ΝΕΕΣ ΤΗΛΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ Παντελής.Σκάγιαννης,, ΤΜΧΠΠΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το άρθρο επιχειρεί µια πρώτη διερεύνηση για τις πιθανές επιπτώσεις της εισαγωγής της καλωδιακής τηλεόρασης (CATV) στην πόλη του Βόλου. Η CATV είναι µεν µια τηλεϋπηρεσία αλλά επειδή η φυσική της υποδοµή έχει τη δυνατότητα να φέρει και άλλες υπηρεσίες, όπως η φωνητική τηλεφωνία, θεωρείται προποµπός πολλών τηλεϋπηρεσιών, τις οποίες αναπόφευκτα ο φορέας της θα διεκδικήσει, µέσα στο πλαίσιο της απελευθέρωσης του τηλεπικοινωνιακού περιβάλλοντος στην Ελλάδα, όπως και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στη βάση αυτή εκτιµάται ότι όπως έχει γίνει και σε άλλες χώρες, η ανάπτυξη των τηλεϋπηρεσιών θα εντείνει τις αστικές χωρικές διαφοροποιήσεις-διαχωρισµούς. Ειδικά για την περίπτωση του Βόλου εξετάζεται το χωρικό και κοινωνικό πρότυπο των χρηστών άλλων ηλεκτρονικών συσκευών (φαξ, τηλέφωνο, προσωπικός υπολογιστής, έγχρωµη τηλεόραση) βάσει αυτού εκτιµάται που και ποιοι θα είναι οι πιθανότεροι συνδροµητές της CATV, και των µελλοντικών συνθετότερων τηλεϋπηρεσιών, ή και της ιδιωτικής τηλεφωνίας. ηµιουργούνται έτσι συγκεκριµένα πεδία στα οποία η Τοπική Αυτοδιοίκηση θα πρέπει να εντείνει την προσοχή της για την εξοµάλυνση του αστικού διαχωρισµού, παράλληλα µε τις δυνατότητες που της ανοίγονται για εποικοδοµητικές παρεµβάσεις, µε στόχο την αναβάθµισή της στη χωρική ιεραρχία των λειτουργιών της τηλεµατικής. Το άρθρο χωρίζεται σε 7 µέρη 1) Νέες Υποδοµές και Ανάπτυξη, 2) Καλωδιακή τηλεόραση, 3) Το ρυθµιστικό πλαίσιο στην Ελλάδα, 4) Η περίπτωση του Βόλου, 5) Παρατηρήσεις από την Κοινωνικοοικονοµική έρευνα στο Βόλο, 6) Η καλωδιακή τηλεόραση στο Βόλο, 7) Συµπέρασµα. Βιβλιογραφική αναφορά Σκάγιαννης,Π. (1995) Τηλεπικοινωνίες και Αστικός Χώρος: η περίπτωση του Βόλου. Στο Μαλούτας,Θ. (επιµ.) Βόλος: αναζήτηση της κοινωνικής ταυτότητας. σελ. 261-280. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
1. ΓΕΝΙΚΑ: ΝΕΕΣ ΥΠΟ ΟΜΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η ύπαρξη όλων των µορφών της υποδοµής δηµιουργεί χωρικές διαφοροποιήσεις είτε πρόκειται για τον αστικό είτε για τον περιφερειακό χώρο. Οι διαφοροποιήσεις αυτές εκφράζονται µε διάφορους τρόπους: µε τις διαφορετικές τιµές του εισοδήµατος των κατοίκων, µε τις διαφορές στην παραγωγικότητα του κεφαλαίου και της εργασίας σε διαφορετικές περιοχές, µε τις διαφορετικές αξίες και τιµές γης ως αποτέλεσµα της διαφορικής γαιοπροσόδου Ι, κλπ. Οι χωρικές διαφοροποιήσεις που έρχονται ως αποτέλεσµα του διαφορετικού επιπέδου ανάπτυξης των υποδοµών καταλήγουν και αυτές να αποτελούν µια ουσιώδη συνιστώσα της χωρικής διαίρεσης της εργασίας. Από το σύνολο των υποδοµών που προκαλούν ή επιδρούν σε τέτοιου είδους χωρικές διαιρέσεις, σήµερα εµφανίζονται δυναµικά οι λεγόµενες νέες υποδοµές, αυτές δηλαδή που βασίζονται στα δίκτυα της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών ψηφιακής τεχνολογίας. Η εµφάνιση των νέων υποδοµών έχει συµπέσει και στηρίζει τη µεταλλαγή του καθεστώτος συσσώρευσης και τρόπου ρύθµισης από το φορντισµό στο µεταφορντισµό, και µάλιστα σε όλες του τις εκδοχές. Είτε θεωρηθεί ότι ο µεταφορντισµός λαµβάνει τη µορφή του νεο-φορντισµού (πλήρης αυτοµατοποίηση των παραγωγικών µονάδων) (βλ. A.Lipietz, 1987), είτε τη µορφή των ευέλικτων καθεστώτων συσσώρευσης (βλ. R.Murray, 1988), όπως αυτό της ευέλικτης εξειδίκευσης (βλ. M.Piore and C.Sabel, 1984), οι νέες υποδοµές παίζουν καθοριστικό ρόλο, καθώς δηµιουργούν και εξασφαλίζουν τους τεχνικούς όρους για τη µεταλλαγή των τεχνικο-οικονοµικών Παραδειγµάτων. Η ανάπτυξη της τηλεµατικής δίνει τις δυνατότητες για µια διαφορετική οργάνωση της παραγωγής και συνεπώς για περαιτέρω διαφοροποιήσεις στις εργασιακές σχέσεις και στις γενικότερες κοινωνικές σχέσεις που αυτές εντάσσονται. Οι πρακτικές δυνατότητες που προσφέρει η τηλεµατική είναι δυνατό να οδηγήσουν σε χωρικές αναδιαρθρώσεις, είτε µε τη µορφή της νέας συγκέντρωσης παραγωγικών δραστηριοτήτων στους λεγόµενους νέους πόλους συσσώρευσης (βλ. A.Scot and M.Storper, 1986, 1987) είτε µε τη µορφή της αποκέντρωσης των δραστηριοτήτων, όπως αυτό συµβαίνει στην περίπτωση της τηλε-εργασίας (τηλεϊατρική, word processing, τηλεχειρισµοί εργοστασίων, κλπ). Σε κάθε όµως περίπτωση, η ύπαρξη σε ένα συγκεκριµένο χώρο καλών υποδοµών που δε βρίσκονται σε κατάσταση κορεσµού, αποτελεί παράγοντα έλξης για επενδύσεις ή κατοικία υψηλών εισοδηµατικών στρωµάτων (ανάλογα µε την περίπτωση), αλλά και οι περιοχές που ήδη πληρούν τα τελευταία χαρακτηριστικά, είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα προσελκύσουν πρώτες την εγκατάσταση νέων ακόµη πιο προωθηµένων υποδοµών. Η ίδια σχέση υπάρχει και για την περίπτωση της οικονοµικής µεγέθυνσης και γενικότερα ανάπτυξης: έχει πια αποδειχτεί ότι οι υποδοµές είναι βασικός παράγων οικονοµικής ανάπτυξης, αλλά και ότι οι ανεπτυγµένες περιοχές είναι αυτές που στην πλειοψηφία των περιπτώσεων έλκουν τις υποδοµές. Το παράδειγµα των τηλεπικοινωνιών, που τελευταία ερευνάται αρκετά, είναι χαρακτηριστικό, όχι µόνο για το αναπτυξιακό πρόβληµα αυτό καθ' εαυτό, αλλά και για µια ολόκληρη σειρά προβληµάτων πολιτικής και τεχνολογικής πολιτικής που προκύπτουν και επηρεάζουν την ανάπτυξη του αστικού χώρου προς διαφοροποιηµένες κατευθύνσεις. 1
