Ἡ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ. Πρωτοπρεσβύτερος Βασίλειος Θερμός

Ἡ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ Πρωτοπρεσβύτερος Βασίλειος Θερμός Ὅταν μοῦ ζητήθηκε νά συμμετάσχω στήν σειρά ὁμιλιῶν μέ θέμα Ὀρθοδοξία καί Τέχνη, ἡ αὐθόρμητη σκέψη μου ἦταν τί γυρεύει ἡ ἀλεποῦ στό παζάρι. Δέν ἔχω καμμία δυνατότητα νά πῶ κάτι περισσότερο γιά τά ζητήματα τέχνης ἀπ ὅ,τι ὁποιοσδήποτε ἄλλος ἄνθρωπος. Δέν ἀσχολοῦμαι ἰδιαίτερα μ αὐτά, οὔτε ἔχω κάποια ἰδιαίτερη καλλιτεχνική παιδεία. Ἕνας μέσος σκεπτόμενος ἄνθρωπος προσπαθῶ νά εἶμαι. Πρίν ὅμως ἀρνηθῶ, ἄρχισε νά δουλεύει μέσα μου μιά σκέψη, ἡ ὁποία τελικά κατέληξε στό νά δεχθῶ. Ἀστραπιαῖα δηλαδή μοῦ ἦρθε στό νοῦ, ἡ εἰκόνα τῆς σημερινῆς κοινωνίας ὡς πρός τό κεφάλαιο τέχνη. Ὅπου ἔχω καταλήξει ἀπό καιρό στό συμπέρασμα, τό ὁποῖο θά προσπαθήσω νά στηρίξω ἀπόψε, ὅτι ὁ τρόπος πού λειτουργεῖ ἡ εἰκόνα στόν δημόσιο χῶρο, ἀποτελεῖ ἕνα νέο εἶδος τέχνης. Καί ἐπειδή αὐτό τό εἶχα ἤδη σκεφθεῖ σέ ἀνύποπτο χρόνο, λέω δέν δέχομαι τότε, δίνοντας αὐτόν τόν τίτλο, δηλαδή προσπαθώντας νά κάνω μιά διεύρυνση τῆς τέχνης ἀπό μιά ἄλλλη πλευρά. Δηλαδή αὐτά πού θά ποῦμε ἀπόψε δέν ἀναφέρονται στή κλασσική μορφή τέχνης, πού ξέρουμε ὅλοι, εἴτε τίς εἰκαστικές τέχνες εἴτε τήν μουσική εἴτε ὁποιαδήποτε ἄλλη τέχνη. Ἀναφέρονται σέ λειτουργίες τῆς εἰκόνας, τῆς ἀναπα-ράστασης μέσα στόν δημόσιο χῶρο, οἱ ὁποῖες διεκδικοῦν τόν χαρακτῆρα τέχνης. Ἀλλά οἱ ὁποῖες ταυτόχρονα ἐπιτελοῦν ἄλλου εἴδους λειτουργία, ἀλλοτριωτική ὅπως θά ὑποστηρίξω. Πολύ συχνά ἀκούγεται ἀπό ὅλους μας ἡ διαπίστωση ὅτι ζοῦμε στήν ἐποχή τῆς εἰκόνας. Καί μ αὐτό θέλουμε νά τονίσουμε, τό πλῆθος τῶν εἰκόνων πού μᾶς περιβάλλουν, μᾶς κατακλύζουν πολλές φορές, δέν προλαβαίνουμε οὔτε κάν νά τίς ἀντιληφθοῦμε ἤ νά τίς ἐπεξεργαστοῦμε. Καί ἀναπόφευκτα κάνουμε τήν ἐπιλογή μας μέ διαφορετικά κριτήρια ὁ καθένας. Δέν νοεῖται πλέον δελτίο εἰδήσεων στά κανάλια, τό ὁποῖο νά μήν περιλαμβάνει κάποια εἰκόνα, κάποιο βίντεο. Ἀν δέν ὑπάρχει πρόσφατα καταγεγραμμένο βίντεο γιά τό γεγονός πού περιγράφει, ἀνασύρεται ἕνα βίντεο ἀρχείου. Κι ὅπως θάχετε παρατηρήσει, ἀφοῦ τελειώσει τό βίντεο ἀρχείου, γιατί μπορεῖ τό διάστημα τοῦ λόγου τοῦ ἐκφωνητῆ νά εἶναι μεγαλύτερο, ξαναπροβάλλεται ἀπό τήν ἀρχή πάλι. Καί πάλι καί πάλι ὥστε νά ὑπάρχει ἁπλῶς εἰκόνα. Βέβαια τό φόβητρο εἶναι ἐδῶ, ὅτι θά μποροῦσε ν ἀλλάξει κανάλι ὁ τηλεθεατής, ἄν δέν προβάλλεται κάποια εἰκόνα. Βλέπουμε δηλαδή ἐδῶ τήν ἀνάγκη αἰχμαλωσίας τῆς ὅρασής μας, αἰχμαλωσίας ἀπό τήν εἰκόνα, προκειμένου νά ἐξυπηρετηθεῖ ἕνας ἄλλος σκοπός, πού εἶναι ὁ οἰκονομικός. Βλέπουμε ἐπίσης πῶς λειτουργεῖ ἡ διαφήμιση. Ὄχι μόνο στήν τηλεόραση, θ ἀναφερθῶ στήν συνέχεια σ αὐτό. Ἀλλά μέ τήν φιλοδοξία ἡ διαφήμιση νά καταλάβει τόν δημόσιο χῶρο. Νά καταλάβει ταράτσες, νά καταλάβει τοίχους. Μέχρι καί τήν ἐπιφάνεια τῆς σύραγγας τοῦ μετρό, ὅπου ὅπως ξέρετε, σέ ὁρισμένα 1

σημεῖα μέσω τῆς κίνησης τοῦ μετρό, ἀναπαριστᾶται οὔσιαστικά μιά κίνηση. Τό μάτι μας αντιλαμβάνεται, ὡς κίνηση, αὐτό πού θέλει νά μᾶς πεῖ ἡ διαφήμιση. Θάλεγε κανείς ὅτι ὁ τρόπος πού ἡ εἰκόνα χρησιμοποιεῖται σήμερα, ἀποβλέπει στό νά ἀπαλλοτροιώσει, καμιά φορά νά ὁδηγήσει καί σέ ἀναγκαστική ἀπαλλοτρίωση, γιά νά χρησιμοποιήσουμε καί νομικό ὅρο, ὄχι μόνο τό συνειδητό μας, ἀλλά καί τό ἀσυνείδητο ἀκόμη. Μποροῦμε ἐπίσης νά μνημονεύσουμε ἀρχικά, σ αὐτήν τήν πληθώρα τῆς εἰκόνας, τήν προνομιακή θέση, τήν ὁποία ἡ τηλεόραση κατέλαβε, μέσα στό οἰκογενειακό σύστημα. Εἶναι σαφές ὅτι ἔχει γίνει ἕνα πρόσθετο μέλος τῆς οἰκογένειας καί μάλιστα σέ προνομιακή θέση. Εἶναι ἐντελῶς διαφορετική ἡ συμπεριφορά τῆς οἰκογένειας χωρίς τήν τηλεόραση. Ἀν π.