Συνέντευξη με τον κύριο Φραγκιαδάκη Γιώργο 25-7-98 στη Σητεία. Α. Πλευρά

Συνέντευξη με τον κύριο Φραγκιαδάκη Γιώργο 25-7-98 στη Σητεία Α. Πλευρά Είναι ημέρα Σάββατο 25 Ιουλίου 1998 και βρισκόμαστε στη Σφάκα Σητείας στο σπίτι του κυρίου Φραγκιαδάκη Γιώργου. Κύριε Φραγκιαδάκη για πέστε μου τι σας έκανε ν ασχοληθείτε με τη μουσική; Μου άρεσε. Βέβαια χορεύανε στο σπίτι του πατέρα μου με λύρα τότε κι εγώ έστεκα στην καρέκλα του λυράρη. Τότε είχε νταούλι, όχι κιθάρες και τέτοια, μετά είχε μαντολίνο. Δηλαδή βλέπατε άλλους να παίζουνε. Ναι και ήθελα. Λύρα ή βιολί είδατε να παίζουν τότε; Λύρα. Εσείς παίζετε όμως βιολί; Ναι, βιολί. Εγώ έμαθα μετά. Από ποιον μάθατε να παίζετε; Υπήρχε κάποιος που σας έμαθε; Τίποτα δεν μου δείξανε. Κανένας; Όχι. Εγώ είχα την όρεξη και έπαιρνε τ αυτί και ή να κάνω λάθος το διόρθωνα, γιατί το καταλάβαινα το λάθος μου. Πότε αρχίσατε ν ασχολείστε συστηματικά με τη μουσική; Δηλαδή που πήρατε το όργανο και είπατε θα κάτσω, να μάθω να παίζω; Το 30. Πόσο χρονών ήσασταν τότε; Δέκα πέντε. Από το περιβάλλον σας τότε, γονείς, αδέρφια και συγγενείς γενικότερα, πώς το πήρανε όταν τους δηλώσατε ότι θέλατε ν ασχοληθείτε με μουσική, τι αντίδραση είχανε; 1

Χαρά κάνανε, ο πατέρας μου, η μάνα μου ηθέλανε, διότι γινόντουσαν στο σπίτι μας τα γλέντια κι εγώ ήστεκα στην καρέκλα πότε θα σταματήσουν να πάρω το νταούλι να το παίζω έξω. Κι από κει αρχίνησα. Στην οικογένεια είπατε ότι δεν υπάρχουν που να χορεύουνε, να τραγουδούν ή να παίζουν κάποιο όργανο; Χορεύανε χωριάτικα. Όχι, στην οικογένειά σας υπήρχαν άλλοι χορευτές γνωστοί στο χωριό, ή τραγουδιστές η να παίζανε κάποιο όργανο; Όργανο δεν παίζανε, αλλά τραγουδούσανε. Επομένως δεν έχετε κανένα που να τον θεωρείτε δάσκαλό σας, εσείς μάθατε μόνος σας να παίζετε; Όχι. Άλλα όργανα εκτός από το βιολί παίζετε, είπατε νταούλι; Νταούλι για κοπανιαμέντο. Το χω στο Μόχλο. Εδώ δηλαδή στη Σφάκα τα παιδιά την εποχή εκείνη πώς μαθαίνανε τα όργανα; Έτσι μόνα τους. Δεν είχε δάσκαλο να πάμε. Είχε στις πολιτείες με νότες άμα ήθελε κανείς να πάει με νότες να μάθει ναι, αλλά εμείς δεν πηγαίναμε. Σήμερα το ίδιο γίνεται; Μαθαίνουνε παιδιά καταρχήν; Δεν μαθαίνουνε. Δέκα πέντε άτομα παίζαμε βιολί. Όπου γειτονιά να περάσεις ή ν ακούσεις βιολί να τραγουδούνε, να χορεύουνε. Τώρα είμαι δυόμισι χρόνια εδώ πάνω και δεν εκάμαμε παρέα. Εσείς θεωρείτε τον εαυτό σας ερασιτέχνη; Ε, βέβαια. Δεν έχετε παίξει ποτέ δηλαδή επαγγελματικά; Όχι, καμιά φορά να πετάξουνε κανά τάλιρο και σηκωνόμουνα και το πιανα και λέω «πάρτε, αλλιώς δεν παίζω άλλο». Για σας δηλαδή η μουσική δεν έχει καμία βιοποριστική, να το πούμε, σημασία; Εσείς τι δουλειά κάνετε, από πού ζείτε; 2

