ΕΡΕΥΝΑ. Φυσική δραστηριότητα ατόμων ηλικίας 65-85 ετών: καταγραφή δεδομένων μέσω του βηματόμετρου και του ερωτηματολογίου αυτοαναφοράς PASE

ΕΡΕΥΝΑ Φυσική δραστηριότητα ατόμων ηλικίας 65-85 ετών: καταγραφή δεδομένων μέσω του βηματόμετρου και του ερωτηματολογίου αυτοαναφοράς PASE Γεώργιος Τσατσάκος1, Μαρία Μιχαλοπούλου2, Νικόλαος Αγγελούσης2, Βασιλική Ζήση3 1 2 3 Φυσικοθεραπευτής, MSc ΤΕΦΑΑ, Αναπληρωτής Καθηγήτρια, Δηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο Θράκης ΤΕΦΑΑ, Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Επικοινωνία: Γεώργιος Τσατσάκος, Κριεζώτου 50, Κάρυστος, 34001 email: tsatsakosg@yahoo.gr Υποβολή: 20-02-2011 Αποδοχή: 18-03-2011 Θέματα Φυσικοθεραπείας 2011:7(1):11-20 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Κύριο σκοπό αυτής της έρευνας αποτέλεσε η διερεύνηση της σχέσης της αξιολόγησης του επιπέδου της φυσική δραστηριότητας ατόμων τρίτης ηλικίας στην Ελλάδα, μεταξύ των αποτελεσμάτων ενός ερωτηματολογίου αυτοαναφοράς και ενός βηματομέτρου. Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν 100 άτομα τρίτης ηλικίας 65-85 ετών από αυτούς οι 39 ήταν άνδρες ηλικίας 71,5 ( + 6,8 έτη) και 61 γυναίκες ηλικίας 70,2 ( +6,9 έτη). Στη συγκεκριμένη έρευνα συλλέχθηκαν στοιχεία με βηματόμετρο τύπου SW200 Digiwalker της Yamax και με το ερωτηματολόγιο φυσικής δραστηριότητας PASE. Ο χρόνος εφαρμογής των βηματόμετρων ήταν επτά ημέρες για τον κάθε εξεταζόμενο και η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου έγινε όταν ολοκληρωνόταν η βηματομέτρηση. Οι συμμετέχοντες πραγματοποίησαν 26.100 + 11.681 βήματα και σημείωσαν score στο ερωτηματολόγιο 96 + 41. Σημαντική συσχέτιση (r=0.68, p<.01) εμφανίστηκε μεταξύ του συνολικού score του ερωτηματολογίου PASE και του αριθμού των βημάτων που κατέγραψε το βηματόμετρο τύπου SW200 Digiwalker της Yamax. Οι 39 άντρες πραγματοποίησαν 24.809 + 10252 βήματα και σημείωσαν score 90,9 + 37,6 και οι 61 γυναίκες 26926 + 12522 βήματα με score 99,3 + 43,2. Από τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας φάνηκε ότι τόσο ο αριθμός των βημάτων όσο και η συνολική βαθμολογία του PASE είναι μεν υψηλότερα στις γυναίκες δίχως όμως να φτάνουν σε σημαντικά επίπεδα. Τα αποτελέσματα της έρευνας συνηγορούν στο ότι και οι δύο μέθοδοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν αυτόνομα και στα δύο φύλα για να αξιολογηθεί το επίπεδο φυσικής δραστηριότητας. Λέξεις κλειδιά: φυσική δραστηριότητα, τρίτη ηλικία, βηματόμετρο, ερωτηματολόγιο Pase ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΟΜΟΣ 7 - ΤΕΥΧΟΣ 1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2011 11

Τσατσάκος και συν. Physical Activity of Older Adults Aged 65-85 years: Using a Pedometer and the Self-Report Measure PASE Georgios Tsatsakos 1, Maria Michalopoulou 2, Nikolaos Aggeloulis 2, Vasiliki Zisi 3 1 Physiotherapist, M.Sc 2 Associate Professor, Democritus University of Thrace 3 Assistant Professor, University of Thessaly Correspondence: Georgios Tsatsakos, Kriezotou 50, Karistos, 34001, Greece e-mail: tsatsakosg@yahoo.gr Submitted: 20-02-2011 Accepted: 18-03-2011 Physiotherapy Issues 2010:6(4):11-20 ABSTRACT The main purpose of this study was to assess physical activity of older adults in Greece and to determine the relationship between physical activity data provided by a self report questionnaire and pedometry. Participants in this study were 100 elderly adults aged 65-85 years. Thirty nine were men (age 71.5 + 6.8 years) and 61 were women (age 70.2 + 6.9 years). Participants completed the Physical Activity Scale for the Elderly (PASE) and wore the pedometer SW200 (Yamax Inc.) for seven consecutive days. According to data analysis, the total number of steps participants performed during one week (26.100 + 11.681), correlated significantly with their PASE score (96 + 41) (r=0.68, p<.01). Men in this study performed 24.809 (+ 10.252) steps and their PASE score was 90.9 (+ 37.6). Additionally women in this study performed 26.926 + 12.522 steps and their PASE score was 99.3 + 43.2. In both physical activity assessment women had higher scores but no statistically significant differences were reported. Our results demonstrated that, for both men and women either method can be used to measure the level of physical activity in elderly adults. Key Words: physical