ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ. 6ος ΤΟΜΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ. Εκδότες ΗΛΙΑΣ ΜΑΝΙΑΤΕΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ

6 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 6ος ΤΟΜΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Εκδότες ΗΛΙΑΣ ΜΑΝΙΑΤΕΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ Σχεδιασµός Συντονισµός Δρ. ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ Σύµβουλος Έκδοσης Δρ. ΣΩΤΗΡΗΣ ΡΙΖΑΣ Διευθυντής Ερευνών ΚΕΙΝΕ Ακαδηµίας Αθηνών Υπεύθυνος ηλεκτρονικής έκδοσης ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΟΤΣΚΑΣ Υπεύθυνος εικονογραφικού υλικού ΑΡΤΕΜΗΣ ΨΑΡΟΜΗΛΙΓΚΟΣ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΕΠΟΠΤΗΣ ΑΛΕΞΙΟΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ Καθηγητής Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας Πανεπιστηµίου Αιγαίου Συγγραφείς ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Δρ. Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστηµίου Αιγαίου ΚΟΡΡΕΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ Καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας, Τµήµα Ιστορίας-Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ΛΑΜΠΑΚΗΣ ΣΤΕΛΙΟΣ Κύριος Ερευνητής Βυζαντινής Ιστορίας, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών/ Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών ΛΕΟΝΤΣΙΝΗ ΜΑΡΙΑ Δόκιµη Ερευνήτρια Βυζαντινής Ιστορίας, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών/ Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών ΜΠΑΪΡΑΚΤΑΡΗΣ ΓΡΗΓΟΡΗΣ Δρ. Τµήµατος Μεσογειακών Σπουδών Πανεπιστηµίου Αιγαίου ΜΩΥΣΕΙΔΟΥ ΓΙΑΣΜΙΝΑ Δρ. Τµήµατος Ιστορίας Αρχαιολογίας Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων ΣΤΑΥΡΙΔΟΥ-ΖΑΦΡΑΚΑ ΑΛΚΜΗΝΗ Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας, Τµήµα Ιστορίας-Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ΤΡΩΙΑΝΟΣ ΣΠΥΡΟΣ Οµότιµος καθηγητής Βυζαντινού Δικαίου Νοµικής Σχολής Πανεπιστηµίου Αθηνών ΧΟΝΔΡΙΔΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ Δρ. Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστηµίου Αθηνών Γλωσσική Επιµέλεια - Διόρθωση ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΓΙΑΓΙΑ, ΑΛΕΚΑ ΣΦΥΡΗ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΤΣΙΩΚΟΥ Εικονογραφική Τεκµηρίωση ΟΛΓΑ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ, ΖΩΓΡΑΦΙΑ ΜΠΙΔΙΚΟΥΔΗ, ΕΙΡΗΝΗ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, ΒΙΚΥ ΤΣΑΜΗ Δηµιουργικό Ατελιέ ΗΡΩ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ, ΡΕΒΕΚΚΑ ΚΑΛΙΜΤΖΑΚΗ, ΟΛΓΑ ΚΟΝΤΟΝΗ, ΝΙΚΗ ΞΕΝΙΚΑΚΗ, ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΧΡΟΝΗ Γραφικά ηλεκτρονικής έκδοσης ΜΑΡΙΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ Προγραµµατισµός - Υλοποίηση ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΙΛΙΤΣΑΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ, ΒΕΡΟΝΙΚΑ ΤΡΟΥΠΟΣΚΙΑΔΗ

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΩΝ ΕΚΔΟΤΩΝ Μια φράση µε µεγάλη βαρύτητα αναφέρει πως «ένας λαός που δεν γνωρίζει την ιστορία του, είναι καταδικασµένος να αφανιστεί». Στις αρχές του 21ου αιώνα, οι Έλληνες, ένας λαός µε ιστορία χιλιετιών και παρουσία σε όλα τα µήκη και τα πλάτη της Γης, αλλά συνδεδεµένοι άρρηκτα µε τις ρίζες τους, στην Ελλάδα και στην Κύπρο, είναι από τα πιο προοδευµένα έθνη του κόσµου και ασφαλώς έχουν αποδείξει ότι αγαπούν και µελετούν την ιστορία τους. Οι Εκδόσεις Δοµή, µε µια παρουσία δεκαετιών στον εκδοτικό χώρο, έχουν συµβάλει στη διατήρηση και στην ανάδειξη του ελλαδικού πολιτιστικού και ιστορικού πλούτου. Η ανανεωµένη έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας Δοµή αγκαλιάστηκε από µια νέα γενιά αναγνωστών, που εξακολουθεί να δείχνει την εµπιστοσύνη της σε έναν εκπαιδευτικό τίτλο κύρους. Και τώρα, µε όλο τον σεβασµό προς το αναγνωστικό µας κοινό, προσφέρουµε άλλο ένα ανεκτίµητο έργο γνώσης: την «Ιστορία των Ελλήνων». Η 16τοµη «Ιστορία των Ελλήνων» προσφέρει µια συνολική εικόνα της ιστορικής πορείας του ελληνικού έθνους από τους προϊστορικούς χρόνους έως σήµερα, την αυγή του 21ου αιώνα. Το έργο αυτό είναι προϊόν συλλογικής προσπάθειας, συντεταγµένο από δεκάδες ειδικούς επιστήµονες και ιστορικούς. Ενσωµατώνει τις πιο σύγχρονες ιστοριογραφικές τάσεις, αλλά είναι γραµµένο σε απλή και εύληπτη γλώσσα. Ταυτόχρονα, συνταιριάζει αρµονικά σε ένα λειτουργικό σύνολο κείµενο και εικόνα, σε µια προσπάθεια να απευθυνθεί σε ένα όσο το δυνατόν ευρύτερο κοινό, τόσο στον αναγνώστη που αγαπά την ιστορία όσο και στον ειδικό επιστήµονα και στον εκπαιδευτικό που αναζητά έναν τίτλο αναφοράς, αλλά προπάντων στον µαθητή και στον φοιτητή που καλείται να γνωρίσει την ιστορία του, από µια πηγή έγκυρη και αξιόπιστη. Πιστεύουµε ότι ανταποκριθήκαµε στις απαιτήσεις αυτού του µεγάλου εγχειρήµατος και σας ευχόµαστε καλή ανάγνωση! Οι εκδότες Ηλίας Μανιατέας - Ιωάννης Τεγόπουλος

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο 6ος τόµος της «Ιστορίας των Ελλήνων», ο µεσαίος από τους τρεις συνολικά βυζαντινούς τόµους του έργου, καλύπτει την αποκαλούµενη µεσοβυζαντινή περίοδο, από το 642 ως το 1071 µ.χ., που αν και θεωρείται η ενδοξότερη λόγω κυρίως των επικών κατορθωµάτων της Μακεδονικής δυναστείας κατά των µεγάλων αντιπάλων του κράτους (τον 9ο και 10ο αιώνα), εν τούτοις ξεκινά και λήγει µε δύο σηµαντικές απώλειες για την αυτοκρατορία: αφενός την απώλεια της Αιγύπτου και των νοτιοανατολικών επαρχιών του κράτους από τους Άραβες και αφετέρου τη µεγάλη ήττα στο Μαντζικέρτ (1071 µ.χ.), που σηµατοδότησε την απώλεια µεγάλου τµήµατος της Μικράς Ασίας στους Σελτζούκους Τούρκους, αλλά και την ταυτόχρονη απώλεια της βυζαντινής Ιταλίας στους Νορµανδούς µε την απώλεια της Βάρης (Μπάρι). Βασικά χαρακτηριστικά του Βυζαντίου στην περίοδο αυτή είναι ο σταδιακός εξελληνισµός του, αλλά και οι ουσιαστικές µεταρρυθµίσεις στον κρατικό µηχανισµό και στη διοίκηση. Και εδώ η κυρίως αφηγηµατική περίοδος καλύπτεται από τα κεφάλαια 1ο-9ο, µε συµπληρωµατικά θεµατικά κεφάλαια (10ο-16ο) για τις σχέσεις της αυτοκρατορίας µε τη Δύση, το σλαβοβαλκανικό κόσµο και την Ανατολή, τη µεσοβυζαντινή Κύπρο, τους πολιτικούς-κοινωνικούς-οικονοµικούς θεσµούς, τον πνευµατικό βίο και πολιτισµό και τους δικαιϊκούς θεσµούς. Και εδώ, η παρεχόµενη γενική βιβλιογραφία ελληνόγλωσσων αυτοτελών εκδόσεων του τέλους (ανάµεσά τους και µεταφράσεων ξενογλώσσων έργων) συµπληρώνεται µε επιλογή βιβλιογραφίας που παρέχουν οι συγγραφείς στο τέλος των κεφαλαίων τους. Αλέξιος Σαββίδης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Acta conciliorum oecumenicorum, Concilium Lateranense a. 649 celebratum, Series secunda, volumen primum, έκδ. R. Riedinger, Bερολίνο 1984. ACO, 2, 2: Acta conciliorum oecumenicorum, Series secunda, volumen secundum, Concilium Universale Constantinopolitanum tertium, Partes 1-3, έκδ. R. Riedinger, Bερολίνο 1990-1993. H.-G. Beck, Senat und Volk von Konstantinopel, Bayer. Akademie der Wissensch. Phil.-Hist.Kl. Sitzungsberichte 1965 (=Tου ίδιου, Ideen und Realitäten in Byzanz, Λονδίνο VR 1972, XII). A.-D. Beihammer, Nachrichten zum byzantinischen Urkundenwesen in arabischen Quellen (565--811), Ποικίλα Bυζαντινά 17, Bόννη 2000. B. Bλυσίδου- E. Kουντούρα-Σ. Λαµπάκης-T. Λουγγής-A. Σαββίδης, H Mικρά Aσία των Θεµάτων, εκδ. Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών, Αθήνα 1998. W. Brandes, Finanzverwaltung in Krizenzeiten. Untersuchungen zur byzantinischen Administration im 6.-9. Jahrhundert, Forschungen zur Byzantinischen Rechtsgeschichte 25, Φραγκφούρτη 2002. V. Christides, Byzantine Libya and the March of the Arabs towards the West of North Africa, BAR Inernational Series 851, Οξφόρδη 2000. V. Grumel, Traité d Études Byzantines. I. La Chronologie, Παρίσι 1958. J. F. Haldon, Byzantium in the Seventh Century: the Transformation of a Culture, Kαί- µπριτζ 1990. H. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, Bιέννη-Mόναχο 1978. [= Bυζαντινή Λογοτεχνία, A -Γ, Aθήνα 1987-94.] W. E. Kaegi, Byzantine Military Unrest 471-843.: An Interpretation, Άµστερνταµ 1981. Eλεωνόρα Kουντούρα-Γαλάκη, O βυζαντινός κλήρος και η κοινωνία των «σκοτεινών αιώνων», εκδ. Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών, Αθήνα 1996. A. Kαρπόζηλος, Bυζαντινοί Iστορικοί και Xρονογράφοι, τόµ. A (4ος-7ος αι.), εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1997. Angeliki Laiou, Exchange and Trade, Seventh-Twelfth Centuries, The Economic History of Byzantium, έκδ. Angeliki Laiou, (Dumbarton Oaks Studies XXXIX) τόµ. 2, Oυάσι-

