Εισαγωγή στην κοινωνική θεωρία και έρευνα

Εισαγωγή στην κοινωνική θεωρία και έρευνα Ενότητα 1 θεωρία ένα σύνολο προτάσεων που επιδιώκουν να εξηγήσουν µε συστηµατικό και ελέγξιµο τρόπο κάποια προβλήµατα, δράσεις ή συµπεριφορές 1

Μια αποτελεσµατική θεωρία διακρίνεται από Επεξηγηµατική δύναµη Προβλεπτική δύναµη Ερώτηση Γιατί διαφέρουν τα ποσοστά των αυτοκτονιών από χώρα σε χώρα; 2

Πώς απάντησε ο Emile Durkheim: Εστίασε σε κοινωνικούς παράγοντες, όπως η συνοχή (ή έλλειψη συνοχής) που διέκρινε θρησκευτικές, κοινωνικές και επαγγελµατικές οµάδες Η έρευνά του έδειξε ότι παρότι η αυτοκτονία είναι µια ατοµική πράξη σχετίζεται µε τις κοινωνικές συνθήκες και κανόνες Κατέληξε ότι τα ποσοστά αυτοκτονίας σχετίζονται µε το βαθµό κοινωνικής ενσωµάτωσης των ατόµων στην κοινωνική ζωή 3

Άρα l Ανέπτυξε µια θεωρία που εξηγούσε πώς η ατοµική συµπεριφορά πρέπει να γίνει κατανοητή µέσα στο συγκεκριµένο κοινωνικό πλαίσιο που επιτελείται l Η θεωρία του προσφέρει δυνατότητες πρόβλεψης, µιας και προτείνει ότι τα ποσοστά αυτοκτονίας θα αυξάνονται ή θα µειώνονται σε συνάρτηση µε συγκεκριµένες κοινωνικές και οικονοµικές αλλαγές Η κοινωνιολογική φαντασία l Δυνατότητα να αντιληφθούµε τις προσωπικές µας εµπειρίες ως συνδεδεµένες µε τα δοµικά χαρακτηριστικά των κοινωνιών στις οποίες ζούµε l Κατανόηση µέσα από την οπτική του «ξένου», καθώς οι αποκλεισµένοι έχουν τη δυνατότητα να δουν αυτά που οι συµµετέχοντες θεωρούν δεδοµένα l C. Wright Mills Κοινωνιολογική φαντασία: «Η επίγνωση της σχέσης µεταξύ του ατόµου και της ευρύτερης κοινωνίας, και...η ικανότητα να δούµε την κοινωνία µας όπως θα την έβλεπε ένας ξένος, αντί να στηριζόµαστε µόνο στην ατοµική µας οπτική, η οποία έχει διαµορφωθεί από πολιτισµικές προκαταλήψεις» 4

Χρησιµότητα της κοινωνιολογικής οπτικής l Επιτρέπει να εξετάσουµε τα όρια του «κοινού νου» και των κοινά αποδεκτών κοινωνικών κανόνων και πρακτικών l Επιτρέπει να συνεισφέρουµε ενεργά στην κοινωνία l Βοηθά στην κατανόηση ενός όλο και πιο διαφοροποιηµένου κόσµου. Η ανάπτυξη της κοινωνιολογίας Ιστορικές, κοινωνικές και πολιτικές προϋποθέσεις 5

Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισµός l Καντ: η εποχή κατά την οποία ο άνθρωπος όφειλε να «τολµά να γνωρίζει και να πραγµατοποιήσει τις δυνατότητές του µέσω της χρήσης του µυαλού του» l η απαρχή µιας διαφορετικής, νεωτερικής αντίληψης για τον άνθρωπο και την κοινωνία Το ενδεχόµενο των Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστηµών Απόπειρα να διερευνηθεί φύση του ανθρώπου και της κοινωνίας. Τίθενται άρα, για πρώτη φορά, τόσο ο άνθρωπος όσο και η Κοινωνία ως συγκεκριµένα, διακριτά αντικείµενα διερεύνησης τα οποία µπορούσαν να χαρτογραφηθούν επιστηµονικά και συστηµατικά. Άρα και η ανθρώπινη κι η κοινωνική συµπεριφορά θεωρήθηκαν αντιστοίχως ανοιχτά σε συστηµατική παρέµβαση και αλλαγή. 6

