Ορθόδοξη Πνευματικότητα και Πολιτισμός Ενότητα 8: Η «εβδομάδα των Βαΐων» και η Μεγάλη Εβδομάδα Μαρία Κ. Καράμπελια Πρόγραμμα Διαχείρισης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας 8 Διευκρινίζεται ότι η «Εβδομάδα των Βαΐων» επισημαίνει τόσο την αποστολή του Χριστού στον κόσμο, όσο και τη θεϊκή Του εξουσία. Τονίζεται ότι ο Χριστός του Πάθους είναι ο Νυμφίος της Εκκλησίας. Διευκρινίζεται ότι τη Μεγάλη Εβδομάδα οι χριστιανοί προβληματίζονται για το μυστήριο της θείας πρόνοιας, τη γνησιότητα της πίστης, το νόημα της εγρήγορσης, την αξία της μετάνοιας, τη σημασία της καθόδου του Χριστού στον Άδη και τελικά το θαύμα του Πάσχα με την υπόσχεση της αιωνιότητας και της αφθαρσίας που μπορεί ο κάθε άνθρωπος να πλησιάσει. 4
Περιεχόμενα ενότητας Η «εβδομάδα των Βαΐων» και η Μεγάλη Εβδομάδα. 5
Μεγάλη Εβδομάδα (1/25) Η έκτη και τελευταία εβδομάδα της Μ. Σαρακοστής ονομάζεται «Εβδομάδα των Βαΐων». Πριν από τις κατανυκτικές ακολουθίες της Μ. Εβδομάδας, προηγείται μια διήμερη πανήγυρη, που εορτάζει την ανάσταση του Λαζάρου και τη θριαμβευτική είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα. Τα δύο αυτά γεγονότα επισημαίνουν την αποστολή του Χριστού στον κόσμο και υπογραμμίζουν τη θεϊκή του εξουσία. Αποκαλύπτεται ότι ο Ιησούς Χριστός είναι η πηγή της ζωής και ο Μεσσίας της Επαγγελίας. Γι αυτό τον λόγο ο διήμερος αυτός εορτασμός είναι προάγγελος της νίκης του Χριστού πάνω στον θάνατο και της εισόδου της Βασιλείας του Θεού στη ζωή του κόσμου. 6
Μεγάλη Εβδομάδα (2/25) Η Μ. Σαρακοστή λέγεται «Μεγάλη» γιατί είναι κατά μια εβδομάδα μεγαλύτερη από εκείνη των Χριστουγέννων. Η τελευταία Εβδομάδα ονομάζεται «Μεγάλη» γιατί αναπαριστά τα τελευταία κοσμοσωτήρια γεγονότα της ζωής του Ιησού. Το πρώτο μέρος της Μεγάλης Εβδομάδας, η Μ. Δευτέρα η Μ. Τρίτη και η Μ. Τετάρτη, αποτελούν μια ενιαία λειτουργική ενότητα. Ο Όρθρος κάθε μιας από αυτές τις ημέρες ονομάζεται ακολουθία του Νυμφίου. Το όνομα προέρχεται από το κεντρικό πρόσωπο στην παραβολή των δέκα παρθένων (Μτ. 23, 1-3). Ο Χριστός του Πάθους είναι ο Νυμφίος της Εκκλησίας. 7
Μεγάλη Εβδομάδα (3/25) Τη Μ. Δευτέρα μνημονεύουμε τον Πατριάρχη Ιωσήφ, τον αγαπητό γιο του Ιακώβ, τον οποίο η πατερική και λειτουργική παράδοση προβάλλει ως προτύπωση του Χριστού. Η ιστορία του Ιωσήφ εξηγεί το μυστήριο της πρόνοιας του Θεού, της επαγγελίας και της σωτηρίας. Αθώος, αγνός και δίκαιος, με τη ζωή του δίνει μαρτυρία για τη δύναμη της αγάπης και της υπόσχεσης του Θεού. 8