χ ὅλες οἱ τηλεοράσεις ἔσβυναν γιά μιά βδομάδα, θά ἦταν ἐντελῶς διαφορετική ἡ συμπεριφορά τῶν οἰκογενειῶν. Ἔχει ἀλλοιώσει τό εἶδος τῶν σχέσεων καί τόν τρόπο πού οἱ σχέσεις ξετυλίγονται. Τό πιό πρόσφατο πού ἄκουσα ἦταν ὅτι στό μηχάνημα ὀδοντιατρίου, σ αὐτό τό ἐξάρτημα, τό μεγάλο τό φωτεινό τό ὁποῖο βρίσκεται πάνω ἀπό τόν ἀσθενή καί φωτίζει, ὑπῆρχε ἐνσωματομένη μικρή ὀθόνη τηλεόρασης, ὥστε νά παρακολουθεῖ τό πρόγραμμα ὁ ἀσθενής πού εἶναι ξαπλωμένος ἀνάσκελα καί ἐργάζεται ὁ ὀδοντίατρος στό στόμα του. Αὐτά πού θά προσπαθήσω νά πῶ, σέ μιά ἔτσι φτωχή ἀπόπειρα διερεύνησης κάπως βαθύτερα αὐτοῦ τοῦ φαινομένου, ἁπλώνονται σέ δύο ἄξονες. Ὁ ἕνας ἄξονας εἶναι ὁ ψυχολογικός. Δηλαδή θά προσπαθήσουμε νά δοῦμε τίς ψυχολογικές διαστάσεις πού ἔχει αὐτή ἡ κυριαρχία τῆς εἰκόνας. Ὁ ἄλλος ἄξονας εἶναι ὁ κοινωνικός καί πολιτικός. Πίσω ἀπ αὐτό τό γεγονός δέν ἔχουμε ἁπλῶς μιά ἀθώα ἐξέλιξη τῆς τεχνολογίας, ἀλλά ἔχουμε οἰκονομικά συμφέροντα πάρα πολύ ἰσχυρά, τά ὁποῖα ὑπηρετοῦνται. Ἡ ἐξέλιξη τῆς τεχνολογίας, ἡ ψηφιακή τεχνολογία συγκεκριμένα, καθιστᾶ δυνατή τήν ἐξυπηρέτηση αὐτῶν τῶν συμφερόντων, διότι μπορεῖ νά ἀναπαράγει, πρῶτον μέ πολλῆς μεγάλης πιστότητας εἰκόνα, ἑπομένως ποιότητας. Δεύτερον μέ πολλή μεγαλύτερη ἐμβέλεια μέ τρόπους τέτοιους, πού νά φθάνει τελικά στόν ἄνθρωπο καί τρίτον μέ πάρα πολλές δυνατότητες ἐπιλογῆς. Ὁ ψυχολογικός ἄξονας. Κάποια στιγμή, κρατώντας σημειώσεις μοῦ ἦρθε αὐθόρμητα μιά ἐξίσωση τά τρία ψ. Ἔγραψα ψυχολογία, ψυχολογικοί μηχανισμοί δηλαδή, σύν ψηφιακή τεχνολογία ἴσον ψέμα. Αὐτό πού προκύπτει τελικά εἶναι ἕνα ψέμα. Γιά νά προσπαθήσουμε νά δοῦμε λοιπόν, αὐτούς τούς δύο ἄξονες. Κατ ἀρχήν ἡ εἰκόνα ἀπευθύνεται στήν ὅραση. Ἡ ὅραση εἶναι μία προνομιακή αἴσθηση. Θεωρεῖται ἡ πιό ἀποδοτική ἀπό τίς πέντε αἰσθήσεις, ἀποδοτική ὡς πρός τήν ἔννοια τῆς σύνδεσης τῆς πραγματικότητας πού μᾶς περιβάλλει. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ ἁγειορίτης στό συμβουλευτικό ἐγχειρίδιό του, ὅπου μιλᾶ γιά τήν φυλακή, δηλαδή τήν προσοχή, τήν περιφρούρηση τῶν πέντε αἰσθήσεων, ξεκινώντας ἀπό τήν ὅραση λέει ὅτι 2

ἡ ὅραση εἶναι γνωστικοτέρα ὅλων τῶν αἰσθήσεων. Δηλαδή αὐτή πού καλλιεργεῖ τήν γνώση τῆς πραγματικότητας, τήν αἴσθηση τῆς πραγματικότητας. Γνωστοποιεῖ τήν πραγματικότητα, αὐτό θά πεῖ γνωστικοτέρα ὅλων. Ὁ νοῦς ὁ ἀνθρώπινος ἀγαπᾶ τήν ὅραση περισσότερο ἀπ ὅλες τίς αἰσθήσεις διότι αὐτή τοῦ γνωστοποιεῖ τόν κόσμο περισσότερο. Αὐτή τήν προνομιακή θέση τῆς ὁράσεως τήν βρίσκουμε νά συναντᾶται στά σημεῖα ἐκεῖνα ὅπου ἡ θεολογική μας παράδοση θέλησε ν ἀποδώσει τήν σχέση ἀνθρώπου καί Θεοῦ. Ἔτσι λοιπόν τήν συνάντηση ἀνθρώπου καί Θεοῦ, ἡ θεολογία μας, ἡ πατερική θεολογία, τήν ὀνόμασε θεωρία, θέα τοῦ Θεοῦ, θεοπτία. Ἡ ἀποκάλυψη τῆς δόξας τοῦ Χρισοῦ στούς μαθητές του ἔγινε μέ θέαση τοῦ φωτός, αὐτό τοῦ ἀκτίστου, στό γεγονός τῆς Μεταμορφώσεως. Ἡ ἄλλη ὄψη καί ἡ σκιά αὐτοῦ τοῦ φαινομένου. Ἐνώ ἡ ὅραση κατ ἐξοχήν μπορεῖ νά ἐκφράσει τήν ἐγγύτητα ἀνθρώπου καί Θεοῦ καί τό ποθούμενο, σκεφθεῖτε τή λαϊκή ἔκφραση πού ἔχει ἔρθει στά χείλη τόσων ἀνθρώπων, πότε θά δοῦμε Θεοῦ πρόσωπο. Αὐτή ἡ ἁπλή λαϊκή ἔκφραση δείχνει ἀκριβῶς τήν σημασία τῆς ὁράσεως, ὅτι στό γεγονός τῆς ὅρασης, ἀρχετυπικά ὁ ἄνθρωπος προσβλέπει γιά νά συναντήσει τόν Θεό. Ἡ ἄλλη ὅψη αὐτοῦ τοῦ προνομίου λοιπόν, τῆς ὅρασης εἶναι ὅτι κατ ἐξοχήν μπορεῖ νά γίνει μέσο ἀλλοτρίωσης. Ἡ δύναμή της δηλαδή μπορεῖ νά χρησιμοποιηθεῖ πρός τήν κατεύθυνση τῆς ἀλλοτρίωσης. Πάλι ἐδῶ ἔχουμε μία ἀρχαία μαρτυρία, ἤδη στά πρῶτα κεφάλαια τῆς Γένεσης, ἐκεῖ ὅπου ὁ διάβολος ἔρχεται νά πειράξει τούς ἀνθρώπους συκοφαντώντας τόν Θεό, ἀφοῦ τούς λέει ὅτι ὁ Θεός θέλει νά κρύψει τόν θησαυρό του ἀπό σᾶς, νά μήν γίνεται θεοί κ.λ.π, σᾶς ξεγελᾶ. Μετά τόν συνδυασμό δηλαδή τήν ἀποδοχή τῆς σκέψης αὐτῆς, στό μυαλό τῶν πρωτοπλάστων, λέει ὁ στίχος πώς τότε γύρισε ἡ Εὔα καί εἶδε τόν καρπό καί ὅτι ἦταν ὡραῖος. Καί ὄμορφο τό δέντρο καί ὄμορφος ὁ καρπός. Πῆρε καί ἔφαγε καί ἔδωσε καί στόν ἄντρα της. Βλέπουμε δηλαδή ὅτι ἡ ὅραση ἐδῶ χρησιμοποιεῖται ἀλλοτριωτικά. Τό ἴδιο δέντρο καί τόν ἴδιο καρπό τόν εἶχαν δεῖ ἐπανειλλημένα ἀλλά δέν τόν εἶχαν δεῖ μ αὐτό τό πνεῦμα. Τώρα τούς φάνηκε ὡραῖο, ἑλκυστικό. Αὐτό ἀκριβῶς τό χαρακτηριστικό τῆς ὁράσεως νά ἀλλοτριώνει μέσω τῆς ἑλκυστικότητας, εἶναι ἐκεῖνο πού χρησιμοποιεῖ τό