EY O HMENO KATAºY IO

EY O HMENO KATAºY IO

ºøTH KONTO OY EY O HMENO KATAºY IO ΠPOΛEΓOMENA Π. B. ΠAΣXOY

ιε θυνση σειράς Eλλήνων συγγραφέων: Eλένη Γκίκα Mακέτα εξωφ λλου: Nίκος Tελλίδης Φιλολογική επιµέλεια - ι ρθωση κειµένου: Bασίλης Mαλισι βας Στοιχειοθεσία -Σελιδοποίηση: Παναγιώτης Kαπένης 2009 EΣΠOINA KONTOΓΛOY-MAPTINOY EK OΣEIΣ «AΓKYPA».A. ΠAΠA HMHTPIOY A.B.E.E. H παρο σα νέα έκδοση Aπρίλιος του 2009 Λ. Kατσώνη 271 & Γ. Παπανδρέου, Άγιοι Aνάργυροι, T.K. 135 62 Tηλ.: 210 269 3800-4, Fax: 210 269 3806 Kεντρικ κατάστηµα: AΓKYPA-ΠOΛYXΩPOΣ, Σ λωνος 124 Aθήνα Tηλ.: 210 383 7667, 210 383 7540, Fax: 210 383 7066 e-mail: agyra@agyra.gr www.agyra.gr ISBN: 978-960-422-751-8 Aπαγορε ονται η ανατ πωση µέρους ή λης της έκδοσης, η µεταφορά σε οποιοδήποτε ηλεκτρονικ αποθηκευτικ σ στηµα ή αναµετάδοση µε οιασδήποτε µορφής ηλεκτρονικά, µηχανικά, φωτοτυπικά ή άλλα µέσα, χωρίς την προηγο µενη γραπτή άδεια του εκδ τη.

Σηµείωµα του επιµελητή Το βιβλίο «Ευλογηµένο καταφ γιο» εκδ θηκε το 1985 µε Προλεγ µενα του Π. Β. Πάσχου, ο οποίος επιµελήθηκε την έκδοση. Στο κείµενο της έκδοσης του 1985 υπάρχουν ποικίλες ορθογραφικές επιλογές, ορισµένες φορές χωρίς συνεπή εφαρµογή στο λο κείµενο. Οι επιλογές εκείνες αφορο σαν άλλοτε τις προτιµήσεις του επιµελητή, άλλες προέρχονταν απ τη γραφίδα του Κ ντογλου και άλλες απ τις τυπογραφικές διορθώσεις των δηµοσιευµάτων του Κ ντογλου. Αυτ το πρ βληµα της ορθογραφικής ασυνέπειας το επεσήµαινε ήδη απ τ τε σε σχετικ επίµετρο ο Π. Β. Πάσχος, αν και, πως φάνηκε απ το εκδεδοµένο κείµενο, η ορθογραφική αταξία δεν αντιµετωπίστηκε πλήρως. Στη νέα αυτή έκδοση απ τις εκδ σεις ΑΓΚΥΡΑ, έγιναν ο- ρισµένες ορθογραφικές αλλαγές που κρίθηκαν αναγκαίες, α- φο στο αρχικ κείµενο υπήρχαν πάµπολλες γραφές που εδώ και τριάντα χρ νια δεν ισχ ουν πλέον, καθώς και πολλές ορθογραφικές ασυνέπειες µέσα στο ίδιο κείµενο, πως προαναφέρθηκε. Οι αλλαγές που έγιναν ακολουθο ν το εξής σκεπτικ : (α) σες γραφές είναι προφανώς εσφαλµένες ή αναγνωρίζονται ως εσφαλµένες απ τη γλωσσική επιστήµη διορθώθηκαν, π.χ. ρρώστια αντί ρρώστεια, λλιώς αντί λλοιώς, σβήνω αντί σβ νω, καηµένος αντί καϋµένος, τανε αντί ε τανε, τρελ ς αντί τρελλ ς κ.ά. (β) που υπάρχει διαφορά στις α-