Μεγάλη Εβδομάδα (4/25) Το μάθημα που παίρνουμε από το παράδειγμα του Ιωσήφ συνοψίζεται στα λόγια του προς τους αδελφούς του, οι οποίοι τον είχαν προηγουμένως προδώσει: «Μη φοβάστε!... Εσείς σκεφτήκατε να μου κάνετε κακό, ο Θεός όμως το μετέτρεψε σε καλό, για να κάνω αυτό που γίνεται σήμερα, να διατηρήσω δηλαδή στη ζωή έναν πολυάριθμο λαό. Τώρα λοιπόν μη φοβάστε! Εγώ θα σας συντηρήσω εσάς και τα παιδιά σας» (Γεν. 50, 19-21). 9
Μεγάλη Εβδομάδα (5/25) Επίσης, τη Μ. Δευτέρα η Εκκλησία μνημονεύει το γεγονός με την κατάρα του δέντρου της συκιάς. Στη μυστική θεολογία η συκιά θεωρείται το δέντρο της παράβασης, γιατί οι παραβάτες χρησιμοποίησαν τα φύλλα του για να σκεπαστούν. Τονίζεται ότι ο Ιησούς καταράστηκε τη συκιά για δύο λόγους: 1. για να δείξει στους Ιουδαίους ότι έχει τη δύναμη να τιμωρεί, και 2. για να καταστρέψει το δέντρο της παράβασης (Ἰσιδώρου Πηλουσιώτου, Ἐπιστολῶν βιβλία πέντε, LIB Ι ΝΑ, PG 78, 213BC. Πρβ. Ἰσιδώρου Πηλουσιώτου, Ἐπιστολῶν βιβλία πέντε, LIB Ι ΤΝΗ, PG 78, 385D). 10
Μεγάλη Εβδομάδα (6/25) Ωστόσο, το δέντρο της συκιάς συμβολίζει κυρίως τον Ισραήλ, ο οποίος γίνεται άγονος, γιατί αποτυγχάνει να αναγνωρίσει τον Χριστό και τη διδασκαλία Του. Η κατάρα της συκιάς δηλώνει ότι η κρίση του Χριστού για τους αμετανόητους θα είναι αποφασιστική την ημέρα της Δευτέρας Παρουσίας. Θέλει επίσης να φανερώσει ότι η γνήσια χριστιανική πίστη είναι δυναμική και καρποφόρα. Διεισδύει σ ολόκληρη την ανθρώπινη ύπαρξη και προκαλεί αλλαγή. 11
Μεγάλη Εβδομάδα (7/25) Τη Μ. Τρίτη η Εκκλησία μνημονεύει δύο παραβολές που σχετίζονται με τη Δευτέρα Παρουσία. Η μια είναι η παραβολή των δέκα παρθένων (Μτ. 25, 1-3), και η άλλη είναι η παραβολή των ταλάντων (Μτ. 25, 14-30). Αυτές οι παραβολές θίγουν θέματα, όπως η πνευματική εγρήγορση, η φροντίδα, η υπευθυνότητα και η κρίση. Μας διδάσκουν δύο βασικά πράγματα: Πρώτον, η ημέρα της κρίσεως θα μοιάζει με την κατάσταση που βρέθηκαν οι κόρες της παραβολής. Ο χρόνος που αποφασίζει κανείς για τον Θεό είναι τώρα και όχι σε κάποιο απροσδιόριστο χρονικό σημείο στο μέλλον. 12
Μεγάλη Εβδομάδα (8/25) Η τραγωδία της θύρας που έκλεισε είναι ότι οι άνθρωποι την κλείνουν και όχι ο Θεός. Δεύτερον, μας υπενθυμίζει ότι η εγρήγορση σημαίνει εσωτερική σταθερότητα, νηφαλιότητα, ησυχία και χαρά. Σημαίνει πνευματική αφύπνιση, προσοχή και επαγρύπνηση. Εγρήγορση είναι η βαθιά προσωπική απόφαση να βρούμε ποιο είναι το θέλημα του Θεού και να ασπαστούμε κάθε εντολή και κάθε αρετή. 13