σημερινό κοινωνικοοικονομικό σύστημα, προκειμένου νά καλέσει τόν ἄνθρωπο σέ μία ἀλλοτροίωση μέσω τῆς ὁράσεως. Θά λέγαμε παίζοντας μέ τίς λέξεις ὅτι ἡ σημερινή λειτουργία τῆς εἰκόνας καί παραπλανᾶ καί ἀποπλανᾶ. Παραπλανᾶ διότι ἐξαντλεῖ τήν πραγματικότητα στήν εἰκόνα. Πρᾶγμα τό ὁποῖο δέν εἶναι ἀλήθεια. Ὅταν ἕνα δελτίο εἴδήσεων μᾶς δείχνει ἕνα ἀπόσπασμα ἑνός βίντεο γιά ἕνα γεγνονός, θέλει νά μᾶς πείσει ὅτι αὐτό εἶναι τό γεγονός, ὅταν παγώνει αὐτό για λίγα δευτερόλεπτα, ἀποσπασματικά ἐντελῶς. Θραύσματα τῆς πραγματικότητας, θέλει νά μᾶς πείσει ὅτι αὐτή εἶναι ἡ πραγματικότητα. Ἀπ αὐτό τό στιγμιαῖο τῶν δευτερολέπτων ἤ λεπτῶν γεγονός, μέχρι τήν μακροχρόνια παράσταση καί εἰκόνα ἑνός πολιτικοῦ, ἑνός καλλιτέχνη, ἑνός δημοσίου προσώπου, θέλει νά τήν καλλιεργεῖ στά μέσα ἐνημερώσεως συστηματικά καί μακροχρόνια ὡς εἰκόνα, τό μήνυμα εἶναι τό ἴδιο, ὅτι αὐτή εἶναι ἡ πραγματικότητα. Ἀλλά ἡ πραγματικότητα ποτέ δέν εἶναι ἡ εἰκόνα της. Διότι ἡ εἰκόνα της διαμεσολαβεῖται ἀπό πάρα πολλούς ἄλλους παράγοντες, ὅπως εἶναι τί 3

θέλω ἐγώ νά δείξω ὡς εἰκόνα μου, τί ἐπιλέγω νά δείξω καί τί ἐπιλέγει τό μέσο στήν συνέχεια, γιά νά παρουσιάσει. Ὑπάρχει μιά πολλή μεγάλη διαμεσολάβηση σέ σημεῖο πού αὐτά τά δημόσια πρόσωπα, κυρίως οἱ καλλιτέχνες, περισσότερο οἱ ἠθοποιοί, οἱ τραγουδιστές κλπ, ὑφίστανται μιά πολλή μεγάλη ἀλλοτρίωση, ἀπό τήν δημόσια εἰκόνα τους. Τόν πρῶτο καιρό καλλιεργοῦν σκόπιμα μιά εἰκόνα διαφορετική, ἀλλά μέ τόν καιρό, μέ τά χρόνια, ἐνσωματώνονται σ αὐτήν τήν εἰκόνα τους, ἐνσωματώνονται στό ψέμα της καί ἀλλοτριώνονται καί οἱ ἴδιοι μέσα ἀπ αὐτό τό ψέμα πού παρουσιάζουν. Παραπλανᾶ ἡ εἰκόνα σήμερα, ὅπως χρησιμοποιεῖται, διότι δίνει τό μήνυμα ὅτι ἐξαντλεῖται ἡ πραγματικότητα σ αὐτήν. Ἀλλά ἐπί πλέον ἀποπλανᾶ, μέ τήν ἔννοια ἀκριβῶς τῆς ἀποπλάνησης, ὅπως τήν χρησιμοποιοῦμε στόν ἐρωτικό τομέα. Δηλαδή ἀποπλανᾶ μέ τό θέλγητρο πού παρουσιάζει, γιά τούς λόγους πού εἴπαμε, ἑπομένως ἀποσπᾶ αἰχμαλωτίζει, γοητεύει καί ἔτσι καταλήγει σέ ἄρνηση τῆς ἀλήθειας καί ἀλλοτρίωση. Γιά νά τό πετύχει αὐτό ἡ εἰκόνα, ἡ δημόσια εἰκόνα, καλλιεργεῖ στερεότυπα. Δηλαδή δέν εἶναι δυνατόν στόν δημόσιο χῶρο ἡ εἰκόνα νά εἶναι ἀποτελεσματική χωρίς στερεότυπα. Ὅταν λέμε στερεότυπα, ἐννοοῦμε τέτοιους τρόπους παρουσίασης προσώπων καί πραγμάτων, ὥστε πάνω ἀπ ὅλα νά ἐξυπηρετεῖται ἡ ἀναγνωρισιμότητα. Ἡ ἀναγνωρισιμότητα εἶναι ἡ βασική ἀξία. Νά μπορεῖ δηλαδή κανείς μέσα σέ δευτερόλεπτα, βλέποντας ἄς ποῦμε ἕνα συγκεκριμένο σχῆμα ἤ χρῶμα συσκευασίας ἑνός προϊόντος, ἀμέσως νά ἀνακαλεῖται τό προϊόν, πρίν κάν διαβάσει τά γράμματα. Ἤ τό χρῶμα νά τοῦ ἀποδίδει ἀκριβῶς τήν διαφορά, ἄν εἶναι light ἄς ποῦμε ἤ ἄν εἶναι κανονικό. Ἐπίσης βλέπετε ὅτι σχεδόν κάθε κυριακάτικο φύλλο ἐφημερίδων, ἔχει συνεχῶς φωτογραφίες πολιτικῶν πού τούς ξέρουμε πιά, τούς ἔχουμε δεῖ χιλιάδες φορές. Ἀλλά οἱ ἴδιοι καί οἱ ἴδιοι ὑπάρχουν συνεχῶς. Ἀκριβῶς γιά νά ὑπάρχει ἀναγνωρισιμότητα. Θά λέγαμε ὅτι τό ποιός εἶναι ὁ ἄνθρωπος καί ποιές εἶναι οἱ καταστάσεις σήμερα μέσω τῆς εἰκόνας, ἀντικαθίστανται ἀπό τό λογότυπο. Δέν ἔχουμε πλέον ἀνθρώπους καί πράγματα στήν ἀναπαράσταση, στήν λειτουργία τῆς εἰκόνας στόν δημόσιο χῶρο. Ἔχουμε λογότυπους, ἄθροισμα λογοτύπων. Εἴτε μιλᾶμε γιά πρόσωπα, προσωπικότητες, εἴτε μιλᾶμε γιά καταστάσεις ἤ προϊόντα. Δέν ἔχει σημασία ὅλα λειτουργοῦν ὡς προϊόν σ αὐτήν τήν διαδικασία. Ἦταν πάρα πολύ σημαντική μιά συνέντευξη πού εἶχε δώσει ὁ Νήλ Πόστμαν πού εἶναι καθηγητής στήν Νέα Ὑόρκη, τῶν μέσων ἐνημέρωσης καί ἐπικοινωνίας, πρίν ἀπό ἕνα ἤ δύο χρόνια σέ μιά μεγάλη ἐφημερίδα. Ἔχω κρατήσει κάποια ἀποσπάσματα ἀπ αὐτή τήν συνέντευξη, ἀλλά ἔχει γράψει καί βιβλία τά ὁποῖα ἔχουν μεταφρασθεῖ καί νομίζω ὅτι ἀσκεῖ μιά θαραλέα κριτική σ αὐτό τό φαινόμενο. Λέει λοιπόν ὁ Νήλ Πόστμαν ὅτι ἡ τηλεόραση δέν ἐνδιαφέρεται γιά ἄποψη. Ἡ τηλεόραση νοιάζεται μόνο γιά τό ὀπτικό νεῦρο. Τόν τρόπο πού λειτουργεῖ τό ὀπτικό νεῦρο. Τό ἐπεκτείνουμε αὐτό (τῆς τηλεόρασης), σ ὅλη τήν δημόσια λειτουργία τῆς εἰκόνας. Καί συνακόλουθα συνεχίζει, ἐνδιαφέρεται μόνο γιά τίς περιοχές ἐκεῖνες τοῦ ἐγκεφάλου πού ρυθμίζουν τό θυμικό. Ὁ τελικός της στόχος εἶναι ἡ διαμόρφωση αὐτοματισμῶν καί στερεοτύπων πού θά ἐπιτρέψουν στόν 4