Πτυχές του Διαφωτισµού Hamilton, Η Διαµόρφωση της Νεωτερικότητας: ο όρος Διαφωτισµός χρησιµοποιείται για να υποδηλώσει µια σειρά από σηµασίες. Οι κύριες από αυτές είναι: ένα συγκεκριµένα ιστορικό και γεωγραφικό φαινόµενο, το οποίο λαµβάνει χώρα µέσα από µια σειρά θεσµικών κέντρων στα οποία συγκεντρώνονταν οι διανοούµενοι ένα φιλοσοφικό ή διανοητικό κίνηµα ένα χαρακτηριστικό σύνολο ιδεών µια επικοινωνούσα οµάδα ή δίκτυο διανοουµένων µια εκδοτική βιοµηχανία µε το αντίστοιχο αναγνωστικό κοινό Γεωπολιτικά χαρακτηριστικά l από το τέλος του 17 ου και σε όλη τη διάρκεια του 18 ου αι, l Γαλλία, Αγγλία, Σκωτία, αλλά επίσης Γερµανία, Αυστρία, Ιταλία l Ένδοξη Επανάσταση, 1688, Αγγλία l Αµερικανική Επανάσταση, 1776 l Γαλλική Επανάσταση, 1789 7

Επανάσταση στις επιστήµες Θετικές επιστήµες Επιστηµονική επανάσταση του 17ου αιώνα Νεύτωνας Χρήση του πειράµατος και της παρατήρησης για τον έλεγχο και τη διατύπωση νέων θεωριών. Μαθηµατικοποίηση-ποσοτικοποίηση των επιστηµών Διατύπωση επιστηµονικών νόµων Επανάσταση στην παραγωγή της γνώσης Στόχος η διερεύνηση της ανθρώπινης και κοινωνικής ζωής µε τρόπους και µεθόδους που δεν υπαγορεύονταν από την εκκλησία ως αντιπρόσωπο της θεϊκής εξουσίας ή από την εξουσία των κληρικών. Roy Porter «ο διαφωτισµός ήταν η περίοδος κατά την οποία αναδύθηκε µια διανόηση αρκετά πολυπληθής και ισχυρή για να αντικρούσει για πρώτη φορά τον κλήρο» (1990: 73). Η κίνηση αυτή εκφράζεται υποδειγµατικά από το έργο των γαλλων εγκυκλοπαιδιστών (Ντενί Ντιντερό και συνεργάτες). 8

στη διάδοση της γνώσης Διάδοση της γνώσης - Εγκυκλοπαίδεια Ντενί Ντιντερό και Ζαν Ντ' Αλαµπέρ, 1751, Εγκυκλοπαίδεια ή Λεξικό αλφαβητικά ταξινοµηµένο των τεχνών και των επαγγελµάτων (γαλλ. Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des arts et métiers). Στόχος ήταν να παρέχει πλήρη ταξινόµηση και εξήγηση για το σύνολο της γνώσης σχετικά µε τον φυσικό και τον κοινωνικό κόσµο. και στο δικαίωµα στη γνώση l Δύο βασικές αρχές αυτού του προγράµµατος είναι αξιοσηµείωτες: 1. η οικουµενική προσέγγιση στη γνώση 2. η αντίληψη πως ο άνθρωπος ήταν σε θέση να µάθει, να ταξινοµήσει και να αξιολογήσει κριτικά όλη τη δυνατή γνώση σχετικά µε τον κόσµο 9

Δίκτυα µετάδοσης της πληροφορίας - Νέοι Θεσµοί l Τεχνική πρόοδος - διάδοση των πληροφοριών l Εκδοτική βιοµηχανία l Τύπος. l Εµφάνιση πρώτων περιοδικών, Ιταλία, τέλη του 17ου αιώνα και εξάπλωση και στην υπόλοιπη Ευρώπη. l Δηµιουργία εγγράµµατου κοινού Η γένεση των κοινωνικών επιστηµών 10

Νέες επιστηµολογικές αρχές Ορθολογισµός, οικουµενισµός και ουµανισµός Βασισµένες σε θαυµασµό για τις τότε πρόσφατες εξελίξεις που είχαν γίνει στις φυσικές επιστήµες, και συγκεκριµένα για το έργο του Νεύτωνα στη φυσική και του Κοπέρνικου στην αστρονοµία και τα µαθηµατικά. Οι φυσικές επιστήµες έγιναν κατά τη διάρκεια του διαφωτισµού το παραδειγµατικό µοντέλο για όλη την ανθρώπινη παραγωγή γνώσης. Κριτική και χειραφέτηση l Τελικός στόχος των νέων µοντέλων παραγωγής και διάδοσης της γνώσης: η πρόοδος µέσω της άσκησης του ορθού λόγου και της εφαρµογής της εµπειρικής µεθόδου l Κριτική στην κοινωνική οργάνωση l Ζητήµατα της ελευθερίας του ατόµου και της ισότητας των ανθρώπων. Ρουσσώ, Κοινωνικό Συµβόλαιο (1762) 11

