Βιολογική καταπολέμηση Πρακτικές συμβουλές

Βιολογική καταπολέμηση Πρακτικές συμβουλές ρ. Παύλος Σκεντερίδης, Εντομολόγος Bio-insecta, Μονάδα Παραγωγής Ωφελίμων Εντόμων Η βιολογική καταπολέμηση τα τελευταία χρόνια σημειώνει ραγδαία εξάπλωση σε ολόκληρο τον κόσμο. Η νέα τάση για περιβαλλοντικά φιλικές μεθόδους φυτοπροστασίας καθώς και η επιβάρυνση της υγείας παραγωγών και καταναλωτών οδήγησαν στην απόσυρση πολλών ισχυρών χημικών σκευασμάτων που αποτελούσαν τροχοπέδη στη χρήση ωφέλιμων οργανισμών. Η ανάπτυξη της ανθεκτικότητας των φυτοφάγων καθιστά σε πολλές περιπτώσεις τη χημική καταπολέμηση αναποτελεσματική, ενώ η διαδεδομένη χρήση επικονιαστών επέβαλε σε πολλές καλλιέργειες τη χρήση ήπιων και εκλεκτικών σκευασμάτων που δεν εμποδίζουν τη δράση των βομβίνων. Οι παραπάνω λόγοι στρέφουν εμμέσως το ενδιαφέρον στη βιολογική καταπολέμηση λόγω των προβλημάτων της χημικής καταπολέμησης. Στην πράξη όμως, η χρήση ωφέλιμων οργανισμών πρέπει να πάψει να αποτελεί εναλλακτική λύση ανάγκης! Σε συνδυασμό με τη χρήση επικονιαστών, αποτελούν αποδεδειγμένα μια αποτελεσματική, αξιόπιστη και οικονομική μέθοδο φυτοπροστασίας και παραγωγής, χωρίς να επιβαρύνουν το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία. Στο παρελθόν, τα μέσα βιολογικού ελέγχου εχθρών και ασθενειών ήταν περιορισμένα. Σήμερα όμως, μεγάλος αριθμός βιολογικών σκευασμάτων είναι εμπορικά διαθέσιμος, αποτελώντας αξιόπιστη λύση για πληθώρα εντομολογικών προβλημάτων. Ωφέλιμα βακτήρια, τοξίνες βακτηρίων, μύκητες, νηματώδεις, ακάρεα, αρπακτικά και παρασιτοειδή έντομα είναι στη διάθεση του παραγωγού. Παράλληλα, και άλλα, μη βιολογικά μέσα όπως φερομόνες, κολλητικές, χρωματικές και τροφικές παγίδες, πολυσακχαρίτες, άλατα λιπαρών οξέων, αιθέρια έλαια, εκχυλίσματα από τμήματα φυτών κ.α. είναι συμβατά με τη χρήση ωφέλιμων οργανισμών, υποβοηθώντας και αυξάνοντας την αποτελεσματικότητά τους. Ο κατάλληλος συνδυασμός των παραπάνω πράσινων φυτοπροστατευτικών μέσων απαιτεί τεχνογνωσία και αυτός είναι ο παράγοντας που θα καθορίσει την αποτελεσματικότητα του σχεδίου καταπολέμησης. Πολλά από τα παραπάνω σκευάσματα είναι άγνωστα για τον παραγωγό, αλλά και τον γεωπόνο. Συνεπώς, απαιτείται συνεχής ενημέρωση και εκπαίδευση καθώς η βιολογική καταπολέμηση είναι μια δυναμική μέθοδος η οποία εμπλουτίζεται συνεχώς και απαιτεί υψηλό βαθμό επίβλεψης και καλή γνώση των εντομολογικών προβλημάτων καθώς και των παραγόντων που μπορούν να επηρεάσουν την ισορροπία των πληθυσμών στο θερμοκήπιο ή στον αγρό. Συμβουλές και προϋποθέσεις Μέτρα προφύλαξης Η απομάκρυνση από το χώρο του θερμοκηπίου υπολειμμάτων προηγούμενων καλλιεργειών, ζιζανίων-ξενιστών καθώς και μη χρηστικών υλικών, όπως σπασμένα κασόνια/κλούβες, νάυλον κτλ είναι καθοριστικής σημασίας, καθότι τα παραπάνω αποτελούν ξενιστές ή εστίες συνάθροισης εντόμων, ακάρεων, σαλιγκαριών και άλλων φυτοφάγων

