Μάθημα: Διεθνείς Οικονομικοί Οργανισμοί

Τμήμα Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών Μάθημα: Διεθνείς Οικονομικοί Οργανισμοί Ενότητα: Η συμφωνία του Bretton Woods και το Διεθνές Νομισματικό Σύστημα Διδάσκων: Δημήτρης Γιακούλας

Οι προσπάθειες δημιουργίας ενός διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος. Τα κράτη από τις αρχές του 20ού αιώνα άρχισαν να αναπτύσσουν πρωτόγνωρες σχέσεις οικονομικής αλληλεξάρτησης. Καθώς η άσκηση και η αποτελεσματικότητα της οικονομικής πολιτικής ενός κράτους εξαρτάται από τις νομισματικές και χρηματοοικονομικές συνθήκες, έγινε προφανής η αναγκαιότητα δημιουργίας ενός σταθερού, λειτουργικού και ταυτόχρονα συντονισμένου διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος. Το σύστημα αυτό ρυθμίζει κυρίως δύο διεθνή ζητήματα: -τις ισοτιμίες και συναλλαγές των εθνικών νομισμάτων (νομισματικό σύστημα), δηλαδή θέματα μετατρεψιμότητας, και, -την παροχή πίστωσης, δηλαδή τη ρευστότητα. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα περιλαμβάνει τους θεσμούς, τους δρώντες και τους κανόνες με τους οποίους πραγματοποιούνται και ρυθμίζονται αυτά τα δύο.

Οι προσπάθειες δημιουργίας ενός διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος. Η πρώτη προσπάθεια ήταν ο κλασικός κανόνας του χρυσού, που ίσχυσε την περίοδο 1870-1914, όπου το νόμισμα κάθε χώρας διατηρούσε σταθερή τη συναλλαγματική του ισοτιμία με τον χρυσό. Έτσι, κάθε νόμισμα οριζόταν σε σχέση με το αντίτιμό του σε χρυσό και όλα τα νομίσματα σχετίζονταν με ένα σύστημα σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών μεταξύ τους. Ο κανόνας του χρυσού λειτούργησε περίπου για 35 χρόνια υπό τη βρετανική ηγεμονία και βασίστηκε στη φιλελεύθερη πολιτική των ανοιχτών αγορών. Το σύστημα του χρυσού εγκαταλείφθηκε κατά τη διάρκεια του Α ΠΠ ενώ την περίοδο του Μεσοπολέμου, υπήρξε μια πρόσκαιρη επιστροφή στον χρυσό, με τις ΗΠΑ να επιστρέφουν το 1919 και όλες τις άλλες μεγάλες οικονομίες να επιστρέφουν σταδιακά έως το 1925. Η Μεγάλη Ύφεση, που ξέσπασε στην Αμερική το 1929, είχε ραγδαίες οικονομικές συνέπειες ιδίως στη Μεγάλη Βρετανία και στις ΗΠΑ, με την πρώτη να εγκαταλείπει τον χρυσό το 1931. Για να προστατευτούν από τις διεθνείς οικονομικές συνθήκες, πολλές χώρες άφησαν τα νομίσματά τους να κυμαίνονται ελεύθερα στην αγορά συναλλάγματος έτσι ώστε να περιορίσουν τα αρνητικά αποτελέσματα του προστατευτισμού ενώ ταυτόχρονα οι κεντρικές τράπεζες δεν θα παρενέβαιναν στην αγορά ξένου συναλλάγματος.

Οι προσπάθειες δημιουργίας ενός διεθνούς νομισματικού συστήματος. Η ελεύθερη κίνηση των νομισμάτων κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου δημιούργησε μεγάλη ευμεταβλητότητα στις ισοτιμίες και στα επιτόκια με αποτέλεσμα κατά διαστήματα να παρατηρούνται μεγάλες κερδοσκοπικές επιθέσεις με ιδιαίτερα αρνητικό αντίκτυπο στις εθνικές οικονομίες. Οι επιπτώσεις της Μεγάλης Ύφεσης και του Β ΠΠ έδειξαν πως τα κράτη για να βελτιώσουν την οικονομική τους κατάσταση, έπρεπε με κάθε τρόπο να φιλελευθεροποιήσουν τις εμπορικές τους σχέσεις υπό την προϋπόθεση πως το νέο πρότυπο διεθνούς οικονομικής συνεργασίας θα βοηθούσε κάθε κράτος να διατηρήσει την ισορροπία τόσο στους στόχους της εξωτερικής όσο και της εσωτερικής οικονομικής πολιτικής. Με κάθε τρόπο θα έπρεπε να διευκολυνθούν οι οικονομικές συναλλαγές στην πραγματική οικονομία (εμπόριο, βιομηχανική παραγωγή κ.λπ.) και να βρεθούν τα επενδυτικά κεφάλαια που απαιτούνταν για τη δημιουργία κατάλληλων συνθηκών για την οικονομική ανάπτυξη. Παράλληλα η αρνητική εμπειρία από την περίοδο του μεσοπολέμου κατά την οποία λειτούργησαν ελεύθερα οι ισοτιμίες έστρεφε το σύστημα σε μία χαλιναγώγηση των συναλλαγματικών ισοτιμιών.

