Για ένα πραγματικό «Πράσινο» Ταμείο για το περιβάλλον Θεοδότα Νάντσου Υπεύθυνη Πολιτικής, WWF Ελλάς Ίσως πολλοί δεν το γνωρίζουν, όμως η Ελλάδα διαθέτει «πράσινα» ταμεία και μάλιστα από το 1972. Αναφέρομαι κατ αρχήν στο δυσνόητης ετοιμολογίας και αδιαφανούς λειτουργίας ΕΤΕΡΠΣ (Ειδικό Ταμείο Εφαρμογής Ρυθμιστικών και Πολεοδομικών Σχεδίων), το οποίο εμπίπτει στη δικαιοδοσία του ΥΠΕΧΩΔΕ και δευτερευόντως στο «Γαλάζιο Ταμείο» του Υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας. Η αμφίβολη πορεία του ΕΤΕΡΠΣ Το ΕΤΕΡΠΣ συστάθηκε το 1972 1. Σύμφωνα με τον σχετικό νόμο, το ΕΤΕΡΠΣ είναι ΝΠΔΔ και τελεί υπό την εποπτεία του τότε Υπουργείου Δημοσίων Έργων (νυν ΥΠΕΧΩΔΕ). Αρχικός σκοπός του ΕΤΕΡΠΣ, ο οποίος έκτοτε μεταλλάχθηκε με δεκάδες ρυθμίσεις, είναι η απ ευθείας χρηματοδότηση της εφαρμογής των ρυθμιστικών σχεδίων και η επιδότηση ή δανειοδότηση των ΟΤΑ για σχετικά έργα, καθώς και η εξασφάλιση των αναγκαίων περιοχών για την εφαρμογή αυτών των σχεδίων. Σύμφωνα με τη σχετική νομοθεσία και τις άπειρες τροποποιητικές προσθήκες σε αυτήν, από τα έσοδα που εισπράττονται από τον επιβαλλόμενο ειδικό φόρο κατανάλωσης στη βενζίνη και στο πετρέλαιο εσωτερικής καύσης (ντίζελ κίνησης), αποδίδεται στο ΥΠΕΧΩΔΕ συγκεκριμένο ποσό ανά λίτρο (το παλιό «τάλιρο της βενζίνης»). Από το ποσό αυτό, το 50% αποδίδεται απευθείας στο ΕΤΕΡΠΣ και διατίθεται, σύμφωνα με τις οικείες κατά περίπτωση διατάξεις, με απόφαση του υπουργού ΠΕΧΩΔΕ αποκλειστικά για την εκπόνηση μελετών, διεξαγωγή ερευνών, ανάθεση έργου με σύμβαση μίσθωσης, εκτέλεση έργων, προμήθεια υλικών, οργάνων και μέσων που συμβάλλουν στην εν γένει προστασία και αναβάθμιση του περιβάλλοντος, την κατάρτιση, προώθηση και εφαρμογή ειδικών προγραμμάτων, δράσεων και παρεμβάσεων που κατατείνουν επίσης στην προστασία και αναβάθμιση του περιβάλλοντος, την ενημέρωση του κοινού σε θέματα περιβάλλοντος, την περιβαλλοντική εκπαίδευση, τη λειτουργία φορέων διαχείρισης βιοτόπων, καθώς και μέτρων που συμβάλλουν στην προστασία και διαχείριση των περιοχών αυτών, την απόκτηση των αναγκαίων εκτάσεων για την εκτέλεση των πιο πάνω έργων, τη μελέτη και εκτέλεση έργων ανάπλασης κοινόχρηστων χώρων, την απαλλοτρίωση ελεύθερων χώρων και τη μετατροπή τους σε χώρους αστικού και περιαστικού πρασίνου, καθώς και την απόκτηση και αποκατάσταση διατηρητέων κτιρίων και σπηλαίων και τη διαμόρφωση των ελεύθερων χώρων τους. Σύμφωνα με μεταγενέστερες ρυθμίσεις και μεταξύ πολλών άλλων, το ΕΤΕΡΠΣ μπορεί ακόμα να χορηγεί και να αναλαμβάνει: Απαλλοτριώσεις για την εφαρμογή εγκεκριμένων ρυθμιστικών και πολεοδομικών σχεδίων 2 Εφαρμογή ρυθμιστικών και πολεοδομικών σχεδίων Με αρχικό μετοχικό κεφάλαιο 200.000.000 δρχ την ΑΝΕΛ (Ανάπλαση και Διαχείριση Περιοχής Ελαιώνα Αττικής ΑΕ). Επιπλέον, επιχορηγεί και δανειοδοτεί την ΑΝΕΛ 3. Το Μουσείο Γουλανδρή και άλλους μη κερδοσκοπικούς φορείς με οικολογικούς και πολιτιστικούς σκοπούς 4. 1 Νόμος 1262/1972 (ΦΕΚ 194 Α ), «Περί Ρυθμιστικών Σχεδίων αστικών περιοχών», άρθρο 19. 2 οπ.π. 3 Νόμος 2052/92 (ΦΕΚ 94 Α ) «Μέτρα για την αντιμετώπιση του νέφους και πολεοδομικές ρυθμίσεις». 4 Νόμος 2508/97 (ΦΕΚ 124 Α ) «Βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη των πόλεων και οικισμών της χώρας και άλλες διατάξεις», άρθρο 28.
