ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ/ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Η προληπτική συντήρηση των μνημείων Προληπτική συντήρηση: μια ασπίδα για την προστασία των μνημείων Προβλέπουμε, Προλαμβάνουμε, Προστατεύουμε... τα μνημεία από τις φθορές του χρόνου!
Τα μνημεία σε κίνδυνο! Να ένας τίτλος που διαβάζουμε στις εφημερίδες και στο διαδίκτυο, μια φράση που ακούμε συχνά γύρω μας. Όμως τι πραγματικά σημαίνει αυτή η φράση; Κατ αρχήν, τι είναι μνημείο; Παλιότερα ονομάζαμε μνημεία τις γλυπτές και αρχιτεκτονικές συνθέσεις που ο άνθρωπος δημιουργούσε για να τιμήσει και να διατηρήσει τη μνήμη κάποιου προσώπου ή κάποιου ιστορικού γεγονότος. Σήμερα θεωρούμε μνημεία το προϊόν κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας που διασώζει μαρτυρίες μιας εποχής και όχι μόνο της γλυπτικής ή της αρχιτεκτονικής αλλά και της ζωγραφικής, της μουσικής, της αφήγησης κ.ά. Το Μνημείο των Καπνοπαραγωγών του γλύπτη Θύμιου Πανουργιά στήθηκε στην Κυψέλη Αγρινίου στη μνήμη της αιματηρής εξέγερσής τους ενάντια στην κυβέρνηση το 1962. 1
Τα μνημεία κληρονομούνται από γενιά σε γενιά μεταφέροντας διάφορες αξίες όπως ιστορικές, αρχαιολογικές, καλλιτεχνικές, τεχνολογικές, οικονομικές κ.ά. Αποκτούν ιδιαίτερη σημασία για την κάθε γενιά καθώς γίνονται μέρος της ζωής και σημεία κοινής αναφοράς των ανθρώπων που ζουν πλάι τους, ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας και καταγωγής. 2
Ποιοι κίνδυνοι απειλούν τα γλυπτά και αρχιτεκτονικά μνημεία; Οι καιρικές συνθήκες (όπως η υγρασία και ο παγετός, τα άλατα και οι μικροοργανισμοί) είναι συχνά απειλητικές για τα υλικά των μνημείων. Το ίδιο και οι λεγόμενες «θεομηνίες» όπως οι σεισμοί και οι πυρκαγιές. Οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι όμως προέρχονται από Οι Βρύσες στις Μένητες της Άνδρου. τη δραστηριότητα του ανθρώπου: Η ατμοσφαιρική ρύπανση εξαιτίας της αυξανόμενης χρήσης των ορυκτών καυσίμων διαλύει και καταστρέφει τα μνημεία των πόλεων. 3
Επίσης, με την άνοδο της θερμοκρασίας λόγω του φαινομένου του θερμοκηπίου και της τρύπας του όζοντος αναμένεται η επιτάχυνση χημικών αντιδράσεων και μικροβιολογικών διαδικασιών εις βάρος των υλικών των μνημείων. Όσο για τα παράκτια μνημεία, απειλούνται άμεσα από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Τέλος, κατά τη διάρκεια των πολέμων τα μνημεία βλάπτονται ανεπανόρθωτα με βομβαρδισμούς, κλοπές, εμπρησμούς, Η άνοδος της στάθμης του νερού στη Βενετία. βανδαλισμούς κ.ά. Ίχνη από σφαίρες στην Πύλη του Αδριανού την Αθήνα. 4
Πώς διατηρούμε τα μνημεία; Συντηρώντας τα! Η συντήρηση είναι ένας επαγγελματικός τομέας που περιλαμβάνει όλες τις εργασίες που γίνονται με στόχο την επιβράδυνση της καταστροφής των μνημείων, τη φροντίδα και τη διατήρησή τους σε μια κατάσταση παρόμοια με την αρχική για όσο περισσότερο χρόνο γίνεται. Οι εργασίες αυτές περιλαμβάνουν την εξέταση, την καταγραφή των προβλημάτων και τις διάφορες επεμβάσεις καθαρισμού, συγκόλλησης και στερέωσης Συντήρηση ψηφιδωτών στη Μονή Δαφνίου. των υλικών των μνημείων. Η συντήρηση των μνημείων μπορεί να είναι συστηματική ή προληπτική και γίνεται από τους συντηρητές αρχαιοτήτων. 5
Τι είναι η συστηματική συντήρηση των μνημείων; Η συστηματική συντήρηση περιλαμβάνει τις επεμβάσεις που γίνονται από τους συντηρητές αρχαιοτήτων και έργων τέχνης με στόχο τη θεραπεία των κατεστραμμένων υλικών τους. Τέτοιες επεμβάσεις είναι ο καθαρισμός, οι συγκολλήσεις, οι στερεώσεις, οι συμπληρώσεις με νέο υλικό κ.ά. Συγκόλληση θραυσμάτων τοιχογραφίας από την Τίρυνθα. Οι συμπληρώσεις των μνημείων, όπως η Θόλος της Επιδαύρου, γίνονται με δοκιμασμένα νέα υλικά και μεθόδους. 6