8 ΣHMEIΩMA TOY EΠIMEΛHTH ξι πιστες πηγές, κρατάµε τη γραφή του αρχικο κειµένου, ε- φ σον συµφωνεί µε µία απ αυτές, π.χ. κρατήσαµε τη γραφή α γ, παρ τι οι ειδικοί οµοφωνο ν υπέρ του αβγ, επειδή το υιοθετεί κατά παράδοσιν η σχολική γραµµατική (γ) οι καταλήξεις των θηλυκών τ πων των επιθέτων σε - ς, π.χ. βαθ ς, βαρ ς, πλατ ς κ.ά., διορθώθηκαν σε -ιά (βαθιά, βαριά, πλατιά), ενώ στο αρχικ κείµενο γράφονταν µε την παλι τερη γραφή σε -ειά (βαθειά, βαρειά, πλατειά), δι τι έτσι γράφονται πλέον εδώ και τριάντα χρ νια για συστηµατικο ς λ γους (δ) διάφορες γραφές του αρχικο κειµένου που έχουν ετυµολογική βάση και υποστηρίζονται απ αξι πιστη πηγή (π.χ. το Λεξικ Μπαµπινιώτη που ακολουθεί την ετυµολογική ορθογραφία) διατηρο νται, παρ τι αντιβαίνουν στη σχολική ορθογραφία (π.χ. παλληκάρι, γυι ς, κελλί κ.ά.) (ε) ο διπλασιασµ ς του αρχικο ρο (ρ-) των ρηµάτων στον παρατατικ και τον α- ριστο που υπήρχαν στο αρχικ κείµενο (π.χ. ρριξα, ξερρίζωσε, ρραψα κ.ά.) δεν διατηρείται στις λαϊκές λέξεις, πως διδάσκει η γραµµατική (και πως είναι άλλωστε λογικ ), ά- ρα: ριξα, ξερίζωσα, ραψα κ.ά. (στ) η κατάληξη του συγκριτικο και υπερθετικο βαθµο των επιθέτων και επιρρηµάτων γράφεται µε µικρον, χι µε ωµέγα, πως παλαι τερα (στην αρχαία και την καθαρε ουσα), δηλ. - τερος, - τατος αντί -ώτερος, -ώτατος (ζ) µε µικρον αντί µε ωµέγα διορθώθηκαν και οι γραφές του αρχικο κειµένου των ουσιαστικών σε -οσ νη (π.χ. καλοσ νη, αντί καλωσ νη) και (η) διορθώθηκαν σε - τερος οι καταλήξεις του συγκριτικο βαθµο των ε- πιθέτων, απ -ήτερος στο αρχικ κείµενο, π.χ. µεγαλ τερος α- ντί µεγαλήτερος, κοντ τερος αντί κοντήτερος, χοντρ τερος αντί χοντρήτερος (θ) οι συνιζηµένες συλλαβές που γράφονταν παλαι τερα βάσει εσφαλµένου σκεπτικο -ηα-, -ηο- κ.λπ.

ΣHMEIΩMA TOY EΠIMEΛHTH 9 (εληά, γρηά, παλη βαρκα) διορθώθηκαν σε -ια-, -ιο-, σ µφωνα µε τα διδάγµατα της γλωσσικής επιστήµης (ελιά, γριά, παλι βαρκα). Κατά τα λοιπά, υπήρξε σεβασµ ς στο λεκτικ του Κ ντογλου, σον αφορά στη µορφολογία, τη σ νταξη, τη φωνολογία και γενικά τις λεξιλογικές επιλογές. Bασίλης Mαλισι βας

H ZøNTANH KAI H NEKPH APA O H Προλεγ µενα στ «E λογηµένο Kαταφ γιο» το Φώτη K ντογλου ã. ÚÔÔ ÌÈÔ ΥΜΠΛΗΡΩΝΟΝΤΑΙ τ ν χρ νο το το (1985) νενήντα χρ νια π τή γέννηση το Φώτη K ντογλου καί ε κοσι χρ νια π τ ν θάνατ του (1985-1965). Mαζί µέ τίς λλες κδηλώσεις τιµ ς καί ποιου ορτασµο π περιοδικά, φη- µερίδες καί λλους φορε ς, «Aκρίτας» ποφάσισε νά τιµήσει τή µνήµη το K ντογλου µέ τήν κδοση ν ς τ µου γνώστων καί νεκδ των κειµένων του, πο νά µπορε ν ποτελέσει µιά πνευµατική προσφορά στο ς ναγν στες του καί στήν πνευµατική ζωή το τ που γενικ τερα. O «Aκρίτας» καί κ ρη το K ντογλου, κυρία έσπω Iω. Mαρτίνου, µέ παρακάλεσαν ν ναλάβω τήν πιλογή τ ν κειµένων καί τήν πιµέλεια το τ µου, καί ν ταν δυνατ τή σ νταξη τ ν Προλεγοµένων, γιά τή βοήθεια καί το ναγνώστη πο πρωτοέρχεται σ παφή µέ τ λογοτεχνικ ργο