οργανισμών. Καλό θα ήταν ο παραγωγός να μη χρησιμοποιεί κανένα σημείο του θερμοκηπίου για την αποθήκευση υλικών και αφού απομακρύνει σχολαστικά όλα τα φυτικά υπολείμματα της προηγούμενης καλλιέργειας να απολυμάνει με φυσικά μέσα. Πριν προχωρήσει στην εισαγωγή των νέων φυταρίων, θα πρέπει προσωπικά να ελέγξει για τυχόν προσβολές και εάν είναι δυνατόν να ελέγξει ακόμη και το φυτώριο από το οποίο προήλθαν. Μεγάλη προσοχή πρέπει να δίνεται και στα φυτά που περιστοιχίζουν το θερμοκήπιο καθώς αρκετά από αυτά φιλοξενούν πληθώρα φυτοφάγων. Η ιδανικότερη λύση είναι να τοποθετήσει ο καλλιεργητής γύρω από το θερμοκήπιο αρωματικά φυτά που δεν ψηλώνουν ιδιαίτερα και δεν εμποδίζουν τον σωστό αερισμό μέσω των παραθύρων. Παράλληλα, τα αιθέρια έλαια έχουν έντονη απωθητική δράση για τα φυτοφάγα, ενώ προσφέρουν καταφύγιο στην ωφέλιμη εντομοπανίδα. Επίσης, επικαλύπτουν οσμικά την καλλιέργεια, αποκρύπτοντάς την από τα φυτοφάγα. Τα πιο γνωστά φυτά που χρησιμοποιούνται για το σκοπό αυτό είναι η ρίγανη, το θυμάρι, η λεβάντα και η λεβαντίνη, ο βασιλικός κ.α. Πρέπει να αποφεύγονται/ απομακρύνονται φυτά (κυρίως ζιζάνια), που έχουν κίτρινα, κόκκινα, μπλε ή άσπρα άνθη, καθώς συχνά προσελκύουν κυρίως θρίπες ή άλλα φυτοφάγα. Ο πλούσιος αερισμός του θερμοκηπίου είναι καθοριστικής σημασίας για την αποφυγή μυκητολογικών προσβολών. Πρέπει όμως να γίνεται με τρόπο που δεν θα επιτρέπει την είσοδο φυτοφάγων. Κατάλληλες σίτες μπορούν να παρέχουν προστασία χωρίς να περιορίζουν ιδιαίτερα τον αερισμό. Τα ανοίγματα στο πάνω μέρος των θερμοκηπίων πρέπει επίσης να καλύπτονται για την αποτροπή εισόδου μεταναστευτικών πτερωτών ή ανεμομεταφερόμενων ειδών. Για βαδιστικά έντομα είναι αποτελεσματική η χρήση γράσου σε ενώσεις ή ανοίγματα που φοβόμαστε ότι θα αποτελέσουν σημεία εισόδου. Στην είσοδο, καλό είναι να υπάρχει προθάλαμος με κολλητικές ή τροφικές παγίδες σαν ένα επιπρόσθετο μέτρο προστασίας. Στα σύγχρονα θερμοκήπια είναι συχνή η χρήση ποδιάς, καλυμμάτων του κεφαλιού και των ποδιών, απολύμανση των υποδημάτων κ.α.. Εντός του θερμοκηπίου θα ήταν συνετό να αποφεύγεται το κάπνισμα, ενώ σε περίπτωση προηγούμενης επαφής με τσιγάρο συνιστάται σχολαστικό πλύσιμο των χεριών, καθώς είναι είναι πιθανό να μεταφερθούν ιοί κατ αυτόν τον τρόπο. Έγκαιρη επισήμανση Τα παραπάνω μέτρα παρέχουν προστασία σε μεγάλο βαθμό, παρόλα αυτά η είσοδος φυτοφάγων στο θερμοκήπιο δεν θα πρέπει να ξαφνιάσει τον παραγωγό. Πρόκειται για μικροσκοπικούς οργανισμούς, με μεγάλη κινητικότητα, που βρίσκονται σε μεγάλους αριθμούς στη φύση. Αναπόφευκτα, τα άτομα που εισέρχονται στο χώρο του θερμοκηπίου είναι πιθανόν να τους μεταφέρουν κατά την είσοδό τους. Η έγκαιρη επισήμανσή τους όμως θα βοηθήσει στον αποτελεσματικό, γρήγορο και οικονομικό έλεγχο της προσβολής αυτής. Τα φυτοφάγα είδη είναι συνήθως μικροσκοπικά (αφίδες, θρίπες, τετράνυχοι, αλευρώδεις κ.