Εισαγωγή στις καλλιεργειες εκτός εδάφους

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ Εισαγωγή στις καλλιεργειες εκτός εδάφους Σηµειώσεις εργαστηρίου ηµήτριος Σάββας Επίκουρος Καθηγητής Αθήνα, 2007

Καλλιέργεια εκτός εδάφους Το ριζικό σύστηµα αναπτύσσεται εξ ολοκλήρου εκτός του φυσικού εδάφους µε τέτοιον τρόπο, ώστε να έχει στην διάθεσή του αρκετό νερό για να µπορεί να επιτελεί τις απαραίτητες λειτουργίες για την ζωή του φυτού. Οι ρίζες αναπτύσσονται: είτε απευθείας σε υδατικό διάλυµα ανόργανων αλάτων τα οποία χρησιµοποιούνται από το φυτό ως θρεπτικά στοιχεία (θρεπτικό διάλυµα) είτε σε πορώδη στερεά υλικά τα οποία καλούνται υποστρώµατα και διαβρέχονται τακτικά µε θρεπτικό διάλυµα στα πλαίσια της άρδευσης του φυτού. Κύρια πλεονεκτήµατα καλλιεργειών εκτός εδάφους Αποτελεσµατική αντιµετώπιση εδαφογενών ασθενειών χωρίς απολύµανση εδάφους µε βρωµιούχο µεθύλιο. Η καλλιέργεια δεν εξαρτάται από την γονιµότητα του εδάφους. ίνουν αυξηµένες αποδόσεις. Επιφέρουν πρωίµιση της παραγωγής Λιγότερο ευαίσθητες στην αλατότητα του νερού άρδευσης. Περιορίζουν την νιτρορύπανση (κλειστά συστήµατα).καθιστούν ευκολότερη την µηχανοποίηση ορισµένων καλλιεργητικών εργασιών. 2

Ιστορική εξέλιξη καλλιεργειών εκτός εδάφους Έτος Ερευνητής Γεγονός - ορόσηµο 1859 61 Sachs, Knop Πρώτα πειράµατα µε καλλιέργεια εκτός εδάφους (υδροκαλλιέργειες). 1916 McCall Πρώτα πειράµατα µε καλλιέργεια σε άµµο 1929 Gericke Πρώτες προσπάθειες εµπορικής καλλιέργειας φυτών εκτός εδάφους. 1937 Gericke Εισαγωγή του όρου «υδροπονία» (hydroponics). 1930 40 Laurie (1931), Eaton (1936), Shive & Robins (1937), Moulard and Stoughton (1939), Arnon and Hoagland (1940) Εκτεταµένη ερευνητική δραστηριότητα στις υδροπονικές καλλιέργειες (Θρέψη φυτών, Ανάπτυξη συστήµατα καλλιέργειας) 1941 46 U.S.A. Army Μεγάλης κλίµακας παραγωγή λαχανικών σε υδροπονία από Αµερικανικό στρατό. 1951 Jacobson Εισαγωγή χηλικού σιδήρου ως πηγής Fe στα θρεπτικά διαλύµατα 1970 79 Cooper Εισαγωγή Nutrient Film Technique (NFT) για εµπορική παραγωγή στο θερµοκήπιο 1970 80 Verwer, Ottoson, etc Εισαγωγή πετροβάµβακα ως υποστρώµατος καλλιέργειας 3