Μεγάλη Εβδομάδα (9/25) Την Μ. Τετάρτη η Εκκλησία καλεί τους πιστούς να επικεντρώσουν την προσοχή τους σε δύο μορφές: την αμαρτωλή γυναίκα που έχρισε τον Ιησού λίγο πριν το πάθος (Μτ. 26, 6-13), και τον Ιούδα, τον μαθητή, που πρόδωσε τον Κύριο. Αυτοί οι άνθρωποι μας δημιουργούν σκέψεις για ζητήματα που σχετίζονται με την ελευθερία, την αμαρτία, την κόλαση και την μετάνοια. Η ελευθερία ανήκει στην ανθρώπινη φύση. Είναι ένα θείο δώρο. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, επειδή η ύπαρξή του έχει σφραγισθεί με την εικόνα του Θεού Η αμαρτία είναι η θεληματική απόρριψη της προσωπικής σχέσης με τον ζωντανό Θεό, η άρνηση του Θεού και η απώλεια του ουρανού. 14
Μεγάλη Εβδομάδα (10/25) Όταν αμαρτάνει κανείς, χάνει τον στόχο, αποτυγχάνει να συνειδητοποιήσει την κλήση του και την αποστολή του. Η αμαρτία δεν είναι απλώς μια διάθεση. Είναι μια εσκεμμένη επιλογή και μια πράξη. Ομοίως η μετάνοια είναι μια επιλογή να ακολουθήσουμε τον Θεό. Τη Μ. Τετάρτη η τέλεση του Ιερού Ευχελαίου υπενθυμίζει στους πιστούς αυτή την αλήθεια: τη δύναμη του Χριστού να απελευθερώνει από την αμαρτία. Η υπαρξιακή αλλαγή, η οποία είναι πέρα από τις δυνατότητές μας να επιτευχθεί, μας χαρίζεται από τον Χριστό, που τελικά μας δίνει μια καινούργια και καθαρή καρδιά. 15
Μεγάλη Εβδομάδα (11/25) Τη Μ. Πέμπτη η προσοχή της Εκκλησίας στρέφεται προς τα γεγονότα που συνέβησαν στο υπερώο και στον κήπο της Γεθσημανή. Στο υπερώο, ο Ιησούς ίδρυσε το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και έπλυνε τα πόδια των μαθητών του. Ο κήπος στη Γεθσημανή κατευθύνει την προσοχή μας στη σωτηριώδη υποταγή και την αρχιερατική προσευχή (Ιω. 17, 1-25), μας τοποθετεί επίσης στη δειλή και δόλια πράξη του Ιούδα, ο οποίος πρόδωσε το Χριστό μ ένα φίλημα, που είναι το σημάδι της αγάπης και της φιλίας (Λκ. 22, 47-48). 16
Μεγάλη Εβδομάδα (12/25) Στον εσπερινό της Μ. Πέμπτης τελείται ο όρθρος της Μ. Παρασκευής, γνωστή και ως «Ακολουθία των αγίων Παθών». Μοναδικό χαρακτηριστικό της ακολουθίας αυτής είναι ότι περιέχει μια σειρά από δώδεκα αναγνώσματα του Πάθους, τα δώδεκα ευαγγέλια. 17
Μεγάλη Εβδομάδα (13/25) Μετά το πέμπτο Ευαγγέλιο, κατά το δέκατο πέμπτο αντίφωνο, ο ιερέας μεταφέρει τον Σταυρό έξω από το θυσιαστήριο με επίσημη λιτανεία και τον τοποθετεί στο μέσον της Εκκλησίας. Ο πιο γνωστός ύμνος είναι του δέκατου πέμπτου αντίφωνου «Σήμερον κρεμᾶται ἐπί ξύλου ὁ ἐν ὓδασι τὴν γῆν κρεμάσας». Η Εκκλησία μνημονεύει το Πάθος όχι σαν άσχημα γεγονότα, που προκάλεσαν ελεεινοί και αξιόποινοι άνθρωποι, αλλά σαν μια εκούσια θυσία του Υιού του Θεού. Ο θάνατος του Χριστού είναι το μεγαλύτερο θαύμα αλλά και η αποφασιστική εκδήλωση της απεριόριστης αγάπης του Θεού για τη δημιουργία. Μια αγάπη σαρκωμένη, που περνάει μέσα από το πάθος, για να μας λυτρώσει από κάθε μορφή κακού. 18