τηλεθεατή νά γίνει καλός καταναλωτής, προϊόντων θεάματος, πολιτικῆς κλπ. Αὐτή λοιπόν ἡ κυριαρχία τῆς τηλεόρασης καί τῆς εἰκόνας μέσω ψυχολογικῶν μηχανισμῶν πού ἔχουν νά κάνουν μέ τήν ἀντίληψη ἀρχικά, νομίζω ὅτι ἔχει συνέπειες στόν ἄνθρωπο ὁ ὁποῖος συστηματικά ἐκτίθεται σ αὐτήν, ἀλλά δέν ἀρκεῖ αὐτό. Χρειάζεται ἐπί πλέον κανείς πέρα ἀπό τό ὅτι ἐκτίθεται πολύ στήν εἰκόνα, νά ἔχει παράσχει, νά παρέχει διαρκῶς ἕνα μέρος τῆς συγκατάθεσής του σ αὐτήν. Νά εἶναι δηλαδή δεκτικός στό νά τόν ἀλλοτροιώσει. Θεωρῶ ὅτι ἀκόμα καί ἐκεῖνος πού θεωρεῖ ὅτι ἀντιστέκεται στόν κατακλυσμό τῆς εἰκόνας, σέ κάποιον μικρό βαθμό ἀλλοτριώνεται ἔτσι κι ἀλλοιώς. Ἀλλά ἡ ἀλλοτρίωση εἶναι κάτι πού γνωρίζει κλιμάκωση καί διαβαθμίσεις καί ἐδῶ παίζει ρόλο καί ἡ διάθεση καί ἡ δεκτικότητα. Ποιές θά μποροῦσαν νά εἶναι αὐτές οἱ ἀλλοιώσεις; Κατ ἀρχήν πρόκειται γιά δομικές ἀλλοιώσεις. Μήν κοιτᾶται πού ἡ ἰδιωτική τηλεόραση στήν Ἑλλάδα ἔχει ἠλικία δώδεκα περίπου χρόνων, αὐτό εἶναι πολύ μικρό διάστημα γιά νά κριθοῦν τά ἀποτελέσματα στήν μιά γενιά ἤ στήν δεύτερη γενιά πού μεγάλωσε μ αὐτήν. Μακροπρόθεσμα μιλώντας ὅμως καί ὅπως εἶναι φυσικό δέν περιμένουμε νά βελτιωθεῖ ἡ κατάσταση τά ἑπόμενα χρόνια, ἀλλά μᾶλλον θά ἐπιδεινώνεται στόν τομέα αὐτό καί μάλιστα ἐφευρίσκοναι καί νέοι τρόποι πιό ἀποτελεσματικῆς ἀλληλεπίδρασης τῆς εἰκόνας μέ τόν ἄνθρωπο, δίνοντάς του τήν ἱκανοποίηση καί τήν ψευδαίσθηση ὅτι ὁρίζει ὁ ἴδιος ἕνα μέρος ἀπό τήν ἐξέλιξη τῆς εἰκόνας. Οἱ ἀλλοιώσεις λοιπόν ὅταν εἶναι μακροπρόθεσμες εἶναι δομικές, μέ τήν ἔννοια ὅτι ἐνσωματώνονται στήν λειτουργία τοῦ ψυχισμοῦ καί μεταβάλλουν τήν εἰκόνα πού ἔχει ὁ ἄνθρωπος γιά τόν ἑαυτό του. Μέσα σ αὐτές τίς δομικές ἀλλοιώσεις, ἐγώ θά περιλάμβανα π.χ τήν παρορμητικότητα. Ὅσων ἀνθρώπων τήν ἔχουν τήν αὐξάνει. Τήν καλλιεργεῖ σέ κάποιο βαθμό καί σέ ἀνθρώπους πού δέν τήν ἔχουν. Καί τοῦτο διότι ὅπως εἴπαμε πρίν, ἐνδιαφέρεται νά λειτουργήσει πρῶτα μέ τήν ἀντίληψη μέ τό ὀπτικό νεῦρο καί κατόπιν μέ τό θυμικό. Ἄλλως τε δέν μπορεῖ κανείς νά εἶναι καλός καταναλωτής, ἄν δέν λειτουργεῖ μέ αὐτοματισμούς τοῦ θυμικοῦ. Γι αὐτό ὑπάρχει καί ὁλόκληρος κλάδος τῆς ψυχολογίας τῆς ἀγορᾶς, τοῦ μάρκετινγκ. Γιά παράδειγμα πρέπει νά ὑπάρχουν τά κατάλληλα χρώματα σ ἕνα κατάστημα καί ἡ κατάλληλη μουσική προκειμένου νά ξοδευτοῦν περισσότερα χρήματα. Μιά ἄλλη δομική ἀλλοίωση θά ἔλεγα ὅτι εἶναι ἡ ἀνυπομονησία. Δηλαδή ἄλλο ψυχισμό διαμορφώνει ὁ παλιός τηλεθεατής, ὅταν ἐμεῖς εἴμαστε ἔφηβοι μέ δύο κανάλια ἀσπρόμαυρα ὅλα κι ὅλα καί ἄλλο ἀν ἔχεις δέκα ἤ δέκα πέντε κανάλια ἔγχρωμα, ἤδη ἀπό τήν νηπιακή ἡλικία. Τό αἴσθημα τοῦ ὑποκειμενικοῦ χρόνου ἀλλοιώνεται ριζικά, γιά ἕνα νήπιο τό ὁποῖο ἔχει τήν δυνατότητα ν ἀλλάζει συνεχῶς κανάλια μέχρι νά βρεῖ κάτι πού τό ἐνδιαφέρει καί κατόπιν σάν παιδί καί μετά σάν ἔφηβος. Ἀλλάζει ἐντελῶς ὁ ὑποκειμενικός χρόνος. Ἑπομένως οἱ ἄλλες μορφές γνώσεις ἤ καλλιέργειας τοῦ ἀνθρώπου πού ἀπαιτοῦν περισσότερη αὐτοπειθαρχία, ὑπομονή καί χρόνο γίνονται ἀντιδημοφιλεῖς. Γνωρίζουμε πάρα πολύ καλά τήν κρίση πού περνάει τό βιβλίο. Τό βιβλίο στήν 5

σημερινή ἐποχή τῆς εἰκόνας, εἶναι ἐντελῶς ἀντιδημοφιλής τρόπος. Βέβαια σ αὐτό βοηθᾶ καί τό ἐκπαιδευτικό σύστημα, τό ὁποῖο κάνει τά παιδιά νά μισήσουν τό βιβλίο, ἔτσι ὅπως εἶναι. Ἀλλά εἶναι πολύ δύσκολο ἕνα παιδί νά βρεῖ κίνητρα γιά νά διαβάσει. Πρέπει καί τό βιβλίο νά μιμηθεῖ τίς ὑπόλοιπες μεθόδους, δηλαδή ν ἀποκτήσει πάρα πολλές ἔγχρωμες εἰκόνες, νά ἔχει πολύ μικρές παραγράφους. Νά γίνει πάρα πολύ ἑλκυστικό, πάλι γιά μιά μερίδα παιδιῶν. Ἀντιλαβάνεστε τίς συνέπειες πού αὐτό μπορεῖ νά ἔχει γιά ἕνα χῶρο ὅπως ἡ ἐκκλησία, ἡ ὁποία βασίζει τήν μετάδοση τοῦ μηνύματός της καί στόν γραπτό λόγο. Κουβαλάει δύο χιλιάδες χρόνια τουλάχιστον ἱστορίας, χώρια τά πρίν καί δέν εἶναι