Το Μέγα Ευχολόγιο στη λειτουργική πράξη της Εκκλησίας

27 Μαΐου 2015 Το Μέγα Ευχολόγιο στη λειτουργική πράξη της Εκκλησίας Πολιτισμός / Συνεντεύξεις Η λειτουργική θέση του Μεγάλου Ευχολογίου και η έντυπη εκδοτική προσπάθεια των τελευταίων ημερών είναι το θέμα συζήτησης της «Πεμπτουσίας» με τον καταξιωμένο Θεολόγο -Μουσικολόγο και Συντάκτη του Τυπικού της Εκκλησίας της Ελλάδος, Διονύσιο Ανατολικιώτη. Το ευχολόγιο αποτελεί βασικό βιβλίο των ιερών ακολουθιών και στο οποίο περιέχονται οι ακολουθίες του νυχθημέρου αλλά και ευχές για κάθε περίσταση και κάθε λειτουργική ανάγκη. Πεμπτουσία: Τί ε ναι Ε χολόγιον; Διονύσιος Ανατολικιώτης: Ε χολόγιον ε ναι τ βιβλίο πο περιλαμβάνει τ σύνολο σχεδ ν τ ν μυστηρίων, εροτελεστι ν κα εροπραξι ν τ ς Ορθοδόξου Εκκλησίας. Ε ναι π τ βασικώτερα

χριστιανικ βιβλία ( πως κα τ Ωρολόγιον τ μέγα) κα πιθανώτατα τ δεύτερο τρίτο σ ρχαιότητα λειτουργικ βιβλίο τ ς Εκκλησίας. Λόγ τ ς σπουδαιότητός του τ Ε χολόγιον σ ζεται σ ναν μεγάλο ριθμ χειρογράφων, τ πο α διαθέτουν ποικιλία περιεχομένων, κα χουν λλοτε ε δικ κα λλοτε γενικ περιεχόμενο. τσι πάρχουν χειρόγραφα πο περιέχουν μόνον μία δύο λειτουργίες, λλα μ λίγες κόμη κολουθίες, λλα μ πληθώρα τελετ ν κα ε χ ν κ.λπ.. Απ τ τος 1526, ρχισαν ν μφανίζωνται λλεπάλληλες ντυπες κδόσεις ε χολογίων, ο πο ες γίνονταν νάρπαστες. Σιγ σιγ καθιερώθηκαν δύο βασικο τύποι το ντύπου βιβλίου, τ Ε χολόγιον τ μέγα κα τ Αγιασματάριον Μικρ ν Ε χολόγιον. Τ Μέγα Ε χολόγιον στ ν καθιερωμένη π α ώνων σύνθεσί του περιέχει τ ς εροτελεστίες τ ν πτ μυστηρίων, τ ς τάξεις τ ν διαφόρων χειροτονι ν κα χειροθεσι ν, τ ν κολουθία τ ν γκαινίων το ναο, τ ς πόλοιπες εροπραξίες κα ε χ ς πο χρησιμοποιε Εκκλησία σ διάφορες νάγκες κα περιστάσεις, καθ ς κα τ ποστολοευαγγέλια τ ν πισημοτέρων ορτ ν. Π.: Ποιά ε ναι λειτουργικ χρ σι το Ε χολογίου; Δ.Α.: Η λειτουργική του χρ σι ε ναι πολ μεγάλη. Τ Ε χολόγιον κα τ Ωρολόγιον περιέχουν τ ν βασικ δομ κα τ σταθερ μέρη λων σχεδ ν τ ν ερ ν κολουθι ν κα τελετ ν τ ς Εκκλησίας. Η βασική τους διαφορ ε ναι τι τ μ ν Ε χολόγιον περιέχει κυρίως τ μέρη τ ν κολουθι ν πο νήκουν στο ς λειτουργο ς πισκόπους, πρεσβυτέρους κα διακόνους, ν τ Ωρολόγιον περιέχει σα νήκουν στ ν λαό, στο ς μοναχούς, στο ς ναγν στες κα στο ς χορο ς τ ν ψαλτ ν. Επομένως τ δύο α τ βιβλία ε ναι διαιτέρως σημαντικ κα πολύτως παραίτητα γι τ ν τέλεσι τ ς δημόσιας χριστιανικ ς λατρείας στο ς ναούς κα πως πάνω στ ναλόγιο βρίσκεται πάντοτε τ Ωρολόγιον τ μέγα, μοίως κα π τ ερ β μα δ ν πρέπει ν πουσιάζ τ Ε χολόγιον τ μέγα. Μέχρι τ ς πρ τες δεκαετίες το 20ο α νος ο κληρικο τελο σαν τ ν λειτουργία τ ν καθημεριν ν κα τ ν ορτ ν κυρίως π τ Μέγα Ε χολόγιον φυσικ τ διο καναν κα γι τ ς λλες κολουθίες, τ ερ μυστήρια κ.