Θρεπτικό διάλυµα Είναι ένα αραιό υδατικό διάλυµα όλων των θρεπτικών στοιχείων που είναι απαραίτητα για τα φυτά, τα οποία βρίσκονται διαλυµένα στο νερό: - είτε ως ιόντα ανόργανων αλάτων - είτε ως ευδιάλυτες ανόργανες χηµικές ενώσεις - είτε ως ευδιάλυτες οργανικές χηµικές ενώσεις Οι καλλιέργειες φυτών σε θρεπτικά διαλύµατα είναι γνωστές µε τους όρους υδροκαλλιέργειες ή υδροπονικές καλλιέργειες ή καλλιέργειες εκτός εδάφους. Οι υδροκαλλιέργειες βρίσκουν εφαρµογή τόσο στην έρευνα σε πειράµατα µελέτης της θρέψης των φυτών όσο και στην καλλιεργητική πράξη. Ηλεκτρική Αγωγιµότητα (EC) Η ηλεκτρική αγωγιµότητα (Electrical Conductivity, EC) ενός θρεπτικού διαλύµατος είναι ένα µέγεθος που εκφράζει την ικανότητα του διαλύµατος αυτού να άγει το ηλεκτρικό ρεύµα. Η ηλεκτρική αγωγιµότητα στην πραγµατικότητα είναι η ειδική ηλεκτρική αγωγιµότητα ενός αγωγού ηλεκτρικού ρεύµατος η οποία ως γνωστόν εξαρτάται από την φύση του αγωγού. Στα θρεπτικά διαλύµατα, η ηλεκτρική αγωγιµότητα οφείλεται στην παρουσία των διαλυµένων σε αυτά ιόντων, τα οποία προέρχονται ή από το νερό άρδευσης ή από την προσθήκη ανόργανων λιπασµάτων.η (ειδική) ηλεκτρική αγωγιµότητα (Ca) ορίζεται ως το αντίστροφο της ειδικής ηλεκτρικής αντίστασης, ρ: Ca = 1/ρ Η ηλεκτρική αγωγιµότητα (EC) µετράται σε ds m-1. (1 ds m-1 = 1 ms cm-1 = 1mmho cm-1). Η ικανότητα ενός υδατικού διαλύµατος να άγει το ηλεκτρικό ρεύµα οφείλεται στην παρουσία ιόντων. Συνεπώς: όσο πιο πολλά ιόντα είναι διαλυµένα στο νερό τόσο µεγαλύτερη είναι η ικανότητά του να άγει το ηλεκτρικό ρεύµα. Συνεπώς, η EC είναι ανάλογη της συνολικής συγκέντρωσης ιόντων στο διάλυµα. Όµως, η EC δεν µας δίνει πληροφορίες για το είδος των ιόντων (K+, Na+, SO4 2-, κ.λπ.) που περιέχονται στο υδατικό διάλυµα. 4

Η EC µπορεί να µετρηθεί εύκολα και γρήγορα στο θερµοκήπιο µε την βοήθεια εύχρηστων, φορητών οργάνων. Γι αυτό, η µέτρηση της EC χρησιµοποιείται ευρύτατα για τον γρήγορο προσδιορισµό της συνολικής συγκέντρωσης αλάτων σε θρεπτικά διαλύµατα.. Σχ. 1. Μέτρηση ηλεκτρικής αγωγιµότητας σε θρεπτικό διάλυµα στο θερµοκήπιο µε την βοήθεια ενός φορητού οργάνου µέτρησης 5

Το ph Είναι ένας αριθµός που εκφράζει την συγκέντρωση ιόντων υδρογόνου (H3O+) σε ένα θρεπτικό διάλυµα σε λογαριθµική κλίµακα (1 14 ). Το ph ενός θρεπτικού διαλύµατος είναι πολύ σηµαντικό για την θρέψη των φυτών γιατί επηρεάζει τις χηµικές ισορροπίες µεταξύ διαφόρων ιόντων και χηµικών ενώσεων στο θρεπτικό διάλυµα. Κατά συνέπεια, το ph καθορίζει την διαλυτότητα και εποµένως την διαθεσιµότητα πολλών θρεπτικών στοιχείων για τα φυτά. Το ph είναι ένα µέγεθος καθοριστικής σηµασίας για την θρεπτική καταλληλότητα ενός θρεπτικού διαλύµατος. Όταν το ph είναι ψηλότερο ή χαµηλότερο από κάποιες τιµές που θεωρούνται ως ανώτερα ή κατώτερα επιθυµητά όρια, πολλά θρεπτικά στοιχεία καθίστανται δυσδιάλυτα (κυρίως P, Fe, Mn σε υψηλό ph), οπότε η απορρόφησή τους από τα φυτά δυσχεραίνεται, ενώ άλλα καθίστανται πιο ευδιάλυτα µε συνέπεια η συγκέντρωσή τους να αυξάνεται και να απορροφώνται µε ταχύτερους από τους συνήθεις ρυθµούς (π.χ. Mn Al σε χαµηλό ph). Το αποτέλεσµα είναι να εµφανίζονται διαταραχές θρέψηw των φυτών (τροφοπενίες, τοξικότητες κ.λ.π.). Για τα περισσότερα είδη φυτών το ph του θρεπτικού διαλύµατος στον χώρο των ριζών θα πρέπει να κυµαίνεται µεταξύ 5,5 και 6,5. 6

