Περιεχόμενα XXIII ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Kαθηγητού κ. Λ. Κοτσαλή...XIII ΠΡΟΛΟΓΟΣ Καθηγητού κ. Η.-J. Kerner...XVII ΠΡΟΛΟΓΟΣ Καθηγήτριας κ. Κ. Δ. Σπινέλλη...XVII ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... XXI ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... XXIII ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... XXXIII ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ... 11 1.1. Γενικά στοιχεία για τα μέσα μαζικής επικοινωνίας... 11 1.2. Ο όρος «μέσα μαζικής επικοινωνίας»... 12 1.3. Η έκταση των μέσων μαζικής επικοινωνίας... 16 1.4. Η σημασία των μέσων μαζικής επικοινωνίας... 18 1.4.1. Η πλουραλιστική διαμόρφωση απόψεων και ο έλεγχός της στη δημοκρατία... 18 1.4.2. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας ως οικονομικός παράγοντας... 19 1.4.3. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας ως φορείς πολιτισμού... 20 1.4.4. Η εκπαιδευτική λειτουργία των μέσων μαζικής επικοινωνίας... 20 1.4.5. Η ενημερωτική λειτουργία των μέσων μαζικής επικοινωνίας... 21 1.4.6. Η ψυχαγωγική λειτουργία των μέσων μαζικής επικοινωνίας... 22 1.5. Η χειραγώγηση μέσω της ειδησεογραφίας των μέσων επικοινωνίας: κύματα εγκληματικότητας (crime waves)... 23
XXIV Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΕΙΔΗΣΕΟΓΡΑΦΙΑ ΣΧΕ- ΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΘΥΜΑ... 27 2.1. Η ειδησεογραφία των μέσων μαζικής επικοινωνίας και το θυματολογικό πρόβλημα... 27 2.2. Η ειδησεογραφία των μέσων μαζικής επικοινωνίας και η θυματοποίηση... 32 2.3. Η εγκληματικότητα στα έντυπα μέσα μαζικής επικοινωνίας: Αποτελέσματα αναλύσεων περιεχομένου... 36 2.3.1. Η έκταση της αστυνομικής ειδησεογραφίας... 37 2.3.2. Οι ομάδες εγκλημάτων... 40 2.4. Η ειδησεογραφία για το θύμα... 49 2.5. Η αστυνομική ειδησεογραφία στην τηλεόραση... 53 2.6. Η σημαντική εμπειρική μελέτη των Kunczik και Bleh για τις επιπτώσεις της αστυνομικής ειδησεογραφίας στα θύματα... 57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ BAUMANN ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΘΥΜΑΤΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΤΥΠΟ... 69 3.1. Γενικά στοιχεία... 69 3.2. Μεθοδολογία... 71 3.2.1. Αφορμές για την ειδησεογραφική κάλυψη του θύματος... 73 3.2.2. Το έγκλημα... 77 3.2.2.1. Ο αριθμός εγκλημάτων... 77 3.2.2.2. Το είδος των εγκλημάτων... 78 3.2.3. Τα επιμέρους χαρακτηριστικά των θυμάτων... 82 3.2.3.1. Ο αριθμός αναφερόμενων θυμάτων/δραστών... 84 3.2.3.2. Το φύλο... 85 3.2.3.3. Η ηλικία... 86 3.2.3.4. Η οικογενειακή κατάσταση και η εθνικότητα... 88 3.2.3.5. Η σχολική εκπαίδευση, επαγγελματική κατάρτιση... 88 3.2.3.6 Η επαγγελματική κατάσταση... 89
Περιεχόμενα XXV 3.2.3.7. Η κατάσταση κατοικίας... 89 3.2.3.8. Ιδιαιτερότητες, προεπιβαρύνσεις... 90 3.2.3.9. Αναγνωρισιμότητα... 91 3.2.3.10. Διάδραση μεταξύ θύματος και θύτη, συνθήκες τέλεσης της αξιόποινης πράξης... 95 3.2.3.11. Συνυπαιτιότητα του θύματος... 98 3.2.3.12. Συμβολή του θύματος στη διαλεύκανση της αξιόποινης πράξης... 99 3.2.4. Η εικόνα του θύματος στα μέσα μαζικής επικοινωνίας με βάση τα αντικειμενικά χαρακτηριστικά του... 100 3.2.5. Η εικόνα του θύματος με βάση τους επιθετικούς προσδιορισμούς των μέσων μαζικής επικοινωνίας... 101 3.2.6. Τυποποίηση των θυμάτων... 102 3.2.7. Χαρακτηρισμοί των θυμάτων... 103 3.2.8. Εκτίμηση της ειδησεογραφίας... 105 3.2.9. Αξιολόγηση των αποτελεσμάτων και συμπερασματική θεώρηση του Baumann... 