α.) ενώ υπάρχουν και διαφορετικές μορφές/στάδια τα οποία θα πρέπει να είναι ο καλλιεργητής σε θέση να αναγνωρίζει (αυγά, προνύμφες, πούπες, ενήλικα). Το κλειδί της επιτυχίας της βιολογικής καταπολέμησης βρίσκεται πραγματικά σε αυτό το λεπτό σημείο, του έγκαιρου εντοπισμού του φυτοφάγου. Για το λόγο αυτό απαιτείται καλή γνώση των φυτοφάγων που αφορούν την εκάστοτε καλλιέργεια, της βιολογίας των φυτοφάγων αυτών και της ηθολογίας τους (συμπεριφορά-συνήθειες). Ο όγκος των παραπάνω πληροφοριών δεν πρέπει να τρομάζει τους παραγωγούς, οι οποίοι συνήθως εγκαταλείπουν πριν καν αρχίσουν την προσπάθεια. Τα έντομα οικονομικής σημασίας που απασχολούν τις καλλιέργειες θερμοκηπίου δεν είναι περισσότερα από 10-15 είδη, τα περισσότερα από τα οποία οι παραγωγοί γνωρίζουν και είναι

εξοικιωμένοι. Θα πρέπει όμως να εκπαιδευτούν ώστε να τα εντοπίζουν πιο έγκαιρα και πριν αυτά αναπτύξουν μεγάλους πληθυσμούς. Για τον εντοπισμό προσβολών απαιτούνται συστηματικές αλλά και σχολαστικές επιβλέψεις (2-3 / εβδομάδα). Ο παραγωγός θα πρέπει αρχικά να ψάχνει στα σημεία εισόδου, κατά μήκος των παραθύρων καθώς και στον ενδιάμεσο χώρο και να παίρνει δείγματα από χαμηλά, μεσαία και κορυφαία φύλλα, χρησιμοποιώντας μεγεθυντικό φακό, όταν αυτό χρειάζεται. Η χρήση χρωματικών, κολλητικών, τροφικών κ.α. παγίδων διευκολύνει τον εντοπισμό μεγάλου αριθμού εντόμων. Η ανάρτηση 4-6 (ανάλογα με τον όγκο της βλάστησης) κίτρινων κολλητικών παγίδων βοηθάει στον εντοπισμό αλευρώδη, σκιαριδών, διπτέρων, αφίδων και άλλων ιπτάμενων εντόμων. Οι θρίπες έλκονται από τις μπλε παγίδες (2-3/ στρέμμα) ενώ πολλά λεπιδόπτερα, λόγω φωτοτροπισμού εντοπίζονται με ηλεκτρικές φωτεινές παγίδες (UV) νυκτός. Ο καλλιεργητής δεν θα πρέπει να υπερβάλλει στον αριθμό ανάρτησης παγίδων, καθώς αυτές μπορεί να έλξουν έντομα από έξω. Στις παγίδες πρέπει να επισημαίνει τα έντομα που εντοπίζει κάθε φορά ώστε να μην μπερδεύεται με τα έντομα που θα παγιδευτούν μελλοντικά. Τα αποτελέσματα πρέπει να καταγράφονται. Οι παγίδες αντικαθίστανται ανά μήνα, όταν γεμίσουν ή όταν στεγνώσει η κόλλα. Ο παραγωγός θα πρέπει να διασταυρώνει τα αποτελέσματα με τον γεωπόνο/ ειδικό ώστε να είναι σίγουρος για τη σωστή αναγνώριση των ειδών που βρέθηκαν. Σχεδιασμός προγράμματος βιολογικής καταπολέμησης Υπάρχουν δύο περιπτώσεις βιολογικών προγραμμάτων φυτοπροστασίας. Η πρώτη βασίζεται σε προληπτικές εξαπολύσεις και δεν έχει σημασία εάν έχει εντοπιστεί κάποιο φυτοφάγο στο θερμοκήπιο. Συνήθως εξαπολύονται έντομα ή ακάρεα που μπορούν να τραφούν και με εναλλακτικές δίαιτες όπως γύρη, εξωανθικό νέκταρ (plant extracts) κτλ. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα αρπακτικά ακάρεα Amblyseius swirskii (εχθρός αλευρώδη και θρίπα) και Neoseiulus (Amblyseius) californicus (εχθρός τετράνυχου), τα οποία εγκαθίστανται στην καλλιέργεια απουσία φυτοφάγων. Συνεπώς, εάν εισβάλλει αλευρώδης, θρίπας ή τετράνυχος, αυτά είναι παρόντα ώστε να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα εν τη γενέση του. Για την περίπτωση των αφίδων, εξαπολύονται σε μηνιαία περίπου βάση παρασιτοειδή (Aphidius