Σύµφωνα µε τελευταίες έρευνες, το επίπεδο της οικονοµικής δραστηριότητας σε µια δεδοµένη χρονική στιγµή αποτελεί αξιόπιστη πρόγνωση για το επίπεδο των επενδύσεων σε τηλεπικοινωνίες σε µια επόµενη χρονική στιγµή, και αντιστρόφως, µε την έννοια ότι η σχέση είναι αιτιακή και όχι απλώς παράλληλη, και µάλιστα όχι µόνο σε εθνικό αλλά και σε τοπικό επίπεδο, αλλά ακόµη και µε την έννοια ότι δεν αυξάνεται µόνο το επίπεδο της οικονοµικής δραστηριότητας, αλλά και η ίδια η παραγωγικότητα (F.J.Cronin et al 1993 Aug.: 415-30; F.J.Cronin et al 1993 Dec.: 677-90). Παρεµφερώς υποστηρίζεται ότι και η συσχέτιση τηλεπικοινωνιών και αστικής ανάπτυξης είναι επίσης θετική, ιδιαίτερα µάλιστα όταν πρόκειται για δίκτυα τηλεµατικής (δίκτυα πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών) (D.Gibbs 1993: 250-256). Με την έννοια αυτή επενδύσεις στις επικοινωνίες, στην κάθε φορά υπό εξέταση περιοχή, είναι δυνατό να επιφέρουν αλλαγές στην αναπτυξιακή διαδικασία, και µάλιστα ακόµα και στην περίπτωση που είναι κρατικές, να επιφέρουν συνολική αύξηση στην παραγωγικότητα. Όπως όµως είναι προφανές η ανάπτυξη των νέων υποδοµών δε συµβαίνει µε τον ίδιο τρόπο και την ίδια έκταση παντού, υπόκειται δε σε επιλεκτικότητες διαφόρων τύπων οι σηµαντικότερες των οποίων είναι οι χωρικές και κοινωνικές, ενώ σύνηθες φαινόµενο αποτελεί η διαπλοκή των δύο. Η χωρική επιλεκτικότητα αναφέρεται στην τάση των νέων υποδοµών και συναφών υπηρεσιών να συγκεντρώνονται χωρικά δηµιουργώντας έτσι ευνοηµένους χώρους. Αντίστοιχα, η κοινωνική επιλεκτικότητα αναφέρεται στην τάση εξυπηρέτησης συγκεκριµένων κοινωνικών και οικονοµικών οµάδων. Χαρακτηριστικό παράδειγµα χωρικής επιλεκτικότητας αποτελεί η βιοµηχανική πόλωση στον άξονα S στην Ελλάδα που έχει επισύρει και την αντίστοιχη πόλωση των υποδοµών (π.χ. κινητή τηλεφωνία), ή η υψηλή τηλεφωνική διείσδυση ή οι εφαρµογή πρωτοποριακών προγραµµάτων (π.χ. Telepoint στα πλαίσια του Crash) στη ωδεκάνησο. Παράδειγµα κοινωνικής επιλεκτικότητας αποτελεί το υψηλό ενδιαφέρον που µέχρι σήµερα έχει επιδειχθεί από τον ΟΤΕ για την εξυπηρέτηση του εφοπλιστικού κεφάλαιου µέσω της πληθωρικής συµµετοχής του οργανισµού στο δορυφόρο INMARSAT, σε αντίθεση µε το τηλεπικοινωνιακό έλλειµµα στον αγροτικό χώρο. Εννοείται ότι λόγω του χωρικά προσδιορισµένου της διαίρεσης της εργασίας οι δυο αυτές µορφές κατά βάση συµπλέκονται. Οι επιλεκτικότητες αυτές και οι συνδυασµοί τους διαµορφώνονται µέσα από µια σειρά αντικειµενικές (αγορά, διεθνείς τάσεις) και υποκειµενικές συνθήκες (συνειδητές πολιτικές ιδιωτικών και δηµοσίων φορέων). Στην περίπτωση των τηλεπικοινωνιών, οι διάφορες επιλεκτικότητες διαµορφώνονται σε µεγάλο βαθµό από τους ίδιους τους φορείς που προσαρµόζουν τις πολιτικές προσφοράς στη ζήτηση, και τις περισσότερες µάλιστα φορές στη ζήτηση που προκύπτει από τα συµφέροντα και τις πιέσεις του µεγάλου κεφάλαιου. Είναι έτσι πρόδηλο ότι οι πολιτικές αυτές και προφανώς τα συλλογικά υποκείµενα που τις διαµορφώνουν, επηρεάζουν τις παραµέτρους της χωρικής ανάπτυξης, µέσω του εφοδιασµού περιοχών µε διάφορα επίπεδα ανάπτυξης των τηλεπικοινωνιών. Η διαφοροποιηµένη προσφορά υποδοµής και υπηρεσιών σε διαφόρους χώρους τους προσδίδει ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα. Κατά συνέπειαν, τίθενται έτσι και οι όροι για την ανάπτυξη χωρικού ανταγωνισµού που βασίζεται σε προωθηµένες συνήθως τηλεπικοινωνιακές υπηρεσίες, και συνήθως παίρνει τη µορφή δι-αστικού ανταγωνισµού. 2
Η τεχνολογική όµως εξέλιξη έχει κάνει τα παραπάνω προβλήµατα ακόµη συνθετότερα: το πρόβληµα της χωρικής διαφοροποίησης δεν συνίσταται πια µόνο στο εάν µια περιοχή είναι προικισµένη µε υποδοµές και υπηρεσίες, αλλά (καθώς ολοένα απλώνονται οι υποδοµές και οµογενοποιούνται οι υπηρεσίες) όλο και περισσότερο µε το ποια θέση καταλαµβάνει ο εκάστοτε χώρος στην ιεραρχία της διαµόρφωσης των υπηρεσιών και πληροφοριών. Σε ένα νοητό διαχωρισµό ανάµεσα σε τέσσερις φάσεις ενός τηλεµατικού δικτύου που είναι η παροχή του δικτύου, των υπηρεσιών, των πληροφοριών και η δράση του χρήστη, η κάθε µια από τις φάσεις αυτές εµπεριέχει λειτουργίες που βρίσκονται σε ένα φάσµα που ξεκινά από ένταση διανοητικής εργασίας, και προϋποθέτει υψηλού βαθµού εξειδίκευση, µέχρι την άλλη άκρη του που είναι έντασης εφαρµογής ή απλής χρήσης των συστηµάτων. Έτσι, για παράδειγµα, µια πόλη που κάνει χρήση ενός συστήµατος, π.χ. έχει πρόσβαση σε τράπεζα πληροφοριών για τις αγορές βιοµηχανικών πρώτων υλών, δεν έχει καµιά σχέση µε µια άλλη πόλη που φιλοξενεί τις επιχειρήσεις που συλλέγουν, εκτιµούν οργανώνουν την πληροφορία και τη διανοµή της, αν απλά µιλήσει κανείς για τη φάση της παροχής πληροφορίας. Τα ανάλογα ισχύουν και για τις άλλες φάσεις. Το πρόβληµα έτσι του χωρικού διαχωρισµού εν σχέσει µε τα δίκτυα γίνεται αρκετά πιο πολύπλοκο, καθώς η έννοια του ευνοηµένου ή όχι χώρου δεν ταυτίζεται πια µε την ύπαρξη ή όχι µιας υποδοµής ή υπηρεσίας, αλλά σε µια προοπτική, κυρίως µε τη θέση στην ιεραρχία των πληροφοριακών συστηµάτων που ο χώρος αυτός καταλαµβάνει. Εάν, ή στο βαθµό που, οι επικοινωνίες είναι κρατικές, ή µονοπωλιακές και κεντρικά ελεγχόµενες, τότε η "εξουσία" για το αν και πώς µια περιοχή θα αναπτυχθεί (κατά το µέτρο που επηρεάζουν οι τηλεπικοινωνίες) ανήκει στο "κέντρο" και όχι στον τοπικό χώρο (αυτό συµβαίνει και στην περίπτωση που η υποδοµή ανήκει στην ευθύνη του ιδιωτικού τοµέα). Με την έννοια αυτή, όχι µόνο το κράτος αλλά και µια µεγάλη µονοπωλιακή επιχείρηση µπορεί να επηρεάσει σοβαρά τους ρυθµούς ανάπτυξης ενός τοπικού χώρου. Στο επίπεδο αυτό προκύπτει µια σειρά ερωτηµάτων σχετικά µε το βαθµό της ευχέρειας που τελικά αποκτά ο ιδιωτικός τοµέας να καθορίζει στο µέτρο αυτό τις διαδικασίες της περιφερειακής ανάπτυξης και του αστικού διαχωρισµού. Οι δύο προφανείς προκύπτουσες εκδοχές είναι αφ ενός η µονοπωλιακή εξέλιξη και αφ ετέρου η απελευθέρωση της αγοράς που σηµαίνει δυνατότητα εισόδου στον τοµέα όσων πληρούν τις εκάστοτε τεθείσες προδιαγραφές και όρους. Η πρώτη εκδοχή, ως προς τα αποτελέσµατά της, θα µπορούσε να αποτελέσει από οικονοµική άποψη αδιάφορη παράµετρο για τον πολίτη σχετικά µε το κατά πόσον η τηλεπικοινωνιακή υποδοµή και υπηρεσίες θα αποτελούν κρατικό ή ιδιωτικό µονοπώλιο. Πράγµατι, σύµφωνα µε τις σήµερα επικρατούσες νεοφιλελεύθερες απόψεις για τους δηµόσιους οργανισµούς πρώην "Κοινής Ωφέλειας" ακόµη και στην περίπτωση που παραµένουν κρατικοί, οι υπηρεσίες τους πληρώνονται από τον τελικό καταναλωτή είτε βάσει του κόστους τους (εσωτερικός προσδιορισµός) είτε µε τη µέθοδο του price cap regulation (εξωτερικός προσδιορισµός) που συνίσταται στην αύξηση της τιµής οµάδων υπηρεσιών µε ένα ποσοστό κάτω από το δείκτη τιµών καταναλωτή. Η διεθνής πρακτική είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις µονοπωλίου οι τελικές τιµές καθορίζονται σε συνεργασία µε τον όποιο κρατικό ρυθµιστικό µηχανισµό (π.χ. OFTEL για τη Μ.Βρετανία). Η δεύτερη εκδοχή (της απελευθέρωσης) που σήµερα, επίσης µέσα στα πλαίσια του άνεµου του φιλελευθερισµού που πνέει στην ΕΕ, τείνει να επικρατήσει τόσο στον τοµέα των υπηρεσιών αλλά και σύντοµα (µέσα στο 1998) των υποδοµών, είναι ο επιδιωκόµενος στόχος του ανταγωνισµού και της απορύθµισης. Οι προαναφερθείσες µέθοδοι τιµολόγησης ισχύουν και στις 3