Υποδηματοποιός είμαι. Και ήσασταν εδώ στη Σφάκα υποδηματοποιός; Στη Σφάκα ναι. Υπήρχε δηλαδή μόνο υποδηματοποιός άνθρωπος που να κάνει μόνο το τσαγκάρη στη Σφάκα τότε ή κάνατε κι άλλες δουλειές; Ε, βέβαια. Αφού είχαμε ελιές, πηγαίναμε και στις ελιές, σταφύλια, κόβαμε τα σταφύλια μας, κάναμε το κρασάκι μας. Πού και πού παίζατε βιολί τότε; Σε πανηγύρια, ας πούμε, παίζατε; Ναι, πηγαίναμε παρέα. Δεν πηγαίναμε για επαγγελματικό. Σε γάμους; Σε γάμους, στο χωριό εδώ όποιος γάμος και να τανε. Ένα καλοκαίρι πήγα σε δέκα τρεις γάμους. Είχατε παίξει μαζί με άλλους μουσικούς στο παρελθόν; Ναι, με συχωριανούς που ήταν πάλι εδώ και παίζαν κι αυτοί βιολί. Τυχαίναμε και πηγαίναμε σ ένα γάμο και δυο και τρεις βιολατόροι, ήπαιζε κι ο εις, ήπαιζε κι ο άλλος, όλοι παίζαμε. Στους γάμους δεν πληρωνόσασταν όταν πηγαίνατε; Εγώ δεν πληρωνόμουνα, το χα έτσι. Και δεν ήμουν ευκατάστατος πολύ, αλλά δεν το χα σε καλό. Δηλαδή υπήρχε στην περιοχή τότε η λεγόμενη χαρτούρα, όταν παίζατε ή εσείς ή άλλοι, εσείς βέβαια δεν παίρνατε; Ναι, άλλοι παίρνανε. Παραγγελιές υπήρχαν, δίναν στο λυράρη παραγγελιές, στο βιολάτορα; Ναι. Χορεύανε πηδηχτό θα πούνε μετά «βάλε ένα ταγκό, βάλε ένα χανιώτη» και του βάνανε και πλήρωνε. Μετά αυτός επλήρωνε. Τώρα για πέστε μου κάτι για τη μουσική εδώ του τόπου, της Σητείας δηλαδή, υπάρχουν ιδιαίτερα στοιχεία που να ξεχωρίζει η μουσική της Σητείας, από μουσικές άλλων περιοχών; Ε, βέβαια. Ποια είναι κατά τη γνώμη σας; 3

Η στειακή μουσική έχει διαφορά από τ άλλα μέρη. Ποια είναι κατά τη γνώμη σας αυτά τα στοιχεία που την ξεχωρίζουν; Ο τρόπος απού παίζει κάθε βιολάτορας. Εσείς δηλαδή, αν ακούσετε να παίζει βιολί, μπορείτε να πείτε ότι αυτός είναι απ τη Σητεία; Ναι, στο ΚΡΗΤΗ TV μια βραδιά τώρα και ήτανε πραγματικώς απ τη Σητεία ένας Τσαντάκης. Τον ξέρετε; Τον ξέρω, ναι. Τι σας έκανε να καταλάβετε ότι αυτό το παίξιμο... Τις κοντυλιές, ξεκαθαρίζει τις στειακές κοντυλιές. Μπορείτε να περιγράψετε κάποιο χαρακτηριστικό, ποια είναι η διαφορά που έχουνε από τις άλλες κοντυλιές που ακούει κανείς που θα παίξουνε στην κεντρική Κρήτη; Διαφέρουνε απ τις ρεθεμνιώτικες κοντυλιές απ τις χανιώτικες κοντυλιές. Τι ξέρετε εσείς να παίζετε από τραγούδια και σκοπούς, δηλαδή άμα σας ρωτήσω στο βιολί τι παίζατε ή τι παίζετε ακόμη τι θα μου απαντήσετε; Εγώ δεν παίζω και πολλά πράγματα. Παίζω πηδηχτό, κρητικό που λέμε, του λα τις