γκτον 2002. Mαρία Λεοντσίνη, Kωνσταντίνος Δ (668-685). O τελευταίος πρωτοβυζαντινός αυτοκράτορας, διδ. διατρ. Φιλοσ. Σχολής Παν/µίου Aθηνών, 2001. T. Λουγγής, H βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία. Από το θάνατο του M. Θεοδοσίου ώς την άλωση του Mπάρι, 395-1071 µ.x., εκδ. Εστίας, Αθήνα 1989. T.Κ. Λουγγής, Δοκίµιο, για την κοινωνική εξέλιξη στη διάρκεια των λεγοµένων «Σκοτεινών Aιώνων» (602-867), Aθήνα 1985. T. Λουγγής, H ιδεολογία της βυζαντινής ιστοριογραφίας, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 1993. Διονυσία Mισίου, H διαθήκη του Hρακλείου A και η κρίση του 641, διδ. διατρ. Παν/ µίου Θεσσαλονίκης 1985. Xρ. Mπαρτικιάν, Tο Bυζάντιο εις τας Aρµενικάς πηγάς, Θεσσαλονίκη, Kέντρο Bυζαντινών Eρευνών 1981. N. Oikonomidès, Fiscalité et exemption fiscale à Byzance (IXe-XIe s.), εκδ. Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών, Αθήνα 1996. A. Σαββίδης, Oι Aλανοί του Kαυκάσου και οι µεταναστεύσεις τους στην Ύστερη Aρχαιότητα και στο Mεσαίωνα, Aθήνα, Ίδρυµα Γουλανδρή-Xορν 2003. A. Σαββίδης, H βυζαντινή Pόδος και οι Mουσουλµάνοι, εκδ. Τροχαλία, 2η έκδ., Αθήνα 1995. A. Σαββίδης, Tο οικουµενικό βυζαντινό κράτος και η εµφάνιση του Iσλάµ 518-717, µ.x., 2η έκδ., εκδ. Εστία, Αθήνα, 1990. A. Στράτος, Tο Bυζάντιον στον Z αιώνα, Kωνσταντίνος Γ (Kώνστας), 642-668, τόµ. Δ, εκδ. Εστία, Αθήνα 1972. A. Στράτος, Tο Bυζάντιον στον Z αιώνα, Kωνσταντίνος Δ 668-685, τόµ. E, εκδ. Εστία, Αθήνα 1974. A. Στράτος, Tο Bυζάντιον στον Z αιώνα, Iουστινιανός B, Λεόντιος και Tιβέριος 685-711, τόµ. Στ, Aθήνα 1977. Σπ. Tρωιάνος, H Πενθέκτη Oικουµενική Σύνοδος και το νοµοθετικό της έργο, Αθήνα 1992. Aικατερίνη Xριστοφιλοπούλου, Eκλογή, αναγόρευσις και στέψις του Bυζαντινού αυτοκράτορος, Αθήνα 1956.

Aικατερίνη Xριστοφιλοπούλου, H Σύγκλητος εις το Bυζαντινόν κράτος, Αθήνα 1949. P. Yannopoulos, La société profane dans l empire byzantin des VIIe, VIIIe et IXe siècles, Louvain, 1975. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τόµ. Β1 610-867, 2η έκδ., Θεσσαλονίκη 1993. S. Gero, Byzantine Iconoclasm during the Reign of Leon III, Louvain 1973. S. Gero, Byzantine Iconoclasm during the Reign of Constantine V, Louvain 1977. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία βυζαντινού κράτους, ανατύπ. 2ης έκδ., τόµ. Β, Θεσσαλονίκη 1993. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, τόµ. Β (8ος-10ος αι.), Αθήνα 2002. Νικηφόρου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Ιστορία σύντοµος, (έκδ.-αγγλ.µετάφρ.- σχόλια C. Mango), Washington D.C. 1990. G. Ostrogorsky, Ιστορία βυζαντινού κράτους, τόµ. Β, Αθήνα 1979 (ανατύπ. 1997). Β. Φειδάς., Εκκλησιαστική Ιστορία, 3η έκδ., τόµ. Α, Αθήναι 2002. Θεοφάνους Χρονογραφία, έκδ. C. de Boor, Lipsiae 1883, ανατ. Hildesheim 1963. Αρχιµ. Π. Τσορµπατζόγλου, Εικονοµαχία και κοινωνία στα χρόνια του Λέοντος Γ Ισαύρου, Κατερίνη 2002. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Bury J.B., A History of the Late Roman Empire, τοµ. Β (395 A.D. to 800 A.D.), Amsterdam 1966. Χριστοφιλοπούλου Αικ., Βυζαντινή Ιστορία, τοµ. Β1 610-867, Αθήναι 1981. Καραγιαννόπουλος Ι., Ιστορία βυζαντινού κράτους5, τοµ. Β, Θεσσαλονίκη 1993. Καρπόζηλος Απόστ., Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, τόµ. Β (8ος-10ος αι.), Αθήνα 2002. Ostrogorsky G., History of the Byzantine State, New Jersey 1957, (ελλην. µετάφρ. Αθήνα 1978).

Φειδάς Βλασ. Ι., Εκκλησιαστική Ιστορία3, τόµ. Α, Αθήναι 2002. Speck P., Kaiser Konstantin VI, t. 1-2, München 1978. Θεοφάνους Χρονογραφία, έκδ. C. de Boor, Lipsiae 1883, ανατ. Hildesheim 1963. Treadgold W., The Byzantine Revival (780-842), Stanforf, Cal. 1988. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Δ. Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία (324-1071), 2η έκδ., Αθήνα 1977. V. Chrestides, The conquest of Crete by the Arabs, c. 824, Ακαδηµία Αθηνών 1984. Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (6ος-12ος αι.). Πρακτικά ΣΤ Διεθνούς Συµποσίου, ΚΒΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 1998. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, Β 565-1081, 3η έκδ., εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991. Θ. Κορρές, Ο Λέων Ε Αρµένιος και η εποχή του. Μια κρίσιµη δεκαετία (813-820), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996. Η Μικρά Ασία των θεµάτων, (συλλογικό), ΚΒΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 1988. P. Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός ουµανισµός, µτφρ. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1985. Τ. Λουγγής, Δοκίµιο για την κοινωνική εξέλιξη στη διάρκεια των λεγοµένων «σκοτεινών αιώνων», 602-867, Αθήνα 1985. Τ. Λουγγής, Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία. Από το θάνατο του Μ. Θεοδόσιου ως την άλωση του Μπάρι 395-1071 µ.χ., εκδ. Εστίας, Αθήνα 1989. W. Treadgold, The Byzantine Revival, 780-842, Stanford California 1988. W. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, Stanford California 1997. D. Tsoygarakis, Byzantine Crete from the Fifth Century to the Venetian Conquest, εκδ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1988. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή, αναγόρευσις και στέψις του Βυζαντινού αυτοκράτορος. (Παγµατείαι της Ακαδηµίας Αθηνών 22/2), Αθήνα 1956 (ανατύπ. 2003). Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τόµ. Β 1/610-867, 2η έκδ., εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 H. Ahrweiler, Recherches sur l administration de l empire byzantin aux IXe-XIe siècles», Bulletin de Correspondance Hellénique, 84/1 (1960). Βίος Ευθυµίου, έκδ. Patricia Karlin-Hayter, Vita Euthymii Patriarchae Cp., Text, Introduction and Commentary, Bruxelles 1970. Β. Βλυσίδου, Εξωτερική πολιτική και εσωτερικές αντιδράσεις την εποχή του Βασιλείου Α, 867-886, Αθήνα 1991. J.B. Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Century, Λονδίνο 1911. Α. Χριστοφιλόπουλος, Το επαρχικόν βιβλίον Λέοντος του σοφού και αι συντεχνίαι εν Βυζαντίω, Αθήνα 1935, ανατ. Θεσσαλονίκη 2000. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τ.β2 (867-1081), 2η έκδ. Θεσσαλονίκη 1997. J. Gay, L Italie méridionale et l empire byzantin, depuis l avénement de Basile Ier jusqu à la prise de Bari par les Normands (867-1071), Παρίσι 1904. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσµική γραµµατεία των Βυζαντινών, τ. Α - Γ, ελλην. µετάφραση, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1991, 1992, 1994. Ιωάννης Καµινιάτης, έκδ. G. Böhlig, Ioannis Caminiatae De expugnatione Thessalonicae, Berlin-N.York 1973. Γ. Τσάρας, Ιωάννου Καµενιάτου στην άλωση της Θεσσαλονίκης (904 µ.χ.). Εισαγωγή-µετάφραση-σχόλια, Θεσσαλονίκη 1987. Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του βυζαντινού κράτους, τόµ. Β, Ιστορία Mέσης βυζαντινής περιόδου (565-1081), 2η έκδ., Θεσσαλονίκη 1981. P. Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός Ουµανισµός. Σηµειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10ο αιώνα, µετάφραση Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, (Μ.Ι.Ε.Τ.), Αθήνα 1981. Λέων ΣΤ, Νεαρές, έκδ. Noailles P. Dain A., Les Novelles de Léon VI le Sage, Παρίσι 1944. Λέων ΣΤ, Οµιλίες, έκδ. Th. Antonopoulou, The Homilies of the Emperor Leo VI. Leyden-N. York-Köln 1997. Λέων ΣΤ, Τακτικά, έκδ. PG 107, στήλ. 672-1120. C. Mango, Βυζάντιο. Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώµης, ελλην. µετάφρ. Δ. Τσουγκαρά-

