ΨΥΧΙΣΜΟΣ και ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ Γεώργιος Μπούρας Δρ. Κλινικής Ψυχολογίας Ψυχαναλυτής Β Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Αττικόν PSYCHISME ET BILINGUISME Georges Bouras Dr. en psychologie clinique psychanalyste Clinique psychiatrique
Εν αρχή ην ο λόγος Γένεσις Δημιούργησα όλο τον κόσμο, όλες τις μορφές σε σχέση με αυτά που εξήλθαν από το στόμα μου, ενώ πριν δεν υπήρχαν ούτε ο ουρανός, ούτε ηγη Αιγυπτιακός θεός Ptah. Η αξία του λόγου είναι ιδιαιτέρως μεγάλη για τον άνθρωπο (λόγος ζωοποιός, δομικός, θεραπευτικός, αποκαλυπτικός, καθαρτήριος, σωτήριος, ανακουφιστικός, συναισθηματικός ). Ο άνθρωπος είναι το ον που ουσιαστικά κατοικείται από τον λόγο. Ο άνθρωπος μιλά και μιλιέται. Au début, il y eut la parole Genèse J ai Jai créé le monde entier, toutes les formes par les mots que j ai jai prononcés de ma bouche. Avant cela, il n y avait ni ciel, ni terre dieu égyptien Ptah. La valeur de la parole est extrêmement importante pour l être humain (parole créatrice de vie, structurante, thérapeutique, révélatrice, expiatoire, salutaire, adoucissante, sentimentale, etc.). L homme est l être qui est habité par la parole. L homme est à la fois le sujet et l objet de l acte de parole.
Το παιδί μάλιστα υπάρχει ήδη πριν από τη βιολογική σύλληψή του και γέννησή του. Τοπαιδίβρίσκεταιήδημέσαστολόγοτωνγονιώνκαιτωνσυγγενώντου, μιλιέται, περιγράφεται, φαντασιώνεται. Οι γονείς και το ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον μιλούν για το παιδί που επιθυμούν, το κλείνουν σε δικές τους φαντασιώσεις, το μαρκάρουν με σημαίνοντα δικά τους, με σημαίνοντα που ταξιδεύουν ανά τις γενεές. Το παιδί υπόκειται σε αυτό που υπάρχει γύρω του ως λόγος, ως επιθυμία των γονιών του, του Άλλου. L enfant existe bien avant sa conception biologique et sa naissance. Il fait partie du discours de ses parents et de sa famille. On parle de lui, on le décrit, on l imagine. Les parents et l environnement familial élargi parlent de l enfant qu ils désirent, ils l enferment dans leurs propres fantasmes, ils le marquent de leurs propres significations, de significations qui circulent à travers les différentes générations. L enfant est soumis à son entourage, qu il s agisse du discours ou des désirs de ses parents, de l Autre.
Το μωρό λοιπόν απέχει πάρα πολύ από την υποτιθέμενη tabula rasa. Το πραγματικό του σώματός του εισέρχεται σε ένα περιβάλλον που είναι ήδη καλυμμένο από το πραγματικό, το φαντασιακό και το συμβολικό των γονιών του. Τα θεμέλια της σχέσης μητέρας παιδιού ξεκινούν να αναπτύσσονται ήδη από την ενδομήτρια ζωή ή( (ακοή, ή επαφή με το σώμα της μητέρας...) ) Το μωρό για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα μετά τη γέννησή του έχει απόλυτη ανάγκη για την επιβίωσή του τη φροντίδα των άλλων ανθρώπων (μητέρα, τροφό, πατέρα...) Ainsi, la condition du nourrisson est loin de ressembler à la soit disant tabula rasa. La réalité de son corps entre dans un milieu qui est déjà emprunt des réalités, des fantasmes et des symboles de ses parents. Les fondements de la relation mère enfant commencent à se développer dès l époque de lavie intra utérine (ouïe, contact avec le corps de la mère, etc.). Très longtemps encore après sa naissance, le nourrisson a totalement besoin des soins d autres personnes pour survivre (mère, nourrice, père, etc.).