colemani, A. ervi) τα οποία έχουν μεγάλη ικανότητα να εντοπίζουν εστίες αφίδων που εμάς πιθανόν να διέφευγαν της προσοχής μας. Αντίστοιχα, υπάρχουν άλλα ωφέλιμα (πχ Trichogramma) εναντίον των υπόλοιπων φυτοφάγων ειδών. Η προληπτική εξαπόλυση εφαρμόζεται σε περιπτώσεις που υπάρχει δυσκολία/ αδυναμία από την πλευρά των παραγωγών να ανιχνεύσουν και να εντοπίσουν μικροσκοπικά έντομα στην επιχείρησή τους. Είναι οικονομική μέθοδος καθώς εξαπολύονται ελάχιστες ποσότητες ωφελίμων οργανισμών και συνήθως αποτρέπεται η εξέλιξη μιας σοβαρής εντομολογικής προσβολής. Η δεύτερη περίπτωση αφορά την άμεση καταστολή ενός εντόμου που έχει εντοπιστεί στην καλλιέργεια. Μετά τη σωστή αναγνώριση του φυτοφάγου είδους (ή των ειδών) και την εκτίμηση του ύψους προσβολής, θα πρέπει να ληφθούν μέτρα για τον περιορισμό τους. Αρχικά ο καλλιεργητής θα ήταν σκόπιμο να καταγράψει όλα τα μέσα που θα μπορούσε να έχει στη διάθεσή του, όπως αρπακτικά και παρασιτοειδή, νηματώδεις, βακτήρια αλλά και μη βιολογικά όπως μέσα παγίδευσης, φερομόνες, πολυσακχαρίτες, αιθέρια έλαια κτλ και στη συνέχεια να σημειώσει την καταλληλότητα/ αποτελεσματικότητα που έχει το κάθε σκεύασμα για την καλλιέργειά του, το ύψος προσβολής και τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Θα πρέπει εδώ να

επισημανθεί πως σημαντικό ρόλο στην επιλογή του θα αποτελέσει η τυχόν παρουσία ήδη εγκατεστημένων ωφελίμων στην καλλιέργειά του. Συνήθως, συνίσταται στον παραγωγό να ενισχύει πληθυσμιακά είδη ωφελίμων που ήδη βρίσκονται εντός της καλλιέργειάς του (είναι εξάλλου η πρόταση της Φύσης). Ο σχεδιασμός ενός προγράμματος μπορεί να περιλαμβάνει περισσότερα από ένα σκευάσματα καθώς και συνδυασμό μεταξύ βιολογικών και μη βιολογικών σκευασμάτων. Η παράμετρος που επηρεάζει αυτήν την απόφαση είναι η συμβατότητα των δύο σκευασμάτων καθώς και η αποτελεσματικότητα του συνδυασμού τους. Απαιτείται καλή γνώση των εμπορικά διαθέσιμων προϊόντων και των προϋποθέσεών τους καθώς και εμπειρία από προηγούμενες εφαρμογές στον αγρό και το θερμοκήπιο. Τέλος, κάθε πρόγραμμα που σχεδιάζεται εναντίον οποιουδήποτε φυτοφάγου, θα πρέπει να ελέγχεται εάν οικονομικά είναι ορθό, δηλαδή συμφέρον. εν είναι σωστό να κατακλύζεται για παράδειγμα η καλλιέργεια με ωφέλιμα έντομα, μια και η πράξη αυτή είναι κοστοβόρα καθώς και οικολογικά ανορθόδοξη, ακόμα και εάν θεωρητικά μπορεί να εξαφανίσει το πρόβλημά μας. Παραλαβή και εξαπόλυση ωφελίμων, εφαρμογή προγράμματος Στη βιολογική καταπολέμηση είναι σημαντικό να γίνεται άμεσα η επέμβαση. Η αναβλητικότητα έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του πληθυσμού των φυτοφάγων και κατά συνέπεια και την αύξηση του πληθυσμού των ωφελίμων εντόμων που θα πρέπει να εξαπολυθούν. Το χρονικό διάστημα κατά το οποίο συνήθως συντελείται ο διπλασιασμός πληθυσμού (Doubling time) πολλών φυτοφάγων κυμαίνεται από 2,5-3,5 ημέρες. Αυτό σημαίνει πως αναλογικά, για κάθε τέτοιο διάστημα που περνά, θα πρέπει