Γένεση των κοινωνικών επιστηµών l εννοιολόγηση της Κοινωνίας ως µια σειρά από πιο συγκεκριµένα ζητήµατα και έννοιες κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα. l Η κοινωνία ως αντικείµενο επιστηµονικής διερεύνησης l Θεµελίωση κοινωνιολογίας ως γνωστικού αντικειµένου και επιστήµης. Πρώτες απόπειρες επιστηµονικής διερεύνησης της κοινωνίας Saint-Simon (1760-1825) Εµπειρία της γαλλικής επανάστασης: ανάγκη οργάνωσης της κοινωνίας µε βάση νέες αρχές Έκκληση για µια «επιστήµη της κοινωνίας» στην ίδια µοίρα µε τις φυσικές επιστήµες 12

Η θεώρηση του Saint Simon Επιστηµονισµός (φυσικές επιστήµες) Εξελικτισµός (Δαρβίνος: εξέλιξη των ειδών) Οργανικισµός (Σπένσερ: κοινωνική εξέλιξη οργανική αναλογία ) Η βιοµηχανική επανάσταση ως πηγή έµπνευσης Καταµερισµός της εργασίας ως κορυφαίο κοινωνικό γεγονός Βιοµηχανισµός: Η αξιοποίηση της βιοµηχανικής κοινωνίας θα καταστεί δυνατή όταν ληφθούν συγκεκριµένα µέτρα κοινωνικής και οικονοµικής πολιτικής: Α. Εκπαιδευτική µεταρρύθµιση Β. Ελευθερία στην οικονοµική δραστηριότητα Γ. κατάργηση των κοινωνικών προνοµίων και διακρίσεων 13

Auguste Comte (1798-1857). Απόπειρα να αποµακρύνει την κοινωνιολογία από τον αφηρηµένο φιλοσοφικό στοχασµό και να την καταστήσει µια επιστήµη που βασίζεται στην αντικειµενική παρατήρηση Θετική επιστήµη: αναζήτηση των σταθερών σχέσεων, νόµων που ορίζουν τα κοινωνικά φαινόµενα πρόβλεψη Δράση Με τελικό σκοπό την πρόοδο Κοινωνιολογικός θετικισµός l Η κοινωνία δεν είναι ένα απλό σύνολο ατόµων αλλά υπάρχει εκεί που πραγµατώνεται γενική και συνδυασµένη δράση l Κοινωνική στατική l Κοινωνική δυναµική 14

l Παρατήρηση των κοινωνικών φαινοµένων l Διατύπωση θεωρίας l Νόµος των τριών σταδίων: l Το «θεολογικό στάδιο». l το «µεταφυσικό στάδιο» l το «επιστηµονικό ή θετικό στάδιο» Harriet Martineau (1802 1876) l Μεταφράστρια του έργου του Comte στα αγγλικά l Έγραψε το «Society in America» (1837), το οποίο εξετάζει τη θρησκεία, την πολιτική, την ανατροφή των παιδιών και τη µετανάστευση στη νεοσύστατη χώρα 15

l Τα γραπτά της τονίζουν τους τρόπους µε τους οποίους η οικονοµία, το εµπόριο, οι νόµοι, η υγεία και ο πληθυσµός διαµορφώνουν τα κοινωνικά προβλήµατα της εποχής. l Μελέτησε τις συνέπειες των κοινωνικών ανισοτήτων l Οι κοινωνικοί επιστήµονες δε θα έπρεπε απλώς να αναλύουν αλλά και να παρεµβαίνουν στην κοινωνική ζωή. Herbert Spencer (1820-1903) l Χρησιµοποίησε την έννοια της εξέλιξης των ειδών για την ανάλυση των κοινωνιών και ειδικά για να εξηγήσει τις µακροπρόθεσµες αλλαγές και εξελίξεις 16

l Αντιλήφθηκε τις ανθρώπινες κοινωνίες ως ανάλογες µε τον ανθρώπινο οργανισµό (οργανικισµός) Emile Durkheim l 1858-1917 17