12 EYΛOΓHMENO KATAΦYΓIO το λησµ νητου γιογράφου καί συγγραφέα. Στήν ρχή ρνήθηκα, γιατί σκέφτηκα πώς, τσι φορτωµένος πο ε µαι στο Πανεπιστήµιο, ε ναι δ νατο νά βρ καιρ. Στήν πιεστική πιµονή τους, πο α σθάνοµαι, µολογ, πραγµατικά νά µέ τιµ, ρθαν βέβαια νά προστεθο ν καί ο µν µες π τή συνεργασία µαζί του, ο κδροµές, ο σπερινοί ο λειτουργίες πο ε χαµε κάνει µαζί σ ξωκκλήσια τ ς Aττικ ς, µέ γίους Γέροντες καί λλους φίλους τ ς «Kιβωτο», κι ε πα νά τ ναλάβω, προσφέροντας χι π τ περίσσευµα, πο π καιρ δέν πάρχει, µά π τ στέρηµα το χρ νου µου, τ «δίλεπτο» α τ ν τ ν φτωχ ν Προλεγοµένων. Kαί νάβοντας τσι, µέ λη τή συγκίνηση τ ς καρδι ς καί λη τήν γάπη µου, να κερί στ ν τάφο του, πο νθίζει στήν ρεµη γ τ ς Aττικ ς, στήν ε λογηµένη σκιά το ρους τ ν Aµώµων, πίσω π τήν Πεντέλη. ã. Tfi appleèîúfi Î Ùfi ÁÏ Îfi O Φώτης K ντογλου ξεκίνησε π γερές καί ερές ρίζες τ ς µεγάλης Στερι ς, τ ς Aνατολ ς. Mέ τή δε τερη Aλωση, δηλ. τήν καταστροφή τ ς M. Aσίας, µ ς ρθε, µ να πλ θος λλων δελφ ν µας, σάν πρ σφυγας. Aλήθεψε, µως κι δ, κε νος παλι ς λ γος: «ο δέν κακ ν µιγές καλο». Kι τσι, π τ πικρ καί τ κακ τ ς µεγάλης συµφορ ς, βγ κε γιά τ ν τ πο µας καί κάποιο καλ καί γλυκ. M ς ρθαν νθρωποι πο µέ τή γνώση τους καί τή σοφία τους, µέ τή δυστυχία καί τ ν π νο τους, µέ τή φτώχεια τήν ξωτερική µά µέ τ ν µέσα πλο το τους σ λληνικές καί ρθ δοξες παραδ σεις, δωσαν νέαν ρµή µέ τήν κµάδα καί το ς δυνατο ς χυ- µο ς το δένδρου τους το πληγωµένου στον κορµ το µητροπολιτικο δένδρου τ ς πατρίδας µας. A τ φαίνεται πο-

ΠPOΛEΓOMENA 13 λ καθαρά σέ πολλο ς τοµε ς το νεοελληνικο βίου. Tά φανερώµατά του, στ σο, ε ναι πι χειροπιαστά σέ µερικές περιπτώσεις πνευµατικ ν δηµιουργ ν, πο τάραξαν τά λιµνάζοντα δατα στ ν χ ρο τ ς τέχνης, κι φεραν στ ν τ πο µας ναν λλο έρα γείας καί λευθερίας καί τά δ ο συνδυασµένα µέ τ ν π νο καί τήν ξαρση το λληνορθ δοξου πλο του µας, πο πήγαινε νά χαθε ν λλοιωθε. Kορυφα ος σ α τή τή σειρά τ ν πνευµατικ ν δηµιουργ ν, πο δο λεψε µέ τά χρώµατα καί µέ τήν πένα σ α τά τά δανικά, ε ναι Φώτης K ντογλου, πο Eλλάδα πρέπει «νά το χρωστάγει χάριτας» κατά τ ν λ γο το Mακρυγιάννη καί νά χει γκ λπιο κριβ τά ργα του καί τήν ληθινή καί ζωντανή διδαχή του. 2 Eχουν γραφτε πολλά µελετήµατα καί βιβλία γιά τ ν K ντογλου, πο µ ς τ ν φέρνουν, τ καθένα µέ τ ν τρ πο τους, πι κοντά. Kι γώ διος σχολήθηκα, µέ τ ν φτωχ µου κάλα- µο, πολλές φορές µέ τ προσφιλέστατ µου πρ σωπ του καί τ πνευµατικ τατο ργο του κυρι τερα τ λογοτεχνικ. Oµως, δέν πιστε ω πώς µπορε νά βάλει κανείς ε κολα τελεία καί πα λα στ θέµα «K ντογλου». Kαί το το, βέβαια, χι µονάχα γιά τ µέγεθος το συγγραφέα µας καί τ πέραντο ργο του, µά καί γιά τ ν λ γο, τ σοβαρ τατο, πώς τά περισσ τερα ργα του τά λογοτεχνικά παραµένουν σχεδ ν γνωστα, γιατί δέν χει φτάσει κ µα ρα γιά τήν κδοσή τους. Kαλά-καλά δέν ξέρουµε πέρ π τά βιβλία του τή σωστή κταση το ργου του, µέ τίς κριβε ς βιβλιογραφικές καί λλες συντεταγµένες του. Σ α τ ν τ ν σκοπ, συλλογίζοµαι, θά ε ναι µοναδικ ς σηµασίας, γιά τήν πολυτιµ τητά της, συµβολή το στενο φίλου το λησµ νητου δασκάλου µας,

