ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΣΧΟΛΙΟ Οι μαθητές της θεωρητικής κατεύθυνσης εξετάστηκαν σήμερα στο μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Το κείμενο το οποίο επέλεξαν είναι ο «Κρητικός» του Επτανήσιου Διονύσιου Σολωμού. Το συγκεκριμένο κείμενο είχε εξεταστεί επίσης στις Πανελλήνιες του 2011 και του 2013. Οι ερωτήσεις ήταν σαφείς και κατανοητές, ωστόσο ιδιαίτερα απαιτητικές. Δύο από αυτές είχαν δύο σκέλη, γεγονός που απαιτούσε να αφιερώσουν οι μαθητές αρκετό χρόνο για την ανάπτυξή τους. Ως παράλληλο επιλέχθηκε το ποίημα του Κ. Γ. Καρυωτάκη «Της θάλασσας νεράιδα», το οποίο δεν παρουσίαζε ιδιαίτερη δυσκολία. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ: Α1. Ο Σολωμός αξιοποιεί ποικίλα στοιχεία από το δημοτικό τραγούδι. Στα συγκεκριμένα αποσπάσματα μπορούμε να διακρίνουμε: Η παρουσία της θεϊκής μορφής της Φεγγαροντυμένης παραπέμπει σε θαλάσσιες θεότητες(νεράιδες) των δημοτικών τραγουδιών. Μάλιστα ο χαρακτηρισμός της θεϊκής οπτασίας με το μονολεκτικό σύνθετο «Φεγγαροντυμένη», δηλαδή «ντυμένη με το φως του φεγγαριού» μαρτυρεί επίδραση αφού στα δημοτικά τραγούδια συναντάμε «φεγγαροπρόσωπη, φεγγαρόλαμπρη». Το αδιανόητο «καθ υπερβολήν» στο στίχο 14-16 δηλαδή το ότι η νύχτα έγινε μέρα απαντά και στο δημοτικό τραγούδι. Η τριπλή επανάληψη του «καν» απηχεί τη χρήση του αριθμού τρία στο δημοτικό τραγούδι.(στίχοι 14-16) Εναλλακτικά: Η Χρήση του ιαμβικού 15συλλαβου Η προσωποποίηση των στοιχείων της φύσης(στ.4, αποσπ.3) και η συμμετοχή του ανθρώπου στα εξωπραγματικά. Η χρήση της απλής δημοτικής γλώσσας.
ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ Η χρήση του αριθμού τρία στις τρεις μάχες που έδινε ο ήρωας στην Κρήτη. Β1. Το φως στην ποίηση του Σολωμού μπορεί να εκπέμπεται είτε από τα φυσικά(ήλιος, φεγγάρι, αστέρια), είτε από υπερφυσικά στοιχεία(θεός, αιθέρια πλάσματα). Με λίγα λόγια, το φως στην ποίηση του Σολωμού μπορεί να είναι το φυσικό φως που φωτίζει τη γη και διευκολύνει τη ζωή των ανθρώπων σε αυτήν ή φορέας της θεϊκής φύσης και στοιχείο της κυριαρχίας και της παρουσίας του θεού στη γη. Το φυσικό φως προβάλλει τα φυσικά αντικείμενα, όπως τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις. Από την άλλη, το θεϊκό φως αποκαλύπτει ένα τοπίο στο οποίο καταργούνται οι φυσικοί νόμοι, ένα τοπίο μεταμορφωμένο και μεταφυσικό. Η διαφορά αυτή προβάλλεται έντονα στο τρίτο και τέταρτο απόσπασμα. Όταν η ταραγμένη θάλασσα ηρεμεί, στην επιφάνεια της καθρεφτίζονται τα άστρα. Το φως προέρχεται από ψηλά, από φυσικά στοιχεία, δηλαδή τα αστέρια και γι αυτό τον λόγο δε φαίνεται να επηρεάζει το φυσικό τοπίο. Όταν όμως αναδύεται η Φεγγαροντυμένη, το τοπίο μεταμορφώνεται σε χώρο μεταφυσικό «έτρεμε το δροσάτο φως στη θεικιά θωριά της». Οι ανταύγειες του δροσερού φεγγαρόφωτος τρεμοπαίζουν πάνω της και τη λούζουν χωρίς να την καλύπτουν, γεγονός που γίνεται αντιληπτό και με την όραση και με τη αφή(σχήμα συναισθησίας). Η Φεγγαροντυμένη κατορθώνει να προκαλέσει τη μεταβολή αυτή, καθώς