Η σχέση με τη μητέρα του, ο δεσμός που θα αναπτυχθεί μεταξύ τους, θα διαδραματίσει ιδιαιτέρως σημαντικό ρόλο στο πως θα προσαρμοστεί ρμ το μωρό στο καινούργιο κόσμο που το περιβάλλει. Τα πάντα διαμεσολαβούνται, νοηματοδοτούνται αρχικά από τη μητέρα, από τα λόγια της, απότοσώματης. Άλλωστε, η συνεύρεση του θεού Χάους και της θεάς Γης έδωσε τη γέννηση τουκόσμουσύμφωνακαιμετηναρχαίαελληνικήμυθολογία. Οπατέρας επίσης εισάγεται από τη μητέρα. Μέσα από τον λόγο της, αναγνωρίζει ότι έκανε αυτό το παιδί από την επιθυμία της για τον άνδρα της. La relation avec sa mère, le lien qui se développera entre eux, influencera de manière particulièrement importante la manière dont le nourrisson s adaptera au nouveau monde qui l entoure entoure. En toutes choses, sa mère par sa parole et par son corps - jouera d abord le rôle d intermédiaire, d explicatrice. D ailleurs ailleurs, d après la mythologie de la Grèce antique, l union du dieu Chaos et de la déesse Terre a entraîné la naissance du monde. De la même manière, le père est présenté à l enfant par sa mère. Grâce à son discours, elle reconnaît que cet enfant est né du désir qu elle éprouve pour son conjoint.
Μετά τη γέννησή του το μωρό θα βρεθεί μπροστά σε πρωτόγνωρα ερεθίσματα, τα οποία και δεν θα μπορεί να διαχειριστεί, παρά μόνο με τη βοήθεια και τη διαμεσολάβηση της μητέρας του, του λόγου της μητέρας του. Ακούγοντας τη φωνή της μητέρας του, νιώθοντας τη μυρωδιά της, αγγίζοντας το σώμα της, το μωρό βρίσκει τα κατάλληλα στηρίγματα για να αναπτύξει τη προνομιακή σχέση με το πρόσωπο φροντίδας, τη μητέρα του, αλλά και για να συλλάβει και να κατανοήσει τον κόσμο που το περιβάλλει. Après la naissance, le nourrisson sera confronté à des stimuli nouveaux pour lui et qu il pourra gérer uniquement grâce à l aide et à l entremise de sa mère, au discours de sa mère. C est en entendant la voix de sa mère, en sentant son odeur, en touchant son corps, que le nourrisson trouve les appuis nécessaires pour développer sa relation privilégiée avec la personne qui prend soin de lui, sa mère, mais aussi pour saisir et comprendre le monde qui l entoure.
Η μητέρα, στις πολύγλωσσες οικογένειες, αναγνωρίζει και την αξία του άνδρα της, αναγνωρίζοντας και την αξία της γλώσσας που εκείνος μιλά και της ιστορίας που αυτή η γλώσσα φέρει. Ο κάθε γονιός φέρει την ιστορία του μέσα από αυτά που λέει ή που δεν λέει. Οι λέξεις άλλωστε φέρουν ένα σημαντικό φορτίο, τόσο πληροφοριακό, όσο και συναισθηματικό, συνειδητό και ασυνείδητο. Μέσα από τη μητρική γλώσσα περνά κανείς και την ιστορία του ως παιδί, βασική συνθήκη για το πως έχει βιώσει ο ίδιος τους γονείς του και για το πως θα τοποθετηθεί θ ως γονιός απέναντι στο δικό του παιδί. Dans les familles polyglottes, la mère reconnaît également la valeur de son conjoint et, partant, de la langue qu il parle et de l histoire que cette langue véhicule. Chacun des parents est porteur de son histoire par ses paroles et ses silences. Les mots sont chargés d un poids important, t tant t au niveau de l information qu au niveau des sentiments, du conscient et de l inconscient. C est par la langue maternelle que chaque individu id se fait son histoire i en tant t qu enfant, condition fondamentale de la manière dont il perçoit ses parents et dont il se positionnera lui même en tant que parent, face à son propre enfant.
Περιπτώσεις διγλωσσίας Οικογένεια, όπου οι γονείς προέρχονται από διαφορετικές χώρες και μιλούν διαφορετικές γλώσσες. (Η περίπτωση του Δημήτρη) ) Οικογένεια, όπου οι γονείς προέρχονται από διαφορετικές χώρες και μιλούν διαφορετικές γλώσσες, αλλά και ζουν σε μία τρίτη χώρα όπου γνωρίστηκαν και μιλούν και την κοινωνική γλώσσα, τη γλώσσα της χώρας υποδοχής. (Η περίπτωση της Ιζαμπέλ) Οικογένεια όπου μεταναστεύει και το πολύ μικρό παιδί ή μωρό έρχεται σε επαφή με τη γλώσσα της χώρας υποδοχής, την κοινωνική γλώσσα. (Η περίπτωση του Φρανς) ) Διακρατική υιοθεσία παιδιού. Cas de bilinguisme Famille dont les parents sont originaires de pays différents et parlent des langues différentes (cas de Dimitri). Famille dont les parents sont originaires de py pays différents et parlent des langues différentes, mais vivent dans un pays tiers où ils se sont rencontrés et parlent la langue de la société, la langue du pays d accueil (cas d Isabelle). Famille qui émigre et dont le très jeune enfant ou le nourrisson est en contact avec la langue du pays d accueil, la langue de la société (cas de Frans) Adoption d un enfant, impliquant pour lui un changement de pays.