Καθορισµός σύνθεσης θρεπτικού διαλύµατος Tα ανώτερα φυτά έχουν ανάγκη από 16 χηµικά στοιχεία για να είναι σε θέση να αναπτυχθούν και να ολοκληρώσουν τον βιολογικό τους κύκλο. Από τα στοιχεία αυτά, τα 9 είναι απαραίτητα σε µεγάλες ποσότητες και ονοµάζονται µακροστοιχεία ενώ τα υπόλοιπα 7 είναι απαραίτητα µόνο σε ίχνη, δηλαδή σε πολύ µικρότερες ποσότητες σε σχέση µε τα µακροστοιχεία και γι' αυτό ονοµάζονται ιχνοστοιχεία. Τα µακροστοιχεία είναι ο άνθρακας (C), το οξυγόνο (O), το υδρογόνο (H), το άζωτο (N), ο φώσφορος (P), το θείο (S), το κάλιο (K), το ασβέστιο (Ca), και το µαγνήσιο (Mg). Τα ιχνοστοιχεία είναι ο σίδηρος (Fe), το µαγγάνιο (Mn) ο ψευδάργυρος (Zn), ο χαλκός (Cu) το βόριο (B), το µολυβδαίνιο (Mo) και το χλώριο (Cl). Εκτός από τον άνθρακα, όλα τα άλλα θρεπτικά στοιχεία που είναι απαραίτητα στα φυτά περιέχονται σε διαλυµένη µορφή στο νερό του εδάφους και από εκεί προσλαµβάνονται από τις ρίζες. Αν όλα τα απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία προστεθούν σε νερό σε κατάλληλες ποσότητες, προκύπτει ένα υδατικό διάλυµα το οποίο καλείται θρεπτικό διάλυµα γιατί µπορεί να καλύψει πλήρως τις θρεπτικές ανάγκες των φυτών. Για να παρασκευασθεί ένα θρεπτικό διάλυµα θα πρέπει αρχικά να καθορισθεί πλήρως η επιθυµητή του σύνθεση µε βάση είτε τις ιδιαίτερες απαιτήσεις του συγκεκριµένου φυτού σε θρεπτικά στοιχεία είτε συγκεκριµένες ερευνητικές ή άλλες σκοπιµότητες. Η σύνθεση ενός θρεπτικού διαλύµατος θεωρείται ότι είναι πλήρως καθορισµένη όταν δίδονται επιθυµητές τιµές (τιµές-στόχοι) για τα παρακάτω χαρακτηριστικά του διαλύµατος (βλέπε επίσης Πίνακα 1.5): 1) συνολική συγκέντρωση αλάτων στο θρεπτικό διάλυµα (C t, meq/l) η οποία αντιστοιχεί σε µία δεδοµένη τιµή ηλεκτρικής αγωγιµότητος (E t ) 2) επιθυµητή τιµή ph στο διάλυµα, 3) αµοιβαίες αναλογίες συγκεντρώσεων µεταξύ των τριών µακροκατιόντων (K:Ca:Mg) οι οποίες στο εξής θα συµβολίζονται µε X:Y:Z, (meq/meq) 4) αναλογία N:K (R, meq/meq) 5) αναλογία αµµωνιακού προς συνολικό άζωτο (N r, meq/meq) 6) Συγκέντρωση φωσφορικών ιόντων (H 2 PO 4 - σε meq/l), ή αναλογία φωσφορικών προς την συνολική συγκέντρωση θρεπτικών µακροανιόντων (P r, meq/meq) και 7) επιθυµητές συγκεντρώσεις ([G] tj, όπου j = 1,,6) των ιχνοστοιχείων Fe, Mn, Zn, Cu, B και Mo αντίστοιχα (µmol/l). 7