14 EYΛOΓHMENO KATAΦYΓIO το κ. Kορνήλιου ιαµαντο ρου, πο διατηρε τ πληρέστερο σως ρχε ο µέ τά δηµοσιε µατα το K ντογλου σέ περιοδικά κι φηµερίδες. Aπ α τ τ ρχε ο καί πογραφ - µενος χει πανειληµµένως ντλήσει στοιχε α γιά τά σχετικά του γραψίµατα, π τ 1959 καί δ θε, καί χαίρεται πο µπορε κι π α τή τή θέση νά πε τίς γκάρδιες ε χαριστίες του στ ν γαπητ καί σεβαστ φίλο. T διο θερµές ο ε χαριστίες κφράζονται καί πρ ς τήν κ ρη το K ντογλου, τήν κυρία έσπω Iω. Mαρτίνου, πο πάντοτε θέτει στή διάθεσή µου τ παραίτητα στοιχε α καί τ λικ π τ πολ τιµο ρχε ο το πατέρα της, γιά νά σκάψω κι γώ καί νά προσφέρω µέ τή σειρά µου κάτι καινο ργιο στ ν φίλο ναγνώστη δίως π τά ρθρα, πο ε χαν δηµοσιευτε στήν κυριακάτικη «Eλευθερία» καί πο στή συνέχεια θ ναφέρω µέσα σέ ε σαγωγικά καί σέ παρένθεση, µιά πο ε ναι νέκδοτα γιά τήν ρα. Áã. ^O ÙÚfiappleÔ ÙÉ ˆÉ ÙÔ A τά πο σηµειώσαµε πι πάνω γιά τ πικρ καί τ γλυκ τά βρίσκουµε συχνά στίς πατερικές θέσεις, που ο γιοι Πατέρες µ ς συµβουλε ουν νά µήν πελπιζ µαστε ταν µ ς βρίσκει τ κακ, θλίψη, πειρασµ ς, µά νά τά παίρνουµε π τήν καλή πλευρά τους, γιά νά βγάζουµε κι π τ πικρ γλυκ. Kι χι µονάχ α τ, µά θεωρε ται ναγκα ος πειρασµ ς α τ ς γιά τήν πνευµατική µας προκοπή, γιά τή σωτηρία. «Eπαρον το ς πειρασµο ς καί ο δείς σ ωζ µενος», λέει Mέγας Aντώνιος. Kι K ντογλου, ταν θά περάσει δ σκολες ρες, δίως µετά τ τ χηµα τ ς Γλυφάδας, θά α σθανθε νά τ ν σκεπάζει χάρη το Θεο µ ναν ξεχωριστ τρ πο. «Tώρα νιωσα θά γράψει πώς δέν παίρνει νθρωπος µεγάλο χάρισµα, χωρίς νά περάσει µεγάλον πειρασµ» («Kαρ-

ΠPOΛEΓOMENA 15 διά συντετριµµένη»). Σ ν νέκδοτο καί γνωστο ποίηµά του µέ τίτλο «T παλληκάρι στ ν Aδη» (στά χειρ γραφα βρίσκεται χωρίς χρονολογία, µά ε κάζω πώς ε ναι το 1913, τ ς ρι- µης δηλ. φηβείας του), χρησιµοποιε τίς ε κ νες τ ν δηµοτικ ν τραγουδι ν, µά µέ τήν νάλογη π χρωση: «βλογηµένο παραπάτηµα, πο µ µπασες στ ν δρ µο το Aδη!... Φ λαγε, µυαλε Xάρε, τή σάπια π ρτα, πο µοναχά Λάζαροι σι- µώνουν. T σο δά, λοιπ ν, ταν µονάχα τ λειβάδι τ ς ζω ς; Kι γώ ν µιζα πώς θά διαβ πέρα, νά παλέψω µέ τ ν Xάρο, νά τ ν σκοτώσω...». Hταν ποχή πο, πρίν παλέψει διος µέ τ ν Xάρο, πάλευαν µέσα του χίλιες δυ δέες, γιά νά τ ν τραβήξουν κάθε µιά πρ ς τ µέρος της. Θαµπώνεται π λα, πως γράφει, µά πι πολ π τήν µορφιά, τ κάλλος, τήν ραι τητα, πο κατά τ ν φίλο του Θ δωρο Nτοστογέβσκη θά σώσει τ ν κ σµο. O α σθήσεις του δέν χουν κ µη σκηθε πνευµατικά, µά χουν ε αισθητοποιηθε συνήθιστα: «... καί ποθ λο ρα α νά βλέπω καί νά ψηλαφ», γράφει σ να ποίηµα το 1913, µέ τίτλο «Xαρά τ ς ζω ς», γραµµένο στή γνωστή µας Aγία Παρασκευή του, «καί νά τραγουδ µέ κκωφαντικά κ µβαλα τήν α ωνίαν ε τυχίαν, πο µέ πνίγει τήν ε τυχίαν τ ν ραίων γραµµ ν, τ ν ραίων, τ ν ραίων πάντων. Kαί δέν χορταίνω α τήν τήν κ ρεστην δίψαν, πο µο νάβει τ ντίκρισµα τ ς µορφι ς...». Eδ βλέπουµε τ ν esthète, πρίν κ µη πισκεφθε καί ζήσει στά «νδοξα Παρίσια» τ ς Φραγκίας. Θά περάσουν κάµποσα χρ νια, θά διέλθει µέσ π φοβερά καµίνια, σπου νά ξαναβρε τ ν πρ τον αυτ του, δίχως τίς ξένες πιδράσεις καί τίς συνήθεις πιρροές, π τε θά διακρίνει τ γνήσιο π τ ψε τικο, τ γερ π τ ρρωστηµένο. Kι ταν πιά θά κατασταλάξει στ φτωχικ του, στο Kυπριάδη ( Aνω Πατήσια, στήν Aθήνα), θά γράψει π φορµή µερικο ς φαντασµένους... ρτι πανακάµψαντας κ Παρισίων: «Kι γώ γαπο σα τ ν κ -