activity,, pedometer, PASE questionnaire ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύμφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας 1 η φυσική δραστηριότητα αποτελεί το σύνολο των κινήσεων που πραγµατοποιούνται στα πλαίσια της καθηµερινής διαβίωσης, της εργασίας, της αναψυχής και των αθλητικών δραστηριοτήτων. Η έντασή της διαβαθμίζεται σε μικρή, µέτρια και υψηλή. Παράλληλα διαχωρίζεται σε συνήθη φυσική δραστηριότητα και σε φυσική δραστηριότητα αναψυχής. Με τον όρο συνήθη φυσική δραστηριότητα καλύπτονται δραστηριότητες της καθηµερινής διαβίωσης, όπως για παράδειγµα περπάτηµα, δουλειές του σπιτιού και κηπουρική ενώ ως φυσική δραστηριότητα αναψυχής αναφέρεται το κολύµπι, ο χορός η ποδηλασία και η συµµετοχή σε προγράµµατα άσκησης που οργανώνονται σε γυµναστήρια, κέντρα άσκησης και αναψυχής. Η άσκηση συγκεκριµένα, ορίζεται ως σχεδιασµένη, δοµηµένη και επαναληπτική κίνηση που στοχεύει να βελτιώσει ή να διατηρήσει συστατικά της φυσικής κατάστασης 1. Η περιορισµένη φυσική δραστηριότητα αναφέρεται ως βασική αιτία θνησιµότητας και νοσηρότητας ιδιαίτερα στους πληθυσµούς τρίτης ηλικίας 2. Ο περιορισµός της φυσικής δραστηριότητας αντανακλά περιορισµούς στη λειτουργική ικανότητα, από τους οποίους το 50% οφείλεται στην αύξηση 12 ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΟΜΟΣ 7 - ΤΕΥΧΟΣ 1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2011

Φυσική δραστηριότητα ατόμων 65-68 ετών της ηλικίας και το άλλο 50% στον παράλληλο περιορισµό της φυσικής δραστηριότητας 3. Οι περισσότερες έρευνες που αφορούν την προσπάθεια που πρέπει να κάνει ο άνθρωπος για να εκτελέσει τις καθημερινές του δραστηριότητές ή την γενικότερη εκτίμηση της φυσικής του δραστηριότητας, αναφέρονται σε νέους ανθρώπους ή σε πολύ αδύναμους ηλικιωμένους 4,5,6. Υπάρχει όμως και η ανάγκη για εκτίμηση και καταγραφή της φυσικής δραστηριότητας σε ηλικιωμένους οι οποίοι δεν έχουν φτάσει στο στάδιο της αναπηρίας ή της αδυναμίας αυτοεξυπηρέτησης. Η έγκαιρη εντόπιση της αδυναμίας θα βοηθήσει στη μείωση των κινητικών περιορισμών και στη βελτίωση της λειτουργικότητάς τους. Όσον αφορά στη χώρα µας, οι έρευνες που εξετάζουν τη φυσική δραστηριότητα και τις συνήθειες άσκησης των ηλικιωµένων είναι περιορισµένες. Από τις έρευνες αυτές φαίνεται ότι τα ηλικιωµένα άτομα που έχουν οικογένεια και ειδικά οι γυναίκες, αποτελούν τη µερίδα του Ελληνικού πληθυσμού µε τα χαµηλότερα ποσοστά συμμετοχής σε αθλητικές δραστηριότητες αναψυχής 7. Οι Harahousou & Kabitsis 8 υποστήριξαν ότι η περιορισµένη φυσική δραστηριότητα των ηλικιωμένων στην Ελλάδα οφείλεται στις κοινωνικο-µορφωτικές συνθήκες που επικρατούν στη χώρα µας, σύµφωνα µε τις οποίες διαµορφώνεται ένας τρόπος ζωής που δεν ενθαρρύνει τον αθλητισµό και τη φυσική δραστηριότητα. Οι ίδιοι συγγραφείς εντοπίζουν ότι ιδιαίτερα οι ηλικιωµένες γυναίκες, έχουν πολύ χαµηλά ποσοστά συµµετοχής σε δραστηριότητες αθλητισµού και αναψυχής ενώ το µεγαλύτερο ποσοστό προτιµά να συµµετέχει σε καθηµερινές δραστηριότητες χαµηλής έντασης, όπως να βλέπει τηλεόραση, να επισκέπτεται φίλους ή να πηγαίνει στην εκκλησία 9. Αλλά και σε πιο πρόσφατες έρευνες 10 φαίνεται ότι η φυσική δραστηριότητα ατόµων τρίτης ηλικίας είναι µέτρια έως χαµηλή και τα περισσότερα άτοµα αναφέρουν ότι συµµετέχουν σε δραστηριότητες χαµηλής έντασης όπως δουλειές στο σπίτι και βάδισµα. Δεν υπάρχουν όµως πολλές σύγχρονες έρευνες που να εξετάζουν αν η συµµετοχή των Ελλήνων άνω των 65 ετών σε φυσικές δραστηριότητες διαφοροποιείται ανάλογα µε κάποιες ανεξάρτητες μεταβλητές, όπως η ηλικία και το φύλο. Οι πληροφορίες για το είδος και την ένταση της φυσικής δραστηριότητας ανάλογα µε την ηλικία και το φύλο των ηλικιωµένων µπορεί να συµβάλλουν σηµαντικά στον σχεδιαµό και την υλοποίηση προγραµµάτων και παρεµβάσεων µε στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. Η εκτίμηση της φυσικής δραστηριότητας και της ποιότητας ζωής που σχετίζεται με την υγεία μέσω ενός έγκυρου ερωτηματολογίου που συμπληρώνεται από άτομα τρίτης ηλικίας αποτελεί την πλέον προτιμητέα προσέγγιση. Πολλά μέσα (εργαλεία) εκτίμησης φυσικής δραστηριότητας και της ποιότητας ζωής που σχετίζονται με την υγεία Υπάρχει όμως και η ανάγκη για εκτίμηση και καταγραφή της φυσικής δραστηριότητας σε ηλικιωμένους οι οποίοι δεν έχουν φτάσει στο στάδιο της αναπηρίας ή της αδυναμίας