περιπτώσεις αυτές. Μια τέτοια εξέλιξη πιστεύεται σήµερα ότι θα δώσει τη λύση µε τη λειτουργία των θεσµών της ελεύθερης αγοράς των υπηρεσιών, που οικονοµικά και ποιοτικά θεωρείται από τους υποστηρικτές της ότι θα αποβεί σε όφελος του πολίτη, αλλά και των τοπικών χώρων. Το επιχείρηµα αυτό, εποµένως, αντικρούει την εξέλιξη της απλής ιδιωτικοποίησης των τηλεπικοινωνιακών φορέων (π.χ. ΟΤΕ), καθώς το ζητούµενο για την δεύτερη και κατά τα φαινόµενα επικρατούσα εκδοχή παραµένει η απελευθέρωση και ο ανταγωνισµός, ανεξάρτητα από την ύπαρξη εντός του πλαισίου αυτού ιδιωτικών ή όχι φορέων τηλεϋπηρεσιών. Το πεδίο εποµένως για την παροχή τηλεϋπηρεσιών διευρύνεται προς όλες τις κατευθύνσεις, και συνεπώς οι παράγοντες επηρεασµού της ανάπτυξης του τοπικού χώρου, κατά το µέτρο αυτό, πολλαπλασιάζονται. Από την άλλη µεριά, και στο βαθµό που ο συσχετισµός προσφοράς και ζήτησης δεν είναι µετρήσιµος ως προς τον αλληλοκαθορισµό των προτιµήσεων των καταναλωτών (διότι και η προσφορά µπορεί να διαµορφώνει τη ζήτηση περίπου κατά το δοκούν σε ορισµένες περιπτώσεις), προκύπτει ως αναγκαία η αµεσότερη (πάντα όµως έµµεση, διότι τεχνικά δε γίνεται διαφορετικά) συµµετοχή των τελευταίων στον καθορισµό των τηλεπικοινωνιακών εξελίξεων, εάν υποθέσει κανείς ότι έχει ακόµη νόηµα η προσπάθεια των πολιτών να επηρεάσουν τις εξελίξεις που τους αφορούν. Στη λογική αυτή, οι φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης που στο πρόσωπό τους αποκρυσταλλώνονται τα πλέγµατα των τοπικών συµφερόντων και πολιτισµικών προτιµήσεων, αποτελούν την κατάλληλη βαθµίδα που η ανάµιξή της στα τεκταινόµενα είναι δυνατό να διασφαλίσει τις ελάχιστες προϋποθέσεις προστασίας του πολίτη-καταναλωτή, ή και της ανάπτυξης νέων συλλογικών και ιδιωτικών δραστηριοτήτων µέσα στα πλαίσια της απελευθέρωσης των υπηρεσιών που σήµερα συντελείται στην ΕΕ. Η απελευθέρωση των τηλεπικοινωνιών (πλην της φωνητικής τηλεφωνίας που δεν θα είναι µέχρι το 1998 (1η Ιανουαρίου) υποχρεωτικά απελευθερωµένη), µετά την προτροπή του Green Paper (1987) και τις σχετικές κοινοτικές οδηγίες έχει σχεδόν ολοκληρωθεί σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, τουλάχιστον για τις υπηρεσίες προστιθέµενης αξίας και την κινητή τηλεφωνία, ενώ µέχρι το 1993 όλοι οι οργανισµοί πλην των βρετανικών ήταν ακόµη ελεγχόµενοι από τα διάφορα κράτη (βλ. M.C.Seabra, 1993). Στην Ελλάδα η γνωστότερη και σηµαντικότερη απελευθερωµένη υπηρεσία (και υποδοµή στη συγκεκριµένη περίπτωση) είναι η κινητή τηλεφωνία. Έτσι η σταδιακή απελευθέρωση των τηλεπικοινωνιών (βλ. κινητή τηλεφωνία, κλπ.) έχει ήδη εισάγει στο χώρο των τηλεπικοινωνιών µε διάφορους τρόπους τον ιδιωτικό τοµέα. Για το σκοπό αυτό, δεν έχει σταθεί καθόλου απαραίτητη η ιδιωτικοποίηση του ίδιου του ΟΤΕ, άρα οι εξελίξεις µπορεί να είναι ραγδαίες. Εξ άλλου ούτε η ΕΕ έχει δεσµευτική άποψη για την άµεση ιδιωτικοποίηση των αντίστοιχων του ΟΤΕ οργανισµών, ει µη µόνο για τις υπηρεσίες επί του δικτύου (προστιθέµενης αξίας), πράγµα που ούτως ή άλλως σταδιακά υλοποιείται. Συγκεκριµένα, η µέχρι σήµερα πολιτική της ΕΕ αφήνει στη διακριτική ευχέρεια του κάθε κράτους το πρόβληµα του "δηµοσίου" ή "ιδιωτικού" του βασικού τηλεπικοινωνιακού φορέα (των αντίστοιχων ΟΤΕ), και επιβάλει το διαχωρισµό των ρυθµιστικών και λειτουργικών δραστηριοτήτων για όλες τις άλλες λειτουργίες-υπηρεσίες πλην της βασικής φυσικής υποδοµής και της 4
λειτουργίας της φωνητικής τηλεφωνίας 1 (η φυσική υποδοµή θα απελευθερωθεί στην Ευρώπη µέχρι το 1998 και στην Ελλάδα µέχρι το 2003). Οι επί του δικτύου υπηρεσίες αυτές, οι λεγόµενες προστιθέµενης αξίας, µπορεί να είναι η τηλε-εικονογραφία (videotex), διάφορες συνδέσεις µε συστήµατα τραπεζών πληροφοριών, video κατά παραγγελία, κ.ά. Αντίστοιχα, σε ιδιαίτερα δίκτυα µπορούν να αναπτύσσονται και άλλες υπηρεσίες. 2. Η ΚΑΛΩ ΙΑΚΗ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ Η διεύρυνση των οριζόντων των τηλεπικοινωνιών µε τις διάφορες υπηρεσίες προστιθέµενης αξίας, ολοένα και περισσότερο στηρίζονται στις αναβαθµισµένες δυνατότητες που παρέχονται από τη σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία και τα συστήµατα µετάδοσης που χρησιµοποιούν οπτικές ίνες. Τα νέα συστήµατα προσπαθούν να καλύψουν τη µετάδοση µεγάλων όγκων πληροφορίας σε εξαιρετικά γρήγορους χρόνους, ανάγκη που αρχικά είχε εντοπισθεί για τις µεγάλες κυρίως επιχειρήσεις. Οι εξελίξεις γρήγορα απέδειξαν ότι µε τις δυνατότητες αυτές µπορούν να υποστηριχτούν πολυάριθµες άλλες εµπορικές εφαρµογές που να απευθύνονται και στον οικιακό καταναλωτή, µε αιχµή σήµερα πια τη δυνατότητα διανοµής προϊόντων πολυµέσων (multimedia). Η µεταφορά κινούµενης εικόνας (video) αποτέλεσε ακριβώς το σηµείο τοµής της τηλεπικοινωνιακής τεχνολογίας µε µια άλλη, την τηλεοπτική, ιδιαίτερα σήµερα που η τηλεόραση υψηλής ευκρίνειας (ψηφιακή) είναι στο προσκήνιο. Ως αποτέλεσµα των τεχνολογικά κοινών δυνατοτήτων, έχει αρχίσει να επέρχεται όσµωση ανάµεσα στις τηλεπικοινωνιακές και τις τηλεοπτικές επιχειρήσεις, ιδιαίτερα µάλιστα τις καλωδιακές τηλεοπτικές (CATV) που χρησιµοποιούν οπτικές ίνες ως µέσο µετάδοσης. Η εξέλιξη αυτή δηµιουργεί ένταση ανάµεσα στα σχετικά επιχειρηµατικά συµφέροντα, καθώς οι CATV διεθνώς διεκδικούν τη δυνατότητα να παρέχουν και άλλες υπηρεσίες (τηλεφωνία, data, κλπ), ενώ µε τη σειρά τους οι τηλεπικοινωνιακές επιχειρήσεις διεκδικούν τη µετάδοση video (π.χ. η British Telecom σχεδιάζει την υπηρεσία video κατά παραγγελία). Έτσι, η καλωδιακή τηλεόραση ευρείας ζώνης (είτε αµφίδροµη είτε όχι), έχει υποδοµή µε δυνατότητα να φέρει και τηλεπικοινωνιακές υπηρεσίες, οι οποίες µάλιστα εκτιµώνται από τους σχετικούς φορείς ότι αποδίδουν οικονοµικά καλύτερα και από την ίδια την καλωδιακή τηλεόραση. Ήδη, και για το λόγο αυτό, ως αποτέλεσµα των εκτεθέντων παραπάνω, στο διεθνή χώρο έχει αναπτυχθεί σκληρός ανταγωνισµός µεταξύ των φορέων τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών και των φορέων καλωδιακής τηλεόρασης, ακόµα και για την παροχή της τηλεφωνίας και άλλων υπηρεσιών, που πια έχουν περάσει έστω σε ένα µικρό βαθµό στα δίκτυα CATV. Χαρακτηριστικό παράδειγµα στην Ευρώπη αποτελεί η Μ.