Πολύ αργότερα, το 1994, το πολύπαθο ΕΤΕΡΠΣ χωρίστηκε σε «Πράσινο» και «Γαλάζιο» Ταμείο 5. Ειδικά όσον αφορά το Πράσινο Ταμείο, αυτό ορίζεται ως ειδικός λογαριασμός, στον οποίο αποδίδονται τα πρόστιμα για περιβαλλοντική υποβάθμιση, που προηγουμένως κατέληγαν στους θιγόμενους ΟΤΑ 6 για αόριστο σκοπό. Βάσει λοιπόν νομοθεσίας που ήδη ισχύει, αυτό το περίφημο Πράσινο Ταμείο συγκεντρώνει και αναδιανέμει τα πρόστιμα προς τους ΟΤΑ, στων οποίων τις επικράτειες προκλήθηκε η υποβάθμιση, αποκλειστικά για τη χρηματοδότηση προγραμμάτων αποκατάστασης, αναβάθμισης και προστασίας του περιβάλλοντος. Όσον αφορά το «Γαλάζιο Ταμείο», θεσμοθετήθηκε μαζί με το «Πράσινο» Ταμείο και σε αυτό αποδίδονται τα πρόστιμα που νόμος του 1977 7 ορίζει για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος τα έσοδά του προέρχονται από πρόστιμα που επιβάλλονται για παραβάσεις της νομοθεσίας. Η διαχείριση αυτού του περιβαλλοντικού ταμείου ανήκει στο Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας, το οποίο όμως δηλώνει ότι «οι δαπάνες του καλύπτουν πάσης φύσεως λειτουργικές ανάγκες του Υπουργείου» 8. Μάλιστα, το 2005 μετά από ερωτήσεις βουλευτών, αποκαλύφθηκε προσπάθεια του Υπουργούν Εμπορικής Ναυτιλίας να συμπεριλάβει νέα κατηγορία προϋπολογισμού στο Γαλάζιο Ταμείο (με τον τίτλο «Εκτέλεση Έργων που δεν κατονομάζονται ειδικά», ώστε να χρηματοδοτήσει έργα στο λιμάνι Ηρακλείου, τα οποία βεβαίως ουδεμία σχέση έχουν με την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Παρά το γεγονός ότι σε καμία από τις προαναφερόμενες ρυθμίσεις δεν αναφέρονται συγκεκριμένες διαδικασίες διαφανούς διαχείρισης και δημοσιοποίησης οικονομικών απολογισμών και αποτελεσμάτων, σίγουρα η θεσμοθέτηση ταμείων με περιβαλλοντικό σκοπό ήταν μια αξιομνημόνευτη αρχή, που όμως ποτέ δεν εξελίχθηκε. Ειδικά το ΕΤΕΡΠΣ, λειτουργεί ως «μαύρη τρύπα» στην οποία χάνονται σημαντικοί πόροι που εισπράττονται για το περιβάλλον και τελικά εξυπηρετούν άδηλους σκοπούς. Ανεξαρτήτως πολιτικής απόχρωσης της πολιτικής ηγεσίας του ΥΠΕΧΩΔΕ, το ΕΤΕΡΠΣ λειτουργεί χωρίς διαδικασίες και χωρίς καμία διαφάνεια εδώ και τουλάχιστον μια δεκαετία. Μια δειλή προσπάθεια συμμαζέματος και δημόσιας λογοδοσίας για μέρος των πόρων του ΕΤΕΡΠΣ έγινε το 2003, επί υπουργίας Βάσως Παπανδρέου, αλλά σύντομα φάνηκε πως επρόκειτο μάλλον για πυροτέχνημα, καθώς δεν θεσμοθετήθηκε καμία διαδικασία διαφανούς και χρηστής διαχείρισης αυτού του πολύπαθου περιβαλλοντικού ταμείου. Παρά το γεγονός ότι το περιβάλλον και εν γένει τα ζητήματα ποιότητας ζωής είναι πολιτικά απαξιωμένα και παρά τη μόνιμη γκρίνια των υπουργών ΠΕΧΩΔΕ ότι δεν έχουν κονδύλια για έργα περιβαλλοντικής προστασίας, κάποια χρήματα όντως καταλήγουν στο ΕΤΕΡΠΣ. Η αδιαφάνεια που συντηρεί την κατασπατάληση Το ερώτημα λοιπόν προκύπτει αβίαστα: πού πηγαίνουν αυτοί οι πολύτιμοι πόροι που θεσμικά προορίζονται για την προστασία του περιβάλλοντος; 5 Νόμος 2242/94 (ΦΕΚ 162/Α ) «Πολεοδόμηση περιοχών δεύτερης κατοικίας σε Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου, προστασίας φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος και άλλες διατάξεις». 