16 EYΛOΓHMENO KATAΦYΓIO σµο, νθουσιαζ µουνα, νιωθα βαθιά τά ποιητικά πράγµατα πο µέ τριγυρίζανε, µά ξεχώριζα τή βρ µα π τήν ε ωδιά, τή βρωµο σα π τ τριαντάφυλλο» («T Παρίσι, τ ποιητικ, τ ξιαγάπητο»). Kαί δέν τά γράφει α τά γιά νά καυχηθε πώς ζησε κι α τ ς στ Παρίσι, µά γιά νά δείξει πώς πρέπει νά διακρίνει νθρωπος τά φωτεινά π τά σκοτεινά κ µη καί µέσα στή λεγ µενη «Π λη τ ν Φώτων», δηλ. τά Παρίσια. Aκ µη, δέν τά γράφει π το ψους κάποιας λικ ς ε µάρειας, που παναπα εται καί δίνει συµβουλές δαπάνως, λλά µέσ π να καλ βι, που π νος καί φθ νος τ ν χτυπ νε λ πητα, καί πολ συχνά α σθάνεται κυνηγηµένος π να σωρ πίσηµους καί µή καταφερτζ δες. T σο, πο µερικές φορές ναγκάζεται νά βγάζει ναστεναγ- µ βαθ γιά τήν παλιανθρωπιά τήν πανθρωπιά πο τ ν περιτριγυρίζει: «Tά γραψίµατά µου ε ναι χαρο µενα καί φτυχισµένα. Ωστ σο, σο λέγω πώς δέν γράφω µέ µελάνι, παρά µέ δάκρυα γράφω. Kανένας δέν µέ βοήθησε σέ το τον τ ν κ σµο, χτ ς ν ε ναι βοήθεια τά λ για» («H κακία»). T ν πειράζει διαφορία, πο χει µέσα της κακία, πιθετικ τητα τ ν νθρώπων πο δέν συµφωνο ν µαζί του, λλά δέν γογγ ζει γιά τή φτώχεια καί τ λλα δεινά συνακ λουθα. Θά λεγε κανείς πώς χαίρεται µέσα στ κλ µα τ ς ε λογηµένης πενίας, που βρίσκει ναν λλο πλο το, νώτερο π τ ν γήινο πο φθείρεται καί χάνεται: «T καλ βι µας ε ναι φτωχ στά µάτια το κ σµου, καί µολατα τα στ ληθινά ε ναι χρυσοπλοκώτατος π ργος κι λιοστάλαχτος θρ νος, γιατί µέσα του σκήνωσε πίστη κι ε λάβεια. Kι µε ς πο καθ µαστε µέσα, ε µαστε ο πι φτωχοί π το ς φτωχο ς, πλήν µ ς πλουτίζει µέ τά πλο τη του Eκε νος, πο ε πε: Πλο σιοι πτώχευσαν καί πείνασαν, ο δέ κζητο ντες τ ν K ριον ο κ λαττωθήσονται παντ ς γαθο» («Kαρδιά συντετριµµένη»). Στ διο κείµενο, µιλάει καί γιά τή µαται τητα τ ν πραγ-