λπ.. Αλλ κα τ πολλ μικρ λειτουργικ βιβλία πο χρησιμοποιο νται συνήθως σήμερα ( πως Ιερατικόν, Αρχιερατικόν, Ιεροδιακονικόν, Αγιασματάριον, Μικρ ν Ε χολόγιον, Νεκρώσιμες κολουθίες, Εγκαινιαστικόν, ε δικ τεύχη γι τ ν Βάπτισι, τ ν Γάμο, τ Ε χέλαιο κ.λπ.) δ ν ε ναι τίποτε λλο παρ ποσπάσματα π τ Μέγα Ε χολόγιον. Σήμερα δ ν χρησιμοποιε ται τόσο πολ τ Μέγα Ε χολόγιον, διότι τ μικρότερα ερατικ κα ε χολόγια ε ναι πι ε χρηστα μως δ ν ε ναι πλήρη. Μπορε ν περιέχουν τ ς συνηθέστερες κολουθίες κα τ συχνότερα μυστήρια, λλ παραλείπουν πολλ ς λλες κολουθίες ο πο ες ε ναι ξίσου παραίτητες. Γι παράδειγμα ν χρειαστ ο ναο ν τελέσουν τ ν κολουθία ε ς φόβον σεισμο, μόνον στ Μέγα Ε χολόγιον θ τ ν βρο ν. Κα δ ν μπορ ν καταλάβω, φο κατοικο με σ μία π τ ς πι σεισμογενε ς περιοχ ς το κόσμου, που κάθε μ να γίνονται το λάχιστον 2 μεγάλοι σεισμο π 5 ίχτερ κα νω, π ς δ ν χει καθιερωθ ν ψάλλεται το λάχιστον μία φορ τ ν βδομάδα α τ κολουθία κ περιτροπ ς σ κάθε κκλησιαστικ περιφέρεια. ς ναφέρω κα λλο να παράδειγμα. Θυμο μαι τι, ταν στ τέλος το περασμένου α νος μαινόταν πόλεμος στ ν τότε Γιουγκοσλαβία κα λοι φοβο νταν μήπως τ κακ το πολέμου πεκταθ κα στ πόλοιπα Βαλκάνια, γινε μία ε δικ γρυπνία σ κάποιον να παρουσί ρχιερέως. Κα ν περίμενα ν κούσω ν ψάλλεται κολουθία π πειλ πολέμου, πο πάρχει στ Μέγα Ε χολόγιον, ψάλη κολουθία τ ς τιμίας Σκέπης, ποία δ ν ταίριαζε στ ν περίπτωσι, διότι κολουθία τ ς τ. Σκέπης ε ναι ε χαριστήριος γι τ ν πίτευξι στρατιωτικ ς νίκης, κα χι κετευτικ γι τ ν ποτροπ κατάπαυσι ν ς πολέμου. Μία τέτοια γρυπνία κανονικ δ ν ε ναι πανηγυρικ μ πολυέλεο κα όρτια καθίσματα, λλ χει κατανυκτικ χαρακτ ρα κα δομή της ε ναι πολ διαφορετικ π τ ν συνήθη γρυπνία. Α τ τ στοιχε α μως μόνον στ Μέγα Ε χολόγιον τ βρίσκει κανείς. Μπορ ν ναφέρω κα λλα παρόμοια παραδείγματα, λλ δ ν θ θελα ν πεκταθ. Θ πισημάνω μόνον τι κόμη κα γι το ς ψάλτες μπορε ν ε ναι φέλιμο τ Μέγα Ε χολόγιον. Γι παράδειγμα μόνον σ α τ τ βιβλίο πάρχει διευκρίνισις τι, ν τ ν δια μέρα γιορτάζουν πολλο γιοι, τότε τ γνωστ κοινωνικ «Ε ς μνημόσυνον» μετατρέπεται σ πληθυντικ ριθμ κα γίνεται «Ε ς μνημόσυνον α ώνιον σονται δίκαιοι». Γενικ ς τ Μ. Ε χολόγιον ε ναι κα σήμερα χρήσιμο κα παραίτητο, κα δ ν θ πρέπει ν λείπ π το ς ναο ς ο τε π τ ς βιβλιοθ κες τ ν κληρικ ν.