Διανοητικές καταβολές Επιρροές από δυο συστήµατα σκέψης 1. το έργο του Auguste Comte και του Saint Simon Μέσω Comte: ενδιαφέρον για τη διαµόρφωση της κοινωνιολογίας ως διακριτής επιστήµης µε συγκεκριµένο περιεχόµενο και µεθόδους, και κατανόηση της νεωτερικότητας ως θετικό στάδιο κοινωνικής ανάπτυξης. Μέσω Saint Simon: ενδιαφέρον για την εκβιοµηχάνιση και για τον καταµερισµό της εργασίας, χαρακτηριστικό των βιοµηχανικών κοινωνιών. l 2. επιρροές σύγχρονων συγγραφέων που προτείνουν κατανόηση της κοινωνίας ως οργανικής ολότητας. Επιρροή Δαρβίνου και εξελικτισµού l η κοινωνία ως οργανική ενότητα ανάλογη µε τους ζωντανούς οργανισµούς, άρα και η εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας κατ αναλογία µε τη βιολογική εξέλιξη 18

Περί του καταµερισµού της κοινωνικής εργασίας (1893) Σύγχρονες κοινωνίες: υψηλά διαφοροποιηµένος καταµερισµός εργασίας. Durkheim: κανονική κατάσταση του ιδιαίτερα διαφοροποιηµένου καταµερισµού της εργασίας είναι µια κατάσταση οργανικής σταθερότητας, οι άνθρωποι πρέπει όλο και περισσότερο να στηριχθούν ο ένας στον άλλον για την επιτέλεση ακόµη και των απλούστερων στόχων Στη βάση της σύγχρονης κοινωνικής ζωής βρίσκεται µια ηθική αµφισηµία στη σχέση µεταξύ του ατόµου, το οποίο γίνεται όλο και περισσότερο αποµονωµένο µέσω του καταµερισµού της εργασίας, και της κοινωνίας, η οποία στηρίζεται στην αλληλοεξάρτηση και τη συναίνεση για τους βασικούς ηθικούς κανόνες. Στόχος της κοινωνιολογίας είναι να διερευνηθεί αυτή η ασάφεια και να µελετηθεί κατά τρόπο διαφορετικό από την ηθική φιλοσοφία. «αυτό το βιβλίο είναι προ πάντων µια προσπάθεια να αντιµετωπιστούν τα γεγονότα της ηθικής ζωής σύµφωνα µε τη µέθοδο των θετικών επιστηµών» (Περί του καταµερισµού της κοινωνικής εργασίας, σ. 32). 19

Σκοπός της κοινωνιολογίας να αναλύσει πώς οι µεταβαλλόµενες µορφές κοινωνίας επιφέρουν µετασχηµατισµούς στους ηθικούς κανόνες, και «να παρατηρήσει, να περιγράψει και να ταξινοµήσει» αυτούς τους µετασχηµατισµούς οι ηθικοί κανόνες που επικρατούν σε διαφορετικές µορφές κοινωνίας κωδικοποιούνται στους νόµους που χρησιµοποιούνται από αυτήν την κοινωνία. Κοινωνίες οργανικής αλληλεγγύης οι άνθρωποι συνδέονται µέσω της λειτουργικής αλληλοεξάρτησης στον καταµερισµό της εργασίας, ακόµα κι αν δε µοιράζονται τα ίδια συναισθήµατα ή πεποιθήσεις. «Η κοινωνία µε την οποία είµαστε συνδεδεµένοι είναι ένα σύστηµα διαφοροποιηµένων και ειδικών λειτουργιών που ενώνονται στις ειδικές σχέσεις» (1893: σ. 99). Κοινωνίες µηχανικής αλληλεγγύης: η τάξη επιτυγχάνεται µέσω απόλυτης συµφωνίας όσον αφορά ιδιαίτερες πεποιθήσεις και συναισθήµατα, όπως η δύναµη του Θεού να κυβερνήσει τον κόσµο στις µεσαιωνικές κοινωνίες. «ένα λίγο πολύ οργανωµένο σύνολο πεποιθήσεων και συναισθηµάτων κοινών για όλα τα µέλη της οµάδας» (1893: σ. 99). 20