Το συνέδριο του Bretton Woods Λίγο πριν το τέλος του Β ΠΠ τον Ιούλιο του 1944, οι αντιπρόσωποι 44 κρατών-μελών των Ηνωμένων Εθνών συνήλθαν στην πόλη Bretton Woods της Πολιτείας New Hampshire των Η.Π.Α. για να θέσουν τα θεμέλια μίας ενιαίας παγκόσμιας οικονομικής αρχιτεκτονικής. Το Διεθνές Νομισματικό Σύστημα που ίσχυσε μέχρι το 1973 βασίστηκε στη συμφωνία του Bretton Woods για την καθιέρωση συστήματος σταθερής τιμής συναλλάγματος. Η αρχική ισοτιμία είναι σταθερή και κάθε χώρα είναι υποχρεωμένη να διατηρήσει επίσημα μία την ισοτιμία αυτή με δυνατότητα διακύμανσης κατά ένα μικρό ποσοστό.

Οι πυλώνες του Bretton Woods Σκοπός του συστήµατος του Breton Woods ήταν η δηµιουργία και επόπτευση της λειτουργίας µίας ελεύθερης παγκόσµιας αγοράς στην οποία θα διακινούνταν ελεύθερα προϊόντα, υπηρεσίες και κεφάλαιο προκειµένου να αποτραπεί µία επανάληψη των οικονοµικών (υφέσεις και κρίσεις) και πολιτικών (συγκρουσιακές διακρατικές σχέσεις) δεινών που ακολούθησαν τον Α ΠΠ και οφείλονταν εν µέρει στη λειτουργία κλειστών, προστατευτικών εθνικών αγορών και µίας κατακερµατισµένης, προβληµατικής διεθνούς οικονοµίας. Η αρχιτεκτονική της παγκόσµιας οικονοµικής διακυβέρνησης του Bretton Woods είχε τρεις πυλώνες: Νομισματική σταθερότητα Αναπτυξιακή στρατηγική Φιλελεύθερη εμπορική πολιτική Ίδρυση Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (1945) Ίδρυση Παγκόσμιας Τράπεζας (1945) Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (1947)

Η φύση της νέας αρχιτεκτονικής της παγκόσµιας διακυβέρνησης ήταν κρατοκεντρική, υπό την έννοια ότι τα κράτη παρέµεναν οι κύριοι δρώντες και προχωρούσαν στο συντονισµό των οικονοµικών τους πολιτικών και τη φιλελευθεροποίηση της παγκόσµιας αγοράς µε στόχο την ανάπτυξη και την ευηµερία. Η αρχιτεκτονική αυτή βασίστηκε σε ένα συµβιβασµό ανάµεσα στην ορθοδοξία της αγοράς και τον κρατικό παρεµβατισµό, καθώς οι δυνάµεις της αγοράς θεωρούνταν ευεργετικές στο βαθµό που δεν υπέσκαπταν το έδαφος για κοινωνική πολιτική και κρατικές παρεµβάσεις στην οικονοµία.

Το νομισματικό σύστημα του Bretton Woods Στο συνέδριο από τις προτάσεις- σχέδια για τη σύσταση νομισματικού συστήματος που υποβλήθηκαν από διάφορες χώρες δύο έγιναν αντικείμενο εκτεταμένων συζητήσεων. Το βρετανικό σχέδιο που εκπονήθηκε από τον οικονομολόγο Keynes και το αμερικάνικο που υποβλήθηκε από τον υπουργό οικονομικών των ΗΠΑ White. Κατά το σχέδιο του Keynes το διεθνές νομισματικό σύστημα θα λειτουργούσε σύμφωνα με το πρότυπο της οργάνωσης των εθνικών νομισματικών συστημάτων των διαφόρων χωρών. Το σχέδιο αυτό που θεωρήθηκε υπέρμετρα τολμηρό, απέβλεπε στο σχηματισμό μιας Διεθνούς Ένωσης Συμψηφισμών η οποία ενεργώντας ως εθνική κεντρική τράπεζα θα χρησιμοποιούσε ένα νόμισμα ως διεθνές μέσο πληρωμών. Η αξία της χρηματικής μονάδας του νομίσματος που ο Keynes ονόμασε «μπάνκορ» θα καθοριζόταν και η αρχική του αξία θα μπορούσε να μεταβληθεί. Το μπάνκορ θα αποτελούσε μονάδες χρυσού ουσιαστικά πίστωση στα βιβλία της Ένωσης Συμψηφισμών προς τις χώρες για τη διενέργεια πληρωμών. Το σχέδιο προέβλεπε τη διάθεση αρχικά μπάνκορ αξίας 26 εκ $. Το έλλειμμα στο ισοζύγιο πληρωμών μίας χώρας θα εμφανιζόταν ως χρέωση στα βιβλία της Ένωσης Συμψηφισμών ενώ το πλεόνασμα ως πίστωση. Έτσι θα λυνόταν το πρόβλημα της διεθνούς ρευστότητας.