Π.: Ποιό ταν τ σκεπτικ γι τ ν νέα κδοσι το Μεγάλου Ε χολογίου; Δ.Α.: Πολλο σαν ο λόγοι πο δήγησαν στ ν πόφασι ν τοιμαστ α τ δύσκολη κα μακροχρόνια κδοσι, ν κα ο καιρο γενικ ς δ ν ε ναι ε νοϊκο γι τέτοιες πόπειρες. Αναφέρω κάποιους π α το ς το ς λόγους. 1) Τ Μέγα Ε χολόγιον ε χε κδοθ γι τελευταία φορ τ 1927, καθόσον γνωρίζω, κα π τότε μέχρι σήμερα δ ν ε χε γίνει λλη νέα κδοσί του. Κα ταν μιλ δ γι νέα κδοσι, ννο νέα στοιχειοθεσία τ ς λης, ξ ρχ ς λεγχο λων τ ν κολουθι ν κα τ ν ε χ ν, διορθώσεις τ ν κειμένων, που α τ ταν ναγκα ο, κα λοιπά. Οταν ξαντλήθηκε κδοσις το 1927 κα δημιουργήθηκε λλειψι το βιβλίου, τ κεν καλύφθηκε μ πανεκδόσεις, ο πο ες σαν φωτογραφικ ς ναπαραγωγ ς παλαιοτέρων κδόσεων (μ τ ς ποιες δυναμίες τους), μ κδόσεις μεμονωμένων κολουθι ν κα μικρ ν ε χολογίων, πο δ ν καλύπτουν λη τ ν λη το Μεγάλου Ε χολογίου. 2) Απ τ 1970 ο Εκδόσεις Παπαδημητρίου, π τ ν τότε μορφή τους, πανεξέδιδαν συνεχ ς μία ξιόλογη κδοσι το Μ. Ε χολογίου, πο ε χε γίνει στ ν Βενετία τ ν 19ο α να. Τ τελευτα α χρόνια μως κδοτικ ς ο κος χει ξεκινήσει μία προσπάθεια νανεώσεως κα βελτιώσεως τ ν κκλησιαστικ ν κδόσεών του. Σ α τ τ πλαίσια θεώρησε τι ρθε καιρ ς γι μία νέα κδοσι το Μεγάλου Ε χολογίου, ποία ν ναδεικνύ καλλίτερα τ ν λειτουργικ πλο το τ ς Εκκλησίας. 3) Τ ς τελευτα ες δεκαετίες πιστήμη τ ς λειτουργικ ς κα δίως ρευνα τ ν λειτουργικ ν χειρογράφων ναπτύχθηκαν πολύ, πρόσβασι σ λειτουργικο ς κώδικες κα παλαίτυπες κδόσεις διευκολύνθηκαν σ ντυπωσιακ βαθμ μ τ ς σύγχρονες τεχνολογίες, ν δημοσιεύτηκαν κα δημοσιεύονται ξιόλογες ργασίες κα διατριβ ς γι διάφορα θέματα το Ε χολογίου. Ολη α τ γν σι πρεπε σφαλ ς ν ξιοποιηθ. 4) Στ μέσα το 19ου α νος ε χαν γίνει π το ς τότε κδότες κα πιμελητ ς το βιβλίου κάποιες πόπειρες ν βελτιωθο ν τ κείμενα το Μεγάλου Ε χολογίου μ βάσι τ ς μαρτυρίες ρισμένων χειρογράφων. Η μ ν πρόθεσι ταν καλή, λη προσπάθεια μως στηρίχτηκε σ πολ μικρ κα νεπαρκ ριθμ χειρογράφων, κα μάλιστα μεταγενεστέρων, μ ποτέλεσμα σ πολλ ς περιπτώσεις ν υ οθετηθο ν γραφ ς διάζουσες σ ναν δύο κώδικες κα ν λλοιωθο ν σημε α πο δ ν χρειάζονταν καμμία πέμβασι. Απ τ ν λλη σύγχρονη παραβολ μ χειρόγραφα κα παλαίτυπες