Βρετανία, όπου ολοένα και περισσότερο οι εταιρείες που προσφέρουν καλωδιακή τηλεόραση (π.χ. Nynex, Telewest, Cable Corporation) τείνουν να εκτοπίζουν τις δύο βασικές επιχειρήσεις τηλεπικοινωνιών, την British Telecom και την Mercury. Η επιτυχία των φορέων της CATV συνίσταται στην εκµετάλλευση των θεσµικών δυνατοτήτων που τους δίνει ο ελεύθερος ανταγωνισµός, και η ευελιξία των νέων τεχνολογιών που επιτρέπει µε τη σειρά της την ευελιξία στα συστήµατα τιµολόγησης, καθώς και στις οικονοµίες κλίµακας και στόχου που έχουν την ικανότητα να 1 Οι βασικοί ισχύοντες νόµοι που θέτουν το πλαίσιο λειτουργίας του ΟΤΕ και των τηλεπικοινωνιών στη χώρα είναι οι 2246/1994, 2257/1994, και το άρθρο 93 του 1982/1990. 5
αξιοποιούν. Έτσι, οι φορείς αυτοί έχουν επιτύχει να προσφέρουν ελκτικούς όρους στους καταναλωτές µε χαµηλές τιµές σύνδεσης και χαµηλή τιµολόγηση των τηλεφωνικών µονάδων. Για παράδειγµα, στη Μ.Βρετανία, ενώ τον Ιανουάριο 1993 η τιµή σύνδεσης µε τη British Telecom ήταν 163 λίρες η τιµή σύνδεσης µε την Telewest ήταν µόνο 30 (και οι δύο τιµές περιλαµβ. ΦΠΑ) 2. Τις υπηρεσίες τους συχνά οι φορείς προσφέρουν µε πακέτα που περιλαµβάνουν διάφορες ευκολίες τιµολόγησης σε διάφορους συνδυασµούς. Για παράδειγµα, µια άλλη εταιρεία, και πάλι στη Μ.Βρετανία, προσφέρει απεριόριστες δωρεάν συνδιαλέξεις σε άλλους συνδροµητές της ίδιας εταιρείας όταν αυτές γίνονται εκτός ωρών αιχµής. Η Cable Corporation προσφέρει τιµολόγηση βάσει πραγµατικού χρόνου και όχι βάσει µονάδων, 195 κλήσεις στις πληροφορίες δωρεάν για τους ηλικιωµένους και για τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες, αναλυτικό λογαριασµό, επιδιόρθωση βλαβών σε 4 ώρες όλες τις µέρες του χρόνου (365), κ.ά. Ως αποτέλεσµα τέτοιων πολιτικών, η τηλεφωνική διείσδυση των εταιρειών CATV στους οικιακούς καταναλωτές σηµειώνει ρυθµούς αύξησης της τάξεως του 70% το εξάµηνο, ενώ περίπου το 15% των συνδροµητών της CATV έχει αποκτήσει τηλέφωνο για πρώτη φορά (OECD, 1994). Ο βαθµός της διείσδυσης όµως και τα πακέτα προσφορών δεν αναιρούν το γεγονός ότι οι µηχανισµοί της διείσδυσης διέπονται από τις αναφερθείσες επιλεκτικότητες. Για παράδειγµα, οι αστικοί χώροι στη Βρετανία είναι πάντα πιο ευνοηµένοι, ενώ στην Αυστρία η Βιέννη υπερτερεί καταφανώς των άλλων πόλεων. Μπροστά στις ταχύτατες αυτές εξελίξεις που συµβαίνουν στη Βρετανία (ανάλογες συµβαίνουν και στις ΗΠΑ) η Ευρώπη δεν έχει ακόµη ξεκαθαρισµένο θεσµικό πλαίσιο για την περίπτωση των επιπρόσθετων λειτουργιών της CATV. Μόλις το 1993 επίσηµα αναγνωρίστηκε η ανάγκη να υπάρξει πλαίσιο λειτουργίας της CATV για VASs και δεσµεύτηκε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να µελετήσει το θέµα µέσα στο 1994 ώστε να προταθούν λύσεις στο 1995. Μέχρι σήµερα, οι Ευρωπαϊκές χώρες µπορούν να καταταγούν σε 2 ευρύτερες κατηγορίες: α) αυτές που η ανάµιξη των PTO είναι κυρίαρχη ή πολύ σηµαντική στην CATV ( ανία, Γερµανία, Σουηδία, Γαλλία, Ιρλανδία, Ολλανδία, Φινλανδία Νορβηγία), και β) αυτές που η αντίστοιχη ανάµιξη ήταν µηδενική ή περιορισµένη (Βέλγιο, Λουξεµβούργο, Βρετανία, Ελβετία, Ισπανία). Από αυτές µόνο η Βρετανία, η Φινλανδία και η Σουηδία παρέχουν άδεια για προσφορά αµφίδροµων υπηρεσιών - άλλων πλην τηλεοπτικών µεταδόσεων - στο δίκτυο CATV, ενώ µόνο η Βρετανία (ακολουθώντας το πρότυπο των ΗΠΑ) δίνει κατεύθυνση για αποφυγή εισόδου των τηλεπικοινωνιακών φορέων στην CATV, µέσω των εµποδίων που ορίζει το ρυθµιστικό πλαίσιο (βλ. M.Haag and H. Schoof, 1994). Στη Βρετανία όµως, όπως προκύπτει από όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, δεν ισχύει το αντίστροφο εµπόδιο: οι εταιρείες CATV µπορούν να παρέχουν και άλλες υπηρεσίες. Αυτό έρχεται σε αρµονία µε τη νοµοθεσία της ΕΟΚ, εφ όσον αυτή προβλέπει ότι οι απελευθερωµένες υπηρεσίες (και στη Βρετανία η φωνητική τηλεφωνία είναι απελευθερωµένη) µπορούν να παρέχονται από διάφορους φορείς σε οιανδήποτε κατάλληλη υποδοµή (και συνεπώς της CATV). 2 Μετά από αυτό, στα µέσα του 1993 η British Telecom υποχρεώθηκε σε µείωση των τελών σύνδεσης σε 99 λίρες, και σχετική µείωση των τελών των συνδιαλέξεων. 6
Στο πλαίσιο του εντεινόµενου ανταγωνισµού ανάµεσα στους φορείς CATV και τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών η ΕΤΝΟ 3 υποστηρίζει ότι τα δικαιώµατα των φορέων CATV να παρέχουν πολυποίκιλες υπηρεσίες τους έχουν προσδώσει τη δυνατότητα να απολαµβάνουν οικονοµίες κλίµακας και στόχου, οπότε σε καθεστώς υγιούς ελεύθερου ανταγωνισµού θα πρέπει και οι τηλεπικοινωνιακοί φορείς να αποκτήσουν τα ίδια δικαιώµατα δηλαδή να φέρουν υπηρεσίες CATV. Ως εξασφάλιση των παραπάνω, θα πρέπει οι να υπάρχει ενιαίο ρυθµιστικό καθεστώς για όλες αυτού του είδους τις υποδοµές (J.L.Debecker, 1994). 3. ΤΟ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Η απελευθέρωση των τηλεπικοινωνιών στην Ελλάδα άρχισε µε το νόµο 1892/90, που έδωσε το δικαίωµα για την εγκατάσταση κινητής τηλεφωνίας και υπηρεσιών προστιθέµενης αξίας, και συνέχισε µε το νόµο 2075/29 του 1992, που έγινε σε εφαρµογή της Κατευθυντήριας Οδηγίας 90/388 της ΕΟΚ, και χωρίζει τις ρυθµιστικές από τις λειτουργικές δραστηριότητες του ΟΤΕ, καθώς επίσης τις αρµοδιότητες του Υπουργείου Μεταφορών και Επικοινωνιών εν σχέσει µε τις της υπό ίδρυση Εθνικής Επιτροπής Τηλεπικοινωνιών (για παραπάνω λεπτοµέρειες, δες τους σχετικούς νόµους και Skayannis,P. and Tsafantakis,N., 1994). Παράλληλα µε το ανολοκλήρωτο, είναι αλήθεια ακόµα, θεσµικό πλαίσιο φιλελευθεροποίησης των τηλεπικοινωνιών ήδη προϋπήρχε και το σχετικό πλαίσιο της απελευθέρωσης των ραδιοτηλεοπτικών µέσων υπό τον έλεγχο βέβαια του Εθνικού Ραδιοτηλεοπτικού Συµβουλίου. Σε κάθε δηλαδή περίπτωση ο δρόµος για την CATV είναι αντικειµενικά ανοιχτός. Και αν ακόµα δεν εκτιµάται ότι θα ήταν συµφέρουσα µια επένδυση µόνο για τη µετάδοση τηλεοπτικών προγραµµάτων, η απελευθέρωση των υπηρεσιών προστιθέµενης αξίας και από 1η Ιανουαρίου 1998 της φωνητικής τηλεφωνίας, αποτελεί σίγουρα για τους φορείς της CATV µεγάλο πειρασµό µε βάση τα διεθνή δεδοµένα. 4. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ Το πρώτο ολοκληρωµένο εγχείρηµα CATV στην Ελλάδα φαίνεται ότι θα αρχίσει να υλοποιείται στο Βόλο, καθώς η εταιρεία "Ελληνική Καλωδιακή Τηλεόραση ΑΕ", υπέγραψε µε το ήµο Βόλου σύµβαση για επένδυση της τάξεως των 2,5 εκατ. δολαρίων (βλ. αναλυτικότερα σε επόµενη ενότητα). Το βασικό ερώτηµα που εγείρεται µε βάση τον παραπάνω προβληµατισµό, είναι εάν, σε ποιο βαθµό, και πώς θα επηρεαστεί η δοµή του αστικού χώρου στο Βόλο, και τελικά σε οιανδήποτε ελληνική πόλη, µε την εισαγωγή των νέων τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών, και εν τέλει µε την προοπτική της CATV και των αναπότρεπτων παρεπόµενων της. Προς το παρόν, ήδη κάποιες υπηρεσίες έχουν εµφανιστεί χάρις στον εκσυγχρονισµό του ΟΤΕ µέσω των ευρωπαϊκών προγραµµάτων (ιδίως των STAR, TELEMATIQUE και CRASH). Σήµερα µετά από πρωτοβουλίες του ιδιωτικού τοµέα, και σε συνεργασία µε το ήµο, εµφανίζεται στο Βόλο και η αναφερθείσα προοπτική εγκατάστασης CATV. 3 ΕΤΝΟ (European Public Telecommunications Network Operators Association) - ένωση που την 1η Ιουνίου 1994 περιελάµβανε 33 ευρωπαϊκούς τηλεπικοινωνιακούς οργανισµούς (συµπεριλαµβ. και του τουρκικού). 7
Για να απαντηθεί το ερώτηµα των πιθανών επιπτώσεων της εγκατάστασης του δικτύου της CATV υπό το παραπάνω πρίσµα είναι κατ αρχάς σκόπιµο να εντοπιστούν οι υπό διαµόρφωση χωρικές και κοινωνικές επιλεκτικότητες. Ακριβώς στη βάση της προοπτικής αυτής, διατυπώνεται εδώ η υπόθεση που διατρέχει το άρθρο αυτό: ότι οι καταναλωτές που πρόκειται να γίνουν σε µεσοπρόθεσµο διάστηµα οι βασικοί χρήστες νέων τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών, της καλωδιακής τηλεόρασης, ή γενικότερα υπηρεσιών βασισµένων σε δίκτυα υψηλής τεχνολογίας, είναι αυτοί που ήδη συγκεντρώνουν κάποια συγκεκριµένα χαρακτηριστικά που µπορούν να εντοπιστούν χωρικά και κοινωνικά, υπό τη µορφή µάλιστα της κοινωνικής και χωρικής επιλεκτικότητας. Πιο συγκεκριµένα, στο επίπεδο της κοινωνικής επιλεκτικότητας, θεωρώ κατ' αρχάς ότι οι υποψήφιοι συνδροµητές (ως νοικοκυριά-καταναλωτές) νέων υπηρεσιών θα είναι αυτοί που ήδη σήµερα είναι κάτοχοι ορισµένων καταναλωτικών αγαθών που είναι κλειδιά για το πέρασµα στις νέες υπηρεσίες: τα αγαθά αυτά είναι η έγχρωµη τηλεόραση και το βίντεο, το τηλέφωνο, ακόµα περισσότερο δε ο προσωπικός υπολογιστής, και το fax. Ο πληθυσµός που είναι κάτοχος των αγαθών αυτών έχει: α) την υποδοµή εκείνη που στοιχειοθετεί µιας µορφής τεχνική εξοικείωση που αποτελεί προϋπόθεση για τις νέες υπηρεσίες, β) σχετική οικονοµική δυνατότητα, που είναι απαραίτητη για την απόκτηση και χρήση των περισσοτέρων νέων υπηρεσιών, και πάνω απ' όλα, γ) την κατάλληλη καταναλωτική κουλτούρα, δεδοµένου ότι όταν πρόκειται για νοικοκυριά (όπως στην περίπτωσή µας) που έχουν κάποια οικονοµική δυνατότητα, το κρίσιµο πια µέγεθος είναι η κουλτούρα που διαφαίνεται µέσα από το καταναλωτικό πρότυπο. Στο επίπεδο της χωρικής επιλεκτικότητας, πρέπει να σηµειωθεί ότι η συγκέντρωση ή η διασπορά των παραπάνω διαρκών καταναλωτικών αγαθών δεν είναι ίδια για όλες τις περιοχές µιας πόλης, και όπως θα δούµε, και του Βόλου. ιαµορφώνονται περιοχές µε µεγαλύτερη ή µικρότερη συγκέντρωση ή διείσδυση τέτοιων αγαθών. Οι περιοχές αυτές µπορούν να θεωρηθούν ως περιοχές- στόχοι κατά την πρώτη φάση της διείσδυσης των νέων υπηρεσιών (η περιοχή στόχος, εφ' όσον επιλεγεί σωστά µπορεί να λειτουργήσει επιταχυντικά για τη δυνατότητα επέκτασης των συστηµάτων), στο βαθµό που η υποδοµή των νέων υπηρεσιών που σχεδόν σίγουρα θα είναι ιδιωτικές µε σκοπό το κέρδος, θεωρείται δεδοµένο ότι δεν θα είναι τέτοια ώστε να εξασφαλίζεται η γενική και ελεύθερη πρόσβαση. 5. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΒΟΛΟ 4 Η σύµπλεξη των κοινωνικών και χωρικών επιλεκτικοτήτων όπως περιγράφηκαν παραπάνω, µε βάση τα στοιχεία της κοινωνικο-γεωγραφικής έρευνας για την πόλη του Βόλου, είναι δυνατό να προσδιορίσουν το κοινωνικό και χωρικό προφίλ του µελλοντικού καταναλωτή νέων υπηρεσιών, ή CATV. 4 Τα ποσοστά που αναφέρονται στην ενότητα αυτή έχουν ληφθεί από την έρευνα του Τµήµατος Χωροταξίας (βλ. Θ.Μαλούτας κ.ά, 1993). 8
Ας επιχειρήσουµε τη σκιαγράφηση του κοινωνικού και γεωγραφικού αυτού προφίλ µε βάση τα επιλεγµένα καταναλωτικά ηλεκτρονικά. Κατ' αρχάς πρέπει να σηµειωθεί ότι η διείσδυση του τηλεφώνου είναι η µεγαλύτερη από όλα τα καταναλωτικά αγαθά (90.07%), ενώ δεύτερη έρχεται η έγχρωµη τηλεόραση (88.95%), τρίτος ο ηλεκτρονικός υπολογιστής (11.98%) και τελευταίο το fax (3.58%) (στοιχεία για το video δεν υπάρχουν). * Γενικές παρατηρήσεις για την έγχρωµη τηλεόραση Η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων έχει έγχρωµη τηλεόραση, εποµένως οι οποιεσδήποτε παρατηρήσεις έχουν οριακό χαρακτήρα. Το προφίλ του κατόχου έγχρωµης τηλεόρασης θα µπορούσε να προσδιοριστεί ως εξής: στην απόλυτη περίπτωση είναι νέος (25-45), έχει διευθυντική θέση σε τραπεζικό ή ασφαλιστικό οργανισµό ή είναι αυτοαπασχολούµενος ή και εργοδότης, µένει σε ιδιόκτητο σπίτι στην ανατολική πλευρά του Βόλου (Αγ. Κων/νο ή Ν. ηµητριάδα) και έχει οικογενειακό εισόδηµα πάνω από 150 χιλ./µήνα (για ποσοστά άνω του µ.ο.) ενώ >500 χιλ. το µήνα (για ποσοστό 100%). Το αντιπαράδειγµα είναι ο ηλικιωµένος (>65) εργάτης (ή αγρότισσα) που απασχολείται στην οικοδοµή και δηµόσια έργα (ή σε αγροτικές εργασίες) είναι µισθωτός (ή αυτοαπασχολούµενη) έχει εισόδηµα κάτω 71 χιλ. το µήνα και µένει σε σπίτι που του έχει παραχωρηθεί στους Αγ. Ανάργυρους, τη Νεάπολη ή τα Παλιά. * Γενικές παρατηρήσεις για τους Η/Υ Η κατοχή Η/Υ είναι ακόµη σχετικά περιορισµένη. Το προφίλ του κατόχου Η/Υ θα µπορούσε να καθοριστεί ως εξής: είναι νέος (25-45), κατέχει διευθυντική θέση ή είναι ελεύθερος επαγγελµατίας, απασχολείται κυρίως στις τράπεζες-ασφάλειες και στο εµπόριο (οι γυναίκες και στην οικοδόµηση) ενώ είναι βασικά εργοδότες µε οικογενειακό εισόδηµα >250 χιλ/µήνα ενώ παρατηρείται µια αντιστροφή ανάµεσα στα κλιµάκια 3 και 4. Οι χρήστες ιδιοκατοικούν, και µάλιστα στις περιοχές υτικού Βόλου 5, Κέντρου, και Βορειοανατολικού Βόλου, ενώ εν γένει ο Βόλος προηγείται αρκετά από τη Ν.