σύγχρονες κοινωνίες: µείωση µηχανικής αλληλεγγύης µείωση της συνοχής της συλλογικής συνείδησης, Η συλλογική συνείδηση «όλο και περισσότερο αποτελείται από εξαιρετικά γενικευµένους και απροσδιόριστους τρόπους σκέψης και συναισθήµατος, οι οποίοι αφήνουν περιθώρια για αυξανόµενη πλειάδα ατοµικών διαφορών». (1893: σ. 172). Ανοµία l Ο καταµερισµός της εργασίας αποκλειστικά από τις δυνάµεις αγοράς οδηγεί, σύµφωνα µε τον Durkheim σε µια κατάσταση ανοµίας. l Η ανοµία είναι άρα κατάσταση ηθικής αναρχίας, απόρροια της κυριαρχίας των οικονοµικών δυνάµεων στις ηθικές δυνάµεις µιας κοινωνίας. Ευθύνεται εν τέλει και για συγκρούσεις στον οικονοµικό κόσµο. 21

Η ανοµία ενέχει σύγκρουση Η σύγκρουση θα µπορούσε να αποφευχθεί εάν ο καταµερισµός της εργασίας στόχευσε στην ισότιµη κατανοµή των ταλέντων και των ικανοτήτων ο ρόλος της κοινωνίας είναι να ρυθµίσει αυτή τη σύγκρουση, περιορίζοντας την τάση για ανοµία, µέσω του νόµου. «Για να δικαιολογήσουµε αυτήν τη χαοτική κατάσταση, εγκωµιάζουµε µάταια την ενθάρρυνση προσωπικής ελευθερίας. Τίποτα δεν είναι πιο ψεύτικο από αυτόν τον ανταγωνισµό που πολύ συχνά παρουσιάζεται µεταξύ της νοµικής αρχής και της προσωπικής ελευθερίας. Αντιθέτως, η ελευθερία (εννοούµε τη γνήσια ελευθερία, την οποία είναι καθήκον της κοινωνίας να σεβαστεί) είναι η ίδια προϊόν της ρύθµισης» 22

Οι κανόνες της κοινωνιολογικής µεθόδου. 1895 (ελλ. Έκδοση προλ. & µτφ. Λ. Μουσούρου. Αθήνα, Gutenberg, 1978/1994) Ανάπτυξη κανόνων που τυποποιούν τα αντικείµενά και τις µεθόδους που χρησιµοποιεί προκειµένου να αναλυθούν αυτά τα αντικείµενα Τα κοινωνικά γεγονότα χαρακτηριστικά οποιασδήποτε κοινωνίας διαµορφώνουν τη συλλογική πραγµατικότητα της κοινωνίας. l Η «κοινωνιολογική µέθοδος όπως εµείς την ασκούµε στηρίζεται πλήρως στη βασική αρχή ότι τα κοινωνικά γεγονότα πρέπει να µελετηθούν ως πράγµατα, δηλαδή ως πραγµατικότητες εξωτερικές από το άτοµο. Δεν υπάρχει καµία αρχή για την οποία να έχουµε δεχθεί περισσότερη κριτική αλλά καµία δεν είναι πιο θεµελιώδης. Αναµφίβολα, για µπορέσει να πραγµατωθεί η κοινωνιολογία, πρέπει προ πάντων να έχει ένα δικό της αντικείµενο» (1895:14) 23

Αυτοκτονία: µια µελέτη στην κοινωνιολογία 1897 Η κοινωνιολογία ως πρακτική επιστήµη που θα µπορούσε να βοηθήσει στη ρύθµιση της ανοµίας στις σύγχρονες κοινωνίες, δεδοµένου ότι µπορεί να εξηγήσει και να αναλύσει τις αιτίες των ανοµικών συγκρούσεων πρακτική επιστήµη: εξετάζει συγκεκριµένα κοινωνικά προβλήµατα και µπορεί να αξιολογηθεί καθώς «η πρόοδος µιας επιστήµης αποδεικνύεται από την πρόοδο προς τη λύση των προβληµάτων» που µελετά (Αυτοκτονία: µια µελέτη στην κοινωνιολογία 1897) Τα κοινωνικά γεγονότα, ή ηθικά γεγονότα, έχουν µια αντικειµενική ύπαρξη πέρα από τη θέληση του µεµονωµένου ατόµου. Τα κοινωνικά γεγονότα διαµορφώνουν τη συλλογική πραγµατικότητα της κοινωνίας. µελέτη της αυτοκτονίας ως κοινωνικό γεγονός 24