κοντυλιές τις παίζω μου λένε, εγώ δεν μπορώ να πω, οι άλλοι θα πούνε αν παίζω καλά. Χανιώτη, βαλς και τέτοια δεν έμαθα και ούτε να χορεύω. Γιατί αν ήθελε να παίξομε ένα βαλς και ήταν ένας άλλος βιολάτορας και ήξερε του λέω «έλα παίξε εσύ το βαλς». Υπήρχαν πράγματα δηλαδή στην περιοχή εδώ που παιζότανε ενώ εσείς δεν τα παίζατε; Ναι. Ποια ήταν αυτά που ακούγατε εσείς τα οποία εσείς δεν παίζατε; Ταγκό, βαλς, όλα. Μπόλκα, τηνε ξέρετε την μπόλκα; Ναι. Βασικά εδώ πέρα στην περιοχή τι παίζανε; Στα γλέντια ο βιολάτορας τι έπαιζε; Όλα αυτά που λέμε. Δηλαδή; Κρητικό, χανιώτη, ταγκό. 4

Κρητικό άμα λένε εννοείτε το στειακό το πηδηχτό; Ναι τον πηδηχτό, εδά τον λένε συρτό ε; Όχι τον λένε μαλεβιζιώτικο, ο αντίστοιχος του στειακού πηδηχτού. Παίζανε λοιπόν πηδηχτό, χανιώτικο. Πεντοζάλη. Κοντυλιές παίζανε στα γλέντια; Ε, βέβαια. Τις χορεύανε τις κοντυλιές; Τις χορεύουν τις κοντυλιές. Πώς τις χορεύουν τις κοντυλιές; Πηδηχτός, όταν τις παίζεις πιο γρήγορα. Τις αργές κοντυλιές που θέλετε να πείτε εσείς τώρα όπως τις παίζατε; Που παίζαμε και τραγουδούσαμε, ναι, ορισμένες χορεύονται κιόλα. Κι απ όλα αυτά, εσάς τι σας άρεσε να παίζετε και γιατί, σας άρεσαν αυτά, ό,τι σας άρεσε; Μ άρεσαν οι κοντυλιές. Εκάναμε καντάδα τη νύχτα σε όλα τα σπίτια, να δεις αμέσως ν ανοίξουν το παραθυράκι ή την πόρτα, «ελάτε». Είχα δω κάτι μερακλήδες. Να περάσεις και να μην ανοίξουνε την πόρτα, μεσάνυχτα στις δύο η ώρα, ό,τι να ναι, να σε κεράσουνε. Είχε γούστο τότε η παρέα. Αυτό το ρεπερτόριο που είχατε, ανάλογα με την περίσταση το αλλάζατε ή πάντοτε τα ίδια πράγματα παίζατε; Δηλαδή αν ήσαστε σ ένα πανηγύρι, ή σ ένα γάμο, ή σ ένα γλέντι, ή αν ήταν Απόκριες αυτό το ρεπερτόριο ήταν το ίδιο ή άλλαζε; Όχι, τι ν αλλάξει, δεν άλλαζε. Τι αλλαγές θυμάστε εσείς να γινόντουσαν, ανάλογα με το είδος του γλεντιού; Δεν καταλαβαίνω. Αν πηγαίνατε σε μια παρέα, παίζατε τα ίδια που θα παίζατε και στο καφενείο αν χορεύανε; 5

Ναι, ό,τι ήθελε η άλλη παρέα. Όταν πηγαίνατε σε άλλη περιοχή, ξέρατε ότι εκεί στην περιοχή μπορεί να προτιμούν κάποιο τραγούδι, ή κάτι άλλο το παίζατε, ή παίζατε εσείς τα δικά σας; Όχι, άμα ζητούσανε στο χωριό αυτό που πηγαίναμε ό,τι ζητούσανε το παίζαμε. Δηλαδή κυρίως η αλλαγή σ αυτά που παίζατε ήταν ανάλογα με το τι θα ζητήσει ο κόσμος; Ναι η κάθε παρέα. Αυτά τα τραγούδια που παίζανε τότε εδώ, οι κοντυλιές όπως λέτε και τα άλλα, αλλάξανε μέχρι σήμερα, πώς τα βλέπετε, έχουν υποστεί επιδράσεις από την υπόλοιπη Κρήτη ή από την υπόλοιπη Ελλάδα; Όχι, τα ίδια είναι. Άσχετο πως δεν