λειτουργικ ς κδόσεις νέδειξε μία πληθώρα παλαι ν τυπογραφικ ν λαθ ν νεπιτυχ ν διορθωτικ ν πεμβάσεων, πο διαιωνίζονταν π α νες μ τ ν ντιγραφ π κδοσι σ κδοσι. Ολα α τ πρεπε ν διορθωθο ν. 5) Γι τ ς νάγκες τ ς νέας κδόσεως λήφθησαν πόψιν περισσότερα π 100 λειτουργικ χειρόγραφα ( π τ ν 4ο ως τ ν 18ο α να) κα πάνω π 130 παλαίτυπες λειτουργικ ς κδόσεις. Αποκαταστάθηκαν πολλ κείμενα βάσει χειρογράφων διωρθώθηκαν περισσότερα π 300 σημε α ε χ ν μ σφαλμένο λλιπ ς κείμενο (σ ρισμένες περιπτώσεις δογματικ ς σημασίας) ποκαταστάθηκαν συμπληρώθηκαν περισσότερα π 200 βιβλικ χωρία, προκείμενα κα ποσπάσματα γιναν περισσότερες π 460 λλες φιλολογικ ς διορθώσεις ποκαταστάθηκαν στ ν θέσι τους διατηρήθηκαν ε χ ς κολουθίες, πο λειπαν π κάποιες κδόσεις, ν ντιθέτως φαιρέθηκαν φράσεις κείμενα πο α θαιρέτως ε χαν ε σαχθ στ νεώτερα χρόνια. Γενικ ς στ ν νέα κδοσι πάρχουν περισσότερες π 1000 ναγκα ες διορθώσεις. Π.: Ποιά ε ναι τ περιεχόμενα τ ς νέας κδόσεως το Ε χολογίου; Δ.Α.: Τ περιεχόμενα το ντύπου Μεγάλου Ε χολογίου ε ναι καθιερωμένα δ κα 5 α νες. Η νέα κδοσι δ ν γινε μ σκοπ ν λλάξ τ περιεχόμενα, λλ γι ν παρουσιάσ τ καθιερωμένα ερ κείμενα μ σωστότερο κα πι λοκληρωμένο τρόπο, πο ν νταποκρίνεται στ ς σύγχρονες

λειτουργικ ς κα ποιμαντικ ς νάγκες. Πολλο ερε ς σήμερα γνοο ν τί κριβ ς περιέχει τ Μ. Ε χολόγιον, διότι λες ο προηγούμενες κδόσεις του δ ν σαν καθόλου χρηστικές. Ε χαν τ ς διάφορες κολουθίες κα τ ς ε χ ς νακατεμένες, χωρ ς κάποια λογικ σειρά, κα συχν ταν δύσκολο ν βρ κανε ς κάτι, ε δικ ν βιαζόταν. Γι παράδειγμα, στ ν ρχ το Ε χολογίου π ρχαν σπερινός, ρ θρος κα ο λειτουργίες, λλ ο πολύσεις τ ν δεσποτικ ν ορτ ν βρίσκονταν 500 σελίδες μακριά, στ τέλος το βιβλίου. Υπ ρχαν ε χ ς ε ς τεθνε τα ο πο ες δ ν βρίσκονταν στ τμ μα τ ν νεκρωσίμων κολουθι ν, λλ μετ τ ς κολουθίες τ ς μοναχικ ς κουρ ς κα πολλ λλα παρόμοια. Γενικ ς δ ν π ρχε μία δομ στ ν σύνθεσι το βιβλίου, λλ «πλίνθοι κα κέραμοι τάκτως ρριμμένοι». Στ ν νέα κδοσι λο τ παλαι λικ κατατάχτηκε σ μάδες κα κατηγορίες, στε ν μπορ ε κολα λειτουργ ς μ μι ματι ν χ ποπτία ν ξέρ τι πρ τα βρίσκονται ο λειτουργίες, μετ τ πόλοιπα μυστήρια, στερα τ γκαίνια, μετ ο