αυτοεξυπηρέτησης έ χ ο υ ν αναπτυχθεί και επιτρέπουν στους ερευνητές να προσεγγίζουν τις υποκειμενικές μετρήσεις της υγείας, οι οποίες διαφέρουν μεταξύ τους τόσο στις τεχνικές μέτρησης, όσο και στον αριθμό των δραστηριοτήτων που μετρούν. Το ερωτηματολόγιο PASE είναι ένα έγκυρο ερωτηματολόγιο αυτοαξιολόγησης του επιπέδου της φυσικής δραστηριότητας 11 με σημαντικά πλεονεκτήματα έναντι άλλων ερωτηματολογίων αυτοαναφοράς. Ε ί ν α ι σύντομο και η συνολική του βαθμολογία, που προκύπτει απ τις επιμέρους απαντήσεις, υπολογίζεται με μεγάλη ευκολία, μέσω αξιολόγησης της συχνότητας εκτέλεσης φυσικών δραστηριοτήτων, δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τις δουλειές στο σπίτι και της διάρκειας και του περιεχομένου πιθανής επαγγελματικής απασχόλησης κατά το διάστημα της προηγούμενης εβδομάδας 12. Από την άλλη πλευρά η αντικειμενική μέτρηση της φυσικής δραστηριότητας αποτελεί μια πρόκληση για αυτούς που ασχολούνται με την έρευνα και την πρακτική εφαρμογή της σε άτομα ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΟΜΟΣ 7 - ΤΕΥΧΟΣ 1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2011 13

Τσατσάκος και συν. τρίτης ηλικίας. Οι βηματομετρητές αποτελούν μία μεθοδολογική προσέγγιση για την καταγραφή της φυσικής δραστηριότητας η οποία έχει χαμηλό κόστος, παρέχει ακρίβεια όσον αφορά τα στοιχεία της εγκυρότητας και της αξιοπιστίας, δεν παρενοχλούν την κίνηση ενώ παρέχει ένα αποτέλεσμα (βήματα ή απόσταση) το οποίο γίνεται εύκολα κατανοητό από τους συμμετέχοντες και έχει πολλαπλές εφαρμογές στην ατομική αξιολόγηση και τη σύγκριση μεταξύ ατόμων και πληθυσμών 13. Οι βηματομετρητές φοριούνται συνήθως στη ζώνη και καταγράφουν τις κατακόρυφες επιταχύνσεις του ισχίου κατά τη διάρκεια του κύκλου βάδισης. Παρέχουν πληροφορίες για τα βήματα που έχουν γίνει και μερικά μοντέλα καταγράφουν επίσης την απόσταση και την κατανάλωση ενέργειας. H αύξηση της ηλικίας συνδέεται στενά με τη μείωση της ταχύτητας στην κινητική συμπεριφορά των ατόμων, κάτι που φαίνεται και στην πραγματοποίηση των καθημερινών τους δραστηριοτήτων 6,14. Η φυσική δραστηριότητα και η συστηματική άσκηση φαίνεται να έχουν θετική επίδραση στην ταχύτητα επεξεργασίας των πληροφοριών στα άτομα τρίτης H αύξηση της ηλικίας συνδέεται στενά με τη μείωση της ταχύτητας στην κινητική συμπεριφορά των ατόμων, κάτι που φαίνεται και στην πραγματοποίηση των καθημερινών τους δραστηριοτήτων ηλικίας. Θεωρείται ότι μπορούν να περιορίσουν την επιβράδυνση του χρόνου αντίδρασης, που παρατηρείται με την γήρανση, μέσα από επιδράσεις στις κεντρικές λειτουργίες 15. Στους άντρες η ταχύτητα βάδισης έχει παρουσιάσει υψηλή συσχέτιση με τη δύναμη του γαστροκνημίου, τον αριθμό των βημάτων, το ύψος και το βάρος τους, ενώ οι γυναίκες παρουσίασαν παρόμοιες συσχετίσεις εκτός από το βάρος 16. Έχει αξία να διερευνηθεί ο βαθμός συσχέτισης μεταξύ των δύο μεθόδων αξιολόγησης της φυσικής δραστηριότητας ώστε να κριθεί κατά πόσο μπορεί το ερωτηματολόγιο PASE να αντανακλά το πραγματικό επίπεδο της φυσικής δραστηριότητας στην τρίτη ηλικία χωρίς τη χρήση εξοπλισμού. Ένα τέτοιο αποτέλεσμα θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο αφού η αξιολόγηση θα πραγματοποιείται σε σύντομο χρόνο και το κόστος της θα είναι πολύ χαμηλό. Σκοπό της παρούσας μελέτης αποτέλεσε η διερεύνηση της σχέσης της βαθμολόγησης του επιπέδου φυσικής δραστηριότητας ατόμων τρίτης ηλικίας στη χώρα μας μεταξύ ενός ερωτηματολογίου αυτοαναφοράς και ενός βηματομέτρου, έτσι ώστε να επιλεγεί τελικά η ιδανικότερη μέθοδος αξιολόγησης. Επιμέρους στόχο αποτέλεσε η διερεύνηση πιθανών επιδράσεων του φύλου στη βαθμολογία της φυσικής δραστηριότητας με τις δύο προαναφερθείσες μεθόδους. Σύμφωνα με την ερευνητική υπόθεση της παρούσας έρευνας, η φυσική δραστηριότητα όπως καταγράφεται από το ερωτηματολόγιο αυτοαναφοράς έχει σημαντική συσχέτιση με τη βαθμολογία του βηματομέτρου. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Δείγμα Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν 100 άτομα τρίτης ηλικίας 65-85 ετών. Αναλυτικά συμμετείχαν 39 άνδρες ηλικίας 71,5+ 6,8 έτη και 61 γυναίκες ηλικίας 70,2+6,9 έτη (Πίνακας 1). Τα άτομα αυτά ήταν σε θέση να μετακινηθούν εκτός του χώρου κατοικίας τους, διέμεναν είτε ανεξάρτητα στην οικία τους ή σε χώρους φροντίδας ατόμων τρίτης ηλικίας ενώ δεν είχαν υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση το τελευταίο έτος. Η συμμετοχή τους στην έρευνα ήταν εθελοντική ενώ πριν την έναρξη των μετρήσεων ήταν απαραίτητη η προσκόμιση βεβαίωσης από το θεράποντα ιατρό τους ότι είναι σε θέση να συμμετέχουν στις μετρήσεις που περιλαμβάνονταν. Όργανα Μέτρησης Στη συγκεκριμένη έρευνα συλλέχθηκαν στοιχεία με τα ακόλουθα όργανα και δοκιμασίες: α) Η μέτρηση του αριθμού βημάτων πραγματοποιήθηκε με το βηματόμετρο τύπου SW200 Digiwalker της Yamax. Η σειρά βηματόμετρων SW έχει αποδώσει πολύ καλά σε προηγούμενες έρευνες εγκυρότητας 17. Το βηματόμετρο SW200, έχει βρεθεί ότι έχει υψηλή ακρίβεια σε άτομα κανονικού βάρους, σε υπέρβαρους και σε μέτρια παχύσαρκους 18. 14 ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΟΜΟΣ 7 - ΤΕΥΧΟΣ 1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2011

Φυσική δραστηριότητα ατόμων 65-68 ετών Πίνακας 1: Σωματομετρικά χαρακτηριστικά του δείγματος. Άνδρες (n= 39) Γυναίκες (n=61) ΜΟ + ΤΑ* ΜΟ + ΤΑ Ηλικία (έτη) 71,5 + 6,8 70,2 + 6,9 Βάρος (Kg) 83,49 + 11,05 71,23 + 11,4 Ύψος (m) 171,15 + 6,88 159,6 + 7,2 Δ.Μ.Σ.** 28,47 + 3,21 27,97 + 4,02 * Μέσος Όρος + Τυπική Απόκλιση ** Δείκητης Μάζας Σώματος β) Για την καταγραφή της φυσικής δραστηριότητας χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο «Physical Activity Scale for the Elderly - PASE» 12, με το οποίο αξιολογείται η φυσική δραστηριότητα που πραγματοποιήθηκε κατά το διάστημα της προηγούμενης εβδομάδας. Η εγκυρότητα του PASE έχει αποδειχθεί μέσω της συσχέτισης των score του με το επίπεδο υγείας του κάθε εξεταζόμενου και τις φυσιολογικές τιμές σε λειτουργίες του οργανισμού. Παρατηρήθηκε υψηλή συσχέτιση με την στατική ισορροπία του ατόμου, με την δύναμη σύλληψης, τη δύναμη του ποδιού, την καρδιακή συχνότητα σε ηρεμία, την ηλικία και τη συχνότητα παρουσίασης ασθενειών 12. Η αξιοπιστία του ερωτηματολογίου στον ελληνικό πληθυσμό αναφέρεται υψηλή (r =.79) 19. Η πρώτη κατηγορία ερωτημάτων αφορά τη συμμετοχή των ατόμων σε δραστηριότητες αναψυχής, συμπεριλαμβάνοντας περπάτημα εκτός οικίας, ελαφριάς, μέτριας, υψηλής εντάσεως αθλήματα ή δραστηριότητες αναψυχής και επιπρόσθετα αφορά την εκτέλεση ασκήσεων με σκοπό την αύξηση της μυϊκής δύναμης και αντοχής. Η συχνότητα των δραστηριοτήτων καταγράφεται ως εξής: (0)Ποτέ, (1)Σπάνια (1-2 ημέρες), (2)Μερικές φορές (3-4 ημέρες),(3)συχνά (5-7 ημέρες). Η διάρκεια της συμμετοχής στην κάθε μία δραστηριότητα, κατηγοριοποιήθηκε ως (1) Λιγότερο από 1 ώρα, (2)Μεταξύ 1 και 2 ωρών, (3)2-4 ώρες, (4)Περισσότερο από 4 ώρες. Η δεύτερη κατηγορία ερωτήσεων αφορά τις εργασίες στο σπίτι (ελαφριές και βαριές δουλειές νοικοκυριού), επισκευές ή επιδιορθώσεις στο σπίτι, κηπουρική, περιποίηση κήπου, φροντίδα άλλου ατόμου. Η απάντηση στο ερώτημα έχει δύο επιλογές (ΝΑΙ/ ΟΧΙ) ενώ δεν καταγράφεται η διάρκεια και η συχνότητα των προαναφερθέντων δραστηριοτήτων. Επίσης μια ακόμα δραστηριότητα που αναφέρεται είναι η εργασία επί πληρωμή ή εθελοντικά, όπου καταγράφονται οι συνολικές ώρες εργασίας ανά εβδομάδα. Το συνολικό σκορ που προκύπτει από τα ερωτήματα υπολογίζεται πολλαπλασιάζοντας, το συνολικό χρόνο που δαπανάται για κάθε δραστηριότητα (ώρες / εβδομάδα) ή για κάθε συμμετοχή (ναι ή όχι) στη δραστηριότητα, με εμπειρικά υπολογισμένους ειδικούς δείκτες. Πειραματική διαδικασία Αρχικά η δοκιμασία περιελάμβανε την προσέγγιση των συμμετεχόντων σε χώρους αναψυχής, σε χώρους κοινωνικής συνεύρεσης αλλά και σε χώρους ιατρικής περίθαλψης και θεραπείας όπως φυσικοθεραπευτήρια. Για την ολοκλήρωση της έρευνας απαιτήθηκαν τουλάχιστον δύο συναντήσεις με τον κάθε συμμετέχοντα.κατά την πρώτη συνάντηση δόθηκε στους συμμετέχοντες το βηματόμετρο, και πραγματοποιήθηκε ενημέρωση και εκπαίδευση για τη σωστή χρήση και λειτουργία του. Δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στη σωστή τοποθέτηση του κατά τη διάρκεια της ημέρας και στην αφαίρεσή του πριν από τη βραδινή κατάκλιση. Ο χρόνος εφαρμογής των βηματόμετρων ήταν εφτά ημέρες για τον κάθε εξεταζόμενο. Κατά τη διάρκεια της εβδομάδας αυτής ο ερευνητής διατηρούσε επαφή με τον συμμετέχοντα για να παρακολουθεί τη σωστή χρήση του βηματόμετρου. Η δεύτερη συνάντηση με τον κάθε συμμετέχοντα έγινε μετά από χρονικό διάστημα μίας εβδομάδας. Όταν συμπληρωνόταν η εβδομάδα που χρειαζόταν για ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΟΜΟΣ 7 - ΤΕΥΧΟΣ 1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2011 15