δυνατόν νά τά μεταδώσει στούς ἀνθρώπους χωρίς τόν γραπτό λόγο. Δέν εἶναι δυνατόν μόνο μέ τά ἄλλα μέσα καί σέ μιά ἐποχή πού ἔχουμε τήν εὐλογία νά ὑπάρχουν πάρα πολλά βιβλία. Ἑπομένως πρέπει νά μᾶς ἀπασχολήσει πάρα πολύ ἡ σχέση τοῦ σημερινοῦ παιδιοῦ καί αὐριανοῦ ἐνήλικα μέ τόν γραπτό λόγο καί ἀπό πλευρᾶς ποιμαντικῆς. Ἐπίσης νομίζω ὅτι δομικές ἀλλοιώσεις παρατηροῦνται καί στήν λειτουργία τῆς οἰκογένειας. Γιά παράδειγμα ἔχει ἀκουστεῖ ἀπό κάποιους τό ἐπιχείρημα ὅτι ἡ τηλεόραση μειώνει τίς συγκρούσεις μέσα στήν οἰκογένεια, διότι δρᾶ σάν ἀπορροφητικό μαξιλάρι. Πράγματι ἄν χαλάσει ἡ τηλεόραση τίς πρῶτες μιά δυό μέρες, αὐξάνονται οἱ καυγάδες μέσα στήν οἰκογένεια. Αὐτό νομίζω εἶναι ἐντελῶς ἐπιφανειακό. Πράγματι ἐγώ πιστεύω ὅτι σέ κάποιο βαθμό μειώνει τίς συγκρούσεις, ἀκριβῶς ἐπειδή οἱ στιγμές ἄγχους ἤ ἔντασης ἤ κατάθλιψης ἤ ὁποιασδήποτε συναισθηματικῆς δυσκολίας ἀντιμετωπίζονται μ ἕνα παυσίπονο τρόπο, καταφεύγοντας στήν τηλεόραση. Ὅμως νομίζω ὅτι κατά βάθος καί μακροπρόθεσμα ἡ λειτουργία τῆς οἰκογένειας ὑποσκάπτεται. Ἡ σχέση δέν καλλιεργεῖται δέν ὑπάρχει λόγος νά καλλιεργηθεῖ βαθύτερα. Οἱ ἄνθρωποι ἔχουν τήν δυνατότητα, οἱ δύο σύζυγοι ἔχουν τήν δυνατότητα νά μήν μείνουν οἱ δυό τους ὥστε νά καλλιεργήσουν τή σχέση βαθύτερα. Ἑπομένως φαινομενικά ἔχουμε, ἐκ πρώτης ὄψεως μείωση τῶν συγκρούσεων, ἀλλά στήν πραγματικότητα, μακροπρόθεσμα ἔχουμε προϋποθέσεις γιά πιό ρηχή σχέση. Ἐπίσης ἔχουμε ἔλλειψη ψυχικῆς ἐπαφῆς μέ τά παιδιά. Ὁ κοινωνικός καί πολιτικός ἄξονας. Στό δεύτερο μέρος θά ἤθελα νά δοῦμε πῶς αὐτά ὅλα τά φαινόμενα, αὐτή ἡ δυναμική ἔχει τεθεῖ στήν ὑπηρεσία τοῦ κοινωνικοοικονομικοῦ συστήματος, τῆς κατανάλωσης. Δέν εἶναι ἁπλῶς ὅτι θά μποροῦσε νά ὑπάρχει αὐτή ἡ δυναμική καί νά μήν ὑπάρχει τό δεύτερο μέρος ὑπό ἄλλες συνθῆκες οἰκονομικές. Ὄχι τό πρῶτο μέρος εἶναι αὐτό πού εἶναι στήν ἔννοια πού εἶναι, ἐπειδή ὑπάρχει τό δεύτερο. Δηλαδή ἐνεργεῖ τό κοινωνικοοικονομικό σύστημα κατά τέτοιο τρόπο, ὥστε καί αὐτό πού εἶπα στό πρῶτο μέρος, δηλαδή ἡ ἀλλοτροίωση τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τήν εἰκόνα νά εἶναι μεγαλύτερη, ἔτσι ὥστε νά μπορέσει νά καρπωθεῖ τήν κατανάλωση. Νομίζω ὅτι μέ τήν σημερινή χρήση τῆς εἰκόνας ὁ ἄνθωπος 6

γίνεται ἐξάρτημα τοῦ συστήματος. Τό ὁποῖο ἄς μήν τό φανταστοῦμε, σάν ἕνα σύστημα πού ἔχει μιά κεντρική κεφαλή, ἕνα κέντρο πού τά καθοδηγεῖ ὅλα, δέν ὑπάρχει κάτι τέτοιο. Ἁπλῶς εἶναι μιά σύγκλιση συμφερόντων, πού τελικά λειτουργεῖ σύμφωνα μέ τήν θεωρία συστημάτων, σάν κάτι ἑνιαῖο μέν, ἀλλά χωρίς νά ὑπάρχει ἑνιαῖος ἐγκέφαλος. Σ αὐτό τό σύστημα, ὁ ἄνθρωπος ἄν λειτουργοῦσε, γιατί δυστυχῶς δέν λειτουργοῦν ὅλοι ὅπως θά ἤθελε ἡ δυναμική τῆς εἰκόνας σήμερα, ἀλλά ἄν ἀνταποκρινόταν στήν δυναμική τῆς εἰκόνας, ἤ ὅσοι ἀνταποκρίνονται, θά λέγαμε ὅτι τό ἀνθρωποείδωλο πού προκαλεῖ τότε αὐτό τό σύστημα, μέ μιά ψηφιακή μηχανή ἐπιλογῆς ἡδονῆς. Ἀνθρωποείδωλο λέμε τήν εἰκόνα πού ἔχει γιά τόν ἄνθρωπο, πῶς τόν ἀντιλαμβάνεται. Τό πρότυπο δηλαδή εἶναι νά λειτουργεῖ κανείς ψηφιακά. Νά λειτουργεῖ ὡς ἕνας ὑπολογιστής, ὁ ὁποῖος ἐπιλέγει κάθε στιγμή, τί τοῦ προσφέρει μεγαλύτερη ἠδονή. Γιατί καταλήγει τελικά ἡ χρήση τῆς εἰκόνας στήν ἀπόλαυση, κάθε εἴδους ἀπόλαυση καί κάθε ἐπιπέδου, ὄχι μόνο σωματικοῦ, ἀλλά καί ναρκισσιστικοῦ ἐπιπέδου ἀπόλαυση. Θά διαβάσουμε κάποια ἀποσπάσματα, πρῶτα ἀπό τόν μακαρίτη Χρῆστο Βακαλόπουλο, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε σκηνοθέτης καί ἔφυγε νέος ἀπό τήν ζωή αὐτή. Σ ἕνα παλιό τεῦχος τῆς Σύναξης εἶχε γράψει ἕνα κείμενο μέ τίτλο: «Ὁ ἱστός τῆς παραίσθησης». Ἐκεῖ λοιπόν λέει γιά τήν διαφήμιση: «Σκοπός τῆς διαφήμισης εἶναι ἡ καταστροφή τοῦ νοήματος. Μέσω τῆς διαφήμισης ὑφαίνεται ἕνας κόσμος χωρίς κανένα ἀπολύτως νόημα, πού ἐπαίρεται γιά τήν ἴδια του τήν ἀνοησία. Ὁ κόσμος αὐτός ἀποκλείει τόν πόνο, τό πένθος, τό δέος τήν ἀγάπη, τήν ντροπή. Ὁ κόσμος γίνεται ἀκατανόητος, ἕνα σπαστικό σύνολο ἀπό ἀπολαύσεις πού συσσωρεύονται ἄσκοπα, δημιουργώντας ἕνα κενό