ΠPOΛEΓOMENA 17 µάτων, µέ τά πο α ο νθρωποι τ ς ποχ ς µας συνδέουν τήν ε τυχία τους καί τήν ξαρτο ν π α τά, χωρίς νά ποψιάζονται καθ λου γιά τ µέσα πλο τος µέ τ πο ο ζε κι ε τυχε συγγραφέας µας: «Λογαριάζω πώς ο σηµερινοί νθρωποι ε ναι πι φτωχοί στ π µέσα πλο τος, γιά νά χουνε δονές, τά δοκίµασα κι γώ σάν νθρωπος, καί πίστευα κι γώ πώς τανε στ ληθινά χαρά κι ε τυχία. Mά γρήγορα κατάλαβα πώς τανε ψευτιές καί φαντασίες». Aπ δ ρχίζει νά ξεχωρίζει τά λικά καί τά σαρκικά, π τά πνευµατικά. Kι ταν τ ν γεµίζουν π τίς νοχλητικές κε νες ρωτήσεις, πο δείχνουν τήν ρρωστηµένη περιέργεια το κ σµου γιά τά προσωπικά του, κε νος θά γράψει: «Tί ρωτ ς ν ε µαι ψηλ ς κοντ ς, µα ρος σπρος; Σ α τά πο διαβάζεις βρίσκεται αυτ ς µου, καλ τερος αυτ ς µου. Tί σέ µέλει τ π ς φτερνίζοµαι, τ π ς περπατ, τ π ς µιλ, δηλαδή σαρκικ ς νθρωπος; O νθρωπος ε ναι πνε µα, πως Θε ς. A τ τ πνε µα νά σέ νδιαφέρει, α τ ε ναι ληθινή σ σταση το νθρώπου» («ροσίσετε τήν ψυχή σας»). Eδ K ντογλου δέν ε σέρχεται σέ δογµατικές λλες σχολαστικές ναλ σεις γιά τ µυστήριο, πο ε ναι νθρωπος. Eπαναλαµβάνει πλ ς τή θέση πολλ ν Πατέρων, πο πιγραµ- µατικά κφράζει γιος Kοσµ ς A τωλ ς: «H ψυχή ε ναι νθρωπος!» (βλ. Π. B. Πάσχου, Kοσµ ς A τωλ ς, Aθήνα 1985, σελ. 107). Kαί γι α τή τήν ψυχή καί τήν ε ρήνη της θυσιάζει τά πάντα συγγραφέας µας κι ποτραβιέται φχαριστηµένος στά φτωχικά ληµέρια του, φήνοντας τ ν θ ρυβο καί τήν κακία το κ σµου: «Oποτε µπορ, ξεµακρ νω π τήν ταραχή τ ς σηµεριν ς ζω ς, κάθουµαι στ σπίτι µου, µακριά π τ ν κ σµο. Zωγραφίζω τ ν αυτ µου, φιλοτεχν κανένα χειρ γραφο, κουβεντιάζω µέ κανέναν πλ ν νθρωπο, πο δέν τρέχει γιά ν ρπάξει πολλά λεφτά, κι ε ναι συχος καί βλογηµένος» («Tαραχή καί ε ρήνη»). Bρίσκει κα-

18 EYΛOΓHMENO KATAΦYΓIO ταφ γιο στήν γιογραφία, στ γράψιµο, στήν κουβέντα µέ το ς πλο ς νθρώπους, πο δέν το ς κέρδισε Mαµµων ς. A τ θά το κοστίσει τήν ε ρωνεία τ λλα προσβλητικά σχ λια κ µέρους τ ν συναδέλφων του στή λογοτεχνία, στή ζωγραφική, στή ζωή γενικά. Mά το το δέν τ ν νοχλε. έν δρώνει καθ λου τ α τί του π τέτοια κ λπα τ ν κατεργαραίων, νά τ ν φέρουν στά νερά τους (νά χαλάσει κι α τ ς), τ ν θιγοµένων π τά γραψίµατά του, γιά νά τ ν βγάλουν π τή µέση. T ν χαρακτηρίζουν µον χνωτο, φανατικ, καθυστερηµένο, καί πολλά λλα ταπεινωτικά γι α το ς. Aλλά διος δέν προσβάλλεται καθ λου: «Ωστ σο, µένα δέν µέ φοβερίζουνε (α τές ο ) προσβλητικές νοµασίες, γιατί τίς συνήθισα καί γιατί τίς κο σανε κι λλοι πι σπουδα οι π µένα, λλά καί γιατί δέν χω πολλή κτίµηση σέ σα κτιµο ν ο σηµερινοί νθρωποι. Kαί γι α τ, πως πάντα, φανερώνω τί χω µέσα στήν καρδιά µου, κι ποιος θέλει ς τ κο σει» («T βασίλεµα το λιου»). O K ντογλου δέν ρνε ται πώς ε ναι ζηλωτής καί φανατικ ς γιά τίς λήθειες πο διδάσκει µέ τά γραφτά του, λλά µ ς ξηγε πώς α τ δέν τ κάνει παρά π τήν γάπη του γιά µ ς. Kι στενοχώρια του κι θλίψη του π τήν καταφρ νεση τ ν θησαυρ ν τ ς παραδ σεως ταν γιατί νιωθε πώς ο Nεοέλληνες, τ δέλφια του, πε- µπολο σαν,τι ερ τερο ε χαν µέσα τους, γιά ν κολουθο ν τά ποπτα «µοντέρνα», σ λους το ς τοµε ς. Πουλο σαν τά πρωτοτ κιά τους γιά να πιάτο φακή, µέ ξεν γλωσση τικέτα στ πλαστικ φάκελο πο τήν περιε χε: «Eγώ στενοχωριέµαι γιά σ ς, γραφε χι γιά µένα γιατί γώ χω α τ πο δέν χετε, µά α τ δέν ε ναι δικ µου µοναχά, λλά δικ µας. Kαί γιατί, τάχα, θά π φερνα, ν δέν γαπο σα τ δέλφια µου, καί δέν φοβ µουνα νά µή χάσουνε τ θησαυρ ;» («T τρελ νερ»). Eδ χουµε, πάλι, ναφορά στ ν λ γο το Mακρυγιάννη, π κάπως διαφορετική πλευρά, «νά φ γουµε π τ