Τσατσάκος και συν. να ολοκληρωθεί η διαδικασία της βηματομέτρησης ο συμμετέχοντας ερχόταν σε επαφή με τον ερευνητή για να του παραδώσει το βηματόμετρο και για να συνεχιστεί η διαδικασία συλλογής δεδομένων μέσω της συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου PASE το οποίο καταγράφει και αξιολογεί τη φυσική δραστηριότητα της προηγούμενης εβδομάδας. Το ερωτηματολόγιο αυτοαναφοράς συμπληρώθηκε από τους εξεταζομένους με την βοήθεια και καθοδήγηση του υπεύθυνου ερευνητή. Στατιστική ανάλυση Η επεξεργασία των δεδομένων πραγματοποιήθηκε με το στατιστικό πρόγραμμα SPSS και περιελάμβανε περιγραφική στατιστική και υπολογισμό του συντελεστή συσχέτισης Pearson (r) μεταξύ των εξαρτημένων μεταβλητών ενώ το επίπεδο σημαντικότητας ορίστηκε στο p = <.05. Πρόσθετα έγινε ανάλυση διακύμανσης με ένα σταθερό παράγοντα «φύλο» και εξαρτημένες μεταβλητές τη συνολική φυσική δραστηριότητα όπως αυτή καταγράφηκε από το ερωτηματολόγιο φυσικής δραστηριότητας και τον αριθμό βημάτων που πραγματοποίησαν τα άτομα τρίτης ηλικίας που συμμετείχαν στην έρευνα. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Σύμφωνα με την περιγραφική στατιστική οι 100 συμμετέχοντες πραγματοποίησαν σύμφωνα με τους βηματομετρητές 26.100 βήματα (+ 11.681) και σημείωσαν βαθμολογία στο ερωτηματολόγιο 96 (+ 41). Οι 39 άντρες πραγματοποίησαν 24.809 (+ 10252) βήματα και σημείωσαν βαθμολογία 90,9 (+ 37,6) και οι 61 γυναίκες 26926 (+ 12522) βήματα και βαθμολογία 99,3 (+ 43,2). Η συνολική βαθμολογία της φυσικής δραστηριότητας και ο αριθμός των βημάτων σύμφωνα με το φύλο και το σύνολο των συμμετεχόντων παρουσιάζονται στα Σχήματα 1 και 2, αντίστοιχα. Από τον υπολογισμό του συντελεστή συσχέτισης Pearson (r) μεταξύ των εξαρτημένων μεταβλητών βρέθηκε σημαντική συσχέτιση μεταξύ της συνολικής βαθμολογίας του ερωτηματολογίου PASE και του αριθμού των βημάτων που καταγράφηκαν από βηματόμετρο τύπου SW200 Digiwalker της Yamax ( r = 0.68, p<.01). Σύμφωνα με την ανάλυση διακύμανσης ως προς έναν παράγοντα (το φύλο) βρέθηκε ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική επίδραση τόσο στον αριθμό των βημάτων (F (1,98) = 0,780, p>0.05) όσο και στο score του ερωτηματολογίου PASE (F (1,98) = 0,994, p>0.05). 100 98 96 94 92 90 88 86 M.O* 96 T.A** + 41 PASE SCORE M.O* 90,9 T.A** + 37,6 Μ.Ο* 99,3 Τ.Α** + 43,2 TOTAL MAN W OMAN * Μέσος Όρος **Τυπική Απόκλιση ΣΥΖΗΤΗΣΗ Από τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας φάνηκε ότι στη σχέση μεταξύ του συνολικού score του ερωτηματολογίου PASE και του αριθμού των βημάτων που κατέγραψε το βηματόμετρο τύπου SW200 Digiwalker της Yamax, υπάρχει σημαντική συσχέτιση. Το εύρημα αυτό εναρμονίζεται με την έρευνα του 11 που έδειξε ότι το ερωτηματολόγιο PASE παρουσιάζει σημαντική συσχέτιση με τις ενδείξεις ενός επιταχυνσιόμετρου (CSA) τόσο στο γενικό πληθυσμό όσο και σε άτομα άνω των 70 ετών. Η σύγκριση ανδρών και γυναικών ηλικίας από 65 έως 85 ετών δεν ανέδειξε σημαντικές διαφορές μεταξύ τους ως προς τη συνολική φυσική δραστηριότητα κάτι που έρχεται σε συμφωνία με τα ευρήματα άλλων ερευνών στο διεθνή χώρο 2,20,21, 22. Υπάρχουν όμως στη βιβλιογραφία και αποτελέσματα που διαφωνούν με την παρούσα μελέτη 15. Οι Σχήμα 1: Η συνολική επίδοση της φυσικής δραστηριότητας σύμφωνα με το φύλο και το σύνολο των συμμετεχόντων. 16 ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΟΜΟΣ 7 - ΤΕΥΧΟΣ 1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2011

Φυσική δραστηριότητα ατόμων 65-68 ετών 27.500 27.000 26.500 26.000 25.500 25.000 24.500 24.000 23.500 Μ.Ο* 26100 Τ.Α** + 11681 * Μέσος Όρος **Τυπική Απόκλιση STEPS Μ.Ο* 24809 Τ.Α** + 10252 Μ.Ο* 26926 Τ.Α** + 12522 TOTAL MAN W OMAN Σχήμα 2: Ο αριθμός των βημάτων σύμφωνα με το φύλο και το σύνολο των συμμετεχόντων. αντιθέσεις αυτές είναι πιθανό να οφείλονται στο διαφορετικό τρόπο με τον οποίο καταγράφεται η φυσική δραστηριότητα. Σύµφωνα µε τον Shephard 23, τα περισσότερα όργανα ερωτηµατολόγια είναι σχεδιασµένα για να καταγράφουν τις τυπικές δραστηριότητες ατόµων νεαρής και µέσης ηλικίας και µπορεί να µην είναι κατάλληλα για άτοµα τρίτης ηλικίας. Οι δραστηριότητες που αφορούν στη φυσική δραστηριότητα με χαμηλή, μέτρια, υψηλή ένταση καθώς και το βάδισμα και οι ασκήσεις μυϊκής ενδυνάμωσης βαθμολογούνται ανάλογα με τη συχνότητα και τις ώρες