πού συνεχῶς μεγαλώνει. Ἱερέας αὐτοῦ τοῦ κενοῦ εἶναι ἡ διαφήμιση. Κηρύττει τήν δικτατορία τῆς μορφῆς. Κι ἔτσι γιά πρώτη φορά στήν ἱστορία, ὁ κόσμος μοιάζει νά ἔχει πιαστεῖ στό δίκτυο τοῦ ἱστοῦ τῆς παραίσθησης». Αὐτό τό πολύ πυκνό ἀπόσπασμα νομίζω ὅτι λέει τουλάχιστον τό ἑξῆς καί σ αὐτό θά σταθῶ περισσότερο. Ἡ διαφήμιση ἀποτελεῖ ἕνα εἶδος τέχνης, πού σκοπό ἔχει νά γίνει ἑλκυστικό, χωρίς νά ἔχει νόημα. Τό ξέρουμε καλά αὐτό. Δέστε ὅλα τά τηλεοπτικά σπότ τῶν διαφημίσεων. Ἄν καθίσουμε καί τά ἀναλύσουμε σάν σοβαροί ἄνθρωποι καί τά πάρουμε στά σοβαρά ἤ θά γελάσουμε ἤ θά ποῦμε μᾶς κοροϊδεύουν, ἤ δέν εἶναι ἔτσι. Νομίζω ὅτι δέν χρειάζεται νά τό ἀποδείξω αὐτό τώρα. Τό πῶς εἶναι τοποθετημένα μέ τρόπο ἐξωπραγματικό. Ἀλλά ἐπαναλαμβάνω μιά φράση: ἡ διαφήμιση κάνει μ ἕνα ἑλκυστικό τρόπο νά καταστρέφεται τό νόημα. Αὐτό δημιουργεῖ ἕνα κενό ὅπως ἀναφέρει. Τό κενό αὐτό θά καλυφθεῖ καταναλωτικά. Αὐτή εἶναι ἡ ἀλληλουχία. Δέν θά καλυφθεῖ ὁριστικά, διότι μέ τήν ἑλκυστικότητα, τήν σαγήνη, τήν ἀποπλάνηση, τήν ὁποία ἀσκεῖ, ἡ εἰκόνα γιά τούς λόγους πού εἴπαμε πάρα πάνω, μετά ἀπό λίγο θά συνεχίσει πάλι νά καταστρέφει τό νόημα, ἔτσι ὥστε νά ὑπάρξει νέο κενό, τό ὁποῖο θά καλυφθεῖ καταναλωτικά. Ἕνας ἀμερικανός ψυχολόγος ἔχει γράψει δύο ἄρθρα καί ἕνα βιβλίο, πάνω στήν ἔννοια τοῦ κενοῦ ἑαυτοῦ, The empty self καί λέει ὅτι ὁ ἑαυτός σήμερα εἶναι κενός καί ἡ κατανάλωση ἀποτελεῖ τήν μοναδική πρόταση 7

πού κάνει ἡ κοινωνία ὡς σύνολο, γιά νά καλυφθεῖ δῆθεν τό κενό αὐτό. Ὑπάρχουν καί ἄλλες προτάσεις ἐπί μέρους, ἀπό ἄλλους χώρους, πού εἶναι πολύ πιό σοβαρές, προτάσεις ὑπαρξιακές. Ἡ ἐκκλησία κάνει πρόταση γιά τήν κάλυψη τοῦ κενοῦ. Ἀλλά αὐτά εἶναι ἰδιωτικές λύσεις πού θά δώσει ὁ καθένας. Ἡ κοινωνία ὅμως συνολικά, μιά καί ὑπάρχει συναίνεση γιά τήν λειτουργία τῆς εἰκόνας σήμερα, κάνει τήν πρόταση τῆς κατανάλωσης γιά νά καλύψει αὐτό τό κενό. Ἀλλά τό κενό πρέπει νά δημιουργήσει πρῶτα. Ὑπάρχουν ἄνθρωποι πού δέν χρειάζεται νά τούς δημιουργηθεῖ τό κενό, ἄνθρωποι πού θά ἀγοράζουν συνέχεια πράγματα περιττά, ἀκόμα κι ἄν δέν ὑπάρχει ἡ διαφήμιση. Ἀλλά αὐτοί εἶναι λίγοι, δέν μποροῦν νά συντηρήσουν τό σύστημα. Τό σύστημα γιά νά συντηρηθεῖ ἔχει ἀνάγκη τό κενό αὐτό νά δημιουργηθεῖ σέ ὅλους ἤ δυνατόν. Σέ πάρα πολλούς γιά νά μποροῦν ν ἀγοράζονται πράγματα πού εἶναι περιττά. Αὐτή τή στιγμή νομίζω ὅτι ζοῦμε μιά ἐντελῶς μεταπολιτική ἐποχή. Δέν ἔχει ἡ πολιτική τήν ἐξουσία. Τήν ἔχει ἡ εἰκόνα. Ὅταν ἡ πολιτική ἐφαρμόζει μέτρα πού ἀποτελοῦν σημαντικές ἀποφάσεις καί οὐσιαστικά ἐπηρεάζει τή ζωή μας, ὄντως τήν ἐπηρεάζει ἡ πολιτική τήν ζωή μας, τήν ἐπηρεάζει μέσω τῆς εἰκόνας. Δέστε πόσο τά τελευταῖα χρόνια, δέν ὑπῆρχε ὁ προβληματισμός παλιότερα, συζητιέται καί λέμε κακή συγκυρία πού ἔγινε αὐτό τώρα, χαλάει τήν εἰκόνα γιά τήν κυβέρνηση. Αὐτό ὅλο λέγεται καί γράφεται στά περιοδικά καί στίς ἐφημερίδες, σάν νά ἔχει δηλαδή σημασία ἡ τελική εἰκόνα ἡ ὁποία εἰσπράττεται καί ὄχι τί πραγματικά συμβαίνει. Ἄν συνέβαινε σέ μιά ἄλλη συγκυρία δέν θά εἰσπράττετο ἔτσι ἀρνητικά. Λοιπόν αὐτό εἶναι καινούργιο. Ἡ ἐνασχόληση, τό ἐνδιαφέρον, ἡ ἀγωνία τῆς πολιτικῆς γύρω ἀπό τήν εἰκόνα, εἶναι καινούργιο γεγονός τῶν τελευταίων ἐτῶν. Θά τολμήσω νά πῶ σέ μεγάλο βαθμό ἔχει ἐπηρεάσει καί τόν τρόπο πού σκεπτόμαστε μέσα στήν ἐκκλησία. Ἡ ἐνασχόληση τῶν ἐκκλησιαστικῶν προσώπων, γύρω ἀπό τήν εἰκόνα, εἶναι ἕνα φαινόμενο, ἐξίσου νοσηρό καί πρόσφατο. Ὅλοι μας μπαίνουμε σ αὐτή τή λογική. Ἄν ἐγώ π.χ μοίρασα πέντε κουτιά τρόφιμα, θέλω νά ὑπάρχει στο ἐνοριακό μου ἔντυπο, ἡ φωτογραφία ἐμένα πού ἔδωσα τά πέντε κουτιά, τό φορτηγό δίπλα κ.λ.