ΠPOΛEΓOMENA 19 γώ καί νά π µε στ µε ς», γιά νά προσπαθήσουµε λοι νά ζήσουµε τήν παράδοσή µας, καί ζ ντας καί σώζοντάς την νά σωθο µε κι µε ς σ α τήν. Γι α τ καί K ντογλου θυσίαζε τ γώ σ λη του τή ζωή καί δο λευε γιά τ µε ς, δηλ. γιά τ Γένος καί τά γερά δυναµάρια πο τ στηρίζουν. ã. «\EÌÂÖ Ôî ÊÙˆ Ô appleôèëù» Παλαι τερα, γράφοντας να µακρ κείµενο γιά τ ν K ντογλου, τ ν ν µαζα ποιητή τ ς λληνορθοδ ξου παραδ σεως, στηριζ µενος χι τ σο στά λιγοστά ποιήµατά του κυρίως πεζοτράγουδα πο µ ς δωκε στήν περίφηµη «Bασάντα» του, σο στήν ποιητική πεζογραφία του. Σήµερα, βλέποντας να µεγάλον ριθµ π πολ λίγο γνωστά κείµενα το K ντογλου, καί, σιµά σ α τά, καί µερικά ποιήµατά του τ ς µετεφηβικ ς λικίας, παναλαµβάνω τήν παλαιά κείνη γνώµη µου. Bέβαια, γιά σους ξαρτο ν τήν ποίηση µ νο π τή σχολαστική µέτρηση τ ν στίχων καί τ ν ρυθµοτονικ ν µέτρων τους τ ν ριθµ τ ν συλλαβ ν τους, το το φαίνεται κάπως δυσκολον ητο. Oπως κριβ ς φαίνεται καί γνώµη πώς µεγαλ τερος Nεοέλληνας ποιητής ε ναι Aλέξανδρος Παπαδιαµάντης, πο ε ναι κυρι τατα γνωστ ς ς διηγηµατογράφος. Kαί πογραφ µενος, µέ δηµοσιε µατά του στή δεκαετία το 60, χει σχολιάσει καί ξάρει α τές τίς συγγένειες πο πάρχουν νάµεσα στ ν Παπαδιαµάντη καί τ ν K ντογλου. Πράγµατι, καί στο ς δ ο α το ς συγγραφε ς λληνική καί ρθ δοξη παράδοση µποτίζει λο τ ργο τους καί φωτίζει τά ράµατά τους. H ποίηση πο ρα ζει τ ν κ σµο τους δέν χει καµία σχέση µέ τά θνε α τά κάθε ε δους νελλήνιστα καί νορθ δοξα, ξεν φερτα καί χοντροκοµµένα κατασκευάσµατα. H κάθε σελίδα τους, κάθε λέξη τους µοσκοβολάει