Μεγάλη Εβδομάδα (14/25) Τη Μ. Πέμπτη μαθαίνουμε τι χρειάστηκε να υποστεί ο Χριστός για να μας σώσει. Το υπόμνημα στο Τριώδιο καταγράφει τα εξής: «Τῇ ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ Παρασκευῇ τὰ ἃγια καὶ σωτήρια καὶ φρικτά πάθη τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐπιτελοῦμεν: τοὺς ἐμπτυσμούς, τὰ ῥαπίσματα, τὰ κολαφίσματα, τὰς ὓβρεις, τοὺς γέλωτας, τὴν πορφυρᾶν χλαίνην, τὸν κάλαμον, τὸν σπόγγον, τὸ όξος, τοὺς ἣλους, τὴν λόγχην καὶ πρὸ πάντων τὸν σταυρόν καὶ τὸν θάνατον, ἃ δι ἡμᾶς ἑκών καταδέξατο ἔτι δὲ καὶ τοῦ εὐγνώμονος ληστοῦ, τοῦ συσταυρωθέντος αὐτῷ, σωτήριον ἐν τῷ σταυρῷ ὁμολογίαν». Και επειδή ακριβώς με αυτόν τον τρόπο τονίζεται το πάθος του Κυρίου, η ακολουθία του όρθρου της Μ. Παρασκευής στα λειτουργικά βιβλία αναφέρεται ως «Ακολουθία των Αγίων Παθών». 19
Μεγάλη Εβδομάδα (15/25) Τη Μ. Παρασκευή η Εκκλησία μνημονεύει το άρρητο μυστήριο του θανάτου του Χριστού. Το πρωί της Μ. Παρασκευής ψάλλονται και διαβάζονται διαδοχικώς οι Ώρες ως μια ενιαία ακολουθία. Στη συνέχεια αρχίζει η ακολουθία του εσπερινού της Μ. Παρασκευής, που καλείται «Αποκαθήλωσις», όνομα που προήλθε από τη λειτουργική πράξη να απομακρύνεται το σώμα του Χριστού από τον Σταυρό. Ο Εσπερινός της Μ. Παρασκευής υιοθετεί τον τύπο του Μεγάλου Εσπερινού των εορτών. Ακολουθεί η λιτανεία του Επιταφίου. 20
Μεγάλη Εβδομάδα (16/25) Σημαντική θέση κατέχουν τα «Εγκώμια», γνωστά ως «Επιτάφιος Θρήνος». Τα «Εγκώμια» είναι σύντομοι ποιητικοί στίχοι που θρηνούν το πάθος, το θάνατο και την ταφή του Χριστού. Τονίζουν ότι Αυτός ο οποίος βρίσκεται στον τάφο δεν είναι μόνον άνθρωπος, είναι και Θεός. Πρόκειται για τον αιώνιο και αθάνατο Υιό και Λόγο του Θεού, ο οποίος «Ἑαυτόν ἐκένωσε μορφήν δούλου λαβών καὶ σχήματι εὑρεθείς ὡς ἂνθρωπος ἐταπείνωσεν ἑαυτόν γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δὲ σταυροῦ» (Φιλ. 2,7-8). 21