λλες κολουθίες, ο ε χές, κα λοιπά. Δημιουργήθηκαν λοιπ ν 4 μέρη μ νότητες κα ποενότητες, που συγκεντρώθηκαν τελετ ς κα ε χ ς μ κοιν παραπλήσιο θέμα. Εκτ ς μως π τ ν νέα μεθοδικ κα χρηστικώτερη κατάταξι το παλαιο λικο, πάρχουν κα πολλ νδιαφέροντα στοιχε α, πο πρώτη φορ περιλαμβάνονται στ Μέγα Ε χολόγιον, κα κάνουν τ ν παρο σα κδοσι ν διαφέρ κατ πολ π λες τ ς προηγούμενες κδόσεις τ ν τελευταίων 5 α ώνων. Πρ τ π λα πάρχει ναλυτικ ς πίναξ περιεχομένων λληνιστ κα γγλιστί, κα κατόπιν κολουθο ν 100 σελίδες μ πρόλογο, ναλυτικ πιστημονικ ε σαγωγ κα πλουσιώτατο πόμνημα, που ναγνώστης θ βρ 300 σχόλια κα παρατηρήσεις μ περιεχόμενο κριτικό, φιλολογικό, λειτουργικό, τελετουργικ κα πραγματολογικό. Ακολουθο ν ο καθιερωμένες κολουθίες κα ε χ ς το βιβλίου, λλ μ νέα μεθοδικ κατάταξι ς ξ ς. Στ πρ το μέρος συγκεντρώθηκαν τ ερ μυστήρια (λειτουργία, βάπτισμα, χειροτονία κ.λπ.) κα ο συναφε ς μ α τ κολουθίες ( σπερινός, ρθρος, προπαρασκευαστικ ς τελετές, κ. ). Στ δεύτερο μέρος πάρχουν διάφορες εροπραξίες, ο πο ες συνδέονται μ τ ν λειτουργία τ ν ναό, πως κολουθία τ ν γκαινίων, ο μοναχικ ς κουρ ς κα ο νεκρώσιμες κολουθίες. Στ τρίτο μέρος περιλαμβάνονται τελετ ς κα ε χ ς γι διάφορες περιστάσεις το νθρωπίνου βίου, πως ο παρακλήσεις, κατανυκτικ λιτή, ο κολουθίες «π νομβρίας», «ε ς φόβον σεισμο», «ε ς λοιμώδη νόσον κα λιμόν», «π πειλ πολέμου κα συμφορ λαο», ε χ ς σ ξορκισμούς, σ σθένειες, σ θεμελιώσεις κτηρίων, κα λλα. Στ τέταρτο μέρος το Ε χολογίου πάρχει πρ τα μία συλλογ ποστολικ ν κα ε αγγελικ ν περικοπ ν γι διάφορες όρτιες μέρες το τους, κα κολουθο ν ρισμένα κείμενα χρήσιμα στο ς πισκόπους κα πρεσβυτέρους πως τύπος τ ς κανονικ ς συμμαρτυρίας κα λοιπά. Στ ν συνέχεια πάρχει να νεώτερο πίμετρο πο περιλαμβάνει δοξολογίες σ θνικ ς πετείους, τ γκαίνια το ναο κα τ ν νεκρώσιμο κολουθία κατ τ ς διατάξεις το Τυπικο τ ς Μεγάλης Εκκλησίας, τ ν ναλυτικώτερη τάξι το καθαγιασμο το γίου μύρου πως τηρε ται στ Ο κουμενικ Πατριαρχε ο κατ το ς τελευταίους δύο α νες. Τ κείμενα το πιμέτρου δ ν πάρχουν στ παλαιότερα ε χολόγια, χρησιμοποιο νται μως ε ρύτατα σήμερα κα συμπερίληψίς τους κρίθηκε ναγκαία. Στ τέλος τ ς κδόσεως γι