πραγματοποίησής τους μέσα στην εβδομάδα. Αυτός ο τρόπος βαθμολόγησης φαίνεται πιο ακριβής και έχει σαν αποτέλεσμα όλοι οι εξεταζόμενοι να μην καταγράφουν το ίδιο σκορ σε ίδιες δραστηριότητες. Η παρούσα έρευνα έρχεται σε αντίθεση με την έρευνα των Michalopoulos et al 15 όπου τα αποτελέσματα τους έδειξαν ότι οι γυναίκες ήταν πιο δραστήριες από τους άντρες όσον αφορά τη συνολική φυσική δραστηριότητα. Σε αυτή την έρευνα φάνηκε ότι οι γυναίκες ήταν πιο δραστήριες στις δραστηριότητες του σπιτιού, ενώ οι άντρες ήταν πιο δραστήριοι στη φυσική δραστηριότητα αναψυχής μέτριας έντασης. Οι δύο δραστηριότητες όμως, σύμφωνα με το ερωτηματολόγιο δεν έχουν κοινό τρόπο αξιολόγησης με αποτέλεσμα οι γυναίκες να ευνοούνται σε ένα βαθμό. Τα αποτελέσµατα της παραπάνω έρευνας συµφωνούν και µε τα ευρήµατα τους 24, στην έρευνα των οποίων η συνολική φυσική δραστηριότητα ενήλικων γυναικών ήταν υψηλότερη από αυτή των ανδρών, αφού οι γυναίκες συγκέντρωναν εξαιρετικά υψηλά σκορ φυσικής δραστηριότητας, γιατί εµπλέκονταν περισσότερο σε δραστηριότητες που αφορούσαν δουλειές σπιτιού και φροντίδα κάποιου άλλου ατόµου. Αυτές όμως οι έρευνες δεν αφορούσαν αποκλειστικά άτομα τρίτης ηλικίας και κατά συνέπεια τα αποτελέσματά τους δεν μπορούν να γενικευτούν για την τρίτη ηλικία. Όσον αφορά στην επίδραση του φύλου στον αριθμό των βημάτων, βρέθηκε από την παρούσα έρευνα ότι τα δύο φύλα δεν παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. Οι γυναίκες κατέγραψαν μεγαλύτερο αριθμό βημάτων αλλά όχι σημαντικά υψηλότερο από τους άντρες. Οι περισσότερες έρευνες που έχουν γίνει έχουν επικεντρώσει το ενδιαφέρον τους στην επίδραση της ηλικίας στον αριθμό των βημάτων και αν αυτά καταγράφονται αξιόπιστα στα άτομα τρίτης ηλικίας ενώ δε δίνεται ιδιαίτερη σημασία στην επίδραση του φύλου ατόμων της τρίτης ηλικίας. Ο σκοπός της μελέτης της Cyarto και των συνεργατών του ήταν να εξετάσουν την επίδραση της ταχύτητας του περπατήματος καθώς και των δυσλειτουργιών της βάδισης, στην ακρίβεια των αποτελεσμάτων του βηματόμετρου σε ηλικιω- Η σύγκριση ανδρών και γυναικών ηλικίας από 65 έως 85 ετών δεν ανέδειξε σημαντικές διαφορές μεταξύ τους ως προς τη συνολική φυσική δραστηριότητα κάτι που έρχεται σε συμφωνία με τα ευρήματα άλλων ερευνών στο διεθνή χώρο ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΟΜΟΣ 7 - ΤΕΥΧΟΣ 1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2011 17

Τσατσάκος και συν. Όσον αφορά στην επίδραση του φύλου στον αριθμό των βημάτων, βρέθηκε από την παρούσα έρευνα ότι τα δύο φύλα δεν παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους μένους. Τα αποτελέσματα της έρευνάς τους έδειξαν ότι οι ενδείξεις του βηματόμετρου μπορεί να επηρεαστούν από το πολύ αργό περπάτημα ή από τη δυσλειτουργία των κάτω άκρων, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει μεγάλη ακρίβεια στις μετρήσεις 25. Η αρθρογραφία που μελετά την επίδραση του φύλου στον αριθμό των βημάτων σε ηλικίες άνω των 65 ετών είναι περιορισμένη. Η έρευνα της Tudor Locke 17 έδειξε ότι οι άντρες κατέγραψαν σημαντικά περισσότερα βήματα απ ότι οι γυναίκες. Η αντίθεσή αυτή οφείλεται προφανώς στο ότι το δείγμα τους περιελάμβανε άτομα από 18 ετών μέχρι και άτομα άνω των 65 ετών και δεν αφορούσε αποκλειστικά άτομα τρίτης ηλικίας. Σε συστηματική ανασκόπηση της βιβλιογραφίας οι Tudor- Locke & Myers 26,27, κατέγραψαν τον αριθμό βημάτων για διάφορες ηλικιακές ομάδες. Για τα παιδιά ηλικίας 8-10 ετών καταγράφηκε ένας ημερήσιος αριθμός βημάτων μεταξύ 12000-16000 βήματα την ημέρα (μικρότερος για τα κορίτσια απ ότι για τα αγόρια), για τους υγιείς νέους ενήλικες μεταξύ 7000-13000 βήματα την ημέρα (μικρότερος για τις γυναίκες απ ότι για τους άνδρες), για τα υγιή άτομα τρίτης ηλικίας μεταξύ 6000-8500 βήματα την ημέρα και για τα άτομα με χρόνιες παθήσεις και αναπηρίες καταγράφηκαν 3500-5500 βήματα την ημέρα. Στην παρούσα έρευνα ο μέσος όρος των συμμετεχόντων ήταν 2000 5500 βήματα την ημέρα. Αυτός ο μέσος όρος μπορεί να θεωρείται μικρός αλλά καταγράφηκε σε άτομα τρίτης ηλικίας από 65-85 ετών τα οποία δεν είχαν κάποια αναπηρία αλλά είχαν κάποια χρόνια πάθηση που όμως την περίοδο της μέτρησης ήταν σε ύφεση. Τα αποτελέσματα της έρευνας επαλήθευσαν την ερευνητική υπόθεση, και μας έδωσαν χρήσιμες πληροφορίες για την αξιολόγηση της φυσικής δραστηριότητας χωρίς τη χρήση εξοπλισμού. Τα δεδομένα