γίνεται τίποτα. Δηλαδή καινούργια μουσικά κομμάτια δεν βλέπετε να χουνε μπει εδώ, στη δική σας περιοχή; Όχι. Οι παλιοί με τους νέους παίζουνε το ίδιο σε ό,τι αφορά την τεχνική; Όχι, δεν παίζουνε το ίδιο, γιατί όπως ξέρετε κι εσείς δεν παίζουν όλοι οι βιολατόροι το ίδιο, καθένας έχει το στυλ του. Οι καινούργιοι, γενικότερα, έχουν αλλάξει στυλ; Δεν έχει καινούργιους. Εσείς έχετε βιολί; Έχω ένα αλλά δεν είναι καλό, το χει στα Χανιά ο γιος μου. Δεν ασχολείστε εσείς με κατασκευή οργάνου, δεν έχετε φτιάξει ποτέ εσείς όργανο; Όχι. Αυτό το όργανο δηλαδή το χετε αγοράσει; Ναι. 6

Ξέρετε να μου πείτε τα μέρη αυτουνού του βιολιού; Δηλαδή, όπως θα το πιάσουμε το βιολί, να μου πείτε αυτό εδώ το ονομάζουμε έτσι, το άλλο έτσι; Πόσα μέρη του βιολιού μπορείτε να πείτε; Ε, πώς; Το κρατάς το χέρι αυτό. Ναι, πώς το λένε; Δεν ξέρω. Εκεί που είναι οι χορδές που ακουμπάνε πάνω; Ο καβαλάρης είναι αυτό, το τόξο ξέρουμε, ορισμένα πράγματα, οι πίροι αυτοί που κουρδίζονται οι χορδές. Πάνω στο όργανο έχετε στολίδια καθόλου, έχετε βάλει; Όχι. Νταούλι έχετε που είπατε ότι παίζετε; Ναι στο Μόχλο έχω δυο. Τα νταούλια έχουνε στολίδια επάνω; Όχι, δεν έχουν. Τι έχουν τα νταούλια; Παλιό κόσκινο, που ξέρετε τα παλιά κόσκινα εσείς. Τα νταούλια αυτά ποιος τα χει φτιάξει; Εγώ. Ο ίδιος τα χετε φτιάξει; Έχω φτιάξει πολλά. Αυτό είναι ενδιαφέρον για πέστε μου. Ήταν ένας βοσκός εδώ Σιλιγνάκης Σήφης και από κει έμαθα, μου κανε μια φορά ένα, χρόνια τώρα βέβαια κι είδα πώς το κανε. Για να το περιγράψεις σε παρακαλώ, πώς φτιάχνεται το νταούλι; Και να μη σου δείξουνε, αφού το βλέπεις, μπορεί να το κάνεις. Για πέστε μου πώς το φτιάξατε το νταούλι; Παίρνεις ένα δέρμα από κατσίκα και το παλαίνεις το δέρμα. Και μετά πιάνεις ένα ξυραφάκι απ αυτά τις ξυριστικές μηχανές, όχι τα μπικ, οι άλλες και βάνεις ένα ξυραφάκι και το βάνεις σ ένα μέρος να τσιτώνει και 7

το καθαρίζεις να το κάμεις λείο. Και μετά αναλόγως το στεφάνι που έχει ο κύκλος του κόσκινου, κόβεις ένα σύρμα και το μετράς και το στερεώνεις και κει πάνω τώρα βάνεις... Το κόσκινο είπατε; Ναι, το κόσκινο. Την προβιά βέβαια θα την κόψεις αναλόγως το κόσκινο, ο κύκλος. Και μετά στο σίδερο απάνω που το κανονίζεις κι αυτό να ρθει ίσα-ίσα στο κόσκινο, ράβεις την προβιά μ ένα νάιλον των ψαράδων και στη μια πάντα και στην άλλη και μετά το βάνεις απάνω στο κόσκινο και το πας έτσι. Και μετά περνάς μια καλούμα που χουνε οι ψαράδες, από δω και πάει από δω και ύστερα από κει τσιτώνει και το περνάς και στο ενδιάμεσο και το κάνεις όπως το θες. Το