Ιωνία και τις εκτός συγκροτήµατος περιοχές. Το αντιπροφίλ είναι το κάτωθι: o µη κάτοχος είναι ηλικιωµένος >65, είναι εργάτης ή τεχνίτης (ή αγρότισσα), απασχολείται στη βιοµηχανία σε θέση µισθωτού (ή για τις γυναίκες συµβοηθούντος µέλους), έχει οικογενειακό εισόδηµα κάτω από 100 χιλ. (ο µ.ο. είναι ήδη κάτω από 250 χιλ.), κατοικεί σε σπίτι κατά δωρεάν παραχώρηση στη Ν.Ιωνία. * Γενικές παρατηρήσεις για τους κατόχους τηλεφώνου (τ/φ) Η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων εντός του Π.Σ.Β. έχουν τηλέφωνο, άρα οι παρατηρήσεις έχουν και εδώ οριακό χαρακτήρα Το προφίλ των εχόντων τηλέφωνο διαµορφώνεται ως εξής: 5 Οι περιοχές που αναφέρονται ως υτικός Βόλος, κλπ., αντιστοιχούν στις επτά περιοχές που έχουν καθοριστεί στην έρευνα του Τµήµατος Χωροταξίας (βλ. Θ.Μαλούτας κ.ά, 1993). 9
είναι από 36-65 χρονών, διευθυντικά στελέχη, υπάλληλοι γραφείου και µετά ελεύθεροι επαγγελµατίες, απασχολούµενοι στις τράπεζες ασφάλειες και στις λοιπές υπηρεσίες, (οι γυναίκες και στο εµπόριο), είναι εργοδότες µε εισόδηµα άνω των 250 και οι έχοντες 100% άνω των 500 χιλ., ενώ µένουν βασικά µέσα στο ευρύτερο Π.Σ.Β. και ειδικότερα στην Άνω Ν.Ιωνία και στον Ανατολικό Βόλο. Το αντιπροφίλ διαµορφώνεται ως εξής: οι µη έχοντες τηλέφωνο είναι βασικά νέοι κάτω των 35, είναι µέλη των Ενόπλων υνάµεων και εργάτες-τεχνίτες, (οι γυναίκες είναι και αγρότισσες), απασχολούνται στο στρατό ή σε αγροτικές εργασίες - ιδιαίτερα οι γυναίκες -, είναι µισθωτοί ή συµβοηθούντα µέλη µε οικογενειακό εισόδηµα κάτω των 250 χιλ./µήνα, και κατοικούν βασικά εκτός Π.Σ.Β. αλλά ειδικότερα στην Περιφέρεια του Βόλου αλλά και στην Κάτω Ν.Ιωνία. * Γενικές παρατηρήσεις για τους κατόχους fax. Το προφίλ του κατόχου fax από το µικρό δείγµα που έχουµε στη διάθεσή µας, διαµορφώνεται ως εξής: οι κάτοχοι είναι στην "ώριµη" επαγγελµατική ηλικία (µεταξύ 36 και 45 αλλά και κατά δεύτερο λόγο 46-55), ασχολούνται µε το εµπόριο και τα ελεύθερα επαγγέλµατα (και κατά τρίτο λόγο µε τις υπηρεσίες ή είναι υπάλληλοι). Αξιοσηµείωτη είναι πάντα µε σχετικούς όρους και η κατοχή fax από τους στρατιωτικούς (προφανώς για επαγγελµατικούς λόγους). Οι κλάδοι στους οποίους απασχολούνται οι κάτοχοι fax είναι οι οικοδοµήσεις, το εµπόριο, οι µεταφορές, ενώ η πλειοψηφία τους είναι εργοδότες, µε εισόδηµα ευθέως ανάλογο της κατοχής fax, και µε χαρακτηριστικό το γεγονός ότι τα δύο ψηλότερα εισοδηµατικά κλιµάκια, ιδιαίτερα δε το τελευταίο, έχουν τα µεγαλύτερα ποσοστά (το κλιµάκιο >500) χιλ. /µήνα έχει fax κατά 22.22%). Οι κάτοχοι fax µένουν κατά πλειοψηφία σε ιδιόκτητα σπίτια, στις περιοχές υτικού Βόλου και Άνω Ν.Ιωνίας. Το αντιπροφίλ είναι αντίστοιχο των άλλων αντιπροφίλ των υπολοίπων καταναλωτικών ηλεκτρονικών. * Συνολικό συµπέρασµα για το προφίλ του κατόχου των παραπάνω καταναλωτικών ηλεκτρονικών: Το συνολικό προφίλ των καταναλωτών που είναι κάτοχοι αυτών των ηλεκτρονικών καταναλωτικών αγαθών διαµορφώνεται (τουλάχιστον ως προς τα κοινά στοιχεία) ως ακολούθως: είναι νέος (25-45), κατέχει διευθυντική θέση, ή είναι ελεύθερος επαγγελµατίας, απασχολείται κυρίως στις τράπεζες-ασφάλειες και στο εµπόριο (οι γυναίκες και στην οικοδόµηση) ενώ είναι βασικά εργοδότης µε οικογενειακό εισόδηµα >200-250 χιλ./µήνα (στην απόλυτη περίπτωση [100%] για έγχρωµη τηλεόραση και Τ/Φ, 1:3 για Η/Υ πάνω από 500 χιλ., και 1:4-5 για τους κατόχους fax). Μένει σε ιδιόκτητο σπίτι µάλιστα στις περιοχές υτικού Βόλου, Κέντρου, και Βορειοανατολικού Βόλου, και εν µέρει στην ανατολική πλευρά, ενώ γενικά ο Βόλος προηγείται αρκετά από τη Ν.Ιωνία και τις εκτός συγκροτήµατος περιοχές. Παρατηρούµε επίσης, ότι οι κάτοχοι των καταναλωτικών ηλεκτρονικών που θεωρούµε προποµπούς της χρήσης της τηλεµατικής (ως οικιακοί καταναλωτές) ανήκουν στον τριτογενή τοµέα. 10
Υπάρχουν όµως κάποιες διαφοροποιήσεις για τους κατόχους τηλεφώνου. Είναι µεγαλύτερης ηλικίας, στους κατόχους συµπεριλαµβάνονται και οι υπάλληλοι γραφείου και οι απασχολούµενοι στο εµπόριο, ενώ µένουν επίσης και στην Άνω Ν.Ιωνία. Η διαφορά αυτή εξηγείται: α) από το γεγονός ότι, όπως είδαµε, το τηλέφωνο είναι πιο διαδεδοµένο από τα άλλα δύο αγαθά (εποµένως στις στατιστικές υπεισέρχονται ευρύτερες οµάδες), και β) ότι υπάρχουν διαφορετικού είδους περιορισµοί στην προσφορά τηλεφώνου (παροχή από το κράτος, διαθεσιµότητα γραµµών και κυκλωµάτων, κλπ), έναντι των άλλων αγαθών που κυκλοφορούν ελεύθερα στην αγορά. Παρ' όλ' αυτά βλέπουµε ότι οριακά, έστω ακόµη και στην περίπτωση του τηλεφώνου, µπορούν να διαφανούν κάποιες κοινωνικές επιλεκτικότητες, ενώ η χωρική επιλεκτικότητα είναι προφανής, τουλάχιστον σε ένα πρώτο και βασικό διαχωρισµό ανάµεσα στο Π.Σ.Β. και στις εκτός αυτού περιοχές. Τα µέχρις εδώ συµπεράσµατα µπορούν να συνδυαστούν και µε ορισµένα άλλα χρήσιµα στοιχεία που είναι σχετικά µε τον τόπο κατοίκησης: Από την έρευνα συνάγεται ότι οι περιοχές που συγκεντρώνουν τα υψηλότερα εισοδήµατα είναι το Κέντρο, ο Βορειοανατολικός και ο Ανατολικός Βόλος, τα µεσαία ο υτικός Βόλος και Άνω Ν.Ιωνία, και τα χαµηλότερα η Κάτω Ν.Ιωνία και η Περιφέρεια. Η χωρική αυτή κατανοµή των εισοδηµάτων είναι συµβατή µε τις προηγούµενες παρατηρήσεις που προσδιορίζουν την κατοχή των υπό έρευνα αγαθών σε συνδυασµό µε το εισόδηµα και τον τόπο διαµονής. Το γεγονός αυτό σηµαίνει ότι υπάρχει µια χωρική πόλωση, όχι κατ' ανάγκην οφειλόµενη στην ύπαρξη ή όχι τηλεπικοινωνιακών ή τηλεµατικών δικτύων, αλλά προς στιγµήν στις κοινωνικο-οικονοµικές προϋποθέσεις της χρήσης τέτοιων µελλοντικών δικτύων και υπηρεσιών. Είναι παραπάνω από σίγουρο ότι οι ιδιωτικοί τηλεµατικοί φορείς θα στραφούν στις περιοχές που παρουσιάζουν ενδιαφέρον, εντείνοντας, ή αν θέλετε υλοποιώντας την εν δυνάµει πόλωση σε πραγµατική πόλωση υποδοµών, αλλά και σε πόλωση που µπορεί να οφείλεται σε επιλογές πολιτικών, αφήνοντας έτσι εκ των πραγµάτων µερίδες του αστικού πληθυσµού σε κατάσταση τηλεµατικής µειονεξίας. Εξ' άλλου, είναι χαρακτηριστικό ότι ήδη οι ερωτηθέντες κάτοικοι του Βόλου δέχονται ως σπουδαιότερο λόγο επιλογής περιοχής κατοικίας (από όσους λόγους είναι συγκεκριµένοι) την ύπαρξη δικτύου εξυπηρετήσεων, κατά ποσοστό 93.14%. Ο λόγος αυτός υπερτερεί και των οικονοµικών λόγων, των περιβαλλοντικών, ακόµα και αυτού του τόπου εργασίας. Από την άλλη µεριά, το δίκτυο εξυπηρετήσεων (εκτός από την περίπτωση των αγροτών), φαίνεται να είναι σηµαντικότερο για τους απασχολούµενους στην παροχή υπηρεσιών, τα διευθυντικά στελέχη, και στις γυναίκες επί πλέον για τις ελεύθερες επαγγελµατίες, γι' αυτούς δηλαδή ακριβώς που δήλωσαν κατοχή των υπό έρευνα καταναλωτικών ηλεκτρονικών, εποµένως γι' αυτούς που η εισήγηση αυτή θεωρεί ως µελλοντικούς χρήστες των νέων υπηρεσιών. Από χωρική άποψη, ως υπερτερούσα περιοχή, λόγω δικτύου εξυπηρετήσεων, θεωρείται συντριπτικά ο Βόλος και ιδιαίτερα το Κέντρο. 11