Το νομισματικό σύστημα του Bretton Woods Η πλειονότητα των αντιπροσώπων των 44 χωρών εξέφρασε επιφυλάξεις ως προς τη δυνατότητα εφαρμογής του σχεδίου του Keynes. Θεωρήθηκε ότι θα οδηγούσε στη δημιουργία υπέρμετρης ρευστότητας και θα διατάρασσε την οικονομική σταθερότητα. Το σχέδιο του White έδινε μεγαλύτερη βαρύτητα στη σταθερότητα της ισοτιμίας και είχε επομένως απήχηση στους αντιπροσώπους που έπαιρναν μέρος στο συνέδριο. Τα κύρια σημεία του σχεδίου του White όπως τελικά εγκρίθηκε είναι τα εξής: Οι συναλλαγματικές ισοτιμίες μεταξύ των νομισμάτων είναι σταθερές αλλά προσαρμόσιμες. Αυτό σήμαινε ότι κάθε χώρα αναλάμβανε την υποχρέωση να διατηρήσει μία συγκεκριμένη ισοτιμία έναντι του δολαρίου η οποία θα παρέμενε αμετάβλητη πέρα από την επιτρεπόμενη διακύμανση κατά 1% από την κεντρική τιμή. Το δολάριο ήταν το μόνο νόμισμα που είχε άμεση μετατρεψιμότητα σε χρυσό ενώ οι άλλες χώρες διατηρούσαν εμμέσως τη σταθερή σχέση με τον χρυσό μέσω του δολαρίου. Για να διατηρείται η σταθερή ισοτιμία του νομίσματος μίας χώρας οι κεντρικές νομισματικές αρχές της κάθε χώρας πρέπει να προβαίνουν στην αγορά ή πώληση συναλλάγματος για να εξομαλύνουν τις τυχόν τάσεις αστάθειας που προκαλούνται από την υπερπροσφορά ή την αυξημένη ζήτηση συναλλάγματος. Αυτό προϋποθέτει ότι θα διαθέτουν συναλλαγματικά διαθέσιμα και αποθέματα χρυσού.

Το νομισματικό σύστημα του Bretton Woods Το νέο σύστημα προέβλεπε και την παροχή βραχυπρόθεσμων δανείων από το ΔΝΤ στις χώρες που ήταν αντιμέτωπες με προβλήματα στο ισοζύγιο πληρωμών και προκειμένου να διατηρηθεί η σταθερότητα των συναλλαγματικών ισοτιμιών. Για το λόγο αυτό τα κράτη μέλη συνείσφεραν ένα ποσό από τα νομίσματά τους και χρυσό προκειμένου να δημιουργηθεί ένα ταμείο χρηματοοικονομικών πόρων αυτών των δανείων. Βραχυπρόθεσμα, ωστόσο, θα μπορούσαν υπό προϋποθέσεις και υπό την καθοδήγηση του ΔΝΤ να υποτιμούν τα νομίσματά τους για να διορθώνουν σοβαρά προβλήματα του ισοζυγίου πληρωμών τους (θεμελιώδεις ανισορροπίες). Από τη δυνατότητα αυτή εξαιρούνταν οι ΗΠΑ, οι οποίες αναλάμβαναν τη δέσμευση να διατηρούν σταθερή ισοτιμία με άμεση μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό. Επιπλέον, οι χώρες είχαν τη δυνατότητα να ασκήσουν ελέγχους στις ροές κεφαλαίων, έτσι ώστε να αποφεύγονται κερδοσκοπικές κινήσεις που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν αστάθεια. Το νέο σύστημα ήταν αντιδιαμετρικό αντίθετο με την υποταγή της νομισματικής πολιτικής για τη χαλιναγώγηση της ισοτιμίας. Έδινε έμφαση στη χρησιμοποίηση της νομισματικής πολιτικής για την ανάπτυξη των οικονομιών. Αναφορικά με το τρίγωνο ασυμβατότητας υπήρχε η πεποίθηση ότι τελικώς δε θα χρειαζόταν η δέσμευση της νομισματικής πολιτικής για τη χαλιναγώγηση της ισοτιμίας διότι η σταθερότητα που θα επέφερε το νέο σύστημα θα περιόριζε τις κερδοσκοπικές επιθέσεις και θα χρειαζόταν μόνο οριακές παρεμβάσεις.