κης, (M.I.E.T.), Αθήνα 1988. J.J. Norwich, Βυζάντιο. Το απόγειο, µετάφραση Ευγένιος Πιερρής, Αθήνα 1997. N. Oikonomidès, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, Παρίσι 1972. G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, µετάφραση Ι. Παναγόπουλος, τόµ. 2ος, Αθήνα 1979. A. Savvides, Prosopographical notes on the 9th-century Byzantine admiral Nicetas Ooryphas, Mésogeios 1 (1998). N. Svoronos, Les Novelles des empéreurs Macédoniens concernant la terre et les strateiotes. Introduction-édition-commentaires. Édition posthume et index établis par P. Gounaridis., [Centre de Recherches Byzantines, Fondation National de Recherches Scientifiques/Fondation Culturelle de la Banque Nationale], Αθήνα 1994. N. Svoronos, La Synopsis major des Basiliques et ses appendices, Παρίσι 1964. Études sur l organisation intérieure, la société et l économie de l empire byzantin, Variorum Reprints, Λονδίνο 1973. Συνεχιστές Θεοφάνη, έκδ. I. Bekker, Theophanes Continuatus, Βόννη 1837. Sh. Tougher., The Reign of Leo VI (886-912). Politics and People, Leyden-N. York-Köln 1997. A. Vasiliev, Byzance et les Arabes, II. La Dynastie macédonienne 867-956, Βρυξέλλες 1950. A. Vogt, Basile Ier empéreur de Byzance (867-886) et la civilization byzantine à la fin du IXe siècle, Παρίσι 1908, ανατύπ. Νέα Υόρκη 1972. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 A. Rambaud, L empire grec au Xe siècle. Constantin Porphyrogennηte, Paris 1870 (ανατύπωση Nέα Yόρκη, χ.χ.) S. Runciman, The emperor Romanus Lecapenus and his reign. A study of the 10th century byzantine empire, Cambridge 1929 (ανατύπ. 1969). Ν. Tωµαδάκης, Σύλλαβος Bυζαντινών Mελετών και κειµένων, Aθήνα 1961, κεφ. «Kωνσταντίνος Z ο Πορφυρογέννητος». R. Jenkins, Byzantium: the Imperial Centuries, A.D. 610-1071, London 1966 (ανατύπ.

Toronto U. 1987). A.A. Vasiliev, Byzance et les Arabes, II/1: La dynastie macédonienne 867-959, Βρυξέλλες 1968. P. Lemerle, Elηves et professeurs à Constantinople au Xe siècle, Paris 1969. P. Lemerle, O πρώτος βυζαντινός ουµανισµός, µτφρ. Mαρία Nυσταζοπούλου Πελεκίδου, Aθήνα 1981, Eκδόσεις ΜIET. Α. Σταυρίδου-Zαφράκα, Η Συνάντηση Συµεών και Nικολάου Mυστικού (Aύγουστος 1913), στα πλαίσια του βυζαντινοβουλγαρικού ανταγωνισµού, Θεσσαλονίκη ΚΒΕ/ΑΠΘ, 1972. A. Toynbee, Constantine Porphyrogenitus and his world, London 1973. R. Browning, Byzantium and Bulgaria, Berkley - Los Angeles 1975. «Bυζάντιο. H Eποχή του Kωνσταντίνου Z του Πορφυρογέννητου», περιοδικό Διαβάζω, τχ. 129, 23 Oκτωβρίου 1985, σελ. 11-50. A. Schminck, Studien zu mittelbyzantinischen Rechtsbϋchern [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte, 13], Frankfurt a. M. 1986. «Kωνσταντίνος Z ο Πορφυρογέννητος και η εποχή του», B Διεθνής Bυζαντινολογική Συνάντηση, Δελφοί, 22-26 Iουλίου 1987, Aθήνα 1989. Τ. Λουγγής, Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογέννητου De administrando imperio (Προς το ίδιον υιόν Ρωµανόν). Μια µέθοδος ανάγνωσης, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1990. Γ. Mωυσίδου, Tο Bυζάντιο και οι βόρειοι γείτονές του το 10ο αιώνα, εκδ. Βασιλόπουλος, Aθήνα 1995. «Mακεδονική δυναστεία. H βυζαντινή τάξη πραγµάτων», περιοδικό Iστορικά, τχ. 14, 20 Iανουαρίου 2000. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 H. Ahrweiller, Recherches sur la société Byzantine au XI e siècle: nouvelles hierarchies et nouvelles solidarités, Travaux et Mémoires 6 (1976). M. Angold, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 1997. J.C. Cheynet, Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210), Paris 1210. Στ. Χονδρίδου, Ο Κωνσταντίνος Θ Μονοµάχος και η εποχή του (ενδέκατος αιώνας µ.χ.),

εκδ. Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2002. Α. Δηµοσθένους, Φιλία και οµοφυλοφιλία τον 11ο και 12ο αιώνα στο Βυζάντιο, εκδ. Α. Σταµούλης/Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2004. Α. Δηµοσθένους, Η επανάσταση του 1042: έκφανση «δηµοκρατίας στο Βυζάντιο», Λευκωσία 1999. Η αυτοκρατορία σε κρίση (;). Το Βυζάντιο τον 11ο αιώνα (1025-1081), επιµ. Ν. Βλυσίδου, [Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών/ Διεθνή Συµπόσια 11], Αθήνα 2003. M. Ιωαννίδoυ, Οργανωτικά µέτρα του Κωνσταντίνου Θ Μονοµάχου. Το πρόβληµα του στρατού της Ιβηρίας, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993. W. E. Kaegi, The controversy about bureaucratic and military factions, Byzantinische Forschungen 19 (1993). Α. Καρπόζηλος, Συµβολή στη µελέτη του βίου και του έργου του Ιωάννη Μαυρόποδος, Ιωάννινα 1982. A. Κazhdan- A.W. Epstein, Αλλαγές στο βυζαντινό πολιτισµό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997. A. Kazhdan-S. Franklin, Studies on Byzantine literature of the eleventh and twelfth centuries, Cambridge-Paris 1984. Ε. Κριαράς, Ο Μιχαήλ Ψελλός, Βυζαντινά 4 (1972). P. Lemerle, Cinq études sur le XIe siècle byzantin, Paris 1977. A. Michel, Humbert und Kerullarios I-II, Paderborn 1924-1930. N. Oikonomidès, L évolution de l organisation administrative de l empire byzantin au XI e siècle (1025-1118), Travaux et Mémoires 6 (1976). D. Polemis, The Doukai. A contribution to Byzantine prosopography, London 1968. S. Runciman, The eastern schism, Oxford 1955. Α. Σαββίδης, Το Βυζάντιο και οι Σελτζούκοι Τούρκοι του 11ου αι., 2η έκδ., εκδ. Σπανός, Αθήνα 1988. Α. Σαββίδης, Μελετήµατα βυζαντινής προσωπογραφίας και τοπικής ιστορίας, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 1992. Α. Σαββίδης, Γεώργιος Μανιάκης. Κατακτήσεις και υπονόµευση στο Βυζάντιο του 11ου αιώνα, εκδ. Περίπλους, Αθήνα 2004.

A. Σαββίδης, Μελέτες βυζαντινής ιστορίας 11ου-13ου αιώνα, 2η έκδ., εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα 1995. J. F. Varnier, Les Argyroi IXe-XIIe s., Paris 1975. Sp. Vryonis, Byzantium: the social basis of decline in the eleventh century, Greek Roman and Byzantine Studies 2 (1959). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Κ. Γιαννόπουλος, Μεσαιωνικός Δυτικός Πολιτισµός και οι κόσµοι του Βυζαντίου και του Ισλάµ. Μτφρ. Π. Χρήστου. Θεσσαλονίκη 1993. [εκδ. Κυροµανοσ]. N. Kαραπιδάκης, Iστορία της Mεσαιωνικής Δύσης (5ος-11ος αι.). Aθήνα 1996. A. P. Kazdan Ann Wharton Epstein, Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισµό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα. Μτφρ. Α. Παππάς. Αθήνα 1993 [Εκδ. ΜΙΕΤ ]. Τ. Λουγγής, Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία. Από το θάνατο του Μ. Θεοδόσιου ως την άλωση του Μπάρι 395-1071 µ.χ. Αθήνα 1989 [Εκδ. Εστίας ]. D. Nicol, Βυζάντιο και Βενετία. Μτφρ. Χριστίνα Μουτσοπούλου, επιµ. Ν. Νικολούδης. Αθήνα 2004 [Εκδ. Παπαδήµας]. Ζ. Τσιρπανλής, Η Δυτική Ευρώπη στους Μέσους Χρόνους (5ος-15ος αι.). Θεσσαλονίκη 31985. Aικατερίνη Xριστοφιλοπούλου, Bυζαντινή Iστορία, τόµος B 1/ 565-867 τόµος B 2/ 867-1081, τόµος Γ / 1081-1204. Aθήνα 1984, 1988, 2001. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Δ. Zακυθηνός, Bυζαντινή Iστορία (324-1071). Aθήνα 1977. Β. Κυριάκης, Βυζάντιο και οι Βούλγαροι, 7ος-10ος αι. Συµβολή στην εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου Αθήνα 1993. [Εκδ. ΣΤ.Δ. ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ] Γ. Μωυσείδου, Το Βυζάντιο και οι Βόρειοι γείτονες του τον 10ο αιώνα. Αθήνα 1995 [Εκδ. ΣΤ.Δ. ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ] Θεώνη Μπαζαίου-Barabas - Κατερίνα Νικολάου, Ελληνικός χώρος και πρώιµοι Σλάβοι, Βούλγαροι, Σέρβοι (6ος-15ος αι.). Αναλυτική Βιβλιογραφία (1945-1991). Αθήνα 1992 [Εκδ. ΕΙΕ ].

Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί κατά τους Μέσους χρόνους. Ιωάννινα 1985. [Εκδ. Παν. Ιωαννίνων] Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Πηγές της Βαλκανικής Ιστορίας, 6ος-10ος αιώνας. Θεσσαλονίκη 1995. [Εκδ. Βάνιας] Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Βυζάντιο και Σλάβοι Ελλάδα και Βαλκάνια (6ος - 20ός αιώνας). Θεσσαλονίκη 2001 [Εκδ. Βάνιας] ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 (για τις σχέσεις του Βυζαντίου µε τους Σασσανίδες Πέρσες βλ. 5ο τόµο, ενώ για την προοθωµανική περίοδο στον 7ο τόµο) S. Abdel-Kader, Byzantium and its Arab neighbours under the successors of Basil II, 1025-1071, διδ. Διατριβή, πανεπιστήµιο Μπέρµινγκχαµ 1985. Hèlené Ahrweiler-Glykatzi, L Asie Mineure et les invasions arabes, VIIe-Ixe siecles, Revue Historique 227 (1962). H. Ahrweiler, Byzance et la mer VIIe XVe siécles, Παρίσι 1966. Κ. Άµαντου, Οι προνοµιακοί ορισµοί του µουσουλµανισµού υπέρ των Χριστιανών, Ελληνικά 9 (1936). M. Bonner, Aristocrati violence and Holy War: studies in the Jihad and the Arab- Byzantine frontier, New Haven 1996. C.E. Bosworth, Byzantium and the Arabs: War and Peace between two World Civilisations, Journal of Oriental and African Studies 3-4 (1991-2). C.E. Bosworth, The Arabs, Byzantium and Iran. Studies in early Islamic history and culture, Aldershot 1996. E.W. Brooks, The Arabs in Asia Minor (641-750) from Arabic Sources, Journal of Hellenic Studies 18 (1898). Σ. Βρυώνης, Η καθ ηµάς Ανατολή. Η πνευµατική παράδοση του µεσαιωνικού Ελληνισµού στον σλαβικό και τον ισλαµικό κόσµο, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995. A. Cameron - L. Conrad - G. King (επιµ.), The Byzantine and early Islamic Near East, 3 τόµοι, Πρίνστον 1992-95. M. Canard, Byzance et les Musulmans du Proche Orient, Λονδίνο 1973.

V. Christides, The conquest of Crete by the Arabs, c. 824. A turning point in the struggle between Byzantium and Islam, εκδ. Ακαδηµίας Αθηνών 1984. Κ. Γιαννακόπουλος, Μεσαιωνικός δυτικός πολιτισµός και οι κόσµοι του Βυζαντίου και του Ισλάµ, εκδ. Κυροµάνος, Θεσσαλονίκη 1993. Α. Γιαννουλάτος, Ισλάµ. Θρησκειολογική επισκόπησις, Εκδ Πορευθέντες, Αθήνα 1990. H.A.R Gibb, Arab-Βyzantine relations under the Umayyad Caliphate, Dumbarton Oaks Papers 12 (1958). Δ. Γούτας, Η αρχαία ελληνική σκέψη στον αραβικό πολιτισµό. Ελληνο-αραβικές µεταφράσεις στη Βαγδάτη κατά την πρώιµη αββασιδική περίοδο (2ος-4ος/8ος-10ος αιώνας), εκδ. Περίπλους, Αθήνα 2001. H. Grégoire, Ο Διγενής Ακρίτας και η βυζαντινή εποποιία στην ιστορία και στην ποίηση, Νέα Υόρκη 1942. G. von Grunebaum, Islam and medieval Helenism: social and cultural perspectives, Λονδίνο 1976. F.W. Hasluck, Graves of the Arabs in Asia Minor, Journal of Hellenic Studies 19 (1912-13). Γρ. Ζιάκας, Ο Αριστοτέλης στην αραβική παράδοση, Θεσσαλονίκη 1979, ανατ. 1980. N.-C. Koutrakou, The image of the Arabs in middle-byzantine politics. A study in the enemy principle, 8th- 10th cent., Graeco-Arabica 5 (1993). B. Lewis, Οι Άραβες στην Ιστορία, εκδ. Γκοβόστης, Αθήνα 1996. D. O Leary, How Greek science passed to the Arabs, Λονδίνο 1949. Κ. Ρωµανός, Ελληνιστικό Ισλάµ: τρία δοκίµια, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2001. Α. Σαββίδης, Το Βυζαντινό Οικουµενικό Κράτος και η εµφάνιση του Ισλάµ, 518-717 µ.χ., 2η έκδ., εκδ. Εστία, Αθήνα 1990. A. Savvides, 7th-15th century Islamic history as portrayed in Greek Byzantine history manuals a bibliographical survey, Journal of Oriental and African Studies 3-4 (1991-2). Α. Σαββίδης, Η βυζαντινή Ρόδος και ο Μουσουλµάνοι, µέσα 7ου -αρχές 14ου αι., 2η έκδ., εκδ. Τροχαλία, Αθήνα 1995. Α. Σαββίδης, Η Μακεδονική δυναστεία στο Βυζάντιο (867-1057) και η επέλαση στην

Ανατολή και στον Καύκασο, Στρατιωτική Ιστορία 49 (2000). Α. Σαββίδης, Γεώργιος Μανιάκης, Κατακτήσεις και υπονόµευση στο Βυζάντιο του 11ου αι. (1030-43), εκδ. Περίπλους, Αθήνα 2004. Α. Σαββίδης, Το Εµιράτο της Κρήτης. Η αραβική «σφήνα» στο βυζαντινό Αιγαίο, 9ος 10ος αι., Ιστορικά Θέµατα 40 (2003). Α. Σαββίδης, Βαγδάτη καλεί Κωνσταντινούπολη, πτυχές των βυζαντινο-αραβικών πολιτιστικών σχέσεων στο πρώτο µισό του ένατου µ.χ. αιώνα, Ουτοπία, τεύχ. 54 (Μάρτιος- Απρίλιος 2003). Α. Σαββίδης, Βυζάντιο, µεσαιωνικός κόσµος, Ισλάµ, 3η έκδ., εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2004. A. Santoro, Byzantium and the Arabs during the Isaurian period, 717-802 A.D., Ανν Άρµπορ 1978 (διδ. διατριβή). G. Schlumberger, Η βυζαντινή εποποιία, 3 τόµοι (περίοδος 969-1057), εκδ. Γρηγοριάδης, Αθήνα 1977 (4η ανατύπωση). Γ. Σπυριδάκης, Το δηµώδες άσµα του Κάστρου της Ωριάς. Σχέσεις αυτού προς την άλωσιν του Αµορίου τω 838 υπό των Αράβων, Επετηρίς του Λαογραφικού Αρχείου της Ακαδηµίας Αθηνών 13-14 (1960-1). A.Vasiliev, Byzance et les Arabes, I: La dynastie d Amorium, 820-867, Βρυξέλλες 1935 (ανατ. 1959). A.Vasiliev, Canard M., Byzances et les Arabes, II/1: Les relations politiques de Byzance a l epoque de la dynastie macedonienne, 867-959, Βρυξέλλες 1968. A. Vasiliev, Το Βυζάντιο και το Ισλάµ, στους N. Baynes-H. Moss (επιµ.), Βυζάντιο. Εισαγωγή στο βυζαντινό πολιτισµό, Αθήνα 1983. Μ. Φούγιας, Το ελληνικό υπόβαθρο του Ισλαµισµού, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1994. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Α. Δηµοσθένους, Η φαντασιακή κοινότητα της βυζαντινής Κύπρου µέσα από τα συγγράµµατα του όσιου Νεόφυτου Εγκλείστου 1134-1214, δικτατορικής διατριβής Παν/ µιου Αιγαίου, Ρόδος 2005. S. Curcic, Middle Byzantine architecture on Cyprus: provincial or regional?, Nicosia