πρώτη φορ περιέχονται ννέα ε ρετηριακο πίνακες 1) βιβλικ ν χωρίων κα περικοπ ν, 2) κυρίων νομάτων, 3) λειτουργικ ν θεμάτων κα ρων, 4) μολογιακ ν κειμένων κα λιβέλλων, 5) ε ρετήριο ε χ ν, 6) παγγελλομένων κειμένων, 7) ερατικ ν κφωνήσεων, 8) μνογραφημάτων, κα 9) λφαβητικ ς πίναξ περιεχομένων λληνιστ κα γγλιστί. ν νας ερε ς θυμ ται τ ν ρχ τ ν κφώνησι μι ς ε χ ς, μ α τ τ ε ρετήρια μπορε ν βρ ε κολα α τ πο ζητ. Π.: Πότε κυκλοφόρησε νέα κδοσι το Μεγάλου Ε χολογίου κα π ς μπορε κανε ς ν τ ν ποκτήσ ; Δ.Α.: Η νέα λειτουργικ κδοσι το Μεγάλου Ε χολογίου διατίθεται στ κοιν π τ 2014. Ε ναι πιμελημένη κα διωρθωμένη, μ δίχρωμη κτύπωσι (κόκκινο μα ρο) κα καλλιτεχνικ ξώφυλλο (χρυσοτυπία), σχ μα 17 Χ 25, σελίδες 840 (112 + 728). Υπάρχει στ κκλησιαστικ βιβλιοπωλε α, λλ κα στ μεγάλα γενικ βιβλιοπωλε α. Κάθε νδιαφερόμενος μπορε ν πικοινωνήσ γι ποιαδήποτε πληροφορία μ τ ς ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αλίτσης 4, Αθ ναι Τ.Κ. 10433, τηλ. 210-8254321, φ ξ 210-8254322, e-mail: info@ekdoseispapadimitriou.gr Ο Διονύσιος Ανατολικιώτης (www.symbole.gr) ε ναι διδάκτωρ τ ς φιλοσοφικ ς σχολ ς Αθην ν, μουσικολόγος-τυπικολόγος, πτυχιο χος κοινωνικ ς θεολογίας, πιμελητ ς κδόσεων φιλολογικ ς κα τυπογραφικ ς, κα συγγραφεύς. Συντάσσει δ κα μία δεκαετία τ Κανονάριον (= τυπικ ) τ ν Διπτύχων τ ς Εκκλησίας τ ς Ελλάδος, καθ ς κα λλα τήσια τυπικ βοηθήματα. Ε ναι διευθυντ ς συντάξεως τ ς πιθεωρήσεως «Συμβολ» κα διαχειριστ ς τ ς μώνυμης στοσελίδος (www.symbole.gr). χει συμμετάσχει σ

περισσότερα π 25 πιστημονικ (πανελλήνια κα διεθν ) συνέδρια κα μερίδες. Απ τ 1985 ρθρογραφε σ διάφορα ντυπα π δ τ 2001 κα στ διαδίκτυο, κα χει δημοσιεύσει περισσότερα π 300 ρθρα θεολογικο, τυπικολειτουργικο, φιλολογικο, στορικο, μουσικολογικο, κα γενικο περιεχομ νου. Μέχρι σήμερα χουν κδοθ πάνω π 60 δικά του συγγράμματα κα πιστημονικ ς ργασίες. χει πιμεληθ πίσης τ ν κδοσι περίπου 330 βιβλίων, συνολικ ς κτάσεως νω τ ν 70.000 σελίδων. Μία π τ ς πρόσφατες ργασίες του ε ναι κα πιστημονικ πιμέλεια στ ν νέα κδοσι το Μεγάλου Ε χολογίου, γι τ ν ποία κα παραχώρησε στ ν Πεμπτουσία τ ν συνέντευξι πο κολουθε. http://bitly.com/1ci0lyk