6. Η ΚΑΛΩ ΙΑΚΗ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ ΣΤΟ ΒΟΛΟ Η προσπάθειες απελευθέρωσης των τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών βάσει της Ευρωπαϊκής πολιτικής στον τοµέα αυτό και της συνεπακόλουθης ελληνικής νοµοθεσίας, καθώς και οι δυνατότητες των συστηµάτων προσφορών µε τη µέθοδο της αυτοχρηµατοδότησης, ήδη όπως αναφέρθηκε, άνοιξαν το δρόµο για τις πρώτες ενέργειες εγκατάστασης και άλλων συστηµάτων, πέραν της κινητής τηλεφωνίας. Η καλωδιακή τηλεόραση στο Βόλο πρόκειται να εγκατασταθεί στο ήµο Βόλου από την "Ελληνική Καλωδιακή Τηλεόραση ΑΕ", και αποτελεί επένδυση της τάξεως των 2,5 εκατ. δολαρίων. Η σύµβαση της εταιρείας µε το ήµο αφορά στη µελέτη, προµήθεια, χρηµατοδότηση, εγκατάσταση, οργάνωση, λειτουργία συντήρηση, διοίκηση και διαχείριση καλωδιακού δικτύου και άλλων απαραίτητων γι αυτό δραστηριοτήτων, που θα περιλαµβάνει κέντρο λήψης δορυφορικών προγραµµάτων, και προγραµµάτων από επίγειους σταθµούς και αναµεταδότες, σταθµούς λήψης και επεξεργασίας σηµάτων, συστήµατα ενίσχυσης, µεταφοράς και διανοµής σηµάτων. Έναντι του δικαιώµατος αυτού, ο ήµος θα µπορεί να κάνει χρήση δύο καναλιών άνευ ανταλλάγµατος, θα παραλάβει ένα πλήρως εξοπλισµένο studio για την παραγωγή τηλεοπτικών προγραµµάτων, και θα λαµβάνει ένα ποσοστό 5% επί των ακαθαρίστων εσόδων της εταιρείας σταθερό για όλη της διάρκεια της σύµβασης που είναι 20 χρόνια, ενώ η εταιρεία θα εγκαταστήσει υποκατάστηµα που θα προσφέρει δυνατότητες εργασίας σε εξειδικευµένο προσωπικό. Το προβλεπόµενο σήµερα πρόγραµµα θα περιλαµβάνει κατ αρχάς 16 ξένα κανάλια (ορισµένα εκ των οποίων κρυπτογραφηµένα), αρκετά ελληνικά, και 10 ακουστικά. Το ενδιαφέρον στην υπόθεση είναι ότι µε το έργο αυτό επιβεβαιώνονται πολλές από τις υποθέσεις που έγιναν στις προηγούµενες ενότητες του κειµένου αυτού. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόµα και στα 25 χρόνια, η διείσδυση δεν προβλέπεται παρά να φτάσει το 75% (ποσοστό συνδεδεµένων νοικοκυριών). Συγκεκριµένα, και σύµφωνα µε το χρονοδιάγραµµα της εταιρείας, οι ρυθµοί διείσδυσης φαίνεται να εξελίσσονται από +4% (από τη δεύτερη χρονιά, µέχρι την όγδοη), + 3% µεταξύ όγδοης και ένατης, +2% µέχρι τη δέκατη όγδοη, και + 1% µέχρι την εικοστή πέµπτη. Έτσι, την πέµπτη χρονιά θα υπάρχει διείσδυση της τάξεως του 35%, την ένατη 50% τη δέκατη τέταρτη 14%, την εικοστή 70% και την εικοστή πέµπτη 75%. Από τα δεδοµένα αυτά επιβεβαιώνεται εξ αντικειµένου η υπόθεση της επιλεκτικότητας του συστήµατος της καλωδιακής τηλεόρασης. Στο µεσοπρόθεσµο διάστηµα των 4-9 χρόνων η διείσδυση θα είναι µεταξύ 35-50%, ενώ το ετήσιο βασικό τιµολόγιο θα είναι της τάξεως των 43.200 δρχ (σε σηµερινές σταθερές τιµές), ποσό καθόλου ευκαταφρόνητο για την πλειοψηφία του πληθυσµού. Το τιµολόγιο αντικατοπτρίζει τις βασικές µόνο υπηρεσίες (ένα βασικό αριθµό καναλιών), ενώ άλλες υπηρεσίες (π.χ. πρόσθετα κανάλια ειδικού ενδιαφέροντος) προφανώς κατά τη διεθνή πρακτική θα έχουν επιπρόσθετο τέλος. Το γεγονός αυτό σηµαίνει ότι η εταιρεία στην προσπάθεια µεγιστοποίησης του κέρδους της θα επιδιώκει τις συνδέσεις εκείνες που θα µεγιστοποιούν την πιθανότητα να ακολουθηθούν από τις επιπρόσθετες συνδροµές για τα άλλα κανάλια. Με τη σειρά του αυτό σηµαίνει ότι η προτεραιότητα θα δίνεται στις περιοχές των υψηλότερων εισοδηµάτων που είναι οι περισσότερα υποσχόµενες. Σηµειωτέον ότι εάν το σκεπτικό αυτό ισχύει για τα τηλεοπτικά κανάλια, κατά µείζονα λόγο θα ισχύει και για άλλες µελλοντικές υπηρεσίες που θα εµφανιστούν και θα γίνουν δυνατές βάσει της υποδοµής της CATV. 12
Εποµένως το ζήτηµα της διαπλοκής της χωρικής και κοινωνικής επιλεκτικότητας γίνεται αρκετά προφανές για την περίπτωση του Βόλου. 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Από τη διεθνή εµπειρία και την άποψη της πολιτικής οικονοµίας των τηλεπικοινωνιών γίνεται ήδη προφανής ο ρόλος του τοµέα αυτού των Γενικών Συνθηκών Παραγωγής στην αναπτυξιακή διαδικασία τόσο σε περιφερειακό όσο και σε αστικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, εντοπίζονται ήδη διαφόρων ειδών ανισότητες και επιλεκτικότητες (βλ. Π.Σκάγιαννης, 1993; R.Mansell, 1993). Στο αστικό επίπεδο ήδη ο Castells εντοπίζει τις διαφοροποιήσεις σε αυτό που ονοµάζει Dual City (δυαδική πόλη) (Μ.Castells, 1989). Η περίπτωση του Βόλου, αν µελετηθεί µε βάση τα καταναλωτικά ηλεκτρονικά αγαθά-κλειδιά, επιβεβαιώνει µια ανάλογη περίπτωση δυαδικότητας της πόλης (στα ελληνικά πάντα µέτρα), φέρνοντας στην επιφάνεια µια ιδιαίτερου είδους χωρική πόλωση. Οι πιθανότητες συνηγορούν, τόσο µε βάση την ανάλυση αυτή, όσο και µε βάση τα πρώτα δεδοµένα από τις µέχρι σήµερα ενέργειες για την εγκατάσταση CATVστο Βόλο, ότι η εγκατάσταση νέων τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών ή CATV, θα κατευθυνθεί κατ' αρχάς ακριβώς σε αυτές τις "προνοµιούχες" γεωγραφικές περιοχές του Π.Σ.Β. Βεβαίως, δεν απαιτεί κανείς από µια ιδιωτική επιχείρηση να κάνει κοινωνική πολιτική εξυπηρετώντας τους αποµεµακρυσµένους και πιθανά ανίκανους να πληρώσουν κατοίκους, στο βαθµό που αυτοί απολαµβάνουν ήδη αυτές που στη σηµερινή συγκυρία ονοµάζονται βασικές εξυπηρετήσεις (π.