π. Δηλαδή ἔχουμε μπεῖ σέ μιά λογική ὅσο κι ἄν τήν κατηγοροῦμε. Χρειάζεται ἀκόμα πολύ ἀσκητική, μεγάλη ἄσκηση, σκληρή ἄσκηση γιά νά μείνουμε ἔξω ἀπ αὐτή τήν λογική. Θεωρῶ ἐντελῶς ὑποκριτικό ἤ μυωπικό ἔστω, μυωπικό εἶναι ἐλαφρότερη κατηγορία, τό ὑποκριτικό εἶναι βαρύτερη. Τό ὑποκριτικό εἶναι πράγματι ὅταν τό κάνουμε ἐν γνώσει μας, μυωπικό ὅταν τό κάνουμε ἄθελά μας. Τό νά καταδικάζουμε ὡς κοινωνία τή χρήση οὐσιῶν, τά ναρκωτικά καί στήν πραγματικότητα νά ἐπιτρέπουμε στήν εἰκόνα, νά λειτουργεῖ ἔτσι ὅπως λειτουργεῖ. Διότι αὐτός ὁ ἱστός τῆς εἰκόνας πού δημιουργεῖ κενό τεχνητό, γιά νά τό καλύψει μετά πάλι ἡ κατανάλωση, ἡ διαφορά του μέ τά ναρκωτικά, εἶναι ἁπλῶς ὅτι πρόκειται γιά νόμιμη διαδικασία. Ἤδη θά ξέρετε ὅτι τό φαινόμενο τῆς ἐξάρτησης παγκοσμίως, ἀντιμετωπίζεται ὡς ἐνιαῖο φαινόμενο. Ἔχουμε ἐξάρτηση ἀπό τυχερά παιχνίδια, ἔχουμε ἐξάρτηση ἀπό καταναγκαστικές ἀγορές, ὑπερβολικές καί περιττές ἀγορές, ἔχουμε ἐξάρτηση ἀπό τό διαδύκτιο κ.λ.π. Ὅλες οἱ ἐξαρτήσεις λειτουργοῦν μέ τόν ἴδιο τρόπο. Οὐσιαστικά ὁ στόχος τῆς 8

καταναλωτικῆς λειτουργίας τῆς εἰκόνας εἶναι νά γίνουμε ἐξαρτημένοι ἀπό τήν εἰκόνα καί ἀπό τά μεγέθη τά οἰκονομικά, τά ὁποῖα αὐτή στηρίζει. Στόν Νήλ Πόαστμαν βρῆκα μιά καταπληκτική σύλληψη, γιά τήν περιγραφή τοῦ κοινωνικοοικονομικοῦ κατεστημένου, πού ἐνεργεῖ μέ αἰχμή τοῦ δόρατος τήν τηλεόραση. Ὁ Πόστμαν λέει ὅτι ἡ λειτουργία τῆς τηλεόρασης σήμερα δέν εἶναι νά παρουσιάσει πρόγραμμα σέ ἀνθρώπους πού ἐνδιαφέρονται γι αὐτό. Ἡ λειτουργία τῆς τηλεόρασης εἶναι νά συνδέσει τίς ἑταιρεῖες πού παράγουν προϊόντα μέ τόν τηλεθεατή. Δηλαδή πουλάει πελατολόγειο στίς ἑταιρεῖες πού παράγουν προϊόντα. Ὅπως στέλνουνε ἕνα κατάλογο διευθύνσεων σέ μιά ἑταιρεία γιά νά στείλλει τά διαφημιστικά της. Ἐξυπηρετεῖ τίς ἑταιρεῖες πού παράγουν ὁποιοδήποτε προϊόν, νά μποῦν στό σπίτι τοῦ τηλεθεατῆ. Ἀλλά πῶς θά τό ἔκανε αὐτό μιά τηλεόραση πού θά ἔδειχνε μόνο διαφημίσεις; Θά ἦταν ἀδύνατο. Τό ὑπόλοιπο πρόγραμμα τῆς τηλεόρασης ὑπάρχει γιά νά στηρίζει αὐτή τή λειτουργία. Στό βαθμό πού ἀληθεύει αὐτό καί ἐγώ εἶμαι βέβαιος ὅτι ἀληθεύει, ἀντιλαμβάνεστε ὅτι τό σημερινό καπιταλιστικό σύστημα, ἔχει οὐσιαστικά διαστρέψει, ὅλες τίς λειτουργίες. Δηλαδή δέν ὑπάρχουν αὐτόνομες λειτουργίες. Ὑπάρχουν οἱ λειτουργίες πού χρειάζεται γιά νά ὑπηρετεῖται ὄχι ἁπλῶς ἡ ἀνακύκλωση τοῦ χρήματος, ἀλλά ἡ συγκεκριμένη κατανομή τοῦ χρήματος. Τό ἴδιο μέ τόν ἀθλητισμό ὅπως ξέρετε. Δέν ἐνδιαφέρει ὁ ἀθλητισμός ὡς γεγονός ψυχοσωματικό ὅπως καί εἶναι. Ἐνδιαφέρει ὡς ἕνα ἀπό τά γρανάζια μιᾶς οἰκονομικῆς μηχανῆς. Ἄν κάτι δηλαδή δέν μεταφράζεται οἰκονομικά ὡς οἰκονομική πραγματικότητα δέν ὑπάρχει καί εἶναι δυνατόν νά θαφτεῖ ἐντελῶς νά μείνει ἀπ ἔξω. Ὁ Πόστμαν συνεχίζει: Αὐτό πού ἀφορᾶ τήν τηλεόραση, τουλάχιστον τήν ἀμερικανική, παγκόσμια εἶναι τώρα στόν δυτικό κόσμο, εἶναι νά πουλήσει κοινό στούς διαφημιστές. Καί συνεχίζει: Θέλουν νά ἔχω τήν διάθεση πού θά μοῦ ἐπιτρέψει νά δώσω βάση καί προσοχή στίς διαφημίσεις πού θά μοῦ δείξουν. Προσέξτε τώρα. Αὐτό εἶναι πολύ λεπτό σημεῖο. Γιά νά μπορῶ νά γίνω καταναλωτής, θά πρέπει ἡ διάθεσή μου, νά ἰσορροπεῖ σέ κάποιο κρίσιμο σημεῖο. Δέν μπορῶ νά μελαγχολήσω ἀπό κάτι πού θά δῶ, γιατί δέν θ ἀγοράσω μετά. Τά κανάλια δέν θά σοῦ μεταφέρουν τήν εἴδηση μέ λεπτομέρειες πού θά μποροῦσαν νά σέ κάνουν νά στεναχωρηθεῖς ἤ νά μελαγχολήσεις. Διότι ἄν μελαγχολήσεις δέν θά σέ νοιάζει πλέον νά καταναλώσεις αὐτοκίνητα ἤ δημητριακά ἤ ὁ,τιδήποτε. Συνεχίζει ὁ ἴδος: Ποτέ δέν ἀντιμετωπίζω αὐτό πού διαβάζω στήν ἐφημερίδα ἤ πού βλέπω στήν τηλεόραση ὡς εἰδήσεις. Ξέρω ὅτι ὑπάρχει ἀπό πίσω κάποιος ὁ ὁποῖος ἔχει τούς λόγους γιά νά μοῦ ἐπιστήσει τήν προσοχή στό συγκεκριμένο πρᾶγμα πού διαβάζω ἤ ἀκούω. Κλείνω τά παραθέματά του, μέ τήν γιά μένα πολύ σημαντική διαπίστωση: Ἡ τηλεόραση δέν δείχνει μόνο κακιές εἰδήσεις. Λέμε καμμιά φορά, μόνο κακά πράγματα συμβαίνουν. Ὄχι ἡ τηλεόραση δείχνει καί καλές εἰδήσεις. Οἱ καλές εἰδήσεις τῆς τηλεόρασης εἶναι οἱ διαφημίσεις. Μέ ἄλλα λόγια ἡ τηλεόραση μᾶς δίνει μιά μικρή ποσότητα ἀνησυχίας, γι αὐτό τά δελτία τά λένε μαῦρα ὅλα. Τά δελτία εἰδήσεων ἀναλαμβάνουν τό κακό μέρος καί ἡ διαφήμιση τό καλό. Μᾶς δίνει μιά μικρή ποσότητα ἀνησυχίας, γιά νά νοιώσουμε ἀκόμη πιό εὐτυχισμένοι πού μποροῦμε νά παραμένουμε 9