από το ερωτηματολόγιο και από το βηματόμετρο αποτελούν μια βάση για την επιδημιολογική καταγραφή της φυσικής δραστηριότητας στην Ελλάδα. Περαιτέρω έρευνα πάνω σε αυτή τη βάση μπορεί να δώσει μια εικόνα για τη φυσική δραστηριότητα τόσο μεταξύ αστικών και μη αστικών περιοχών της Ελλάδας όσο και μεταξύ Ελλάδας και άλλων χωρών. Σημαντικό είναι επίσης να ερευνηθεί περισσότερο και η επίδραση του φύλου στην συνολική φυσική δραστηριότητα και στην βηματομέτρηση όπου τα αποτελέσματα είναι ακόμα αντικρουόμενα. Περιορισμοί Τα άτομα που συμμετείχαν στην έρευνα προέρχονταν από ημιαστικές περιοχές της χώρας μας. Παράλληλα στην έρευνα συμμετείχαν άτομα τα οποία δεν έπασχαν από κάποια ασθένεια σε βαθμό που να μην τους επιτρέψει ο θεράπων ιατρός τους τη συμμετοχή τους στις δοκιμασίες που απαιτούνταν. Στο ερωτηµατολόγιο PASE, που χρησιµοποιείται στην παρούσα έρευνα, οι δραστηριότητες που πραγµατοποιούνται για τη φροντίδα του σπιτιού και των µελών της οικογένειας συµβάλλουν σηµαντικά στη διαμόρφωση του συνολικής επίδοσης 28. Ωστόσο το ερωτηματολόγιο παρουσιάζει σε αυτόν τον τομέα μια αδυναμία αφού το σκορ για αυτές τις δραστηριότητες είναι μια απόλυτη τιμή και δε μεταβάλλεται ανάλογα με τις ώρες στις συγκεκριμένες δραστηριότητες. Ειδικότερα στη δραστηριότητα που αφορά τη φροντίδα του εξαρτημένου ατόμου ή του σπιτιού δεν καταγράφεται η συχνότητα που πραγματοποιείται μέσα στην εβδομάδα, όπως επίσης δεν ελέγχεται και αν αυτή η δραστηριότητα εμποδίζει το άτομο να ασχοληθεί με άλλου είδους δραστηριότητες. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας η επίδοση που κατέγραψε το βηματόμετρο παρουσίασε σημαντική συσχέτιση με τη βαθμολόγηση του επιπέδου φυσικής δραστηριότητας μέσω του ερωτηματολογίου PASE. Παρ ότι το ερωτηματολόγιο καταγράφει 18 ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΟΜΟΣ 7 - ΤΕΥΧΟΣ 1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2011

Φυσική δραστηριότητα ατόμων 65-68 ετών κι άλλες μορφές φυσικής δραστηριότητας πέραν των βημάτων που πραγματοποιεί ένα άτομο τρίτης ηλικίας η επίδοση στο ερωτηματολόγιο συνδέθηκε με τον αριθμό των πραγματοποιηθέντων βημάτων. Πρόσθετα δεν υπήρξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές στη φυσική δραστηριότητα όπως καταγράφηκε και με τις δύο μεθόδους (βηματομέτρηση και ερωτηματολόγιο αυτό αναφοράς) μεταξύ των ανδρών και των γυναικών που συμμετείχαν στην έρευνα. 1. 2. 3. Pan American -World Health Organization (2002). Physical Activity: How much is needed. Washington, DC: PA-WHO. Craig, C.L., Russell, S.J., Cameron, B.A. & Beaulieu, A. (1997). Foundation for Joint Action. Reducing Inactivity Report, Canadian Fitness and Lifestyle Research Institute. Hirvensalo, M., Rantanen, T., & ΑΝΑΦΟΡΕΣ 4. 5. 6. 7. 8. 9. Heikkinen, E. (2000). Mobility difficulty and physical activity as predictors of mortality and loss of independence in the communityliving older population. Journal of the American Geriatrics Society, 48, 493-498. Buchner, D.M., Guralnik, J.M., & Cress, M.E. (1995). The clinical assessment of gait, balance, and mobility in older adults. In L.Z. Rubenstein, D. Wieland, & R. Bernabei (Eds.), Geriatric assessment technology: The state of the art (pp. 75-89). Milano: Editrice Kurtis. Rikli R, Jones J, (2001). Senior Fitness Test Manual. PacifiCare/Secure Horisons. Califonia: Santa Anna. Spirduso, W. (1995). Physical dimensions of aging. Champaign, IL: Human Kinetics. Alexandris, K. & Caroll, B. (1998). The relationship between selected demographic variables and recreational sport participation in Greece. International Review for the Sociology of Sport, 33, 291-298. Harahousou, Y.S., & Kabitsis, C.N. (1993) Attitudes of Greek elderly towards physical fitness and modernism. In: A. Marques. et al. (Eds.), Proceedings of the 1st conference of EGREPA, (pp. 492-500). Oeiras, Portugal: University of Porto, European group for research into elderly and physical activity, Municipality of Oeiras. Schneider, L.P., Crouter, E.S. & Basset, R.D. (2004). Pedometer measures of free-living physical activity: Comparison of 13 Models. Medicine and Science in Sports and Exercise, 36(2):331-335 10. Michalopoulos, M., Zisi, V., Malliou, P., & Godolias, G. (2004). Habitual activity and motor function in an urban Greek Elderly Population. Journal of Human Movement Studies, 46, 519-530. 