Εκτός από τις παραπάνω τιµές που είναι επιλεγόµενες, για να υπολογισθούν οι ποσότητες των λιπασµάτων που είναι αναγκαίες για την παρασκευή του συγκεκριµένου θρεπτικού διαλύµατος πρέπει να είναι γνωστά και τα εξής δεδοµένα: 1) η περιεκτικότητα του νερού σε όλα τα ανόργανα διαλυτά συστατικά που σχετίζονται µε την θρέψη του φυτού, 2) το ph του νερού, 3) η εκατοστιαία περιεκτικότητα του διαθέσιµου χηλικού σιδήρου σε ανόργανο Fe (P Fe ) και 4) η µορφή προσθήκης ορισµένων θρεπτικών στοιχείων. υσκολίες κατάρτισης σύνθεσης ενός θρεπτικού διαλύµατος σε µακροστοιχεία Ακόµη και αν έχουν καθοριστεί συγκεκριµένες τιµές για όλα τα παραπάνω δεδοµένα, ο υπολογισµός των απαιτούµενων ποσοτήτων λιπασµάτων και η παρασκευή του θρεπτικού διαλύµατος είναι µία δύσκολη υπόθεση. Οι δυσκολίες οφείλονται στους παρακάτω λόγους: Ι. Σύνδεση ανιόντων - κατιόντων Χορήγηση ενός ιόντος συνοδεύεται απαραίτητα από την χορήγηση ενός άλλου ιόντος αντίθετου φορτίου στην ίδια κανονική συγκέντρωση. Παράδειγµα: Προσθήκη καλίου (Κ): υνατές επιλογές: KCl K+ + Cl- KNO3 K+ + NO3- KH 2 PO 4 K+ + H2PO4- K2SO4 K+ + SO4- ΙΙ. Σύσταση νερού άρδευσης Συχνά το νερό άρδευσης περιέχει σηµαντικές ποσότητες των θρεπτικών µακροστοιχείων Ca, Mg, S-SO 4 2-, των των ιχνοστοιχείων Mn 2+, Zn 2+, Cu 2+, B και Cl -, καθώς και των µακροϊόντων HCO 3 - και Na +. 2-2+ 2+ 2+ Μερικές φορές οι συγκεντρώσεις των παραπάνω στοιχείων στο νερό προσεγγίζουν ή υπερβαίνουν τις τιµές - στόχο για το θρεπτικό διάλυµα. 8

ΙΙΙ. ΙΙ. Ρύθµιση ph Η παρουσία HCO 3 - στο νερό άρδευσης το καθιστά αλκαλικό. Για να µειωθεί το ph του νερού όµως, απαιτείται η προσθήκη οξέως (Η + ) για την αποµάκρυνση των ιόντων HCO 3 -. Η παροχή Η + όµως συνοδεύεται και από την προσθήκη ενός ανιόντος που πρέπει να συνυπολογισθεί στις χορηγούµενες ποσότητες θρεπτικών στοιχείων. Υπολογισµός θρεπτικού διαλύµατος εδοµένων των δυσκολιών που αναφέρονται παραπάνω, οι απαιτούµενοι υπολογισµοί µπορούν να γίνουν µέσω ενός κατάλληλου προγράµµατος Η/Υ. Ειδικότερα, µέσω ενός τέτοιου προγράµµατος Η/Υ υπολογίζονται αυτόµατα τα είδη και οι συγκεκριµένες µάζες των λιπασµάτων που απαιτούνται για την παρασκευή ενός θρεπτικού διαλύµατος, εφόσον έχουν καθοριστεί τα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν στην προηγούµενη παράγραφο. Ένα τέτοιο πρόγραµµα υπολογισµού θρεπτικών διαλυµάτων για υδροπονικές καλλιέργειες µπορεί να κατεβάσει κάθε ενδιαφερόµενος από την ιστοσελίδα του ΓΠΑ ακολουθώντας τα εξής βήµατα: www.aua.gr See this page in Greek Τµήµατα Φυτικής Παραγωγής Εκπαίδευση Προπτυχιακή Ύλη µαθηµάτων Γενική Λαχανοκοµία Πρόγραµµα υπολογισµού θρεπτικών διαλυµάτων για υδροπονικές καλλιέργειες Οδηγίες χρήσης 9