6 Νόμος 1650/86 (ΦΕΚ 160 Α») «Για την προστασία του περιβάλλοντος», άρθρο 30. 7 Νόμος 743/1977 (ΦΕΚ 319 Α ) «Περί προστασίας του θαλασσίου περιβάλλοντος και ρυθμίσεως συναφών θεμάτων». 8 βλ. Παράρτημα ΙΙ.
Ως WWF Ελλάς, τις απαντήσεις σε αυτό ακριβώς το ερώτημα τις κυνηγάμε μετ επιτάσεως από το 1998. Με δεκάδες επιστολές προς τους υπουργούς και τους προϊσταμένους του ΕΤΕΡΠΣ, με κοινοβουλευτικές ερωτήσεις τις οποίες προκαλέσαμε και στηρίξαμε, με καταγγελίες στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τον Συνήγορο του Πολίτη και τον Γενικό Επιθεωρητή Δημόσιας Διοίκησης. Το ίδιο το ΥΠΕΧΩΔΕ ποτέ μα ποτέ δεν δημοσιοποίησε ανοιχτά προϋπολογισμό, απολογισμό και έκθεση πεπραγμένων του ΕΤΕΡΠΣ. Μόνο στο πλαίσιο ερωτήσεων που κατατέθηκαν από βουλευτές προς τους εκάστοτε υπουργούς ΠΕΧΩΔΕ, δόθηκαν κάποιες απαντήσεις που έδιναν μια ιδέα για τη διάθεση μέρους των πόρων του ΕΤΕΡΠΣ. Το χειρότερο όμως είναι ότι επί θητείας Γιώργου Σουφλιά, όχι απλώς δεν λαμβάνουμε απαντήσεις στις δικές μας επιστολές, αλλά δεν δίνονται απαντήσεις ούτε και στις κοινοβουλευτικές ερωτήσεις που έχουν κατατεθεί για το θέμα αυτό. Γνωρίζουμε ότι το ΕΤΕΡΠΣ λειτουργεί και ότι τουλάχιστον μέχρι και το 2007 ελάμβανε 30-35 εκατομμύρια από τον ετήσιο κρατικό προϋπολογισμό. Πληροφορούμαστε επίσης ότι μοιράζει χρήματα για διάφορους, περιβαλλοντικά αδιάφορους, σκοπούς. Ναι, υπάρχει ανάγκη για ισχυρό Ταμείο Περιβάλλοντος Η Ελλάδα λοιπόν διαθέτει περιβαλλοντικά ταμεία με εξασφαλισμένους πόρους. Περιβαλλοντικά ταμεία που περιλαμβάνουν στους θεσμοθετημένους στόχους τους την απαλλοτρίωση ιδιοκτησιών για δημιουργία κοινόχρηστων αστικών χώρων πρασίνου. Περιβαλλοντικά ταμεία στα χαρτιά, γιατί στην ουσία μιλάμε για συρτάρια με χρήμα αγνώστου προορισμού. Ακόμα λοιπόν και αν υποθέσουμε ότι από το πρώην αεροδρόμιο Ελληνικού εκποιούνται κάποιες εκατοντάδες στρέμματα, ώστε να εξασφαλιστούν (πραγματικά πολύτιμοι) πόροι για τη δημιουργία ελεύθερων πράσινων χώρων σε πραγματικά υποβαθμισμένες περιοχές της μητροπολιτικής Αθήνας, κανένας δεν έχει δώσει επαρκείς εγγυήσεις ότι το χρήμα αυτό θα καταλήξει εκεί που πρέπει. Ναι, υπάρχει ανάγκη για ισχυρό Ταμείο Περιβάλλοντος. Για ένα ταμείο που δεν θα χρηματοδοτήσει μόνο τη δημιουργία αστικών και περιαστικών χώρων πρασίνου, αλλά το σύνολο μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής για την προστασία του περιβάλλοντος στη χώρα μας. Ένα ταμείο που θα υπόκειται σε θεσμικά ακλόνητους κανόνες χρηστής και διαφανούς διαχείρισης και δημόσιας λογοδοσίας και θα εποπτεύεται