11. Washburn, R.A., & Ficker, J.L. (1999). Physical Activity Scale for the Elderly (PASE): the relationship with activity measured by a portable accelerometer. Journal of Sports Medicine and Physical Fitness, 39, 336-340. 12. Washburn, R.A., Smith, K.W., Jette, A.M., & Janney, C.A. (1993). The Physical Activity Scale for the Elderly (PASE): development and evaluation. Journal of Clinical Epidemiology, 46, 153-162. 13. Nishida, Y. (1999). Driving characteristics of the elderly: risk compensation of the elderly driver from the viewpoint of reaction behavior. Journal of Society of Automotive Engineers of Japan Review, 20, 375 380. 14. MacRae, P.G., Morris, C., Lee, C.Y., Crum, K., Giessman, D., Greene, J.S., & Ugolini, J.A. (1996). Fractionated reaction in women as a function of age and physical activity level. Journal of Aging and Physical Activity Level, 4, 14 26. 15. Michalopoulos Μ, Aggeloussis Ν, Zisi V,Ventouri M, Kourtessis T, Malliou P (2006). Physical Activity Patterns of Greek Adults Aged 60 90 years: Age and Gender Effects. Inquiries in Sport & Physical Education Volume 4 (1), 87 96 Released: April 4, 2006 16. Bendall M G, Bassey E. J. Andpearson M. B. Factors Affecting Walking Speed of Elderly People. Oxford Journals Oxford University Press Online ISSN 1468-2834 - Print ISSN 0002-0729 17. Tudor-Locke, C., Ham, S.A., Macera, C.A., Ainsworth, B.E., Kirtland, K.A., Reis, J.P. & Kimsey, C.D. (2004). Descriptive Epidemiology of Pedometer-Determined Physical Activity. Medicine and Science in Sports and Exercise, 36(9), 1567 1573. 18. Swartz, A.M., Bassett, D.R., Moore, J.B., Thompson, D.L. & Strath, S.J. (2003). Effects of body mass index on the accuracy of an electronic pedometer. International Journal of Sports Medicine, 24(8):588-92. 19. Kyriazi, Ch., Michalopoulou, M., Zisi, V., Theodorakis, I. & Kioumourtzoglou, E. (2006). Physical Activity and Quality of Life in Greek older adults. Gender effects. An EU workshop focusing on The State Art of Assessment of Physical Activity in Elderly People 25th 26th September 2006, Oslo 20. Crespo, C.J., Ainsworth, B.E., Keteyian, S.J., Heath, G.W. & Smit, E. (1999). Prevalence of physical inactivity and its relation to social class in U.S. adults: Results from the Third National Health and Nutrition Examination Survey, 1988-1994. ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΟΜΟΣ 7 - ΤΕΥΧΟΣ 1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2011 19

Τσατσάκος και συν. Medicine and Science in Sports & Exercise, 31, 1821-1827. 21. Jones, D.A., Ainsworth, B.E., Croft, J.B., Macera, C.A., Lloyd, E.E., & Yusuf, H.R. (1998). Moderate leisuretime physical activity: who is meeting the public health recommendations? A national cross-sectional study. Archives Family Medicine, 7, 285-289. 22. Yusuf, H.R., Croft, J.B., Giles, W.H., Anda, R.F., Casper, M.L., Caspersen, C.J., et al. (1996). Leisure-time physical activity among older adults. United States, 1990. Archives of Internal Medicine, 24, 1321-1326. 23. Shephard, J.R. (2002). Gender, physical activity and aging. CRC Press NY. 24. Schuit, A.J., Schouten, E.G., Westerterp, K.R., & Saris, W.H. (1997). Validity of the Physical Activity Scale for the Elderly (PASE) according to energy expenditure assessed by the doubly labeled water method. Journal of Clinical Epidemiology, 50, 541-546. 25. Cyarto E, Myers A And Tudor-Locke C (2004). Pedometer Accuracy in Nursing Home and Community- Dwelling Older Adults. Medicine & Science In Sports & Exercise 36: 205-209. 26. Tudor-Locke, C., B. E. Ainsworth, M. C. Whitt, R. Thompson, C. L. Addy, And D. A. Jones. (2001).The relationship between pedometer determined ambulatory activity and body composition variables. International. Journal. Obsessive. 25, p1571 1578. 27. Tudor-Locke, C. E., & Myers, A. M. (2001). Methodological considerations for researchers and practitioners using pedometers to measure physical (ambulatory) activity. Research Quarterly for Exercise and Sport, 72(1), 1-12. 28. Washburn, R.A. (2000). Assessment of physical activity in older adults. Research Quarterly in Exercise and Sport, 71, 79-88. 20 ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΟΜΟΣ 7 - ΤΕΥΧΟΣ 1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2011