Υποστρώµατα Στις υδροπονικές καλλιέργειες το υπόστρωµα αποτελεί ένα υποκατάστατο του εδάφους και εποµένως θα πρέπει να είναι σε θέση να επιτελεί όλες τις λειτουργίες που γίνονται από το χώµα και µάλιστα µε καλύτερο τρόπο. Μόνο όταν εκπληρώνεται αυτή η προϋπόθεση είναι οικονοµικά σκόπιµη η χρήση υποστρώµατος αντί της καλλιέργειας στο έδαφος. Τα υποστρώµατα είναι πορώδη υλικά που δεν προκαλούν φυτοτοξικότητα και χρησιµοποιούνται για να υποκαταστήσουν το έδαφος ως µέσου ανάπτυξης του ριζικού συστήµατος των φυτών. Ειδικότερα, τα υποστρώµατα υποκαθιστούν το έδαφος ως προς τις εξής λειτουργίες του: 1.Παροχή νερού στα φυτά 2.Παροχή θρεπτικών στοιχείων στα φυτά 3.Παροχή οξυγόνου στη ρίζα 4.Στήριξη των φυτών Χηµικά αδρανή υποστρώµατα: Είναι πορώδη υλικά τα οποία δεν ασκούν καµία ρύθµιση στην προσφορά θρεπτικών στοιχείων στα φυτά, µε συνέπεια να είναι δυνατός ο πλήρης έλεγχος της θρέψης µέσω της λίπανσης και µόνο. Τα συστατικά του υποστρώµατος δηλαδή δεν διαθέτουν ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων και εποµένως δεν συγκρατούν αλλά και δεν αποδίδουν ανόργανα ιόντα στο περιεχόµενο σε αυτά θρεπτικό διάλυµα. Χηµικά ενεργά υποστρώµατα: Έχουν σηµαντική ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων. Τα υποστρώµατα αυτά περιέχουν είτε αργιλλικά ορυκτά (π.χ. βερµικουλίτης) είτε οργανική ουσία (συνήθως τύρφη). Για να είναι σε θέση ένα υπόστρωµα να επιτελεί µε τον καλύτερο τρόπο τον ρόλο για τον οποίο προορίζεται θα πρέπει να έχει τα εξής χαρακτηριστικά: α) σταθερή δοµή, ώστε να µην αποσυντίθεται εύκολα β) ικανοποιητική αναλογία µεταξύ νερού και αέρα στην κατάσταση της υδατοϊκανότητας γ) οµοιοµορφία στην σύσταση, στην εµφάνιση και στην συµπεριφορά από άποψη 10

θρέψης. δ) απαλλαγµένο από παθογόνα, ζωικούς εχθρούς και σπόρους ζιζανίων ε) εύκολο στη χρήση του και γενικά στους καλλιερεγητικούς χειρισµούς στ) σχετικά χαµηλό κόστος. Εκτός από αυτά τα χαρακτηριστικά ένα καλό υπόστρωµα θα πρέπει ή να είναι χηµικά αδρανές ή να διαθέτει µεγάλη ανταλλακτική ικανότητα και κατάλληλο ph εφόσον είναι χηµικά ενεργό. 11

Συστήµατα καλλιεργειών εκτός εδάφους Ταξινόµηση µε κριτήριο τον τρόπο διαχείρισης των απορροών Ταξινόµηση µε κριτήριο το µέσο ανάπτυξης του ριζικού συστήµατος Ταξινόµηση µε κριτήριο τα υλικά µε τα οποία είναι δοµηµένο το σύστηµα και τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά του. Ταξινόµηση µε κριτήριο τον τρόπο διαχείρισης των απορροών ιακρίνουµε τα ανοιχτά και τα κλειστά συστήµατα καλλιέργειας εκτός εδάφους. Ανοιχτά συστήµατα καλλιέργειας εκτός εδάφους Η περίσσεια θρεπτικού διαλύµατος που απορρέει από τον χώρο των ριζών διαφεύγει στο περιβάλλον. Σχ. 2: Καλλιέργεια σε σάκκους µε υπόστρωµα οι οποίοι είναι τοποθετηµένοι στο δάπεδο του θερµοκηπίου µε συνέπεια το απορρέον θρεπτικό διάλυµα να χάνεται στο έδαφος (ανοιχτό υδροπονικό σύστηµα). 12

Κλειστά συστήµατα καλλιέργειας εκτός εδάφους Η περίσσεια θρεπτικού διαλύµατος που στραγγίζει και αποµακρύνεται από το περιβάλλον της ρίζας µετά από την παροχή του στην καλλιέργεια συλλέγεται, συµπληρώνεται µε νερό και θρεπτικά στοιχεία και ξαναχρησιµοποιείται. Σχηµατική απεικόνιση ενός κλειστού συστήµατος καλλιέργειας εκτός εδάφους 13