η ίδια αποτελεί πλάσμα με θεϊκές ιδιότητες, οι οποίες γίνονται εμφανέστερες από το φως που εκπέμπει, το οποίο είναι φως με μεταμορφωτική δύναμη. Στο τέταρτο απόσπασμα με την εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης συνεχίζεται η ανιούσα κλιμάκωση φωτός, η οποία μάλιστα γίνεται πιο ζωντανή και παραστατική με τη χρήση του δραματικού ενεστώτα «πλημμυρίζει», «λαμπυρίζει». Η αιθέρια αυτή οπτασία επιδρά στο φυσικό περιβάλλον, καθώς κοιτάζοντας τα αστέρια αυτά την ακτινοβολούν αλλά δεν κατορθώνουν να την σκεπάσουν με το φως τους, καθώς η ίδια εκπέμπει μια υπερφυσική λάμψη «και την αχτινοβόλησαν και δεν την εσκεπάσαν». Η θεική διάσταση της γυναικείας οπτασίας επιβεβαιώνεται και από το στίχο «κι από το πέλαο που πατεί χωρίς να το σουφρώνει», δείχνοντας αφενός την ιδιότητα της να περπατά πάνω στο πέλαγος, χωρίς να ρυτιδώνει την επιφάνεια του και αφετέρου μας παραπέμπει σε βιβλικές εικόνες του Χριστού που περπατά πάνω στη λίμνη Τιβεριάδα. Στη συνέχεια στους στίχους 7 και 8 του τέταρτου αποσπάσματος το φως γίνεται άπλετο, μετατρέποντας τη νύχτα σε μέρα, με αποτέλεσμα ολόκληρη η φύση να λάμπει σαν ολόφωτος ναός. Η κλιμάκωση στην ένταση του φωτός έχει ως στόχο να υπογραμμίσει
ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ το μέγεθος της επίδρασης που έχει η Φεγγαροντυμένη στη φύση: κάνει δυνατά και τα αδιανόητα, δηλαδή το πλημμύρισμα του φωτός μέσα στη νύχτα. Το φως της όρασης και της ενόρασης ενυπάρχει στην παρουσία της στο πέλαγος και κάνει δυνατά όλα αυτά που στη συνέχεια θα δώσει ο ναυαγός. Έτσι ένα τοπίο εντελώς φυσικό, η θάλασσα που πριν λίγο κόχλαζε από τη θύελλα και αμέσως μετά ηρέμησε, γίνεται μεταφυσικό μέσα από την παρουσία της και κάτω από το θεϊκό φως των αστεριών που λάμπει σαν φως ήλιου. Το τοπίο γίνεται μεταφυσικό, δεκτικό όσων θα ακολουθήσουν. Το αποτέλεσμα της επίδρασης που ασκεί η Φεγγαροντυμένη, με τη βοήθεια του φωτός που εκπέμπει, είναι η μεταμόρφωση του τοπίου σε ναό όπου λατρεύεται ο Θεός. Το θαλασσινό τοπίο γίνεται χώρος πνευματικός, χώρος όπου δρουν υπερφυσικές δυνάμεις, την παρουσία των οποίων δεν μπορεί να αντιληφθεί κανείς μόνο με τις αισθήσεις του, καθώς χρειάζεται και η συνδρομή της βαθιάς πίστης στο θεϊκό στοιχείο. Β2.α) Τα χρονικά επίπεδα είναι τα εξής: Χρόνος ιστορίας: Στίχοι 1-4 : 1. Αντίδραση Φεγγαροντυμένης: α) διαβάζει τη ψυχή του ήρωα, του φανερώνει τα συναισθήματα της («εχαμογέλασε γλυκά»). Το γλυκό χαμόγελο απαλύνει τη ψυχή του. β) «εδάκρυσαν τα μάτια της»: Νιώθει θλίψη για το μέγεθος των συμφορών αλλά και διαβλέπει ότι δεν τέλειωσαν τα βάσανα του ήρωα. Ο Κρητικός την ταυτίζει με τη Φεγγαροντυμένη. 2. Εξαφάνιση Φεγγαροντυμένης: α) Ο ήρωας νιώθει απόγνωση, απελπισία για την απώλεια της θεσπέσιας οπτασίας που την είχε ταυτίσει με την ελπίδα σωτηρίας της κόρης. β) Η οπτασία αφήνει το δάκρυ της που ο ήρωας το νιώθει ως δωρεά και ευλογία. Αυτό προσδίδει αντικειμενικότητα στο όραμα και κατανοεί ο αφηγητής ότι η θεά δεν υπήρξε όνειρο, αλλά απτή παρουσία.
ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ Στίχοι 11-12: Ο Κρητικός μεταφέρεται μέσω του ονείρου πάλι στο χρόνο της ιστορίας και ξαναζωντανεύει την επικίνδυνη πάλη με τα κύματα. Η μανιασμένη θάλασσα νιώθει ότι τους χτυπά από παντού και απειλεί να τους καταπιεί ανά πάσα στιγμή. Στίχοι 15:Δυνάμωμα του ήρωα: Το δάκρυ λειτουργεί ευεργετικά, δυναμώνει το κουρασμένο χέρι του ναυαγού και αρχίζει να κολυμπά με δύναμη, σκίζοντας «τα άγρια και μυρωδάτα κύματα». Στίχοι 21-22: Επιστροφή στο ναυάγιο: Μετά την αναδρομή στο παρελθόν της Κρήτης ο ήρωας ξαναγυρίζει στο ναυάγιο και συνδέεται με αυτό μέσω των φράσεων «τα κύματα έσχιζα με δύναμη»(στ.15) που τις επαναλαμβάνει με τις λέξεις «στο πλέξιμο το δυνατό»(στ.21). Ο ναυαγός συνεχίζει να κολυμπά, η καρδιά του χτυπά δυνατά εξαιτίας της σωματικής προσπάθειας και της παρουσίας της κόρης, την οποία αισθάνεται ως ουσιώδη και ολοκληρωμένη σχέση της ζωής του. Παρόν της αφήγησης: Στίχοι 5:Η ζωή του πρόσφυγα. Εδώ συντελείται η μετάβαση στο χρονικό επίπεδο, όπου η κόρη έχει πεθάνει και ο ήρωας είναι πρόσφυγας σε ξένο τόπο. Η μετάβαση γίνεται με το συνειρμό «το σηκωτό χέρι» που δέχτηκε το δάκρυ και του θυμίζει ότι τώρα «δεν έχει πλια το χέρι. Στο στίχο αυτό φαίνεται η αλλαγή που επήλθε στο ήθος του ήρωα. Στίχοι: 7-10: Ο Κρητικός είναι πια πρόσφυγας ζητιάνος, ζει στην ξενιτιά. Είναι σκιά του παλιού του εαυτού. Όταν τα μάτια του κλείνουν από κούραση, σωματική και ψυχική, βλέπει εφιάλτες και ξαναγυρνά στο χρόνο του ναυαγίου. Στίχοι 13-14: Μετά τον εφιάλτη ο ήρωας ξυπνά νιώθοντας ότι έχει αρχίσει να χάνει τα λογικά του και αισθάνεται ότι ο νους του κινδυνεύει από την ψυχική αναστάτωση που του προκάλεσε το όνειρο του.
ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ Απώτερο παρελθόν: Στίχος 6: Το χέρι αποτελεί μέσο μετάβασης για την αναδρομή του στο παρελθόν, τότε που αγωνιζόταν με ορμή και επιθετικότητα τους Τουρκοαιγυπτίους. Στίχοι 16-20: Για να δοθεί η ένταση και το μέγεθος της δύναμης του ήρωα επιχειρείται η αναδρομική αναφορά του στη ρώμη που έδειχνε όταν πολεμούσε στην πατρίδα του. Με την τριπλή σύγκριση (δύναμη στα πρώτα νιάτα, αγώνας λίγων Κρητικών με πολλούς εχθρούς και μάχη στη Λαβύρινθο) αποδεικνύεται η απαράμιλλη αγωνιστική προσωπικότητα του ήρωα, η ασύγκριτη τόλμη και η αυτοθυσία του. Β2.β) Η Φεγγαροντυμένη μετά τη φωτοχυσία στρέφει το κεφάλι της προς τον ήρωα. Η ματιά της έλκεται από τον Κρητικό και κρατά το βλέμμα της καρφωμένο πάνω του. Ανάλογα, και ο ήρωας μένει έκθαμβος μπροστά σε αυτή την οπτασία. Εκστασιασμένος, νιώθει να έλκεται από αυτή τη μορφή, να σαγηνεύεται, η ύπαρξή του παραδίδεται ολοκληρωτικά στη μαγεία της. Η έλξη αποδίδεται με την παρομοίωση του ήρωα με την πετροκαλαμίθρα. Η πετροκαλαμίθρα είναι ένα είδος πρωτόγονης μαγνητικής βελόνας από καλάμι, έχει αξιοποιηθεί μεταφορικά για την έλξη των ψυχών σε πολλά κείμενα ήδη από την αρχαιότητα. Σύμφωνα με μια άλλη ερμηνεία η πετροκαλαμίθρα στα Επτάνησα χρησίμευε ως αλεξικέραυνο. Η Φεγγαροντυμένη, σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, έρχεται να εξουδετερώσει, όπως το αλεξικέραυνο, την οργή του κεραυνού που πέφτει κοντά στην κορασιά. Τέλος, σύμφωνα με το Δάλλα, πετροκαλαμίθρα ίσως εδώ δεν είναι ο Κρητικός, αλλά αντίστροφα η Φεγγαροντυμένη και ο Κρητικός είναι το σίδερο που διαμεσολαβεί για να κινήσει την ενέργεια της πετροκαλαμίθρας ως αλεξικέραυνου και για να εκτονώσει το κεραυνοβόλημα από την καλή του.
ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ Γ1α) Ο Κρητικός αναφέρεται στη Φεγγαροντυμένη και προσπαθεί να ορίσει πού την είχε συναντήσει. Έτσι όπως την κοίταζε ένιωθε ότι την είχε δει στο πολύ μακρινό παρελθόν ή την είχε γνωρίσει ή έστω τη θυμόταν από κάπου. Η οικειότητα που νιώθει τον οδηγεί σε μια μνημονιακή αναζήτηση. Κάνει, λοιπόν, τρεις υποθέσεις, κατά το μοτίβο των δημοτικών τραγουδιών, χρησιμοποιώντας τη λέξη καν(ε) στην αρχή της κάθε μνήμης που ανακαλεί. Υποθέτει πως είτε πρόκειται για κάποια αναπαράσταση αγίας είτε αποτέλεσε ερωτικό ίνδαλμα της εφηβείας του είτε του θύμιζε μια προσφιλή ονειρική μορφή της βρεφικής του ηλικίας, ίσως της μητέρας του. Κοινό σημείο και των τριών υποθέσεων είναι η αγάπη. Η φεγγαροντυμένη καλύπτει κάθε αναζήτηση της ψυχής του ήρωα, είτε πρόκειται για την ανάγκη πίστης, είτε για την ερωτική έλξη, είτε για τη βαθύτερη ανάγκη της μητρικής παρουσίας. Μάλιστα για να προσδιορίσει τον χαρακτήρα της ανάμνησης σημειώνει πως ανάγεται στο παρελθόν («ήτανε μνήμη παλαιή»), είναι «γλυκιά» και λησμονημένη («αστοχισμένη»). Το απόσπασμα μας παραπέμπει στην