να διπλασιάζεται και ο αριθμός των ωφελίμων που αρχικά είχε σχεδιαστεί, αυξάνοντας με τον τρόπο αυτό και το κόστος φυτοπροστασίας. Η εξαπόλυση καλό είναι να γίνεται σύντομα μετά την παραλαβή των σκευασμάτων, καθώς αυξάνεται η θνησιμότητα των οργανισμών εντός της συσκευασίας. Εάν χρειαστεί να αποθηκευτεί το προϊόν για σύντομο χρονικό διάστημα θα πρέπει να γίνει στις κατάλληλες συνθήκες. Ο χειρισμός των βιολογικών σκευασμάτων πρέπει να γίνεται προσεκτικά. Εντός των συσκευασιών υπάρχουν αδρανή υλικά που εάν ανακινηθούν με ένταση πιθανόν να θανατώσουν μεγάλο μέρος του πληθυσμού των ωφελίμων. Η ποιότητα των ωφελίμων κατά την παραλαβή μπορεί να ελεγχθεί με διάφορους τρόπους από τον παραγωγό, με πιο απλό από αυτούς την ανιχνευση κίνησης εντός της συσκευασίας. Εάν πρόκειται για παρασιτοειδή μπορεί να ελεγχθεί ο αριθμός των οπών εξόδου από τις παρασιτισμένες αφίδες εντός της συσκευασίας, ενώ εάν το προϊόν είναι σε μορφή πούπας πιθανόν να εντοπιστεί έξοδος ενηλίκου από τα αδρανή υλικά, τα οποία σηνήθως αναπαύονται για μικρό χρονικό διάστημα επί της συσκευασίας. Πρέπει να ακολουθούνται πιστά οι οδηγίες εξαπόλυσης, η ενδεδειγμένη πυκνότητα εξαπόλυσης καθώς και οι επαναλήψεις που πιθανώς να χρειαστούν κατά τις επόμενες εβδομάδες. Ο καλλιεργητής δεν θα πρέπει να προχωρά στη χρήση κανενός ψεκαστικού σκευάσματος (μυκητοκτόνο, ζιζανιοκτόνο, νηματοδοκτόνο κτλ) εάν δεν συμβουλευτεί προηγουμένως ειδικούς, καθώς η επίδρασή τους μπορεί να είναι αρνητική στην εγκατάσταση της ωφέλιμης πανίδας.

Μετά την εξαπόλυση Ενώ στη χημική καταπολέμηση οι δραστηριότητες ολοκληρώνονται με τον ψεκασμό, αντίθετα στην βιολογική καταπολέμηση οι παρατηρήσεις στον αγρό πρέπει να εντείνονται. Είναι σημαντικό να παρακολουθεί ο παραγωγός ή/ και ο γεωπόνος την δυναμική των πληθυσμών, τόσο του φυτοφάγου όσο και των σαρκοφάγων. Η μείωση του φυτοφάγου είναι ορατή συνήθως μετά από 7-10 ημέρες, καθώς τότε έχουν εκκολαφθεί να αυγά που εναπόθεσαν τα ωφέλιμα, τα οποία είναι αρκετά σε αριθμό και με αυξημένες ανάγκες σε κατανάλωση τροφής. Στο ίδιο διάστημα μπορεί να εντοπιστεί το ποσοστό του παρασιτισμού καθώς θα αρχίζουν να μουμιοποιούνται τα έντομα που πρωτοπαρασιτίστηκαν. Τις πρώτες 2-5 μέρες μπορεί να ελεχθεί η ωοτοκία μεγαλόσωμων αρπακτικών όπως Coccinellidae, καθώς εναποθέτουν ευδιάκριτες πορτοκαλί/ κόκκινες ωοπλάκες. Σε κάθε περίπτωση βέβαια, θα πρέπει να εντοπίζονται άτομα των ενηλίκων που εξαπολύθηκαν, που αποτελεί και μια ένδειξη της εγκατάστασής τους. Σε περίπτωση που για 10 ημέρες, και μετά από σχολαστικό έλεγχο, δεν είναι ορατά κάποια από τα παραπάνω σημάδια, θα πρέπει να πραγματοποιηθεί διορθωτική ενέργεια. Είναι χρήσιμο σε τέτοιες περιπτώσεις να μην επαναλαμβάνεται η αρχική εξαπόλυση αλλά να δοκιμάζεται κάποια εναλλακτική λύση. