρχει η έννοια του χρόνου δ. οι επιθυμίες δεν επιδέχονται καμία άρνηση στην εκπλήρωσή τους, ε. οι μνήμες δεν συνδέονται με λεκτικά σύμβολα
Κοινή Γνώμη & Προπαγάνδα Η έννοια της «κοινής γνώμης» αφορά την ευρέως επικρατούσα άποψη μιας κοινωνίας για κάποιο θέμα, άποψη η οποία δεν είναι απαραίτητο να συμπίπτει με αυτή της προσωπικής άποψης του καθένα για το θέμα αυτό. Η έννοια της προπαγάνδας αφορά την προσπάθεια των ΜΜΕ να χειραγωγήσουν τα γεγονότα και να διαμορφώσουν στο κοινό μια «κοινή γνώμη» γι αυτά... να τα παρουσιάσουν δηλαδή τα γεγονότα με ένα τρόπο που να ευνοεί τις προθέσεις της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας.
Η έννοια της «κοινής γνώμης» του Lippmann (1) O Lippmann έδειξε τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα χρησιμοποιούν στερεότυπα μέσα από τα οποία εκφράζουν τη γνώμη τους για διάφορα θέματα ή καταστάσεις του κοινωνικού τους περιβάλλοντος. Για τον Lippmann οι άνθρωποι μένουν εγκλωβισμένοι σε στερεοτυπικές κρίσεις χωρίς να έχουν συνείδηση αυτού του εγκλωβισμού. Η γνώση και η πληροφόρηση μπορούν ενδεχομένως να αλλάξουν τα στερεότυπα (αλλά και τις προκαταλήψεις που τα παράγουν). Σε ένα πλαίσιο επίδρασης, τα ΜΜΕ μπορούν είτε να μορφώνουν στερεότυπες αντιλήψεις είτε να συμβάλουν στην αλλαγή τους. Για τον Lippmann τα ΜΜΕ αποτελούν έναν σύνδεσμο ανάμεσα στις εξατομικευμένες αντιλήψεις και τον πραγματικό κόσμο Στο έργο του«το Κοινό Φάντασμα» (Phantom Public) δείχνει ότι η δημοκρατία δεν ήταν υπόθεση του κοινού, αλλά ελεγχόταν από μια μορφωμένη ελίτ.
Άλλοι θεωρητικοί της προπαγάνδας Harold Lasswell (1902-1978) Εστίασε στην διεξαγωγή ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων προπαγάνδας, στην κατανόηση του περιεχομένου της, και στις επιρροές της προπαγάνδας στο μαζικό ακροατήριο. Edward Bernays (1891-1995) Εστίασε στην προσαρμογή της θεωρίας της ψυχανάλυσης στο έργο του για τις δημόσιες σχέσεις, γεγονός που επηρέασε τη σκέψη του γι αυτές. Jacques Ellul (1912-1994) Θεωρούσε ότι η προπαγάνδα είναι μια συγκεκριμένη τεχνική που τη χρειάζεται τόσο το κοινό όσο και αυτοί που τη δημιουργούν. Ορίζει τη προπαγάνδα σαν ένα σύνολο μεθόδων που εφαρμόζει μια οργανωμένη ομάδα που θέλει να κινητοποιήσει την ενεργητική ή παθητική συμμετοχή του κοινού κάτι. Αντίθετα με άλλους θεωρητικούς, ο Ellul τείνει να θεωρεί τη προπαγάνδα σαν μια αναγκαία δραστηριότητα που περιλαμβάνει τα πάντα στη χωή των ανθρώπων. Επισημαίνει δε ότι όσα περισσότερα στερεότυπα υπάρχουν σε μια κουλτούρα, τόσο ευκολότερη γίνεται η διαμόρφωση της κοινής γνώμης, και ότι όσο περισσότερο ένα άτομο συμμετέχει σε αυτή την κουλτούρα, τόσο ευκολότερα γίνεται επιρρεπής στη χειραγώγηση.
Προπαγάνδα ως σκόπιμο ή ουδέτερο είδος πολιτικής επικοινωνίας (1) Οι Jowett και O Donnell επισημαίνουν ότι η πολιτική επιστήμη θεωρεί την προπαγάνδα είδος επιτηδευμένα σχεδιασμένης πολιτικής επικοινωνίας. Jowett G. και O Donnell V., 1999, Propaganda and Persuasion, London. Cunningham S., 2002, The Idea of Propaganda: A Reconstruction, Westport, σ. 64. Ο Thomson, χωρίς να αμφισβητεί το σκόπιμο χαρακτήρα της προπαγάνδας, θεωρεί ότι «το ίδιο το ανθρώπινο είδος είναι ένας φυσικός προπαγανδιστής, με το ίδιο το βασικό ένστικτο να προπαγανδίζει». Thomson O., 1999, Easily lead: Α History of Propaganda, Gloucestershire, σ. 5. Ο Qualter αναφέρει ότι πρέπει να εξετάζουμε την προπαγάνδα «ως ουδέτερη έννοια, που περιγράφει μια δραστηριότητα, η οποία μπορεί να κατευθυνθεί προς το καλό η το κακό». Cunningham, ό.π.
Προπαγάνδα ως σκόπιμο ή ουδέτερο είδος πολιτικής επικοινωνίας (2) Ο Bryder στέκεται στην πολιτική διάσταση της προπαγάνδας, διακηρύσσοντας ότι η χρήση της αποτελεί ένα μέσο για να προωθηθούν θέματα και στόχοι στα πλαίσια της άσκησης της πολιτικής και άρα δεν θα πρέπει να θεωρείται ένα εργαλείο παραπλάνησής. Ο ίδιος υποστηρίζει πως ο όρος προπαγάνδας είχε στην αρχή ένα ουδέτερο περιεχόμενο αλλά στην πορεία φορτίστηκε τόσο πολύ με αρνητική χροιά, ώστε να χρησιμοποιείται τελικά ως λεκτικό όπλο σε κάθε λογομαχία, από οποιονδήποτε επιθυμεί να αποδυναμώσει και να απαξιώσει θέσεις, απόψεις και επιχειρήματα των συνομιλητών του, με τους οποίους έρχεται σε λεκτική αντιπαράθεση. Bryder Τ., «Essays on the Policy Sciences and the Psychology of Politics and Propaganda», Acta Wexionensia 43, 2004, σ. i. Βλέπε επίσης «Κατασκευή συναίνεσης και ΜΜΕ: το Μοντέλο Προπαγάνδας των Herman και Chomsky διαθέσιμο στο http://socialpolicy.gr/2018/10/κατασκευή-συναίνεσης-και-μμε-το-μοντέ.html
Προπαγανδιστικές Αφίσες (1) Το κόκκινο παγόβουνο ΟηγέτηςκαιηΝεολαία Το αύριο της Αμερικής υπό τον κομμουνισμό
Προπαγανδιστικές Αφίσες (2) Αφίσες του Λαϊκού Κόμματος στις εκλογές μετά το εμφύλιο