107 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΕΣ ΕΚΠΟΜΠΕΣ ΜΕ ΘΕΜΑ ΤΗΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ - Η ΣΗΜΑ- ΝΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ KANIA... 115 4.1. Εγκληματολογικό ερευνητικό υπόβαθρο... 115 4.2. Γνωσιοθεωρητικές παρατηρήσεις... 117 4.3. Το τρίτο επίπεδο της πραγματικότητας: «Η εγκληματικότητα στα κεφάλια μας»... 118 4.4. Περιγραφή της έρευνας... 123 4.5. Διαφοροποιήσεις της τηλεόρασης στην παρουσίαση της εγκληματικότητας... 124 4.6. Οι οπτικές γωνίες δράστη και θύματος στην τηλεόραση... 127 4.7. Κίνδυνοι και παρενέργειες της κατανάλωσης προϊόντων των μέσων επικοινωνίας... 130 4.8. Συνοπτική αναφορά στα αποτελέσματα της έρευνας του Kania... 134 4.9. Τελικές παρατηρήσεις... 139
XXVI Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΥΜΑΤΟ- ΠΟΙΗΣΗΣ... 141 5.1. Ψυχικές επιπτώσεις της θυματοποίησης... 141 5.1.1. Η θυματοποίηση ως ψυχικό τραύμα... 142 5.1.2. Ψυχικές διαταραχές μετά από τη θυματοποίηση... 144 5.1.3. Συμπτώματα της μετατραυματικής διαταραχής άγχους... 145 5.1.4. Αλλαγές της αυτοαντίληψης και της κοσμοαντίληψης... 147 5.2. Αντιδράσεις του κοινωνικού περιγύρου και δευτερογενής θυματοποίηση... 149 5.2.1. Κοινωνική υποστήριξη... 149 5.2.2. Υποτίμηση σοβαρότητας... 150 5.2.3. Διατύπωση αστεϊσμών... 151 5.2.4. Μομφές συνυπαιτιότητας... 151 5.2.5. Κοινωνικός εξοστρακισμός... 151 5.2.6. Δευτερογενής θυματοποίηση... 152 5.3. Εκδίκηση και συγχώρεση εκ μέρους των θυμάτων... 152 5.3.1. Συναισθήματα εκδίκησης... 154 5.3.2. Αίτημα για έκφραση συγγνώμης και παροχή συγγνώμης... 157 5.3.3. Επιπτώσεις της ηθικής αξιολόγησης της εκδίκησης... 160 5.3.4. Συναισθήματα εκδίκησης και αντιμετώπιση της θυματοποίησης... 163 5.4. Σημεία εκκίνησης της ψυχολογικής έρευνας... 167 5.4.1. Θυματοποίηση μέσω στιγματισμού... 168 5.4.2. Η θυματοποίηση ως χτύπημα της μοίρας... 173 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΔΥΣΦΗΜΙΣΗ, ΘΥΜΑΤΑ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙ- ΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΔΡΟ- ΜΟ ΘΥΜΑΤΟΣ... 179 6.1. Η αλλαγή του ύφους των μέσων επικοινωνίας... 179 6.2. Δυσφήμιση από τα μέσα επικοινωνίας Η περίπτωση της Annette Schavan... 180 6.3. Το θύμα των μέσων μαζικής επικοινωνίας... 184 6.3.1. Κατηγορίες θυμάτων μέσων μαζικής επικοινωνίας... 184 6.3.2. Το σύνδρομο θύματος των μέσων μαζικής επικοινωνίας... 190
Περιεχόμενα XXVII 6.4. Μια προσέγγιση του φαινομένου της δυσφήμισης από τα μέσα επικοινωνίας στην Ελλάδα... 192 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Η ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Ο ΠΕΡΙΟ- ΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ... 195 7.1. Προσβολές σε βάρος θυμάτων αξιόποινων πράξεων από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας... 195 7.2. Προστασία του θύματος από προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας... 197 7.3. Ο γερμανικός Νόμος περί διασφάλισης αξιώσεων θυμάτων (OASG) / Η νομοθεσία «Son of Sam» στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής... 199 7.3.1. Η θέση του προβλήματος... 199 7.3.2. Η νομοθεσία «Son of Sam» στις ΗΠΑ... 200 7.3.2.1. Βασικοί δικαιοπολιτικοί συλλογισμοί... 200 7.3.2.2. Ανακεφαλαιωτικές επισημάνσεις... 203 7.4. Η κατάσταση στη Γερμανία - Ο Νόμος περί διασφάλισης αξιώσεων θυμάτων (OASG)... 