Το νομισματικό σύστημα του Bretton Woods Το σύστημα αυτό λειτούργησε αρκετά επιτυχημένα μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970, και προσέφερε την κατάλληλη νομισματική σταθερότητα που ήταν απαραίτητη για να αναπτυχθούν οι οικονομίες και οι διεθνείς οικονομικές συναλλαγές. Παρόλη όμως την επιτυχία του, το νομισματικό σύστημα του Bretton Woods παρουσίαζε ένα σημαντικό μειονέκτημα. Ενώ η διατήρηση των αποθεμάτων είχε εκχωρηθεί στο ΔΝΤ, στην πραγματικότητα ο στόχος αυτός επιτυγχάνονταν από τη συγκέντρωση αποθεμάτων σε δολάρια, κάνοντας το αμερικανικό δολάριο το κύριο αποθεματικό νόμισμα παγκοσμίως. Το πρόβλημα αρχικά δημιουργήθηκε όταν διαπιστώθηκε ότι τα νομίσματα της Ευρώπης ήταν υπερτιμημένα σε σχέση με το δολάριο. Έτσι οι περισσότερες χώρες επικαλέστηκαν θεμελιώδη ανισορροπία και το 1949 έγιναν μαζικές υποτιμήσεις μεταξύ 10% και 30%. Οι προσαρμογές αυτές στη συναλλαγματικές ισοτιμίες συνεχίστηκαν περιστασιακά καθ όλη τη διάρκεια του συστήματος και σε συνδυασμό με την απελευθέρωση της κίνησης κεφαλαίων προκαλούνταν σφοδρές κερδοσκοπικές επιθέσεις. Παράλληλα από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, το εμπορικό ισοζύγιο των ΗΠΑ μετατρέπονταν σε ελλειμματικό ενώ άρχισαν να αντιμετωπίζουν και σοβαρό πρόβλημα πληθωρισμού λόγω επεκτατικών οικονομικών πολιτικών στο εσωτερικό τους (πόλεμος Βιετνάμ, πόλεμος των άστρων, νέα κοινωνικά προγράμματα κτλ).

Το νομισματικό σύστημα του Bretton Woods Οι κεντρικές τράπεζες των άλλων χωρών συνέχιζαν να αγοράζουν δολάρια για να κρατούν τις ισοτιμίες σταθερές αυξάνοντας με τη σειρά τους την εγχώρια προσφορά χρήματος και εισάγοντας με αυτό τον τρόπο πληθωρισμό. Οι ΗΠΑ μπήκαν σε ύφεση το 1970 και η ανεργία αυξανόταν ραγδαία. Υπήρχαν δύο επιλογές. -να παραμείνει το σύστημα σταθερών ισοτιμιών και να υπάρχει πτώση του επιπέδου τιμών στις ΗΠΑ (επιδεινώνοντας την ύφεση) ενώ παράλληλα οι άλλες χώρες θα συνέχιζαν να αγοράζουν δολάρια εισάγοντας πληθωρισμό. -να αφεθεί ελεύθερο το δολάριο και να αναπροσαρμοστεί η ισοτιμία με τα ξένα νομίσματα ώστε να ανακτηθεί η ανταγωνιστικότητα των ΗΠΑ. Προτιμήθηκε η δεύτερη επιλογή και τον Αύγουστο του 1971, ο Πρόεδρος Ρ. Νίξον ανακοίνωσε πως οι ΗΠΑ θα εγκατέλειπαν το σύστημα των σταθερών ισοτιμιών. Στη συνέχεια το Μάρτιο του 1973 οι κύριες βιομηχανικές χώρες αναγκάστηκαν να επιτρέψουν την ελεύθερη διακύμανση των νομισμάτων τους σε σχέση με το δολάριο. Από εκείνη την περίοδο, το διεθνές νομισματικό σύστημα πέρασε στο καθεστώς των κυμαινόμενων αλλά και ταυτόχρονα ελεγχόμενων συναλλαγματικών ισοτιμιών, και τα νομίσματα σταμάτησαν να έχουν σταθερή τιμή έναντι του χρυσού. Τα βασικά επιχειρήματα που ετέθησαν υπέρ του συστήματος κυμαινόμενων ισοτιμιών εστιάζουν στην ελευθερία άσκησης νομισματικής πολιτικής για εσωτερικούς αναπτυξιακούς σκοπούς και στο ότι οι κυμαινόμενες ισοτιμίες λειτουργούν ως αυτόματοι σταθεροποιητές εξαλείφοντας μεγάλες μεταβολές στα ισοζύγια πληρωμών.