2000. Α. Δηµοσθένους, Η βυζαντινή Κύπρος 965-1191. Υλικός και πνευµατικός πολιτισµός, εκδ. Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2002. P.W. Edbury, Το βασίλειο της Κύπρου και οι Σταυροφορίες 1191-1374, µετάφρ. Αγγελική Νικολάου-Κονναρή, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 2003. C. Galatariotou, The making of a Saint. Life, times and sanctification of Neophytos the Recluse, Cambridge 1991. Ν. Γκιολές, Η χριστιανική τέχνη στην Κύπρο, Λευκωσία 2003. Η Κύπρος και οι Σταυροφορίες, έκδ. Ν. Κουρέας- Τζ. Ράιλυ-Σµιθ, Λευκωσία 1995. C. Mango- E.J.W. Hawkins, The hermitage of St. Neophytos and its wall-paintings, Dumbarton Oaks Papers 20 (1966). Β. Νεράντζη-Βαρµάζη, Μεσαιωνική ιστορία της Κύπρου µέσα από τις βυζαντινές πηγές, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995. Ε. Παπαδηµητρίου, Η µεταξουργία στην Κύπρο, Λευκωσία 1995. Γ.Π. Πατρώνος, Άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος, Λευκωσία 1997. M. Sacopoulo, Asinou en 1106, Bruxelles 1966. Α. Σαββίδης, Προσωπογραφικό σηµείωµα για τον απελευθερωτή της Κύπρου Νικήτα Χαλκούτζη και για τη χρονολογία ανακάλυψης της µεγαλονήσου, 965 µ.χ., Επετερίς Κέντρου µελετών Ι.Μ. Κύκκου 2 (1993). A. Savvides, Can we refer to a concerted action among Rapsomates, Caryces and the emir Tzachas between A.D. 1091 and 1093?, Byzantion 70/2000. A.-J. Stylianou, The painted churches of Cyprus, Nicosia 1997. Sp. Vryonis, Byzantine Cyprus, στον τόµο : Κύπρος από την προϊστορία στους νεότερους χρόνους, Λευκωσία 1995. D. and J. Winfield, The Church of the Panaghia tou Arakos at Lagoudera, Cyprus: The paintings and their painterly significance, Dubarton Oaks Studies 37, Washington 2003. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 N. Baynes-H. Moss (επιµ.), Βυζάντιο. Εισαγωγή στο βυζαντινό πολιτισµό, 2η έκδ., εκδ.

Παπαδήµα, Αθήνα 1983 (ανατύπ. 2001). Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα-Γαλάκη, Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α. Σαββίδης, Η Μικρά Ασία των Θεµάτων, 7ος-11ος αι., ΚΒΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 1998. Βυζαντινό κράτος και κοινωνία, σύγχρονες κατευθύνσεις της έρευνας, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 2003 (συλλογικό έργο). P. Charanis, Observations on the Demography of the Byzantine Empire, Thirteenth International Congress of Byzantine Studies, Main Papers, XIV, Oxford 1966 (ανατύπ Studies on the Demography of the Byzantine Empire, Variorum Reprints, London 1972). Ch. Diehl, Le senat et le peuple romain au VIIe et VIIIe siècles, Byzantion 1 (1924). Το εµπόλεµο Βυζάντιο (9ος-10ος αι.), Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών-Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών /Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 1997. A. Guillou, Ο βυζαντινός πολιτισµός, µτφρ. P. Odorico, Σ. Τσοχανταρίδου, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1996. Ι. Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό κράτος, εκδ. Βάνιας, 4η έκδ., Θεσσαλονίκη 1996. Δ. Μαγριπλής, «Σχέσεις κράτους και Εκκλησίας: µια κριτική επισκόπηση από το Βυζάντιο έως σήµερα», Βυζαντινός Δόµος, 12 (2001). C. Mango, Βυζάντιο, η Αυτοκρατορία της Νέας Ρώµης, µτφρ. Δ. Τσουγκαράκης, έκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1988 (ανατύπ. 1990). Ν. Νικολούδης, Βυζαντινή Μικρά Ασία. Ακµή και παρακµή, 330-1461, εκδ. Ιωλκός, Αθήνα 2004. D. Obolensky, H Βυζαντινή κοινοπολιτεία. Η Ανατολική Ευρώπη, 500-1453, ελληνική µτφρ. Γιάννη Τζεβρεµέ, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991 (2 τόµοι µε συνεχή σελιδαρίθµηση). Ζ. Ουνταλτσόβα, Γ. Λιτάβριν, Ν. Μεντβέντιεφ, Βυζαντινή διπλωµατία, µτφρ. Παναγιώτα Ματέρη - Δ. Πατέλης, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1995. S. Runciman, Βυζαντινός πολιτισµός, µτφρ. Δέσποινα Δετζώρτζη, εκδ. Γαλαξίας- Ερµείας, Αθήνα 1978. Τamara Talbot Rice, Ο δηµόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών, µτφρ. Φ. Βώρος, εκδ. Παπαδήµας, Αθήνα 1988. Α Σαββίδης, Μελέτες βυζαντινής ιστορίας 11ου-13ου αι. 2η έκδ. εκδ. Καρδαµίτσα,

Αθήνα 1995. Ν. Σβορώνος, «Οικονοµία - Κοινωνία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Η, Εκδοτική Αθηνών 1979. W. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, Stanford University Press, Stanford U.P., 1997. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευµα και οι θεσµοί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 324-1204, Αθήνα 2004. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 Η.G. Beck, Kirche und theologische Literatur im Byzantinischen Reich, München 1959 (ανατύπ. 1977). H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσµική γραµµατεία των Βυζαντινών, τόµ. Α -Γ, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990-1993. Α. Καρπόζηλος, Συµβολή στη µελέτη του βίου και του έργου του Ιωάννη Μαυρόποδος, Ιωάννινα 1982. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, Β : 8ος-10ος αι., εκδ. Κανάκη, Αθήνα 2002. A.P. Kazhdan, Studies on Byzantine Literature of the Eleventh and Twelfth Centuries, Cambridge 1984. A. Kazhdan, A History of Byzantine Literature (650-850), Athens 1999. Α. Κοµίνης, Το βυζαντινόν ιερόν επίγραµµα και οι επιγραµµατοποιοί, Αθήνα 1966. Σ. Κουγέας, Ο Καισαρείας Αρέθας και το έργον αυτού, Αθήνα 1913. Κ. Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, µτφρ. Γ. Σωτηριάδου, τόµ. Α -Γ, ανατύπ., εκδ. Γρηγοριάδης, Αθήνα 1974. M. Lauxtermann, The Byzantine Epigram in the ninth and tenth centuries, Amsterdam 1994. M. Lauxtermann, Byzantine Poetry from Pisides to Geometres. Texts and Contexts, Wien 2003 P. Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός ουµανισµός. Σηµειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10ο αι., µτφρ. Μαρίας

Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1981. Τ. Λουγγής, Η ιδεολογία της βυζαντινής ιστοριογραφίας, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 1993. N.G. Wilson, Λόγιοι στο Βυζάντιο, µτφρ. Ν. Κονοµής, εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα 1991. Ε. Τωµαδάκης, Ιωσήφ ο Υµνογράφος, βίος και έργον, Αθήνα 1971. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16 Α. Γκουτζιουκώστας, Η απονοµή δικαιοσύνης στο Βυζάντιο (9ος-12ος αιώνες), Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη 2004. A. Laiou και D. Simon (επιµ.), Law and Society in Byzantium: ninth-twelfth centuries, Washington D.C. 1994. Γ. Μαριδάκης, Το αστικόν δίκαιον εν ταις Νεαραίς των βυζαντινών αυτοκρατόρων, Αθήνα 1922. N. Oikonomidès, Fiscalité et exemption fiscale à Byzance (IXe et XIe s.), ΕΙΕ, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα 1996. N. Oikonomidès, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, Paris 1972. Ν. Πανταζόπουλος, Ρωµαϊκόν δίκαιον εν διαλεκτική συναρτήσει προς το ελληνικόν, τ. Α, Θεσσαλονίκη 1974. Γ. Πετρόπουλος, Ιστορία και εισηγήσεις του ρωµαϊκού δικαίου, τ. Α -Β, 2η έκδ., ΟΕΔΒ, Αθήνα 1963. P.E. Pieler, Νοµική φιλολογία, στον H. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία, τ. Γ, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994. Σπ. Τρωιάνος (επιµ.), Έγκληµα και τιµωρία στο Βυζάντιο, Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 1997. Σπ. Τρωιάνος, Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου, 2η έκδ., εκδ. Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα- Κοµοτηνή 1999. Α. Χριστοφιλόπουλος, Σχέσεις γονέων και τέκνων κατά το βυζαντινόν δίκαιον, Αθήνα 1946. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευµα και οι θεσµοί της βυζαντινής αυτοκρατορίας 324-1204, Αθήνα 2004. N. van der Wal και J.H.A. Lokin, Historiae iuris graeco-romani delineatio. Les sources

du droit byzantin de 320 à 1453, Groningen 1985. L. Wenger, Die Quellen des römischen Rechts, Wien 1953 (ανατύπ. Goldbach 2000). ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 6 ου ΤΟΜΟΥ (Αναγράφονται αυτελή έργα, όπως και στον 5 ο τόµο δεν επαναλαµβάνονται εδώ τίτλοι γενικών επίτοµων εγχειριδίων ιστορίας καθώς και τίτλοι που µερικώς καλύπτουν και την παρούσα χρονολογική περίοδο τα περί βυζαντινο-σελτζουκικών, βυζαντινονορµανδικών και βυζαντινο-βενετικών σχέσεων στον 7 ο τόµο) Σ. Αλεξίου, Δηµώδη βυζαντινά. Μελέτες, Αθήνα 1997 Κ. Αµαντος, Ιστορία βυζαντινού κράτους, τόµος ΙΙ, 867-1204, 2 η έκδ., Αθήνα, ΟΕΔΒ, 1957 (ανατύπ. 1977) Ι. Αναστασίου, Οι Παυλικιανοί, Αθήνα 1959 Μ. Ανγκολντ (M.Angold), Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, 1025-1204. Μια πολιτική ιστορία, µετ. Eυαγγελία Καργανιώτη, επιµ. Π.Αγαπητός, Αθήνα, Παπαδήµας, 1997 Π. Αντωνόπουλος, Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος και οι Ούγγροι, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1996 Α. Αργυρίου, Κοράνιο και ιστορία, Αθήνα, Αποστολική Διακονία Ελλάδος, 1992 Η Αυτοκρατορία σε κρίση; Το Βυζάντιο τον 11 ο αι. (1025-1081), Αθήνα, Εθνικό Ιδρυµα