Μεγάλη Εβδομάδα (17/25) Γι αυτό και ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός λέει: «Παρόλο που ο Χριστός πέθανε ως άνθρωπος και η αγία του ψυχή αποχωρίστηκε από το πάναγνο σώμα του, η θεότητά του εξακολούθησε να παραμένει και στην ψυχή και στο σώμα χωρίς να χωριστεί ούτε από το ένα ούτε από το άλλο» (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἀκριβής Ἒκδοσις τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως 3,27, PG 94, 1097). Αυτό σημαίνει ότι ο θάνατος του Χριστού ήταν ένας αδιάφθορος θάνατος. Το σώμα του Χριστού δεν υπέστη φθορά όπως συμβαίνει με τα δικά μας σώματα στο θάνατο. Μάλλον η φθορά και ο θάνατος υπερνικήθηκαν στο σώμα του εξαιτίας της υποστατικής ενώσεως με τον Θεό Λόγο, που είναι και η πηγή της ανάστασης. 22
Μεγάλη Εβδομάδα (18/25) Η κάθοδος στον Άδη, στη χώρα του θανάτου, είναι το θέμα για το οποίο στοχάζεται η Εκκλησία το Μέγα Σάββατο. Διακηρύσσεται ότι ο Χριστός «ἔδωκεν ἑαυτὸν ἀντάλλαγμα τῷ θανάτῳ ἐν ᾧ κατειχόμεθα πεπραγμένοι ὑπὸ τὴν ἁμαρτίαν. Καὶ κατελθὼν διὰ τοῦ Σταυροῦ εἰς τὸν Ἄδην Ἔλυσεν τὰς ὀδύνας τοῦ θανάτου» (Λειτουργία Μ. Βασιλείου). Στην πατερική θεολογία η κάθοδος του Χριστού στον Άδη σημαίνει τη ζωοποίηση των νεκρών. Στο σώμα του Χριστού, δηλαδή στην ανθρώπινη φύση του, που διακρίνεται για την αναμαρτησία της, αναγνωρίζει το λύτρο που απελευθερώνει τον καταχρεωμένο Αδάμ και μαζί με αυτόν ολόκληρο το υπόδουλο ανθρώπινο γένος. 23
Μεγάλη Εβδομάδα (19/25) Με την κάθοδο στον Άδη η δαιμονική κατοχή καταλύεται και ολόκληρη η ανθρωπότητα αποφυλακίζεται από τα δεσμά του Άδη, του σκότους και του θανάτου (Ὁμιλίαι Πνευματικαὶ ΙΑ, PG 34, 552 BC). 24
Μεγάλη Εβδομάδα (20/25) Τα χρέη του Αδάμ καταργήθηκαν, ο άνθρωπος απελευθερώθηκε από τη δουλεία σε οποιαδήποτε μορφή κακού, και έτσι μπορεί να ζήσει ελεύθερα. Το τι σημαίνει η ζωή της ελευθερίας, το περιγράφει συνοπτικά και ουσιαστικά ο Αντώνιος Παπαρίζος με τα ακόλουθα λόγια: «Ελεύθερα ζει όποιος καλά γνωρίζει ότι κάθε στιγμή και με κάθε του πράξη καλείται να νικήσει τον θάνατο και τη φθορά, την ταπεινότητα που του δημιουργεί η αδυναμία και η ασθένεια, η μείωση των ικανοτήτων του και το επερχόμενο γήρας, ο πόνος. 25
Μεγάλη Εβδομάδα (21/25) Ελεύθερος είναι αυτός που ελεύθερος ορθώνεται ενώπιον του θανάτου και που η ελευθερία του έχει καταστεί πάγια κατάσταση της ψυχής και της σκέψης του, της συνείδησης και του σώματός του» (Βλ. Δημήτριος Γ. Μαγριπλής, Όψεις του πολιτιστικού φαινομένου, Επιστημονικές προσεγγίσεις του θανάτου και της ζωής, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 166). 26
Μεγάλη Εβδομάδα (22/25) Ο Κατηχητικός Λόγος του Ιωάννου Χρυσοστόμου, που αποτελεί και την κατακλείδα της αναστάσιμης λειτουργίας την Κυριακή του Πάσχα, μας κινητοποιεί για συμμετοχή και δράση. Ο κάθε χριστιανός ζει προσωπικά το μήνυμα της μεγάλης χαράς της νίκης κατά του θανάτου. Ο άνθρωπος που πιστεύει και ζει περιμένοντας την Ανάσταση νικά την τραγική και παροδική του φύση, προφυλάσσεται από τόσους φόβους, υπαρξιακά άγχη και αγωνίες, πορεύεται από την ανυπαρξία στην ύπαρξη. 27