εξηγεί τα ποσοστά αυτοκτονίας στις διάφορες ευρωπαϊκές χώρες όχι σε σχέση µε την ψυχολογική κατάσταση των ατόµων που διαπράττουν αυτοκτονία, αλλά µέσω της αναφοράς σε άλλα κοινωνικά γεγονότα. «φαίνεται µετά βίας πιθανό για µας ότι δεν θα προκύψει από κάθε σελίδα αυτού του βιβλίου... η εντύπωση ότι το άτοµο εξουσιάζεται από µια ηθική πραγµατικότητα µεγαλύτερη από το ίδιο: δηλαδή, τη συλλογική πραγµατικότητα» (Αυτοκτονία: µια µελέτη στην κοινωνιολογία, 1897). Τυπολογία της αυτοκτονίας Σε σχέση µε το καθεστώς κοινωνικής ρύθµισης l Ανοµική αυτοκτονία l Μοιρολατρική αυτοκτονία l Αλτρουιστική αυτοκτονία l Εγωιστική αυτοκτονία 25

Οι στοιχειώδεις µορφές της θρησκευτικής ζωής (1912) Εφαρµογή των ίδιων µεθοδολογικών αρχών στη µελέτη των συστηµάτων γνώσης και ταξινόµησης των «πρωτόγονων» κοινωνιών. υποστηρίζει ότι οι πρωτόγονες κοινωνίες έχουν ένα περίπλοκο σύστηµα εννοιολόγησης και συµβολισµού της κοινωνική τάξης, της γενιάς, της φυλής και των ιεραρχιών τους, µέσω θρησκευτικών συµβόλων, όπως τα τοτέµ. «το ίδιο το τοτέµ είναι προ πάντων ένα σύµβολο, µια υλική έκφραση κάτι άλλου» (Οι στοιχειώδεις µορφές θρησκευτικής ζωής 1912: σ. 236). Τα θρησκευτικά σύµβολα ως συλλογικές αναπαραστάσεις κάθε κοινωνίας µε τη διακριτή πολιτισµική λογική της Ο ιερός χαρακτήρας των τοτεµικών αντικειµένων καθιερώνεται µέσω τελετουργικών, που δηµιουργούν δεσµούς στο εσωτερικό της κοινότητας και της δίνουν συγκεκριµένη ταυτότητα. 26

Max Weber l 1846-1920 Μεθοδολογία των κοινωνικών επιστηµών Οικονοµία και κοινωνία Τα κοινωνικά φαινόµενα διαφορετικής φύσης από τα φυσικά φαινόµενα επειδή συγκροτούνται µέσω της κοινωνικής δράσης, η οποία έχει νόηµα κοινωνική δράση είναι οποιοδήποτε είδος ανθρώπινης συµπεριφοράς που έχει συγκεκριµένο νόηµα και η οποία είναι «προσανατολισµένη στην παρελθούσα, παρούσα ή την αναµενόµενη µελλοντική συµπεριφορά άλλων» (Οικονοµία και κοινωνία, τοµ 1: σ 22). 27

Στόχος της κοινωνιολογίας: η κατανόηση και ερµηνεία του νοήµατος των κοινωνικών πράξεων, πέρα από την απλή παρατήρηση. Ιδεότυπος Ιδεότυπος: έννοια που δηµιουργείται από την αφαίρεση και το συνδυασµό πολλών παρατηρήσιµων στοιχείων και χαρακτηριστικών της ανθρώπινης συµπεριφοράς. ένας ιδεότυπος δεν είναι ούτε περιγραφή, ούτε υπόθεση, είναι µια θεωρητική κατασκευή που ενσωµατώνει τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του κοινωνικού φαινοµένου που αναλύεται 28

Εξορθολογισµός και γραφειοκρατία l Συστήµατα γραφειοκρατικής οργάνωσης: υποδειγµατικό φαινόµενο των σύγχρονων κοινωνιών που κυβερνώνται µε νόµιµη ορθολογική εξουσία l Γραφειοκρατικοποίηση: σχετίζεται µε την επέκταση του καταµερισµού της εργασίας σε όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής. Χαρακτηριστικά γραφειοκρατικής οργάνωσης l 1) διακριτό σύστηµα κανόνων και κανονισµών που καλύπτουν τους l α) τους τοµείς αρµοδιότητάς τους, l β) την κατανοµή των δραστηριοτήτων και των καθηκόντων µέσα στην οργάνωση l γ) την ιεραρχία της εξουσίας των υπαλλήλων 29