Ερευνών, 2003 (συλλογικό έργο) Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία Θεσσαλονίκης, 316 π.χ.-1983, Θεσσαλονίκη 1983 Αναστασία Βακαλούδη, Καλλιστεία και γάµος στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 1998 Θ. Βλάχος, Ιστορία Φιλιππουπόλεως κατά την βυζαντινήν περίοδον, Θεσσαλονίκη 1972 Bασιλική Βλυσίδου, Εξωτερική πολιτική και εσωτερικές αντιδράσεις την εποχή του Βασιλείου Α, 867-886, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1991 Βασιλική Βλυσίδου, Αριστοκρατικές οικογένειες και εξουσία, 9 ος -10 ος αι.έρευνες πάνω στα διαδοχικά στάδια αντιµετώπισης της αρµενο-παφλαγονικής και της καππαδοκικής αριστοκρατίας, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2001 Βασιλική Βλυσίδου-Ελεωνόρα Κουντούρα Γαλάκη-Σ.Λαµπάκης-Τ.Λουγγής-Α.Σαββίδης, Η Μικρά Ασία των Θεµάτων, 7 ος -11 ος αι., Αθήνα, Εθνικό Ιδρυµα Ερευνών, 1998 Σ. Βρυώνης, Ιστορία βαλκανικών λαών, Παν/µιο Αθηνών 1978 (πανεπιστηµιακές παραδόσεις) Σ. Βρυώνης, Η «καθ ηµάς Ανατολή». Η πνευµατική παράδοση του µεσαιωνικού Ελληνισµού στον σλαβικό και τον ισλαµικό κόσµο, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1995 Βυζάντιο και Ευρώπη, Αθήνα, Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, 1987 (συλλογικό έργο) Ε. Γκρεγκουάρ (A. Gregoire), Ο Διγενής Ακρίτας και η βυζαντινή εποποιία στην ιστορία και στην ποίηση, Νέα Υόρκη 1942 Β. Γιαννόπουλος, Αι χριστολογικαί αντιλήψεις των εικονοµάχων, Αθήνα 1975 Π. Γουναρίδης, Η θέση του χωρικού στη βυζαντινή κοινωνία, Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1993 Δ. Γούτας, Η αρχαία ελληνική σκέψη στον αραβικό πολιτισµό. Ελληνο-αραβικές µεταφράσεις στη Βαγδάτη κατά την πρώιµη αββασιδική περίοδο, 2 ος -4 ος [=µετά Εγίραν]/ 8 ος -10 ος αι., µετ. Μαρία Μακρή, Αθήνα, Περίπλους, 2001

Μάρθα Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Παρακµή και πτώση του θεµατικού θεσµού, Συµβολή στην εξέλιξη της διοικητικής και στρατιωτικής οργάνωσης του Βυζαντίου, 10 ος αι. κ.εξ., Παν/µιο Θεσσαλονίκης 1985 Μάρθα Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Στρατολογία και έγγεια στρατιωτική ιδιοκτησία στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1989 Μάρθα Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Οργανωτικά µέτρα Κωνσταντίνου Θ Μονοµάχου. Το πρόβληµα του στρατού της Ιβηρίας, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1993 Α. Δαµαλάς, Οικονοµικός βίος νήσου Χίου, 992-1566, 2 µέρη, τόµοι Ι-ΙV, Πειραιάς 1998 Μ. Δένδιας, Οι Βάραγγοι και το Βυζάντιον, πρόλ. Π.Καρολίδης, Αθήνα 1925 Θ. Δετοράκης, Κοσµάς ο Μελωδός, βίος και έργον, Θεσσαλονίκη 1979 Θ. Δετοράκης, Ο «Ακάθιστος Υµνος» και τα προβλήµατά του, Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1993 A. Δηµοσθένους, Η βυζαντινή Κύπρος, 965-1191. Υλικός και πνευµατικός πολιτισµός, Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2002 Α. Διοµήδης, Βυζαντιναί µελέται, τόµοι Ι.1-2 και ΙΙ, Αθήνα 1942, 1946, 1951 Α. Διοµήδης, Βυζαντιναί µελέται, ΙΙ: Αι σλαβικαί επιδροµαί εις την Ελλάδα και η πολιτική του Βυζαντίου, Αθήνα 1946 Οι Εβραίοι στον ελληνικό χώρο. Πρακτικά Α Συµποσίου Ιστορίας, Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1995 (συλλογικό έργο) Το εµπόλεµο Βυζάντιο, 9 ος -12 ος αι., Αθήνα, Εθνικό Ιδρυµα Ερευνών, 1997 (συλλογικό έργο) D. Zακυθηνός, Οι Σλάβοι εν Ελλάδι, Αθήνα 1945 Σ. Ζαµπέλιος, Βυζαντιναί µελέται. Περί πηγών της νεοελληνικής εθνότητος από Η άχρι ΙΈκατονταετηρίδος, Αθήνα 1857 (ανατύπ. Καραβίας 1976)

Π. Ζερλέντης, Μηλιγγοί και Εζερίται Σλάβοι εν Πελοποννήσω, ανατύπ. Αθήνα, Καραβίας, 1988 Γ. Ζιάκας, Ο Αριστοτέλης στην αραβική παράδοση, Θεσσαλονίκη 1979 Ιστορία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (του Καίµπριτζ), µετ. Ντ.Σαούλ, τόµοι Ι-ΙΙ, Αθήνα, Μέλισσα, 1979 (συλλογικό έργο/ περίοδος 717-1453) Γ. Θανόπουλος, Ο Διγενής Ακρίτης Escorial και το ηρωικό τραγούδι «Του υιού του Ανδρονίκου», Αθήνα 1993 Γ. Θεοχαρίδης, Κατεπανίκια της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1954 Ιστορία Ελληνικού Έθνους (Εκδοτικής Αθηνών), τόµος Η, 642-1071, Αθήνα 1979 (συλλογικό έργο Α. Καζντάν-Ανν Ουώρτον Επστάιν (A. Kazhdan-Ann Wharton Epstein), Αλλαγές στο βυζαντινό πολιτισµό, 11 ος -12 ος αι., µετ. Α.Παππάς-Δ. Τσουγκαράκης, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1997 Κ. Καιροφύλας, Ιστορία πόλεως Αθηνών υπό τους Βυζαντινούς και τους Φράγκους, 330-1456, Αθήνα 1933 Β. Καλαϊτζάκης, Η Κρήτη και οι Σαρακηνοί, 827-961, Αθήνα, Ρώντας, 1984 Χάρις Καλλιγά, Βυζαντινή Μοµενβασία, οι πηγές, Αθήνα, Εστία, 2003 Δ. Καµπούρογλου(ς), Η άλωσις των Αθηνών υπό των Σαρακηνών κατά τον 9 ον αι., Αθήνα 1934 Γ. Καούρας, Βυζάντιο, τα ερωτικά εγκλήµατα και οι τιµωρίες τους, Αθήνα, Περίπλους, 2003 Β. Καραγεώργος, Λιουτπράνδος, ο επίσκοπος Κρεµώνης ως ιστορικός και διπλωµάτης. Συµβολή εις την έρευναν της ιστορίας της Δύσεως και των µετά τουτ Βυζαντίου διπλω- µατικών σχέσεων αυτής κατά τους 9 ον -10 ον αι., Αθήνα, Βιβλιοθήκη Σοφίας Σαριπόλου, 1978

Ι. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή διπλωµατική, τόµος Ι: Αυτοκρατορικά έγγραφα, 2 η έκδ., Θεσσαλονίκη, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ, 1972 Ι. Καραγιαννόπουλος, Η εξέλιξη των αγροτικών σχέσεων στο Βυζάντιο, Αθήνα, Επιτροπή Σπουδών Ν-Α Ευρώπης, 1995 Ι. Καραγιαννόπουλος, Η επιδροµή του Σαµουήλ στην «Αδριανούπολη», 15 Αυγ. 1004, Αθήνα, Επιτροπή Σπουδών Ν-Α Ευρώπης, 1996 Γ. Καρδαράς, Βασίλειος Β Βουλγαροκτόνος. Το απόγειο της βυζαντινής δύναµης, Αθήνα, Περισκόπιο, 2002 (εκλαϊκευτικό) Π. Καρολίδης, Ο αυτοκράτωρ Διογένης Ρωµανός, 1068-1071, νέα έκδ. Λευκωσία 1970 Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, τόµος ΙΙ, 8 ος -10 ος αι., Αθήνα, Κανάκης, 2002 Αντωνία Κιουσοπούλου, Χρόνος και ηλικίες στη βυζαντινή κοινωνία. Η κλίµακα των ηλικιών από τα αγιολογικά κείµενα της µέσης εποχής, 7 ος -11 ος αι., Αθήνα 1997 Αθηνά Κόλια-Δερµιτζάκη, Ο βυζαντινός «ιερός πόλεµος». Η έννοια και η προβολή του θρησκευτικού πολέµου στο Βυζάντιο, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1991 Τ. Κόλιας, Νικηφόρος Β Φωκάς, 963-969. Ο στρατηγός αυτοκράτωρ και το µεταρρυθµιστικό του έργο, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1993 Τ. Κόλιας, Η θέση του στρατιωτικού στη βυζαντινή κοινωνία, Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1994 Α. Κοµίνης, Το βυζανττινόν ιερόν επίγραµµα και οι επιγραµµατοποιοί, Αθήνα 1966 Ι. Κονιδάρης, Το δίκαιον της µοναστηριακής περιουσίας, 9 ος -12 ος αι., Αθήνα 1979 Γ. Κόντερ (J.Koder), Ο κηπουρός και η καθηµερινή κουζίνα στο Βυζάντιο, Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1992 Δέσποινα Κοντοστεργίου, Η Στ Οικουµενική Σύνοδος και η θεολογία της, Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1992