Δημήτρης : ηλικίας 6 ετών. Μένουν στη χώρα καταγωγής του μπαμπά την Ελλάδα. Η μαμά είναι Γερμανίδα. Η σχέση του ζευγαριού αντιμετωπίζει δυσκολίες. Η μητέρα θα ήθελε να επιστρέψει στη Γερμανία, γιατί εδώ νιώθει αποκλεισμένη. Δεν μιλά το ελληνικά, ενώ απαξιώνει διαρκώς τη γλώσσα, τη χώρα και τον ίδιο τον πατέρα σε σχέση με την εργασία του και με τις δυνατότητες που προσφέρει στην οικογένειά του. Ο Δημήτρης εμφανίζει δυσκολία στην άρθρωση καθώς και άρνηση να συμμετέχει στις γνωστικές δραστηριότητες της τάξης του. Dimitri : 6 ans. La famille vit en Grèce, le pays d origine du père. La mère est Allemande. Le couple a des difficultés relationnelles. La mère voudrait retourner en Allemagne parce qu elle se sent isolée en Grèce. Elle ne parle pas le grec et affiche continuellement son mépris pour la langue, le pays et le père lui-même concernant son travail et les possibilités qu il peut offrir à sa famille. Dimitri manifeste des difficultés langagières et refuse de participer aux activités éducatives de sa classe.
Ιζαμπέλ : Οι γονείς μιλούσαν εβραϊκά και αγγλικά και ζούσαν στη Γαλλία. Μεταξύ τους και με τους φίλους τους, οι γονείς μιλούσαν πάντα αγγλικά ή εβραϊκά, ποτέ γαλλικά, παρ όλο που ήξεραν. Η Ιζαμπέλ μιλούσε άπταιστα και τις τρεις γλώσσες, τα γαλλικά όμως τα χρησιμοποιούσε μόνο με την καθαρίστρια, το μοναδικό πρόσωπο στο οποίο απευθυνόταν στα γαλλικά μέσα στο σπίτι. Η οικογένεια μια φορά κάνει διακοπές με φίλους που είχαν παιδιά που ζούσαν τις ίδιες γλωσσικές συνθήκες. Isabelle : Les parents parlent l hébreux et l anglais alors qu ils vivent en France. Entre eux et avec leurs amis, ils parlent toujours soit l une soit l autre langue, mais jamais le français, alors quils connaissent cette langue. Isabelle parle parfaitement les trois langues, mais elle n utilise le français que pour s adresser à la femme de ménage, seule et unique personne avec qui elle parle cette langue à la maison. Un jour, la famille part en vacances avec des amis dont les enfants vivent la même situation langagière.
Τα παιδιά των φίλων γυρνούν από την παραλία και διηγούνται στη μητέρα τους πως είχαν περάσει στη παραλία. Και πάνω στον ενθουσιασμό τους της μιλούν γαλλικά. Το ακούει η Ιζαμπέλ και ρωτάει τη μητέρα της «έχουμε το δικαίωμα; Νόμιζα ότι απαγορευόταν κι ότι αν κάποιος άρχιζε να μιλάει γαλλικά, έπαυε να είναι μέλος της οικογένειας. Με αυτή τη φράση απεκάλυπτε στους εμβρόντητους γονείς της ότι φανταζόταν τον εαυτό της αποκλεισμένο από την οικογένεια αν δεν μιλούσε εβραϊκά ή αγγλικά. Η Ιζαμπέλ έκανε πολλά λάθη στην ορθογραφία και την αριθμητική, πράγμα που της δημιουργούσε δυσκολίες στο σχολείο. Les enfants des amis rentrent de la plage et racontent à leur mère ce qui s y est passé. Dans leur enthousiasme, ils s adressent à elle en français. Isabelle les entend et demande à sa mère «Est-ce permis? Je pensais que cette langue était interdite et que, lorsque quelqu un commençait à parler en français, il cessait de faire partie de la famille». En s exprimant ainsi, elle révèle à ses parents consternés qu elle pensait être exclue de la famille si elle parlait une langue autre que l hébreux ou l anglais. Ιsabelle b faisait it beaucoup de fautes d orthogra-phe h et de calcul, l ce qui lui donnait des difficultés à l école.