πλατωνική θεωρία των ιδεών, σύμφωνα με την οποία όσα αντιλαμβανόμαστε σ αυτόν τον κόσμο των αισθήσεων δεν είναι αληθινά, παρά μόνο είδωλα, ομοιώματα των πραγματικών όντων, των ιδεών που βρίσκονται στον πραγματικό(νοητό) κόσμο. Αυτόν τον αληθινό κόσμο η ψυχή τον είχε γνωρίσει στο παρελθόν, σε ένα προσωματικό στάδιο και με την ανάμνηση αναγνωρίζει στα είδωλα, τα αληθινά όντα, τις ιδέες. Τέλος οι στίχοι αυτοί μας παραπέμπουν στις ερμηνείες της Φεγγαροντυμένης, είτε στη θρησκευτική, λόγω της παρουσίας της σε κάποιο ναό, είτε στην ερωτική, καθώς αποτελεί μια ορισμένη μορφή του θείου έρωτα, είτε στη ψυχαναλυτική, παραπέμποντας σε ένα μητρικό μορφοείδωλο. Γ1β) Ο Κρητικός νιώθει να κυλά στο χέρι του ένα δάκρυ, που αποτελεί κράμα της συμπόνιας της κόρης για το νεαρό αλλά και της κατευναστικής ενέργειας που του μεταδίδει. Ο νεαρός, όταν την είδε, άπλωσε το χέρι του προς το μέρος της. Το χέρι λειτουργεί συνεκδοχικά και αναφέρεται στον ίδιο τον Κρητικό. Ο Κρητικός ξεκινάει μια πρόδρομη αφήγηση, στην οποία αναφέρεται στον ξεπεσμό του ως πολεμιστή και ευρύτερα ως ανθρώπου. Ενώ στο παρελθόν έβλεπε Τούρκους και εξαγριωνόταν, ορμούσε να τους σκοτώσει, τώρα δεν κατορθώνει καν να αγωνιστεί για τη ζωή του και έχει πλέον μετατραπεί σε ζητιάνο που απλώνει το χέρι στους περαστικούς ζητώντας ελεημοσύνη. Ο Κρητικός δίνει τον ξεπεσμό του με το σχήμα της άρσης και θέσης, καθώς κάποτε υπήρξε γενναίος πολεμιστής, ενώ τώρα νιώθει σαν επαίτης που απλώνει το χέρι μπροστά στους περαστικούς. Ο διαβάτης μπροστά στη θέα του εξαθλιωμένου και δυστυχή Κρητικού
ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ νιώθει οίκτο και συγκινείται. Στην εικόνα κυριαρχούν τα μάτια του περαστικού, ο οποίος δακρύζει για τη δυστυχία του Κρητικού. Η αρνητική εξέλιξη στη ζωή του ήρωα σηματοδοτείται ως μεταβολή ήθους και επανιερχάρχηση αξιών, που βρίσκει την πλήρωση μέσα στην αγάπη του συνανθρώπου. Δ1. Ομοιότητες: Αναφορά σε γυναικείες υπερφυσικές και εξιδανικευμένες μορφές. Και οι δυο επιδρούν στη φύση και η λάμψη που εκπέμπουν ξεπερνά το φυσικό φως. Διαφορές: Στον Κρητικό ο ήρωας βρίσκεται μέσα στο άγριο πέλαγος και προσπαθεί να βγει στην ακρογιαλιά., ενώ το ποίημα του Καρυωτάκη ο ήρωας κοιτάζει την οπτασία από το ακρογιάλι και βουτά στη θάλασσα προκειμένου να τη βρει. Στον Κρητικό η κεντρική ιστορία διαδραματίζεται μέσα σε απόλυτο σκοτάδι, καθώς είναι νύχτα. Αντίθετα στον Καρυωτάκη η ιστορία διαδραματίζεται κάτω από το φως του ήλιου. Στο ποίημα του Καρυωτάκη η νεράιδα τον κοιτάζει με φόβο, ενώ στον Κρητικό η Φεγγαροντυμένη τον συμπονά και του χαμογελά γλυκά. Την επιμέλεια των απαντήσεων είχε η Φιλολογική ομάδα των φροντιστηρίων Αλεξανδροπούλου Νατάσα Αριστειδοπούλου Λίνα Γιαννοπούλου Ανδριάνα Παπαδοπούλου Σίλια Παπαδοπούλου Σάντρα Ροζή Κυριακή Κοπανιτσάνος Λέντζιου Έλενα Λούτα Γιορένα Μιχάλης Χολέβα Ελένη Ψαράκη Ζέφη