203 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ, ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ, ΚΑΙ ΤΑ ΗΘΙΚΑ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΑ ΘΕ- ΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ... 207 8.1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις... 207 8.2. Η ελευθερία του Τύπου ως θεμελιώδες δικαίωμα στη Γερμανία... 208 8.3. Τα θεμελιώδη δικαιώματα σύμφωνα με το άρθρο 5, παρ. 1 του γερμανικού Συντάγματος... 210 8.3.1. Ελευθερία του λόγου και της πληροφόρησης, απαγόρευση της λογοκρισίας... 210 8.3.2. Ελευθερία του Τύπου... 211 8.4. Συνοπτικές επισημάνσεις... 216 8.5. Τα όρια της ελευθερίας του Τύπου... 216 8.6. Ηθικά και νομικά θεμέλια της δημοσιογραφίας... 218
XXVIII Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΘΥΜΑΤΟΣ ΕΝΑ- ΝΤΙ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙ- ΝΩΝΙΑΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ... 227 9.1. Γενικά στοιχεία για τα δικαιώματα του θύματος... 227 9.2. Το δικαίωμα του θύματος επί της ιδίας εικόνας... 230 9.2.1. Δημοσιεύσεις απεικονίσεων χωρίς τη συναίνεση του απεικονιζομένου... 232 9.2.1.1. Διάδοση προς το δημόσιο συμφέρον... 232 9.2.1.2. Εικόνες προσώπων της σύγχρονης ιστορίας... 233 9.2.1.3. Εικόνες... 234 9.2.2. Τα όρια του επιτρεπτού... 235 9.3. Δυνατότητες του θύματος βάσει του γερμανικού ποινικού δικαίου... 235 9.3.1. Δυσφήμιση, άρθρο 186 StGB... 235 9.3.2. Συκοφαντική δυσφήμιση, άρθρο 187 StGB... 237 9.3.3. Εξύβριση, άρθρο 185 StGB... 237 9.3.4. Ειδικές περιπτώσεις... 238 9.3.5. Μη επιτρεπόμενη λήψη εικόνων και συστηματική παρακολούθηση (Stalking)... 239 9.3.5.1. Το άρθρο 201a StGB... 239 9.3.5.2. Το άρθρο 238 StGB... 240 9.4. Δυνατότητες του θύματος στη γερμανική ποινική διαδικασία... 242 9.4.1 Η προστασία του θύματος στη γερμανική ποινική διαδικασία... 242 9.4.1.1. Αποκλεισμός της δημοσιότητας... 242 9.4.1.2. Εξέταση μαρτύρων με οπτικοακουστικά μέσα... 243 9.4.1.3. Προστασία της ιδιωτικότητας... 243 9.4.1.4. Προσωρινοί περιορισμοί... 244 9.5. Δυνατότητες του θύματος βάσει του γερμανικού αστικού δικαίου... 245 9.5.1. Αξίωση απάντησης... 245 9.5.2. Αξιώσεις αποζημίωσης... 246 9.5.3. Αποζημίωση για σοβαρές προσβολές της προσωπικότητας... 248
Περιεχόμενα XXIX 9.5.4. Αξίωση απόδοσης κέρδους βάσει του δικαίου περί αδικαιολόγητου πλουτισμού... 249 9.5.5. Αξίωση επανόρθωσης... 250 9.5.6. Αξίωση παράλειψης... 251 9.5.7. Δημοσίευση της απόφασης... 252 9.6. Επικουρικές αξιώσεις του θύματος... 253 9.6.1. Παροχή πληροφοριών... 253 9.6.2. Αχρήστευση... 253 9.7. Προσφυγή στο Γερμανικό Συμβούλιο Τύπου... 254 9.7.1. Γενικά στοιχεία... 254 9.7.2. Πορεία της διαδικασίας προσφυγής... 255 9.8. Ο γερμανικός Ομοσπονδιακός Νόμος περί προστασίας δεδομένων... 256 9.8.1. Γενικές και κοινές διατάξεις... 256 9.8.1.1. Θεμελιώδεις αρχές... 256 9.8.1.2. Προστατευόμενα δεδομένα... 257 9.8.2. Δικαιώματα των θιγομένων (και του θύματος)... 258 9.8.3. Ποινικές κυρώσεις... 260 9.8.4. Ο Ομοσπονδιακός Επόπτης Προστασίας Δεδομένων και Πληροφοριακής Ελευθερίας... 260 9.8.4.1. Καθήκοντα... 261 9.9. Συμπερασματικές επισημάνσεις... 262 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10: Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΚΑΙ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΘΥΜΑΤΟΣ ΕΝΑΝΤΙ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 267 10.1. Η έννοια και το περιεχόμενο της ελευθερίας του Τύπου στην Ελλάδα... 267 10.2. Το δικαίωμα της προσωπικότητας ως περιορισμός της ελευθερίας του Τύπου... 269 10.2.1. Δογματική θεώρηση... 269 10.2.2. Περιεχόμενο του δικαιώματος της προσωπικότητας... 271 10.2.3. Αυτοπροσδιορισμός των ορίων της προσωπικότητας - Πρόσωπα της επικαιρότητας... 274