προβαίρνεις πού παίζει; Το βάνεις στον ήλιο και ξεραίνεται βέβαια, γιατί άμα είναι φρέσκο. Προχθές πήγαμε στο Μόχλο το χε ο Γιώργης εκειά και είναι ανεδομένο και δεν παίζει. Άμα του βάλεις όμως και του τσιτώσεις τα σκοινάκια από τις πάντες, παίζει. Δηλαδή τα υλικά που χρησιμοποιείτε για να φτιάξετε ένα νταούλι ποια είναι; Είναι ένα κόσκινο... Ναι, αν δεν έχεις κόσκινο το κάνεις με το κόντρα που έχει ο μαραγκός όπως το θες εσύ και μια προβιά της κατσίκας, να τηνε ξυρίσεις και μια καλούμα, αυτά. Δεν θέλει και μεγάλα πράγματα. Θες να σου κάμω κανένα; Γιατί όχι, ευχαριστώ πολύ. Εδώ πέρα στην περιοχή εσείς παίζατε βιολί τι σας συνόδευε, δηλαδή με τι σχήματα, ας το πούμε, παρουσιαζόντουσαν τα διάφορα μουσικά όργανα, το βιολί έπαιζε με τι άλλο μαζί; Πρώτα χρόνια μαντολίνο. Πρώτα χρόνια με μαντολίνο, βιολί μαντολίνο δηλαδή; Βιολί μαντολίνο. Μετά βγήκε η κιθάρα, με κιθάρα. Με νταούλι έπαιξε ποτέ το βιολί; 8

Αμέ, πολλές φορές. Εδώ είχαμε ένα νταουλαξή που ήπαιζε και δεν μπορούσε να παίξει με κανένα άλλο, μόνο με μένα, του καφετζή από κάτω που είναι προς εδώ ο πατέρας, ο Γαλανός. Μα ταγκό έπαιζες, μα χανιώτη ήπαιζες, μα ό,τι θες, το χρόνο του όπως έπρεπε. Ο γιος του παίζει λιγάκι, αλλά όχι σαν τον πατέρα του. Εσείς είχατε κάποιον που να παίζετε σταθερά, που ν αποτελείτε κατά κάποιο τρόπο ένα συγκρότημα; Όχι, τακτικά δεν είχαμε. Άμα τύχει κανείς και ήξερε. Όποιος τύχαινε δηλαδή; Ναι. Λύρα υπήρχε εδώ στο χωριό, στην περιοχή; Υπήρχε. Είχε πριν δυο ο Χιροπουλάκης ξέρεις εσύ Γιώργο και του Γιάναρη ο πατέρας, ο Φραγκιός που λέγανε. Μπορείτε να μου πείτε περίπου ποιες δεκαετίες παίζανε αυτοί; Όταν πρωτογεννήθηκα εγώ και κατάλαβα, αφού σου λέω χορεύανε στο σπίτι το δικό μας. Δηλαδή εσείς όταν γεννηθήκατε, είπατε γεννηθήκατε το 1915 κι αρχίσατε να καταλαβαίνετε... Ναι, τότε είχε λύρες. Είχε μόνο λύρες, δεν υπήρχε βιολί; Σπανίως. Τι έγινε στη συνέχεια, πώς φάνηκε, πώς παρουσιάστηκε το βιολί εδώ στην περιοχή, αφού παίζανε αυτοί λύρες; Το βιολί ποιος το πρωτόφερε εδώ; Θα ρθε κανείς και είδαμε. Εσείς δηλαδή το βιολί το είδατε στο χωριό; Στη Σητεία έχετε ακούσει ένα Γαλανάκη δικηγόρο που χει πεθάνει, το Μανώλη το Γαλανάκη, που ήτανε κι ο Κωστής ο αδερφός του, μάλλον αυτοί επρωτοφέρανε επαέ βιολί. Αυτοί παίζανε κι οι δυο, ήταν ο πατέρας τους δάσκαλος. Αυτοί γενήκανε δικηγόροι. 9