από συλλογικό όργανο, στο οποίο θα συμμετέχουν κοινωνικοί και επιστημονικοί φορείς. Για ένα τέτοιο ταμείο, κάθε οικονομικός πόρος θα είναι εξαιρετικά σημαντικός, ακόμα και αν προέρχεται από εκποίηση περιβαλλοντικά μη-αξιόλογης δημόσιας έκτασης. Το σημαντικό πρώτο βήμα όμως να συνειδητοποιήσει η εθισμένη στη διαφθορά δική μας κοινωνία ότι οι πόροι που αποδίδονται για το περιβάλλον είτε ως φόρος στη βενζίνη είτε ως πρόστιμα από περιβαλλοντικά εγκλήματα είναι κοινή μας περιουσία. Η σωστή διαχείρισή τους πρέπει επιτέλους να γίνει λαϊκό αίτημα. Γιατί συχνά ακούμε ότι η προστασία του περιβάλλοντος κοστίζει και το φτωχό μας κράτος δεν έχει να δώσει, όμως τα χρήματα υπάρχουν, αλλά δεν καταλήγουν εκεί που πρέπει.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι - ΕΤΕΡΠΣ Έσοδα του ΕΤΕΡΠΣ Πηγή: Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών, «Κρατικός Προϋπολογισμός 2007» http://www.mnec.gr/el/economics/budgets/ Τι βρήκαμε στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΧΩΔΕ για το ΕΤΕΡΠΣ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ - ΓΑΛΑΖΙΟ ΤΑΜΕΙΟ Από την ιστοσελίδα του Υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας, Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής μαθαίνουμε πως: «Με σκοπό την οικονομική στήριξη των μέτρων πρόληψης και καταπολέμησης της ρύπανσης της θάλασσας και την εξεύρεση των αναγκαίων πόρων, ιδρύθηκε το 1994 ο Ειδικός Λογαριασμός που ονομάστηκε «Γαλάζιο Ταμείο». Με τον τρόπο αυτό όλα τα ποσά που προέρχονται από τα πρόστιμα που επιβάλλονται σύμφωνα με τις διατάξεις περί προστασίας του θαλασσίου περιβάλλοντος και περί αιγιαλού και παραλίας καθώς και οι καταλογισμοί των δαπανών του Δημοσίου για την αντιμετώπιση ρυπάνσεων, εισπράττονται και αποδίδονται στο «Ειδικό Ταμείο Εφαρμογής Ρυθμιστικών Πολεοδομικών Σχεδίων» (ΕΤΕΡΠΣ) και περιέχονται στο «Γαλάζιο Ταμείο». Έτσι χρηματοδοτούνται: 1. Η προμήθεια, η επισκευή και ο εξοπλισμός πλωτών, χερσαίων και εναέριων μέσων και η προμήθεια καυσίμων για τη λειτουργία τους. 2. Η προμήθεια των κατάλληλων μέσων και υλικών και η αντιμετώπιση των δαπανών για την καταπολέμηση περιστατικών ρύπανσης. 3. Οι δαπάνες για την εξέταση δειγμάτων σε ειδικά επιστημονικά εργαστήρια του εσωτερικού και εξωτερικού. 4. Η προμήθεια των αναγκαίων μέσων που απαιτούνται για την εύρυθμη λειτουργία της ΔΠΘΠ. 5. Η συμμετοχή και εκπροσώπηση στις εργασίες Διεθνών Οργανισμών, Επιτροπών, Συνεδρίων για θέματα θαλάσσιου περιβάλλοντος. 6. Τα έξοδα για τις μισθώσεις κτιρίων ή πλωτών, χερσαίων και εναερίων μέσων για την εξυπηρέτηση εκτάκτων αναγκών της ΔΠΘΠ. 7. Οι αμοιβές προσωπικού που θα χρησιμοποιηθεί έκτακτα για την αντιμετώπιση περιστατικών ρύπανσης. 8. Η ενημέρωση της κοινής γνώμης μέσω εντύπων, τηλεοπτικών σποτς, εκθέσεων ή εκδηλώσεων. 9. Οι ΟΤΑ για να καλύψουν τις δαπάνες καθαρισμού ακτών, που οφείλεται σε περιστατικά ρύπανσης από αγνώστους υπαίτιους.» Πηγή: http://www.yen.gr [Περιβάλλον] [Γαλάζιο Ταμείο]