χ. φωνητική τηλεφωνία, "κανονική" TV). Το γεγονός όµως της διαφοροποίησης στο χώρο έχει ήδη τεθεί από την κοινωνική επιλεκτικότητα. Οι ήδη λιγότερο εφοδιασµένοι χώροι µε µέσα συλλογικής κατανάλωσης, µέσα από ένα τέτοιο φαύλο κύκλο καταδικάζονται στη µεγέθυνση της απόστασής τους από τους πλέον προνοµιούχους χώρους, µεγέθυνση που αναπτύσσεται πια δυναµικά, καθώς αυτό που οι µη προνοµιούχοι χώροι αποστερούνται, δεν είναι τόσο η συγκεκριµένη κάθε φορά νέα υπηρεσία, αλλά η ίδια η προοπτική αναβάθµισής τους. Το γεγονός αυτό αναπόφευκτα εντείνει την υπάρχουσα χωρική πόλωση µε όλες τις συνέπειες ενός διαφοροποιηµένου ρυθµού ανάπτυξης. Κατά συνέπεια, αποτελεί πλέον χρέος της Τ.Α., ή και των αρµοδίων κρατικών και άλλων ρυθµιστικών φορέων, η επεξεργασία πολιτικών που θα εξοµαλύνουν τα αποτελέσµατα της άνισης χωρικής παρουσίας των νέων υπηρεσιών, µε δύο τρόπους: α) µε την προσπάθεια εξοµάλυνσης στην "πηγή" δηλαδή από την ίδια τη διαφοροποιηµένη προσφορά, και β) µε "θεραπευτικές προσπάθειες" στο µετέπειτα στάδιο εφ' όσον υπάρχουν επιπτώσεις. εν υπάρχει λύση-πανάκεια αλλά κάποια προβλήµατα πάντα µπορούν να λυθούν από την κατά κάποιο τρόπο εκπροσώπηση των τοπικών συµφερόντων στις διαδικασίες σχεδιασµού των επενδύσεων σε τηλεπικοινωνίες, είτε αυτές είναι κρατικές είτε όχι. Η εκπροσώπηση των συµφερόντων βέβαια, αποσκοπεί στην αποσόβηση της άνισης ανάπτυξης της τηλεµατικής (σε χωρικό, επιχειρηµατικό και κοινωνικό επίπεδο), µέσα σε ένα πλαίσιο ανταγωνισµού από την πλευρά της προσφοράς, για τη διατήρηση των ανταγωνιστικών πλεονεκτηµάτων. Ένα µέρος των εκπροσωπούµενων συµφερόντων µπορεί να θεωρηθεί ότι είναι και η τοπική αυτοδιοίκηση, που µπορεί να παρέµβει µε 13
διάφορους τρόπους και µάλιστα κατά προτίµηση σε συνεργασία µε άλλους φορείς, για ενέργειες όπως για την ανάπτυξη περιοχών υψηλής τεχνολογίας, την προσέλκυση επενδύσεων που θα εκµεταλλευθούν τις νέες υπηρεσίες, τον εκσυγχρονισµό των παραδοσιακών τοµέων και τη δικτύωση, την ανάπτυξη σχηµάτων τηλεεργασίας, και την παροχή από την ίδια την Τ.Α. διαφόρων υπηρεσιών όπως βάσεων δεδοµένων κ.ά. που βοηθούν τον τοπικό χώρο (βλ. και D.Gibbs, 1993:252). Τέτοιες ενέργειες σε συνδυασµό µε ενέργειες πληροφόρησης επανεκπαίδευσης, κατάρτισης, κ.ά, βασίζονται στη λογική της παρέµβασης από την πλευρά της ζήτησης, ώστε να αναγκαστεί η προσφορά να προσαρµοστεί στη χωρική διάχυση που η ζήτηση θα αντανακλά. Σε κάθε περίπτωση, οι όποιοι φορείς είναι επιφορτισµένοι µε την απόφαση για επενδύσεις σε συστήµατα και υποδοµή, έχουν να αντιµετωπίσουν σοβαρά διλήµµατα στρατηγικής ή τακτικής ανάµεσα στα οποία και σηµαντικά ζητήµατα σχετικά µε την επιλογή τεχνολογίας. Εν τέλει, η πολιτική αυτή για να µην επέλθουν βλαπτικές συνέπειες, θα πρέπει να συνδυάζεται πέρα από την κινητοποίηση της ζήτησης και µε ολοκληρωµένο προγραµµατισµό ευρύτερου χαρακτήρα στην τεχνολογία και καινοτοµία. Βιβλιογραφία Castells,M. (1989): The Informational City. Oxford: Basil Blackwell. Crοnford,J. and Gillespie,A. (1993): Cable Systems, Telephony and Local Economic Development" Telecommunications Policy. Oxford: Butterworth- Heinemann. November. Cronin,F.J., Colleran,E.K., Herbert,P.L., and Lewitzky,S. (1993): "Telecommunications and Growth". Telecommunications Policy. Oxford: Butterworth-Heinemann. December. Cronin,F.J., Parker,E.B., Colleran,E.K., and Gold,M.A. (1993): "Telecommunications Infrastructure Investment and Economic Development". Telecommunications Policy. Oxford: Butterworth-Heinemann. August. Debecker, J.L. (1994): "ETNO's views on infrastructure liberalisation, operator rights, obligations and responsibilities". In OECD Workshop on Telecommunication Infrastructure Competition: issues and policies. Athens, 19-20 September. Gibbs,D. (1993): "Telematics and Urban Economic Development Policies: time for caution?" Telecommunications Policy. Oxford: Butterworth-Heinemann. May/June. Haag,M. and Schoof,H. (1994): "Telecommunications Regulation and Cable TV Infrastructures in the European Union: current policies and Future issues". Telecommunications Policy. Vol. 18(5). Oxford: Butterworth-Heinemann. Μαλούτας,Θ. κ.ά. (1993): "Κοινωνικο-γεωγραφική Έρευνα στο Πολεοδοµικό Συγκρότηµα Βόλου". Βόλος:, Τµήµα Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης. Ιανουάριος. Lipietz,A. (1987): Mirages and Miracles: the crisis of global fordism. London: Verso. 14
Mansell,R. (1993): The New Telecommunications: a political economy of network evolution. London: Sage. Murray,R. (1988): "Life after Henry (Ford)". Marxism Today, October, pp.8-13. London: CPB. Piore,M. and Sabel,C. (1984): The Second Industrial Divide: possibilities for prosperity. New York: Basic Books. Seabra,M. do C. (1993): "Telecommunications". In CEC European Economy- Social Europe: markets, services and European integration - the challenges for the 90's (No3). Luxemburg: Office for the Official Publications of the European Communities. OECD, Directorate for Science, Technology and Industry (1994): "The Benefits of Telecommunication Infrastructure Competition". Background paper for: Workshop on Telecommunication Infrastructure Competition: issues and policies. Athens, 19-20 September. Σκάγιαννης,Π. (1993): "Ζητήµατα Στρατηγικής για την Ανάπτυξη των Τηλεπικοινωνιών στην Περιφέρεια: η περίπτωση του ΒΑ Αιγαίου". ιεθνές Συνέδριο του Πανεπιστηµίου Αιγαίου και της Περιφέρειας Β.Αιγαίου: Άρση της Αποµόνωσης: µεταφορές, συγκοινωνίες, επικοινωνίες, και ο ρόλος τους στην περιφερειακή ανάπτυξη. Λέσβος, 29 Απριλίου - 1 Μαΐου. Σκάγιαννης,Π. (1992): "Καθεστώτα Συσσώρευσης και Mεταβολή των Γενικών Συνθηκών Παραγωγής και των Υποδοµών: χωρικές διαστάσεις". ΤΟΠΟΣ. τ.4. σελ. 45-75. Αθήνα: ΑΠΑΠ. Scot,A. and M.Storper (eds) (1986): Production, Work, Territory: the geographical anatomy of industrial capitalism. Boston: Allen & Unwin. Scot,A. and M.Storper (1987): "High Technology Industry and Regional Development: a theoretical critique and reconstruction". International Social Science Journal, Vol. 39(2):215-32. Oxford: B.Blackwell/Unesco. Skayannis,P. and Tsafantakis,N. (1994): "Regulation - Deregulation of Telecommunications and Spatial Inequalities in Greece". International Telecommunications Society (ITS) European Regional Conference. Chania, Crete September 2-3. 15