Δηλαδή τότε επικρατούσε η λύρα παλιά στην περιοχή; Λύρα. Η λύρα αυτή πώς παιζόταν τότε, θυμάστε να μου πείτε τι χαρακτηριστικά είχε; Είχε στο δοξάρι κάτι κουδουνάκια, όπως κοπανιαμέντο τώρα αυτό, έτσι που το κανε αναλόγως επαίζανε και τα κουδουνάκια. Και ήτανε όπως είναι η σημερινή λύρα δηλαδή σαν το αχλάδι; Ή ήταν πιο στενή; Ναι, ίδια. Αλλά η σημερινή λύρα είναι πιο εξευγενισμένη. Την έχουνε κάμει πιο όμορφες. Οι άλλες δεν ήτανε έτσι οι παλιές. Τις φτιάχνανε μόνοι τους τότε εδώ στην περιοχή; Υπήρχε κάποιος μάστορας που τις έφτιαχνε; Όχι, πού τις βρήκαν τώρα αυτοί δεν ξέρω, δεν είχα ρωτήσει. Για πέστε μου, επιμένω σ αυτό, το βιολί πότε παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην περιοχή περίπου; Εσείς ποιον είδατε πρώτα να παίζει βιολί; Αυτό πρέπει να το θυμάστε. Αυτοί που σας είπα, οι Γαλανάκηδες. Τον Καλογερίδη... Τον ήξερα. Πήγα και στο φωτογραφείο του στο Ηράκλειο. Σίγουρα τον ξέρουμε όλοι, είναι ο μεγάλος μας όλων. Πέστε μου, πότε εδώ στην περιοχή παρουσιάζεται το βιολί του Καλογερίδη; Απ την αρχή, από τότε που μαθαίναμε κι εμείς το ακούγαμε. Είχε πλάκες, «βάλε ένα Καλογερίδη» ελέγανε. Τον Φοραδάρη τον θυμάστε; Το Φοραδάρη τον ακούω, αλλά δεν τον γνώρισα. Πότε τον ακούσατε; Χρόνια, το 30. Επιμένω λίγο σ αυτή την ερώτηση, να μου πείτε καταρχήν σήμερα ποιο όργανο επικρατεί, να το ρωτήσουμε έτσι; Το βιολί. 10

Αφού τότε ήταν η λύρα, τα χρόνια τα πρώτα που θυμάστε εσείς, πώς έγινε μετά να επικρατήσει το βιολί; Τι εξήγηση δίνετε εσείς; Πιο καλά μας άρεσε το βιολί, το θεωρήσαμε και πιο επίσημο, πώς να το πούμε. Τη λύρα, εμένα μ αρέσει η λύρα και τώρα, μ αρέσουν οι καλοί λυράρηδες πολύ αλλά τότε αφού βγήκε το βιολί, το θεωρήσαμε πιο καλό το βιολί, πιο επίσημο. Από μικρός που ήσασταν τότε εσείς στα πρώτα σας βήματα ποιους θυμάστε, πάλι πείτε τα ονόματα αυτών τότε στην περιοχή, ποιοι ακουγόντουσαν από την περιοχή λυράρηδες και βιολάτορες; Είχαμε ένα Μακρυνάκη Γιώργο ήπαιζε λύρα, από τη Σφάκα κι αυτός και ήταν κι ετοιμόλογος, έβγανε μαντινιάδες. Σου ταίριαζε μαντινιάδες στο πι και φι. Αυτόν θυμούμαι πιο καλά απ τον άλλο το Φραγκιό που σου λέω. Ήταν κι ένας, του Μανώλη του Μαυροματάκη ο παππούς έπαιζε λύρα, ο Μιχάλης του Σολδή παίζει τη λύρα ακόμη. Αλλά αυτός πέθανε, δεν τονε θυμούμαι καλά. Άλλοι που ακουγόντουσαν τότε, εκτός απ την περιοχή εδώ, απ όλη τη Σητεία; Είχε στην Τουρλωτή ένα Γιωργουλάκη, είχε στην Μυρσίνη ο Αντώνης ο Θαλασσινός, αυτός έπαιζε καλή λύρα, έχουμε κάνει και συντεκνία ο πατέρας μου και πήγαινα ταχτικά στη Μυρσίνη. Στο Χαμέζι είχε, όπως ξέρετε. Στη Σκοπή δεν θυμάμαι εγώ τώρα κανένα. Κι από τη Σητεία γενικότερα ποιοι ακουγόντουσαν τότε δηλαδή; Αυτά που είπατε πριν τα ονόματα; Ο Φοραδάρης που λέγατε. Είχαμε ένα πολύ καλό λυράρη κι ήτανε και χωριανός, πού καθότανε, ο Γιώργης ο ξάδελφός μας, στο Σωτήρα, ένας Πετρουλάκης. Θα τονε ξέρετε το Γιώργη τον Πετρουλάκη πολύ καλός λυράρης. Ερχόταν εδώ ταχτικά γιατί είχε συγγενείς κι ήκανε γλέντια. Ήμουνα κι εγώ τότεσας, εκουράζομαι που λένε. Πώς γινόντουσαν τα γλέντια τότε; 11