20 EYΛOΓHMENO KATAΦYΓIO Eλλάδα καί Oρθοδοξία. Γι α τ καί µ ς κάνουν ν γαπήσουµε πι πολ τ ν τ πο µας, τήν πατρίδα µας, τ χωρι µας, τ πατρικ σπίτι µας, τ ρηµοκκλήσι, τ χωράφι καί τ µπέλι, το ς κάµπους καί το ς κάβους, τήν πέτρα καί τ χορτάρι, λα τά ταπεινά πράγµατα πο φυτρώνουν καί βρίσκονται στήν ε λογηµένη Eλλάδα καί τήν γιασµένη Oρθοδοξία µας. 2 O K ντογλου κουβαλάει µέσα του ναν πλο το ναµνήσεων π τά παιδικά καί τά φηβικά του χρ νια, πο ζησε στ Aϊβαλί. Oλ α τά φιλτράρονται µέσα στή νοσταλγία καί στάζουνε σάν ερ δάκρυ µέσα στήν καρδιά του, που µετουσιώνονται µέ τ ν π νο σέ ποίηση καί χ νονται σέ λα τά γραψίµατά του. Oποιος χει δυνατές κερα ες καί σωστές α σθήσεις, χάλαστες, καταλαβαίνει α τ πο λέω. H µεσ τητα, µέ τήν ποίαν γκαλιάζει καί νοµάζει τά πι φτωχά, τά πι µηδαµινά πράγµατα, προϋποθέτει µιά γερή ποιητική καρδιά καί µιά γενναία ποιητική σ λληψη. «Nερ καί γ ς... Eδ κ ν δέν πάρχουν πλέον ν µατα, παρά τά δια τά πράγµατα πέφτουν πάνω στήν ψυχή µου, µέ τ βάρος τους, γρια κι διάφορα» («O πέτρες»). Bλέπει, κάποτε, καί στά πι πεζά καί πρακτικά πράγµατα µιά ποιητική π χρωση, πο µ ς βγάζει π τήν καθηµεριν τητα. Θυµο µαι π.χ., ταν µιλάει γιά τά καντήλια ν ς ρηµοκκλησιο, πο περιγράφει κ µα καί τ γριάγκαθο, τ κρεµασµένο πάνω π τ καντηλέρι, γιά νά µήν πίνουνε τ λάδι τά ποντίκια! («E λογηµένη Eλλάδα»). M ς πλησιάζει στά πράγµατα µ ναν πρωτ γνωρο, προσωπικ τρ πο, καί µ ς κάνει νά τ γαπήσουµε. Kι α τ ε ναι π τίς πρ τες ποιητικές ρετές, νοµίζω. Σ να ποίηµά του («Xειµώνας ψυχ ς», εκέµβριος 1913), βροχή παίρνει µιά καινο ργια µορφή κι να χρ µα λειτουργικ : «Bρέχει!

EPIEXOMENA Σηµείωµα το πιµελητ............................. 7 ΠPOΛEΓOMENA ( π Π. B. ΠAΣXOY)................. 11 A. AΓAΠHMENO KATAΦYΓIO 1. O πλές χαρές το καλοκαιριο................... 51 2. H λληνική φ ση................................ 57 3. T παλάτι µου καί τά νειρά µου................... 64 4. E λογηµένο καταφ γιο.......................... 71 5. T φος καί τ θέµα............................. 76 6. Xαρά το καλοκαιριο........................... 82 7. O πέτρες...................................... 86 8. Aπλή κι ληθινή ζωή............................ 90 9. T φεγγάρι καί τ τριζ νι......................... 96 10. T φεγγάρι µαγική ψη του.................... 100 11. O τζίτζικας.................................... 106 12. T τρελ νερ................................... 111 13. Περισπασµ ς πονηρ ς........................... 120 14. O κάτοικοι τ ν στρων.......................... 126 15. Tαραχή καί ε ρήνη............................... 136 16. T βασίλεµα το λιου........................... 142

358 EPIEXOMENA B. BΛOΓHMENH EΛΛA A 1. Bλογηµένη Eλλάδα.............................. 153 2. «T πτωχεί α τά πλο σια»......................... 159 3. Xωρίς λληνικ τητα............................. 166 4. O νεωτερισµοί καί λληνική παράδοση............ 172 5. Περί ξενοµανίας................................ 182 6. H ξενοµανία µας καί ο διπλές λειτουργίες......... 187 7. H ξενοµανία καί παράδοση τ ς λληνικ ς µουσικ ς 196 8. H πνευµατική ξενοδουλία µας.................... 203 9. H «τελειοποίησις» κάθε λληνικο................. 209 10. T «φρέαρ τ ς β σσου»......................... 215 11. Nεοελληνική καλαισθησία....................... 220 12. Tυποποιηµένη ζωή.............................. 227 13. Σ γχυσις φρεν ν................................ 234 14. O χρ νος φθονερ ς γέρων..................... 238 15. O κρυφοί α ρετικοί.............................. 244 Γ. ANEΞIXNIAΣTA MYΣTHPIA 1. H ε ρήνη ψε τικη καί ληθινή................ 269 2. Kαρδία συντετριµµένη........................... 276 3. H βλογηµένη καλοσ νη.......................... 284 4. ροσίσετε τήν ψυχή σας.......................... 290 5. H δίψα τ ς γάπης.............................. 296 6. Aνεξιχνίαστα µυστήρια.......................... 301 7. H παραδοξολογία καί πνευµατική παραµ ρφωση 306 8. H κακία φαρµακερή νυχτερίδα.................. 311 9. H φιλαργυρία βαριά ρρώστια τ ς ψυχ ς........ 316 10. Pηµαγµένες ψυχές............................... 321 11. H ταραγµένη µας ζωή καί ε λογηµένη ψυχική συχία......................................... 325 12. Γνώση λική καί γνώση πνευµατική................ 330 13. O Xριστιανισµ ς καί φιλοσοφία................. 338 EΠIΣHMEIΩΣH.................................... 351