Φρανς : ηλικίας 4½ ετών. Οι γονείς ερχόμενοι στη χώρα υποδοχής, όταν ο Φρανς ήταν μάλιστα 7-8 μηνών, προσπαθώντας να ενταχθούν όσο το δυνατόν καλύτερα, αποφασίζουν να μιλούν στο Φρανς μόνο τη γλώσσα της χώρας υποδοχής. Αυτό τους πρότειναν μάλιστα και από τον παιδικό σταθμό όπου γράφουν τον Φρανς. Το παιδί ξαφνικά αποκόπτεται από τη μητρική γλώσσα των συναισθημάτων και της ιστορίας του, χάνει τα βασικά σημεία αναφοράς και αναπτύσσει ψυχοπαθολογικά συμπτώματα αυτιστικού τύπου. Frans : quatre ans et demi. Les parents se sont installés dans le pays d accueil lorsque Frans n avait que 7 à 8 mois. Tentant de s intégrer le mieux possible dans ce pays, ils décident de ne parler à Frans que la langue du pays d accueil. Ce conseil leur a d ailleurs été donné par le jardin d enfants où ils inscrivent leur fils. Soudain, l enfant se trouve coupé de sa langue maternelle, la langue de ses sentiments et de son histoire, il perd des points de repère fondamentaux et présente des symptômes psychopathologiques de type autistique.
Η διγλωσσία αποτελεί μία κατάσταση όπου το παιδί καλείται να έρθει σε επαφή με την ιστορία των γονιών του μέσα από δύο ή και περισσότερες διαφορετικές γλώσσες. Ο αποκλεισμός της μίας ή της άλλης γλώσσας στερεί από το παιδί ζωτικά στοιχεία της ιστορίας του,, στοιχεία που περνούν συνειδητά και ασυνείδητα μέσα από τον λόγο των γονιών του και που το βοηθούν να επεξεργαστεί την ιστορία του και να διαμορφώσει τη προσωπικότητά του. Η διγλωσσία δεν συνδέεται με κάποια συγκεκριμένα προβλήματα μαθησιακά ή με άλλες μορφές ψυχοπαθολογίας. Αντιθέτως, θεωρείται πλεονέκτημα για το παιδί μια και αυτό γνωρίζει να χειρίζεται περισσότερα του ενός γλωσσικά συμβολικά συστήματα. Le bilinguisme constitue une situation où l enfant est appelé à être en contact avec l histoire de ses parents, par le biais de deux ou de plusieurs langues différentes. L exclusion de l une ou de l autre langue prive l enfant d éléments vitaux de son histoire, éléments qui passent consciemment ou inconsciemment dans le discours de ses parents et qui l aident à traiter son histoire et à construire sa propre personnalité. Le bilinguisme n est pas lié à des problèmes d apprentissage particuliers ou à d autres formes psychopathologiques. Au contraire, il est considéré comme un avantage pour l enfant puisque celui-ci peut connaître et gérer plus d un seul et unique système linguistique et symbolique.
Η ένταξη του παιδιού στη χώρα υποδοχής και η δυνατότητα να προοδεύσει σε αυτήν εξαρτάται και σε μεγάλο βαθμό από το αν οι ίδιοι οι γονείς είναι ανοιχτοί στο να προχωρήσει το παιδί τους παρά πέρα να μάθει πράγματα που οι ίδιοι αγνοούν ή δεν γνωρίζουν καλά. Τέλος, δεν υπάρχει μία γενική αντιμετώπιση για τα δίγλωσσα παιδιά, αναφορικά με τα συμπτώματα. Αυτό που είναι σημαντικό είναι η «ενικότητα» του κάθε συμπτώματος και της κάθε προσωπικής ιστορίας του παιδιού. Βεβαίως, μέσα από την ανάλυση της ιστορίας του παιδιού είναι σίγουρο πως χρειάζεται να διερευνηθεί η θέση της κάθε γλώσσας πάντα σε σχέση με τη θέση και τον ρόλο που διαδραματίζει δ ή διαδραμάτισε δ ο κάθε γονιός και η ιστορία που αυτός έφερε μαζί του. L intégration de l enfant dans le pays d accueil et la possibilité pour lui d y progresser dépendent dans une large mesure de l attitude des parents: acceptent-ils que leur enfant progresse davantage et qu il apprenne des choses qu eux-mêmes ignorent ou qu ils ne maîtrisent pas bien? Enfin, il n existe pas de traitement généralisé, applicable aux enfants bilingues qui présentent des symptômes. Il convient cependant de souligner l importance du caractère unique des symptômes et de l histoire personnelle de chaque enfant. Pour analyser l histoire de chaque enfant, il va de soi qu il faut étudier la place de chaque langue et le rôle qu occupe ou qu a occupé chaque parent, ainsi i que l histoire i dont il est porteur.