XXX Περιεχόμενα 10.3.Ο παράνομος χαρακτήρας της προσβολής της προσωπικότητας... 278 10.3.1. Στοιχεία της προσωπικότητας του θύματος αντικείμενα προσβολών από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας... 280 10.3.1.1. Προσβολή της τιμής... 281 10.3.1.2. Προσβολή της ιδιωτικότητας... 281 10.4. Αστικά μέσα προστασίας της προσωπικότητας του θύματος... 286 10.4.1. Δικαίωμα απάντησης... 287 10.4.2. Αμυντικά μέσα προστασίας της προσωπικότητας... 288 10.4.3. Ασφαλιστικά μέτρα... 289 10.4.4. Αποκαταστατικά μέσα προστασίας... 290 10.4.4.1. Αγωγή αποζημίωσης... 290 10.4.4.2. Αγωγή ικανοποίησης της μη περιουσιακής ζημίας... 291 10.4.4.3. Περιπτώσεις πρόκλησης ηθικής βλάβης μέσω του Τύπου... 291 10.4.4.4. Αγωγή απόδοσης κέρδους βάσει της ΑΚ 739... 291 10.5. Η παρεχόμενη προστασία από το ελληνικό ουσιαστικό και δικονομικό ποινικό δίκαιο... 293 10.5.1. Τα εγκλήματα κατά της τιμής... 293 10.5.2. Ο Νόμος 2472/1997 «Περί προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα»... 295 10.5.3. Η προστασία στη διάρκεια της ποινικής διαδικασίας... 297 10.6. Η εποπτεία των μέσων μαζικής επικοινωνίας στην Ελλάδα... 299 10.6.1. Το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης... 299 10.6.2. Η Ένωση Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ)... 300 10.6.3. Η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα... 304
Περιεχόμενα XXXI ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11: ΕΜΠΕΙΡΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΘΥΜΑΤΩΝ ΕΓΚΛΗ- ΜΑΤΙΚΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΗΜΕΡΗΣΙΟ ΤΥΠΟ... 307 11.1. Έρευνα περιπτώσεων στους ιστότοπους επτά ελληνικών εφημερίδων σχετικά με τον τρόπο παρουσίασης θυμάτων της εγκληματικότητας την επομένη ημέρα του εγκλήματος... 307 11.1.1. Εισαγωγή... 307 11.1.2. Σχολιασμός δημοσιευμάτων... 311 11.1.3. Συγκριτικοί πίνακες... 329 11.1.4. Ανακεφαλαιωτικές επισημάνσεις... 336 11.2. Η ειδησεογραφία για το θύμα στον ελληνικό ημερήσιο Τύπο... 340 11.2.1. Εισαγωγή... 340 11.2.2. Γενική διαμόρφωση των άρθρων... 341 11.2.3. Η πράξη καθαυτή... 346 11.2.4. Στοιχεία για το θύμα... 349 11.2.5. Ανακεφαλαιωτικές επισημάνσεις... 359 11.3. Η ειδησεογραφία για το θύμα στο γερμανικό ημερήσιο Τύπο... 361 11.3.1. Εισαγωγή... 361 11.3.2. Γενική διαμόρφωση των άρθρων... 363 11.3.3. Παρουσίαση της πράξης... 367 11.3.4. Στοιχεία για το θύμα... 371 11.3.5. Συμπεράσματα... 381 11.4. Σύγκριση της ειδησεογραφίας για το θύμα στον ελληνικό και στο γερμανικό Τύπο... 385 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12: ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥ- ΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΜΕΛΕ- ΤΗΣ... 395 12.1. Συνοπτική παρουσίαση της μελέτης... 395 12.2.1. Συστάσεις για μία δημοσιογραφία δίκαιη ως προς τη μεταχείριση θυμάτων αξιόποινων πράξεων... 415 12.2.2. Συστάσεις για την αντιμετώπιση από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας των θυμάτων και του περιβάλλοντός τους... 418 12.2.3. Προσδοκίες της Δικαιοσύνης... 419
XXXII Περιεχόμενα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 421 Ελληνική... 421 Ξενόγλωσση... 423 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 445 Α) Γενικά στοιχεία για το δημοσίευμα... 445 Β) Η πράξη... 446 Γ) Στοιχεία για το θύμα... 446