Ταξινόµηση συστηµάτων καλλιέργειας εκτός εδάφους µε κριτήριο το µέσο ανάπτυξης του ριζικού συστήµατος Υδροπονία Υδροκαλλιέργεια Καλλιέργεια σε αδρανή υποστρώµατα Εκτός εδάφους καλλιέργεια σε υποστρώµατα µε χηµική δραστικότητα Ανόργανα υποστρώµατα µε ανταλλακτική ικανότητα Οργανικά υποστρώµατα µε ανταλλακτική ικανότητα Υδροπονία Μέθοδοι καλλιέργειας εκτός εδάφους είτε σε χηµικά αδρανή υποστρώµατα είτε σε θρεπτικό διάλυµα χωρίς την παρουσία υποστρώµατος. Ορισµοί: Γεωπονία: (Γεω- = στη γη) + (πονία = εργασία) Εργασία στο έδαφος Υδροπονία: (Υδρο- = νερό) + (πονία = εργασία) Εργασία στο νερό Υδροκαλλιέργεια Μέθοδοι καλλιέργειας φυτών χωρίς την χρήση ενός πορώδους υλικού για την συγκράτηση του θρεπτικού διαλύµατος στον χώρο των ριζών. Το θρεπτικό διάλυµα µπορεί είτε να παραµένει στάσιµο είτε να ρέει. 14

Σχηµατική απεικόνιση υδροκαλλιέργειας σε θρεπτικό διάλυµα που διατηρείται στάσιµο ίχτυ στήριξης φυτό ρίζα θρεπτικό διάλυµα Εισαγωγή αέρα Φυσαλλίδες αέρα οχείο θρεπτικού διαλύµατος 15

Σχηµατική απεικόνιση καλλιέργειας που αναπτύσσεται σε ανακυκλούµενο θρεπτικό διάλυµα (Σύστηµα NFT) 16

Υδροπονική καλλιέργεια σε χηµικά αδρανή υποστρώµατα Καλλιέργεια σε πυριτική άµµο, Καλλιέργεια σε χαλίκι, Καλλιέργεια σε πετροβάµβακα, Καλλιέργεια σε περλίτη, Καλλιέργεια σε ελαφρόπετρα, Καλλιέργεια σε διογκωµένη άργιλο. Εκτός εδάφους καλλιέργειες σε υποστρώµατα µε χηµική δραστικότητα I. Ανόργανα υποστρώµατα Ζεόλιθος Βερµικουλίτης, Σκωρία και διάφορα άλλα ηφαιστειακά υλικά. II. Οργανικά υποστρώµατα Τύρφη, Κοκκόχωµα, πριονίδι, κ.λπ. 17

Ταξινόµηση συστηµάτων καλλιέργειας εκτός εδάφους µε κριτήριο τα υλικά και την αρχιτεκτονική της κατασκευής τους I. Συστήµατα υδροκαλλιέργειας Nutrient Film Technique (NFT) Καλλιέργεια σε βαθύ νερό (Deep water culture) Σύστηµα Kyowa Σύστηµα Ein Gedi Αεροπονία Σύστηµα κεκλιµένων πλαισίων (A-Frame) Υδροκαλλιέργεια γλαστρικών καλλωπιστικών Ταξινόµηση συστηµάτων καλλιέργειας εκτός εδάφους µε κριτήριο τα υλικά και την αρχιτεκτονική της κατασκευής τους ΙΙ. Συστήµατα στα οποία το ριζικό σύστηµα αναπτύσσεται σε ένα στερεό πορώδες υλικό Καλλιέργεια εκτός εδάφους σε σάκους Καλλιέργεια εκτός εδάφους σε πορώδεις πλάκες Καλλιέργεια εκτός εδάφους σε γλάστρες Καλλιέργεια εκτός εδάφους σε φυτοδοχεία Καλλιέργεια εκτός εδάφους σε κανάλια Κάθετη καλλιέργεια εκτός εδάφους 18

Αεροπονία 19

Αεροπονική καλλιέργεια σε κεκλιµένα πλαίσια Καλλιέργεια σε σάκους: Φύτευση φυτών σε σάκκο 20

Σχ. 7. Σχηµατική απεικόνιση τρόπου διάταξης µίας καλλιέργειας σε σάκους γεµισµένους µε υπόστρωµα Καλλιέργεια σε πλάκες πετροβάµβακα Σταλάκτης τύπου µικροσωλήνα (spaghetti tube) Πλάκα πετροβάµβακα Σωλήνας άρδευσης για παροχή Θ.. 21

Γλάστρες γεµισµένες µε υπόστρωµα Κάθετη καλλιέργεια σε σάκους 22

Κάθετη καλλιέργεια σε γλάστρες 23