Θ. Κορρές, «Υγρόν πυρ», ένα όπλο της βυζαντινής ναυτικής τακτικής, 3 η έκδ., Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1995 Θ. Κορρές, Λέων Ε ο Αρµένιος και η εποχή του. Μια κρίτιµη δεκαετία για το Βυζάντιο, 811-820, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1996 Κ. Κοτσίλης, Η µάχη του Σπερχειού Νικηφόρος Ουρανός, Βασίλειος Β, Σαµουήλ, Αθήνα 1997 Β. Κουκουσάς, Η επαρχία Υδρούντος της νοτίου Ιταλίας. Ελληνική παρουσία και Ορθοδοξία στην Κάτω Ιταλία, Κατερίνη, Υέρτιος, 2002 Ελεωνόρα Κουντούρα-Γαλάκη, Ο βυζαντινός κλήρος και η κοινωνία των «σκοτεινών αιώνων», Αθήνα, Εθνικό Ιδρυµα Ερευνών, 1996 Βαρβάρα Κουταβά-Δεληβοριά, Ο γεωγραφικός κόσµος Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, τόµοι Ι-ΙΙ, Αθήνα 1993 Χ. Κυριαζόπουλος, Η Θράκη κατά τους 10 ο -12 ο αι. Συµβολή στη µελέτη της πολιτικής, διοικητικής και εκκλησιαστικής της εξέλιξης, Παν/µιο Θεσσαλονίκης 2000 Β. Κυριάκης, Βυζάντιο και Βούλγαροι, 7 ος -10 ος αι. Συµβολή στην εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1993 Σ. Κυριακίδης, Βυζαντιναί µελέται, VI: Οι Σλάβοι εν Πελοποννήσω, Θεσσαλονίκη 1947 Ο Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος και η εποχή του, Αθήνα, Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, 1989 (συλλογικό έργο) Άννα Λαµπροπούλου, Ο ασκητισµός στην Πελοπόννησο κατά τη µέση βυζαντινή περίοδο, Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1994 Σπ. Λάµπρος, Ιστορία Ελλάδος, τόµοι IV, 780-963, V, 963-1143, ανατύπ. Αθήνα, Δηµιουργία, 1998 Γ. Λιουµπάρσκυ (J. Ljubasrkij), Η προσωπικότητα και το έργο του Μιχαήλ Ψελλού. Συνεισφορά στην ιστορία του βυζαντινού ουµανισµού, µετ. Αργυρώ Τζέλεσι, 2 η έκδ., Αθήνα,

Κανάκη 2004 Τ. Λουγγής, Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογέννητου De administrando imperio/ Προς τον ίδιον υιόν Ρωµανόν. Μια µέθοδος ανάγνωσης, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1990 Γιάννα Μαλιγκούδη, Ιστορία Ρωσίας, τόµος Ι: Η Ρωσία του Κιέβου, 9ος αι.-1240, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1992 Γιάννα Μαλιγκούδη, Η πaρουσία του µεσαιωνικού Ελληνισµού στην κεντρική Ευρώπη. Το εκπολιτιστικό έργο των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου των Θεσσαλονικέων, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1997 Φ. Μαλιγκούδης, Οι Σλάβοι στη µεσαιωνική Ελλάδα, 2 η έκδ., Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1991 Φ. Μαλιγκούδης, Η Θεσσαλονίκη και ο κόσµος των Σλάβων, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1991 Ι. Μαµαλάκης, Το Αγιον Όρος δια µέσου των αιώνων, Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1971 Α. Μαρκόπουλος, Η θέση του χρονογράφου στη βυζαντινή κοινωνία, Αθήνα, Ισρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1993 Ι. Μέγιεντορφ (J.Meyendorff), Η βυζαντινή κληρονοµιά στην Ορθόδοξη Εκκλησία, Αθήνα, Αρµός, 1990 Ι. Μελισσείδης-Πουλχερία Μελισσείδη, Νικηφόρος Φωκάς/ ελ-νικφούρ, τόµοι Ι-ΙΙ, Αθήνα, Βεργίνα, 2001 Γ. Μίντσης, Εθνολογική σύνθεση της Μακεδονίας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 1997 Θεώνη Μπαζαίου-Barabas, Μέσα και τρόποι µετάδοσης πληροφοριών στο Βυζάντιο, Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1994 Η. Μπάκος, Βυζαντινή ποίησις και εικονοµαχικαί έριδες, Αθήνα 1992 Δ. Μπαλάνος, Οι Βυζαντινοί συγγραφείς από το 800 µέχρι του 1453, Αθήνα, Αποστολική

Διακονία Ελλάδος, 1951 Χ. Μπαντάουι (H. Badawy), Διοικητική οργάνωση της Αιγύπτου κατά την αραβική κατάκτηση. Οµοιότητες και διαφορές από το βυζαντινό πρότυπο, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1994 Χ. Μπαντάουι, Εισαγωγή στην ιστορία του ισλαµικού κόσµου, τόµος Ι, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2003 Χ.-Γκ. Μπεκ (H.-G. Beck), Ιστορία βυζαντινής δηµώδους λογοτεχνίας, µετ. Νίκη Eideneier, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1988 Π. Μπούµης, Τα αναθέµατα Ρώµης-Κωνσταντινουπόλεως και η κανονικότης της άρσεως αυτών, Αθήνα 1980 Καλλιόπη Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς κατά τους µέσους βυζαντινούς χρόνους, τόµος Ι, 867-1056, Αθήνα-Κοµοτηνή, Σάκκουλας, 1981 και τόµος ΙΙ, 1056-1981, Αθήνα 1984 Α. Μπούτσικας, Σλάβοι και τοπωνύµια στην Ηλεία (απάντηση στο σλαβολόγο Max Vasmer), Αθήνα 1992 Γιασµίνα Μωυσείδου, Το Βυζάντιο και οι βόρειοι γείτονές του τον 10 ο αι., Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1995 Η. Νικολακάκης, Ο ιερός πόλεµος του Ισλάµ «τζιχάντ», 2 η έκδ., Θεσσαλονίκη, Κυρο- µάνος, 1994 Κατερίνα Νικολάου, Η θέση της γυναίκας στη βυζαντινή κοινωνία, Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1994 Κατερίνα Νικολάου, Βυζαντινά βασιλικά συνοικέσια «µετ αλλοφύλων και αλλογλώσσων», 7 ος -11 ος αι., Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 2000 Κ. Νιχωρίτης, Η επίδραση του Αγίου Ορους στον πνευµατικό βίο των Σλάβων, Θεσσαλονίκη, Α.Σταµούλης/ Ηρόδοτος, 2003

Χ. Νοµικός, Οι Αραβες, το Ισλάµ, οι κατακτήσεις, ανατύπ. Αθήνα, Δηµιουργία, 1992 (= Εισαγωγή εις την ιστορίαν των Αράβων, 570-750, Αλεξάνδρεια 1927) Tζ. Νόριτς (J.Norwich), Βυζάντιο, ΙΙ: Το απόγειο, 800-1071, µετ. Ε.Πιέρρης, Αθήνα, Intered, 1998 Α. Νουρ, Το Κοράνιον και το Βυζάντιον, Αθήνα, Βιβλιοθήκη Σοφίας Σαριπόλου, 1970 Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Οι βαλκανικοί λαοί στους µέσους χρόνους, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1992 Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Σλαβικές εγκαταστάσεις στη µεσαιωνική Ελλάδα. Γενική επισκόπηση, Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1993 Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Πηγές βαλκανικής ιστορίας, 6 ος -10 ος αι., Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1995 Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Βυζάντιο και Σλάβοι Ελλάδα και Βαλκάνια, 6 ος -20ός αι., Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2001 Ντ. Οµπολένσκυ (D.Obolensky), Έξι βυζαντινές προσωπογραφίες, µετ. Πόπη Πούγιουρου-Α. Νικολάου Κονναρή, Αθήνα, Ερµής, 1998 (Κλήµης Αχρίδος, Θεοφύλακτος Αχρίδος, Βλαδίµηρος Μονοµάχος, Σάββας Νεµάνγιτς, Κυπριανός και Μάξιµος ο Έλλην) Γ. Οστρογκόρσκυ (G.Ostrogorsky), Ιστορία βυζαντινού κράτους, µετ. Ι.Παναγόπουλος, επιµ. Ευ. Χρυσός, τόµος ΙΙ, 711-1081, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1979 (ανατύπ. 1997) Ν. Ουίλσον (N.Wilson), Οι λόγιοι στο Βυζάντιο, µετ. Ν.Κονοµής, Αθήνα, Καρδαµίτσα, 1992 Ν. Παναγιωτάκης, Λέων ο Διάκονος, Αθήνα 1965 Ελευθερία Παπαγιάννη, Η νοµολογία των εκκλησιαστικών δικαστηρίων της βυζαντινής και µεταβυζαντινής περιόδου, τόµος Ι, Αθήνα 1992 Ι. Παπαδόπουλος, Η Κρήτη υπό τους Σαρακηνούς, 824-961, Αθήνα 1948 Ι.Παπαδριανός, Διαβαλκανικά ιστορικά δοκίµια, τόµος Ι: Οι βαλκανικοί λαοί από την κάθοδο των