Τι είναι η προληπτική συντήρηση των μνημείων; Με την προληπτική συντήρηση οι συντηρητές εντοπίζουν και παρεμβαίνουν στους κινδύνους του περιβάλλοντος που απειλούν τα μνημεία με στόχο να προλάβουν τη φθορά των υλικών τους. Το κόψιμο των χόρτων, η απώθηση των πουλιών, ο καθαρισμός του περιβάλλοντος χώρου, ο αποκλεισμός των Ι.Χ. από τη γύρω περιοχή είναι ενέργειες που εντάσσονται στο πλαίσιο της «προληπτικής συντήρησης». 7
Γιατί η προληπτική συντήρηση είναι σημαντική; Οι εργασίες της προληπτικής συντήρησης, όταν γίνονται τακτικά και με συνέπεια: εντοπίζουν τους κινδύνους που απειλούν τα μνημεία προλαμβάνουν τις μεγαλύτερες καταστροφές και την ανάγκη για συστηματική συντήρηση των υλικών επιμηκύνουν το χρόνο ζωής των επεμβάσεων συστηματικής συντήρησης που έχουν ήδη γίνει (π.χ. καθαρισμοί, συγκολλήσεις κ.ά.) απαιτούν μικρότερο οικονομικό κόστος ενθαρρύνουν την επικοινωνία με το κοινό και τη συμμετοχή του στο ζήτημα της διατήρησης των μνημείων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. 8
Εμείς τι κάνουμε; Όλοι μας οφείλουμε να εμπλακούμε άμεσα σε δραστηριότητες προληπτικής συντήρησης των μνημείων της χώρας μας, του τόπου μας ή ακόμα καλύτερα της γειτονιάς μας καθώς τα μνημεία είναι η πολιτιστική κληρονομιά όλων μας! Το μνημείο Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη. 9
Πώς το κάνουμε αυτό; πρασινέσ πολιτιστικέσ ΔιΑΔροΜέσ ιουνιοσ 12 νέο ΑρχΑιολογικο Μουσέιο Μυτιλήνήσ Μουσέιο Φυσικήσ ιστοριασ ΑπολιθωΜένου ΔΑσουσ λέσβου ΑρχΑιολογικοσ χωροσ ΑρχΑιΑσ έλέυθέρνασ τέμένοσ καρα ΜουσΑ πασα, παλια πολή ρέθυμνου Αργυρουπολή ρέθυμνου ΑΜΑρι ρέθυμνου ΑρχΑιολογικο Μουσέιο βραυρωνασ υγροτοποσ βραυρωνασ πυλή του ΑΔριΑνου ΑρχΑιολογικοσ χωροσ ολυμπιέιου Μονή καισαριανήσ ΑρχΑιολογικοσ χωροσ κέραμέικου βυζαντινοι ναοι καλυβιων Αττικήσ σουριζα, έθνικοσ ΔρυΜοσ σουνιου Ενημερωνόμαστε για τη σωστή συμπεριφορά μας στο χώρο των μνημείων, οργανωνόμαστε σε ομάδες και συνεργαζόμαστε με τον υπεύθυνο φορέα για τη συντήρηση του μνημείου (Εφορεία Αρχαιοτήτων, ΥποΥργείο πολίτίσμου καί τουρίσμου γενίκη ΔίεΥΘΥΝσΗ αρχαίοτητων καί πολίτίστίκησ κληρονομίασ ΔίεΥΘΥΝσΗ μουσείων, εκθεσεων καί εκπαίδευτίκων προγραμματων (Δμεεπ) www.yppo.gr www.visitgreece.gr Τοπική Αυτοδιοίκηση, ιδιώτες) σε δράσεις ευαισθητοποίησης του κοινού, ευπρεπισμού του χώρου κ.ά. 10
Αθήνα, 2015 Συντονισμός έργου Μαρία Λαγογιάννη, Δρ Αρχαιολογίας Σουζάνα Χούλια - Καπελώνη, Αρχαιολόγος Γενική επιμέλεια Τόνια Κουτσουράκη, Αρχαιολόγος Αλεξάνδρα Σέλελη, Αρχαιολόγος - Μουσειολόγος Γραφιστική επιμέλεια Σπήλιος Πίστας, Γραφίστας Κείμενα Σοφία Παπιδά, Συντηρήτρια Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης - Μουσειολόγος Διορθώσεις κειμένων Βιολέττα Ζεύκη, Αρχαιολόγος - Μεταφράστρια Ηλεκτρονική και καλλιτεχνική επιμέλεια Πασχαλιά Τσαγκαριάν, Γραφίστρια Εικονογράφος Ηλίας Καρράς, Ζωγράφος 2015 Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων ISBN 978-960-386-216-1 Το έντυπο «H προληπτική συντήρηση των μνημείων» της θεματικής ενότητας «Προληπτική συντήρηση: μια ασπίδα για την προστασία των μνημείων» δημιουργήθηκε και ψηφιοποιήθηκε το 2015 για την Πράξη με κωδικό MIS 339815 «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.