Τότε ήθελε να κάμουμε παρέα, να πίνομε, να πει κάποιος «χορεύουμε, βάνουμε χορό;» «βάνουμε». «Εσύ πήγαινε σ αυτή τη γειτονιά να γυρέψεις τις κοπελιές, να τους επείς ότι θα χορέψουμε, εσύ θα πας από δω» κι έτσι γινότανε. Σε μια ώρα το πολύ ήταν όλες ερχομένες στο σπίτι που ορίζαμε. Αυτό μπορούσε να γίνει χωρίς να υπάρχει στο χωριό κάποια περίσταση όπως ήτανε πανηγύρι; Όχι, μια καθημερινή γινότανε, Τετάρτη φερ ειπείν. Ν αποσπερίζουμε σε μια αυλή, εγώ δηλαδή όταν ήμουνα που παιζα ταχτικά υπήρχανε και λέγαμε «χορεύουμε;» «χορεύουμε». Σε μισή ώρα ήταν οι κοπελιές όλες ερχομένες. Στο καφενείο; Ή καφενείο, ή σπίτι. Και σε σπίτια; Και σε σπίτια. Εμένα στο σπίτι μου στο πάνω χωριό, χορεύαμε ταχτικά. Και πώς γινόταν τότε το γλέντι; Τι χορούς χορεύανε; Απ όλους, κρητικούς, χανιώτη, που λέμε δα, συρτό, πεντοζάλη, φοξ, ήταν και το φοξ τότε. Και το τσάρλεστον ξέρεις. Πώς τους βλέπαν τους μουσικούς τότε στο γλέντι, πώς τους αντιμετωπίζαν, δηλαδή... Μας σεβόνταν. Δεν ήσασταν δηλαδή τα πρόσωπα που απλώς θα εκτελούσαν την παραγγελιά. Ήσασταν δηλαδή πρόσωπα που σας έβλεπαν με σεβασμό; Ναι, μας σεβότανε. Και ακολουθούσαν με πειθαρχία, δηλαδή ο βιολάτορας ήταν αυτός, που θα καθόριζε τη μορφή που θα παιρνε το γλέντι; Ναι, διότι καμιά φορά να κάμομε καντάδα. Και περνούσαμε από ένα δρόμο και κάποιοι ή πιωμένοι ή ξέρω εγώ που να μπουμπουρίσει ένα βαρέλι, να κάνει φασαρία. Σταματούσαν το βιολί και τους λένε: «αν ξανακάνετε τέτοιο πράγμα εγώ φεύγω». Πραγματικώς δεν εκάμανε 12

τίποτα. Περάσαμε εδώ να μας επούν «μπράβο» την επαύριο, μη μας εβλαστημούνε, λέω. Θυμάστε ποτέ να διαλύθηκε κανένα γλέντι από καυγά; Ου, τότε δυστυχώς κάνανε καυγάδες. Πολιτικά είχαν καθόλου; Όχι, πολιτικά δεν πολυείχαμε. Λίγα, όταν ήταν εκλογές μπορεί. Από ποιες αιτίες δηλαδή μπορεί να διαλυθεί ένα γλέντι; Όταν είναι κανείς πιωμένος θα βρει αιτία. Πώς τα βλέπετε σήμερα τα γλέντια, άμα τα συγκρίνετε με τα παλιά; Μηδέν, τίποτα. Και το χω μεγάλο παράπονο. Σήμερα φέρνουν καλλιτέχνες απ αλλού ή παίζουν οι ντόπιοι εδώ; Χτες το βράδυ που χαμε το γλέντι φέρανε ένα λυράρη απ αλλού. Αυτοί είναι επαγγελματίες, τραγουδάνε, είναι καλά. Εδώ συμμετέχουνε καμιά φορά σε γλέντι, παρόλο