2) οργανώνονται κατά τρόπο ιεραρχικό, έτσι ώστε οι ανώτεροι να µπορούν να εποπτεύσουν τους υφισταµένους τους µε συγκεκριµένο τρόπο 3) η γραφειοκρατική οργάνωση στηρίζεται στη δηµιουργία και την πιστή διατήρηση των γραπτών εγγράφων, των αρχείων 4) λεπτοµερής και ειδική κατάρτιση των υπαλλήλων 5) εκπαίδευση σε απρόσωπους κανόνες που είναι ιδιαίτεροι στο γραφειοκρατικό σύστηµα. Οποιοδήποτε πρόσωπο που εκτελεί τη γραφειοκρατική εργασία µπορεί να αντικατασταθεί οποιαδήποτε στιγµή. Η γραφειοκρατία συνδέεται µε την ανάπτυξη της µαζικής δηµοκρατίας, καθώς είναι ένα αφηρηµένο σύστηµα κανόνων που εγγυάται ότι ο καθένας αντιµετωπίζεται απρόσωπα και εποµένως ο καθένας είναι ίσος απέναντι στο νόµο. Οι ίδιες απρόσωπες ιδιότητες της γραφειοκρατικής οργάνωσης, ειδικά η ταχύτητα, η αποδοτικότητά και η λογική υπολογιστική προοπτική, την καθιστούν επίσης απαραίτητη για την ανάπτυξη της καπιταλιστικής οικονοµίας. 30

Η προτεσταντική ηθική και το πνεύµα του καπιταλισµού (1904) l Ποιες είναι οι ιστορικές και εννοιολογικές ρίζες της αφοσίωσης σε µια εργαλειακή προοπτική για τη ζωή; l Προέλευση της υπολογιστικής οργανικής ορθολογιστικής ικανότητας βρίσκεται στον Καλβινισµό, ένα ιδιαίτερο σκέλος του Προτεσταντισµού. l O καπιταλισµός δεν είναι απλά ένα σύστηµα οικονοµικών ή υλικών σχέσεων, αλλά είναι βασισµένο σε µια ιδιαίτερη ηθική, µια ιδιαίτερη προοπτική όσον αφορά τη ζωή και τον εαυτό 31

«Μόλις ο ασκητισµός ανέλαβε να αναδιαµορφώσει τον κόσµο και να εισχωρήσει στον κόσµο, τα εξωτερικά αγαθά αυτού του κόσµου απέκτησαν µια αυξανόµενη και τελικά αδυσώπητη δύναµη πάνω στις ζωές των ατόµων παραπάνω από οποιαδήποτε άλλη προηγούµενη ιστορική περίοδο. Αλλά, σε κάθε περίπτωση, ο νικηφόρος καπιταλισµός, δεδοµένου ότι στηρίζεται σε µηχανικά θεµέλια, δεν χρειάζεται την υποστήριξή του [ασκητισµού] πλέον... η ιδέα του καθήκοντος στην κλήση κάποιου ελλοχεύει στη ζωή µας σα φάντασµα νεκρών θρησκευτικών πεποιθήσεων.» (181-2) Karl Marx l 1818-1883 32

l Marx: κοινωνία σύνολο συστηµατικών υλικών σχέσεων που κυβερνώνται από τους δικούς τους νόµους και αξίες l Κύριος στόχος του έργου του: η παραγωγή µιας συστηµατικής ανάλυσης των κοινωνικών σχέσεων Υλισµός l Υλιστική σύλληψη της ανθρώπινης δραστηριότητας: «Οι άνθρωποι δηµιουργούν την ιστορία τους, αλλά δεν την δηµιουργούν όπως θα ήθελαν, δεν το κάνουν κάτω από περιστάσεις που επιλέγουν µόνοι τους, αλλά κάτω από δεδοµένες περιστάσεις που κληρονοµούνται από το παρελθόν» (Η 18η Μπρυµαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη) 33

Οικονοµικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844 Κριτική της κλασικής πολιτικής οικονοµίας: 1. η πολιτική οικονοµία θεωρεί δεδοµένη την ύπαρξη µιας οικονοµίας της αγοράς και της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, ενώ θα έπρεπε να τα θεωρεί ιστορικά και κοινωνικά φαινόµενα 2. η πολιτική οικονοµία του 18 ου και 19 ου αιώνα προσπαθεί να διατυπώσει τους κανόνες των οικονοµικών σχέσεων αποχωρίζοντάς τες από τις άλλες κοινωνικές σχέσεις, σαν η οικονοµία είναι µια σφαίρα που είναι χωριστή από την κοινωνία. Προτεινόµενη θέση: κάθε οικονοµικό φαινόµενο είναι συγχρόνως απαραιτήτως και κοινωνικό φαινόµενο Θεωρία της αξίας l Κεφάλαιο: µια κριτική της πολιτικής οικονοµίας, l στόχος του βιβλίου πρώτιστα η ανάδειξη των οικονοµικών νόµων κίνησης της καπιταλιστικής κοινωνίας µέσω µιας εξέτασης της δυναµικής των κοινωνικών σχέσεων της παραγωγής. l οι κοινωνικές τάξεις καθορίζονται µε βάση τη θέση τους στις σχέσεις παραγωγής. 34