καταναλωτές, ὅταν κάπου ἀλλοῦ οἱ ἄνθρωποι δέν μποροῦν νά βγοῦν ἀπό τό σπίτι τους, ἤ πεθαίνουν ἀπό τήν πείνα. Κλείνοντας θέλω νά δικαιολογηθῶ, γιατί πιστεύω ὅτι χωράει αὐτό τό θέμα στήν σειρά ὁμιλιῶν «Τέχνη καί Ὀρθοδοξία». Σήμερα ἡ διαφήμιση θά ἔλεγα ἀποτελεῖ τήν ὑψίστη μορφή τέχνης. Περισσότερο καί ἀπό τόν κινηματογράφο καί τίς εἰκαστικές τέχνες, ἐάν ὡς κριτήριο χρησιμοποιήσουμε τή εὑρηματικότητα καί τήν δημιουργικότητα. Ὁ κινηματογράφος δέν εἶναι τόσο εὑρηματικός, ὅσο ἡ διαφήμιση διότι στό κάτω κάτω, τό συντριπτικό ποσοστό τῶν ταινιῶν τοῦ κινηματογράφου, προέρχονται ἀπό τό Χόλλυγουντ, ἑπομένως εἶναι ἀμερικανικός. Δηλαδή ἐπηρεάζονται ἀπό μιά συγκεκριμένη κουλτούρα καί κινοῦνται μέσα σ ἕνα φάσμα προβλέψιμο. Ἡ διαφήμιση ὅμως εἶναι ἱκανή κάθε μέρα νά μᾶς ἐκπλήσσει εὐχάριστα, ἐάν μετράει ἡ ἕλξη, ἄν αὐτό πού μετράει εἶναι ἡ συναρπαγή. Ἡ διαφήμιση καλλιεργεῖ ἰδιότητες ὡς τέχνη, ἰδιότητες πού ἔχει ἡ ποίηση σήμερα. Προσπαθεῖ ν ἀποτελέσει ποίημα. Εἶναι πολύ πιό δημιουργική καί ἀπό τίς εἰκαστικές τέχνες ἐπίσης. Θά ξέρετε τή μεγάλη κρίση πού περνᾶνε οἱ εἰκαστικές τέχνες ὡς πρός τήν δυσκολία πού ἔχουν νά δώσουν ὁρισμό τοῦ τί εἶναι τέχνη. Μέχρι ποῦ εἶναι τά ὅρια τῆς τέχνης. Βλέπει κανείς σέ ἐκδήλωση μοντέρνας τέχνης, τά λεγόμενα χάπενινγκς, ἤ ἁπλές συνθέσεις μοντέρνας τέχνης, οἱ ὁποῖες κάθε ἄλλο παρά ὡς τέχνη θά μπορούσαμε νά τά χαρακτηρίσουμε, ἐμεῖς πού εἴμαστε λίγο πιό κλασσικοί στά κριτήριά μας. Μάλιστα, ἔχει γραφτεῖ αὐτό ὡς πραγματικό γεγονός, ἕνας ὑπάλληλος ἑνός μουσείου μοντέρνας τέχνης, πῆγε καί πέταξε στά σκουπίδια ἕνα ἀπό τά ἐκθέματα, διότι θεώρησε ὅτι εἶναι σκουπίδι. Ἦταν τέτοια ἡ μορφή του. Ὑπάρχουν ἐκθέματα σήμερα σέ μουσεῖα μοντέρνας τέχνης πού εἶναι μόνο καφάσια, ἤ ἕνα οὐρητήρας πορσελάνινος, ἤ σπλάγχνα ζώου. Δηλαδή ἡ εἰκαστική τέχνη βρίσκεται σέ τέτοιο σημεῖο κρίσεως, ὥστε κατατρώγει τίς ἴδιες τίς σάρκες της, καταστρέφει τό νόημα, στήν προσπάθεια νά παρουσιάσει δημιουργικότητα. Ἔχει φτάσει μάλιστα στό σημεῖο νά ὁρίζει τήν τέχνη ὡς ἁπλή ἔκφραση,. Τέχνη εἶναι ὁ,τιδήποτε μέ ἐκφράζει, στήν προσπάθεια νά εἶναι δημιουργική. Αὐτές οἱ κρίσεις πού περνοῦν οἱ γνωστές κλασσικές τέχνες, ἐπιτρέπουν στήν διαφήμιση, μέ τήν συνδρομή τῆς ψηφιακῆς τεχνολογίας, πού εἶναι σχεδόν παντοδύναμη, ἐπιτρέπουν πραγματικά, νά ἀποτελεῖ τήν ὕψιστη μορφή τέχνης σήμερα.αὐτό νομίζω ὅτι ἀποτελεῖ καί τόν μεγάλο κίνδυνο, διότι γιά πρώτη φορά στήν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας, ἡ τέχνη ὑπηρετεῖ τήν ἀλλοτρίωση τοῦ ἀνθρώπου. Ὅ,τι εἶχε γίνει μέχρι τώρα παρόμοιο ἦταν ἐντελῶς μεμονωμένο. Ὅταν ἔβγαινε κάποιο κακό μυθιστόρημα, ἄς ποῦμε τοῦ Καζαντζάκη, ξέρετε ἀπό τήν ἀξία του, πολλοί ἀπό τόν ἐκκλησιαστικό χῶρο εἴπαν, νά μιά τέχνη πού ὑπηρετεῖ τό κατέβασμα τοῦ ἀνθρώπου καί ὄχι τό ἀνέβασμά του. Ἤ κάποιοι πίνακες πού κατά καιρούς, ἐντασσόμενοι μέσα στή κλασσική μορφή τῆς τέχνης, ἦλθαν νά ποῦν πράγματα τά ὁποῖα δέν ἀνέβαζαν τόν ἄνθρωπο θεματικά. Αὐτά ὅλα ἦταν πταίσματα, ἦταν ἀσήμαντα μπροστά σ αὐτό πού γίνεται τώρα. 10

Μέχρι τήν ἐμφάνιση τῆς διαφήμισης καί γενικά τήν κυριαρχία τῆς εἰκόνας στό δημόσιο χῶρο, θεωρῶ ὅτι ἡ τέχνη στό συντριπτικό ποσοστό της, εἶχε εἰλικρινείς ἀναζητήσεις. Αὐτή τή στιγμή γίνεται ὑφαρπαγή, σφετερισμός τῶν ἰδιοτήτων τῆς τέχνης ἀπό τήν διαφήμιση καί τήν δημόσια εἰκόνα. Ἔτσι γιά πρώτη φορά ἡ τέχνη ὑπηρετεῖ τήν ἀλλοτρίωση τοῦ ἀνθρώπου. Νομίζω ὅτι αὐτό ἀποτελεῖ ἕνα ἀρκετό σῆμα κινδύνου, γιά νά μπορέσουμε νά ξυπνήσουμε ἀπό τήν νάρκη αὐτή, στήν ὁποία ἡ ἡδονή μέ τήν εὐρύτερη ἔννοια, ἡ παραπλάνηση καί ἡ ἀποπλάνηση μποροῦν νά μᾶς βυθίσουν. Θά ἔλεγα ὅτι ἄν ἔχει ἕνα νόημα σήμερα μιά χριστιανική, θεολογική, ἐκκλησιαστική παρέμβαση στόν κόσμο, στόν δημόσιο χῶρο, ἄς τό τολμήσω νά πῶ, ἄν ἔχει ἕνα νόημα καί μιά πολιτική παρέμβαση, ἡ ὁποία ἔχει ἀτονίσει πάρα πολύ ὅπως ξέρουμε, θά ἦταν νά ἐπισημανθεῖ, ὁ παραλογισμός στόν ὁποῖο ὁδηγεῖ ἡ σημερινή χρήση τῆς εἰκόνας. Θά εἶναι μιά μάχη διαφορετικῶν χώρων ἴσως καί τῆς ἐκκλησίας καί τῆς πολιτικῆς γιά τόν ἐξανθρωπισμό τοῦ ἀνθρώπου. 11