Σλάβων ως την εµφάνιση των Οθωµανών, 7 ος -µέσα 14 ου αι., Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 1998 Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία ελληνικού έθνους, 6 η έκδ., επιµ. Π. Καρολίδης, τόµοι III.2, 717-867, IV, 867-1057, V, 1057-1204, Αθήνα 1932. K. Παπαρρηγόπουλος, Περί της εποικίσεως σλαβικών τινων φύλων εις την Πελοπόννησον, επιµ. Δ.Κοντός, ανατύπ. Αθήνα, Καραβίας, 1992 Χ. Παπαστάθης, Το νοµοθετικόν έργον της κυριλλοµεθοδιανής αποστολής εν Μεγάλη Μοραβία, Θεσσαλονίκη 1978 Διονυσία Παπαχρυσάνθου, Αθωνικός µοναχισµός, αρχές και οργάνωση, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1992 Α. Πασπάτης, Τα βυζαντινά ανάκτορα, Αθήνα 1885 Ν. Πάσσας, Βυζαντινή διαµάχη εικονοφόβων και εικονοφίλων, 711-843. Ιστορία-θεολογία-τέχνη, Αθήνα 1983 Οι περιθωριακοί στο Βυζάντιο. Πρακτικά ηµερίδας, Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1993 (συλλογικό έργο) Δ. Πεταλάς, Η εικόνα του επικού ήρωα στα γαλλικά µεσαιωνικά ηρωικά άσµατα και στο έπος του Διγενή Ακρίτα, Αθήνα 1996 Γ. Πουλής, Η άσκηση βίας στην άµυνα και στον πόλεµο κατά το εκκλησιαστικό δίκαιο, 2 η έκδ., Θεσσαλονίκη 1990 Ι. Ρωµανίδης, Ρωµηοσύνη-Ρωµανία-Ρούµελη, Θεσσαλονίκη 1975 Α. Σαββίδης, Μελέτες βυζαντινής ιστορίας 11 ου -13 ου αι., 2 η έκδ., Αθήνα, Καρδαµίτσα, 1995 Α. Σαββίδης, Η βυζαντινή Ρόδος και οι Μουσουλµάνοι, µέσα 7 ου -αρχές 14 ου αι., 2 η έκδ., Αθήνα, Τροχαλία, 1995 Α. Σαββίδης, Γεώργιος Μανιάκης. Κατακτήσεις και υπονόµευση στο Βυζάντιο του 11 ου

αι., Αθήνα, Περίπλους, 2004 Α. Σαββίδης, Ιστορία του Βυζαντίου, τόµος ΙΙΙ: 1025-1461, Αθήνα, Πατάκης, 2004 Χρ. Σαµουηλίδης, Ιστορία ποντιακού Ελληνισµού, 3 η έκδ., Αθήνα, Νέα Σύνορα-Λιβάνης, 2002 Ν. Σβορώνος, Η σηµασία της ίδρυσης του Αγίου Όρους για την ανάπτυξη του ελλαδικού χώρου, Καρυές Αγ. Όρους 1987 Ν. Σβορώνος, Η βυζαντινή επαρχία. Πέντε µαθήµατα (επιµ. Π.Γουναρίδης), Αθήνα 1991 (µεταθανάτια έκδ.) Γ. Σλουµπερζέ (G.Schlumberger), Ο αυτοκράτωρ Νικηφόρος (Β ) Φωκάς, µετ. Ι.Λαµπρίδης-Σ. Βουτυράς, εισαγ. Ι. Χατζηφώτης, ανατύπ. Αθήνα, Γρηγοριάδης, 1977 (και Δηµιουργία, 1999) Γ. Σλουµπερζέ, Η βυζαντινή εποποιία, τόµοι Ι-ΙΙΙ, µετ. Σ. Βουτυράς-Ι.Λαµπρίδης, ανατύπ. Αθήνα, Γρηγοριάδης, 1977 (και Δηµιουργία, 1999) (περίοδος 969-1057) Δ. Σοφιανός, Οι Βυζαντινοί άγιοι του ελλαδικού χώρου µέσα από τις πηγές και τα κεί- µενα, Αθήνα, Ιδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1993 Β. Σταυρίδης, Η Ζ Οικουµενική Σύνοδος Νίκαια Β, 787, Θεσσαλονίκη 1987 Αλκµήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα, Η συνάντηση Συµεών και Νικολάου Μυστικού (Αύγ. 913) στα πλαίσια του βυζαντινοβουλγαρικού ανταγωνισµού, Θεσσαλονίκη, Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ, 1972 A. Στράτος, Το Βυζάντιον στον 7 ο αι., τόµοι IV-VI, Αθήνα, Εστία, 1972, 1974, 1977 (περίοδος 642-711) Ι. Ταρνανίδης, Η διαµόρφωση του αυτοκεφάλου της βουλγαρικής εκκλησίας, 864-1235, Θεσσαλονίκη 1976 Α.-Αι. Ταχιάος, Κύριλλος και Μεθόδιος, οι εκ Θεσσαλονίκης. Η βυζαντινή παιδεία στους Σλάβους, Θεσσαλονίκη 1989 (ανατύπ. 1997)

Α.-Αι.Τ αχιάος, Κύριλλος και Μεθόδιος, οι θεµελιωτές της αρχαίας σλαβικής γραµµατείας, Θεσσαλονίκη 1992 (ανατύπ. 1997) Α.-Αι. Ταχιάος, Πηγές εκκλησιαστικής ιστορίας των ορθοδόξων Σλάβων, τόµος Ι, ανατύπ. Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 1997 Σωτηρία Τριαντάρη-Μαρά, Οι πολιτικές αντιλήψεις των Βυζαντινών διανοητών, 10 ος -13 ος αι., Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2002 Σ. Τρωιάνος, Η Ζ Οικουµενική Σύνοδος και το νοµοθετικόν αυτής έργον, Αθήνα 1989 Ν. Τσάγγας, Μαντζικέρτ, η αρχή του τέλους του µεσαιωνικού Ελληνισµού, Αθήνα, Γκοβόστης, χ.χ. [1996] Δ. Τσουγκαράκης, Εισαγωγή στη βυζαντινή σφραγιδογραφία, Αθήνα, Κανάκη, 1999 Β. Φειδάς, Εκκλησιαστική ιστορία, τόµος ΙΙ, Από της Εικονοµαχίας µέχρι της Αλώσεως, 726-1453, Αθήνα 1983 Β. Φειδάς, Ιστορία Ρωσικής Εκκλησίας, Αθήνα 1988 Ν. Τωµαδάκης, Βυζαντινή επιστολογραφία,3 η έκδ., τόµοι Ι-ΙΙ, Αθήνα 1970 (ανατύπ. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1993) Φ. Φιλίππου, Το πρώτο βουλγαρικό κράτος και η Βυζαντινή οικουµενική Αυτοκρατορία, 681-852. Βυζαντινοβουλγαρικές πολιτικές σχέσεις, Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2001 Μεθόδιος (Φούγιας), Η εκκλησιαστική διαµάχη µεταξύ Ελλήνων και Λατίνων, 858-1439, Αθήνα 1990 Μεθόδιος (Φούγιας), Το ελληνικό υπόβαθρο του Ισλαµισµού, Αθήνα, Νέα Σύνορα-Λιβάνης, 1994 Μεθόδιος (Φούγιας), Ελληνισµός και Ιουδαϊσµός. Ιστορικοί σταθµοί στις σχέσεις Ελλήνων και Ιουδαίων, Αθήνα, Νέα Σύνορα-Λιβάνης, 1995 Τζ. Χάλντον (Χόλντον) (J. Haldon), Οι πόλεµοι του Βυζαντίου. Μάχες και εκστρατείες της βυζαντινής εποχής, Αθήνα, Κ. Τουρίκης, 2004

Χάρβευ (A. Harvey), Οικονοµική ανάπτυξη στο Βυζάντιο, 900-1200, µετ. Ελένη Σταµπόγλη, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1997 Ι. Χάσσεµ αλ-τζάσσεµ, Συµβολή εις την διερεύνησιν του θεσµού των Θεµάτων των θουγούρ και αουάσιµ επί τη βάσει αραβικών πηγών, Παν/µιο Αθηνών 1982 Τζούντιθ Χέρριν (Judith Herrin), Γυναίκες στην πορφύρα. Ηγεµόνες [Ηγεµονίδες] του µεσαιωνικού Βυζαντίου, µετ. Α.Εµµανουήλ, Αθήνα, Ωκεανίδα, 2002 Ι. Χηθ (I. Heath), Ο βυζαντινός στρατός, 886-1118, σχέδια A. McBride, µετ. Βασιλική Κοκκίνου, Αθήνα, Αψίδα, 1995 (εκλαϊκευτικό) Χίλια χρόνια Ελληνισµού-Ρωσίας, Αθήνα, Γνώση, 1994 (συλλογικό έργο) Σταυρούλα Χονδρίδου, Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Θ Μονοµάχος (1042-1055) και η εποχή του, Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2002 Κ. Χοπφ (K. Hopf), Οι Σλάβοι εν Ελλάδι. Ανασκευή θεωριών Φαλλµεράυερ, µετ. Φ.Ζαµβάλδης, ανατύπ. Αθήνα, Καραβίας, 1988/ 1991 και σε νεοελληνική απόδοση Γ. Κουσουνέλου: Οι Σλάβοι στην Ελλάδα, Αθήνα, Νέα Σύνορα-Λιβάνης, 1995 Χ. Χούνγκερ (H. Hunger), Ο κόσµος του βυζαντινού βιβλίου. Γραφή και ανάγνωση στο Βυζάντιο, µετ. Γ.Βασίλαρος, Αθήνα, Καρδαµίτσα, 1995 Ο. Χούρι Ρασάντ (O. Khouri Rashad), Αραβες και Βυζαντινοί. Το πρόβληµα των αιχµαλώτων πολέµου, Παν/µιο Θεσσαλονίκης 1983 Β. Χρηστίδης, Η κατάληψη της Κρήτης από τους Αραβες. Μια αποφασιστική καµπή στον αγώνα µεταξύ Βυζαντίου και Ισλάµ, Αθήνα 1982 (=V. Christides, The conquest of Crete by the Arabs, ca. 824. A turning point in the struggle between Byzantium and Islam, Ακαδηµία Αθηνών 1984 [πληρέστερη έκδοση]) Ειρήνη Χρήστου, Έργα και ηµέρες Δυτικών απεσταλµένων στην Κωνσταντινούπολη από την εποχή της Εικονοµαχίας ως το Σχίσµα, 726-1054, Αθήνα, Ιδρυνα Γουλανδρή-Χορν, 2000