Σχέσεις παραγωγής: το συνολικό ποσό όλων των σχέσεων µεταξύ των µέσων της παραγωγής (φυσικών και µηχανικών) και, των δυνάµεων της παραγωγής (δηλαδή το ποσό όλων των διαθέσιµων τεχνικών παραγωγής, συµπεριλαµβανοµένων των γνώσεων και των προσώπων απαραίτητων για την παραγωγική διαδικασία). Οι τάξεις είναι αποτέλεσµα των σχέσεων που έχουν συγκεκριµένες κοινωνικές οµάδες µε την ιδιωτική ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής. η αστική τάξη που είναι ιδιοκτήτρια των µέσων της παραγωγής είναι επίσης κυρίαρχη στις σχέσεις της παραγωγής, και κατ' επέκταση σε όλη την κοινωνική οργάνωση, συµπεριλαµβανοµένης και της παραγωγής γνώσης. 35

Αλλοτρίωση 1. οι εργαζόµενοι δεν έχουν κανέναν έλεγχο στη διάθεση των προϊόντων τους, καθώς στην κεφαλαιοκρατική οικονοµία τα αγαθά παράγονται για την ανταλλαγή και το κέρδος. 2. οι εργαζόµενοι είναι αλλοτριωµένοι από η ίδια τους την εργασία, δεδοµένου ότι η εργασία δεν είναι η εκπλήρωση της ανθρώπινης δηµιουργικής δυνατότητας, αλλά µόνο ένα µέσον για ένα σκοπό, τον σκοπό της επιβίωσης. } 3. δεδοµένου ότι οι οικονοµικές σχέσεις είναι πάντα συγχρόνως κοινωνικές σχέσεις, η αλλοτρίωση της εργασίας σηµαίνει ότι ένα γενικό χαρακτηριστικό των ανθρώπινων σχέσεων στις καπιταλιστικές κοινωνίες είναι ότι είναι αναγώγιµες στις διαδικασίες της αγοράς. 36

Μεταγενέστερες εξελίξεις Charles Horton Cooley l 1861-1929 l Ann Arbor, Michigan l Μετάθεση ενδιαφέροντος στο µικρο-επίπεδο 37

l Κοινωνιολογική οπτική και ανάλυση µικρότερων µονάδων: οικογένειας, συµµοριών, δικτύων φιλίας l Υποστήριξε ότι οι µικρές αυτές µονάδες είναι ουσιαστικές δοµές της κοινωνίας, καθώς διαµορφώνουν τις αντιλήψεις των υποκειµένων Jane Addams l 1860-1935 l Πρωτοπόρος γυναίκα κοινωνιολόγος l Μελέτησε τα χαρακτηριστικά της αστικής κοινωνίας l Στράφηκε στην ανάλυση των ανισοτήτων και στην κοινωνική εργασία για τη βελτίωσή τους 38

l Απέτρεψε επιτυχώς το φυλετικό διαχωρισµό των δηµόσιων σχολείων του Chicago l Εργάστηκε για τη δηµιουργία ειδικού δικαστικού συστήµατος για τους ανήλικους και συνδικαλιστικών ενώσεων για τις γυναίκες εργαζόµενες W. E. B. DUBOIS (1868-1963) l Πρώτος Αφροαµερικανός µε PhD από το Harvard l Εµπειρική µελέτη συνθηκών διαβίωσης 4.500 Αφροαµερικανών στη Φιλαδέλφεια l Επικεντρώθηκε στη µελέτη των φυλετικών σχέσεων l Κατέγραψε και ανέλυσε τον κοινωνικό αποκλεισµό των Αφροαµερικανών και διεκδίκησε τη βελτίωση της κοινωνικής και εκπαιδευτικής τους θέσης 39

l Ακολουθώντας τη Martineau επέµεινε στη σηµασία της λύσης των προβληµάτων που ανέλυε l Υπήρξε καταρχάς περιθωριοποιηµένος από την ακαδηµαϊκή ελίτ l Στράφηκε στην πολιτική δράση και υπήρξε συνιδρυτής της National Association for the Advancement of Coloured People 40