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν την εγκατάσταση των ωφελίμων. Σε περιπτώσεις γειτονικών θερμοκηπίων για παράδειγμα, δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο της αδυναμίας εγκατάστασης ενός ωφελίμου εντόμου σε ένα εκ των δύο. Επίσης έχει παρατηρηθεί εγκατάσταση σε μεμονωμένο σημείο του θερμοκηπίου και όχι σε ολόκληρο το χώρο. Η ύπαρξη ενός ανεμιστήρα, ενός δένδρου εξωτερικά που σκιάζει τμήμα του θερμοκηπίου, οι δονήσεις ή η θερμότητα που πιθανόν να προκαλούνται από κάποια γεννήτρια, μια υπόγεια διαρροή σωλήνων καθώς και άλλοι παράγοντες μπορούν να δημιουργήσουν μικροκλίμα ή άλλες συνθήκες που θα ευνοούν ή θα δυσχεραίνουν την εγκατάσταση ενός συγκεκριμένου ωφελίμου. Για το λόγο αυτό είναι καλύτερα να τροποποιείται το πρόγραμμα εξαπολύσεων μέχρι να εντοπιστεί η αιτία ενός τέτοιου προβλήματος. Ημερολόγιο Η γνώση του ιστορικού των εξαπολύσεων καθώς και διαφόρων άλλων δεδομένων συντελεί σε μεγάλο βαθμό στην εκτίμηση της αποτελεσματικότητας ενός σχεδίου καταπολέμησης. Παράλληλα αποκτάται πολύτιμη εμπειρία καθώς συσχετίζονται οι θερμοκρασίες με την εμφάνιση και την εξέλιξη των προσβολών, καθώς και με τη δυναμική των πληθυσμών. Ο παραγωγός θα πρέπει να καταγράφει όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία, μεταξύ των οποίων τις περιβαλλοντικές συνθήκες (θερμοκρασία, υγρασία, ηλιοφάνεια), τις ημερομηνίες εμφάνισης φυτοφάγων ή ωφελίμων που εισήλθαν στο θερμοκήπιο, τις ημερομηνίες εξαπόλυσης καθώς και παρατηρήσεις που έγιναν όσο αφορά το ποσοστό παρασιτισμού, τυχόν παρουσία ωοπλακών, αριθμός ωφελίμων ανά φυτό κτλ. Επίσης, σημειώνονται η χρήση παγίδων καθώς και τα έντομα που συλλαμβάνονται, η χρήση άλλων μέσων καταπολέμησης (φερομόνες, χημικά ) καθώς και τα αποτελέσματα αυτών. Η ανάπτυξη και η κατάσταση των φυτών καθώς και οι αποδόσεις που επιτεύχθηκαν σχετίζονται άμεσα με τα οικονομικά στοιχεία του σχεδίου φυτοπροστασίας και πρέπει επίσης να καταγράφονται. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να εκτιμηθεί και σε οικονομική βάση η αποτελεσματικότητα του προγράμματος βιολογικής καταπολέμησης. Το παραπάνω σχέδιο θα αποτελέσει πολύτιμο οδηγό, ενώ παράλληλα θα επιφέρει βελτιώσεις τόσο λόγω της εμπειρίας που θα έχει αποκτήσει ο παραγωγός, όσο και λόγω των νέων μέσων βιολογικής καταπολέμησης που αναπτύσσονται από τα εντομοτροφεία και τις εταιρίες.

Φιλοσοφία της βιολογικής καταπολέμησης Στόχος της βιολογικής καταπολέμησης είναι η αποκατάσταση της οικολογικής ισορροπίας, η παρουσία δηλαδή φυτών, φυτοφάγων, σαρκοφάγων σε πληθυσμούς που δεν θα απειλείται η βιωσιμότητα κάποιου είδους. Στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις, η βιολογική καταπολέμηση στοχεύει σε επίπεδα πληθυσμών των βλαβερών κάτω του ορίου όπου προκαλείται οικονομική ζημία. Για την επίτευξη του στόχου απαιτείται υπομονή, επιμονή και διαρκής ενημέρωση και εκπαίδευση. Κατανοώντας τους μηχανισμούς της φύσης, μπορεί ο άνθρωπος να τους χρησιμοποιήσει προς όφελός του. (Υπό δημοσίευση στο περιοδικό «ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ», τεύχος 6 ο, 2008)