Μεγάλη Εβδομάδα (23/25) Ο Κατηχητικός Λόγος του Ιωάννου Χρυσοστόμου, που αποτελεί και την κατακλείδα της αναστάσιμης λειτουργίας την Κυριακή του Πάσχα, μας κινητοποιεί για συμμετοχή και δράση. Ο κάθε χριστιανός ζει προσωπικά το μήνυμα της μεγάλης χαράς της νίκης κατά του θανάτου. Ο άνθρωπος που πιστεύει και ζει περιμένοντας την Ανάσταση νικά την τραγική και παροδική του φύση, προφυλάσσεται από τόσους φόβους, υπαρξιακά άγχη και αγωνίες, πορεύεται από την ανυπαρξία στην ύπαρξη. 28
Μεγάλη Εβδομάδα (24/25) Η Σαρακοστή είναι περίοδος για αναζήτηση νοήματος, ένα αίτημα για ανόρθωση της ανθρώπινης ζωής με την ανακάλυψη του κρυμμένου βάθους της. Με άλλα λόγια μια υπέρβαση της κόλασης στην προσωπική και κοινωνική μας ζωή. Η κόλαση, όπως υποστηρίζουν οι πατέρες, δεν είναι τόπος αλλά τρόπος ύπαρξης. 29
Μεγάλη Εβδομάδα (25/25) Με τη συμμετοχή στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας, επιστρέφουμε στον ουράνιο Πατέρα μας και εγκαινιάζουμε και πάλι μια προσωπική σχέση μαζί Του. Βιώνουμε τις άκτιστες ενέργειες να μας αγγίζουν, να μας θεραπεύουν, να μας αποκαθιστούν, να μας εξαγνίζουν, να μας φωτίζουν, να μας εξαγιάζουν και να δοξάζουν τόσο την ανθρώπινη ζωή όσο και ολόκληρο τον κόσμο. Ζούμε διαρκώς την παρουσία του Αγίου Πνεύματος, το οποίο ενοικεί και δρα μέσα μας, μας οδηγεί και μας χαρίζει τη ζωή της Ανάσταση. 30
Βιβλιογραφία 1. Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ, ISBN: 978-960-9533-56-0. 2. ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ.(ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΕΙΡΑ: ΘΕΟΣ - ΑΝΘΡΩΠΟΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΑ 1), ΔΗΜΗΤΡΗΣ Γ. ΜΑΓΡΙΠΛΗΣ (ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ)), ISBN: 978-960-6741-30-2. 31
Τέλος Ενότητας
Σημείωμα Αναφοράς Copyright ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας, Μαρία Κ. Καράμπελια. «Ορθόδοξη Πνευματικότητα και Πολιτισμός». Έκδοση: 1.0. Θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 33
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 34
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 35
Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων Το Έργο αυτό κάνει χρήση των ακόλουθων έργων: Εικόνες/Σχήματα/Διαγράμματα/Φωτογραφί ες. 36