που θα ρθει ένα ξένος, ένας επαγγελματίας όπως λέτε, συμμετέχουν και οι ντόπιοι οι καλλιτέχνες άμα υπάρχουνε; Παίζουνε κι αυτοί, οι βιολάτορες; Ναι, άμα υπάρχει κανείς και θέλει να παίξει. Όπως γίνεται, δηλαδή εσάς σας λένε ποτέ να πάτε να παίξετε κι εσείς σ ένα γλέντι εδώ ένας σύλλογος που θα κάνει ένα χορό στο χωριό; Δε μου λένε διότι ξέρουν ότι δεν παίζω τώρα, δεν έχω βιολί πρώταπρώτα δικό μου. Άλλοι υπάρχουνε που να παίζουνε τώρα βιολί στη Σφάκα; Ναι υπάρχουνε. Ο Γιαλεσάκης. Πάνε αυτοί παίζουνε πουθενά σε επίσημους χορούς που κάνει το χωριό; Όχι, ν αναλάβει ο ίδιος, δεν αναλαμβάνει. Σαν εχτές το βράδυ τώρα, αν του λέγανε να πάει, αν είχε διάθεση θα πήγαινε. Γλεντάει εδώ πέρα το χωριό καμιά φορά με μουσική ηχογραφημένη; Ναι, πώς. Να σας πω κι ένα περιστατικό με του μπαμπά του Γιώργη εδώ του κυρίου Καπετανάκη. Τον είχαν βέβαια δάσκαλο, χρόνια ε. Και ήτονε εξαιρετικός μερακλής. Μια Πρωτομαγιά πήγαμε εκεί απέναντι στο 13

ύψωμα, είχε ένα αλώνι και κάναμε τότε μια παρέα, Πρωτομαγιά. Εγώ ήκαμα τότε ένα καφενεδάκι εκεί στο δρόμο που το χάλασε ο δρόμος όταν πέρασε. Και πήγαμε εκεί το βράδυ για να μη τα πολυλογούμε. Το βράδυ, βράδιαζε και δεν ήθελαν να φύγουνε απ τον ενθουσιασμό. Και φέραμε λούξια απ το καφενείο κι ανάψαν εκειά. Και πιάνει ο πατέρας του τις κοπελιές και ακολουθούσανε όπως ήτονε στο χορό, εχορεύανε κι ήρθανε από κει πέρα στο καφενείο πάλι μέσα στο δικό μου και ξαναρχίνησε ο χορός. Αυτά δεν γίνονται πια. Δεν έχει μπλιο όρεξη ο κόσμος, δεν είναι μερακλήδες; Εχορεύανε στης Πετροδονικολίνας μια φορά τελευταία Αποκρά. Ήτανε βέβαια χειμώνας, έχει μια πόρτα και είναι καρτσί στο Σχοινοσέλι. Ανοίγει ένας λέει «βρε παιδιά να δείτε χιόνια στο Σχοινοσέλι και παρακάτω ακόμα». Δεν θυμάμαι απ όλους ποιος είπε «πάμε στον Άγιο Νικόλαο παρέα όπως είμαστε» και ήταν τ αυτοκίνητο στο Σχοινοσέλι και πήγαμε με τα πόδια από δω, χιόνια στο δρόμο και πήγαμε στο Σχοινοσέλι. Κι ήτανε ο Αλέξανδρος ο Πετράκης ο σωφέρης κι έγραφε και express τ αυτοκίνητο επάνω. Και πήγαμε διότι να γλεντίζαμε εδώ μέσα και να ναι το αυτοκίνητο έξω στην αυτή απάνω να μπούμε μέσα να φύγουμε. Αλλά να πας μία ώρα δρόμο, αυτά δεν γίνονται με τίποτα. Που καθότανε παλιά ο λυράρης, ο βιολάτορας στο γλέντι; Στη μέση. Φυσικά δεν υπήρχαν μηχανήματα τότε; Όχι, δεν είχε μεγάφωνα, τέτοια. Τώρα τι διαφορά υπάρχει, δηλαδή πού κάθονται σήμερα στα γλέντια; Πάντοτε στην άκρη και πιο ψηλά. Ανεβαίνουν πάνω στο παλκοσένικο. Οι παραγγελιές που υπάρχουν σήμερα, υπήρχαν και τότε; Δηλαδή που παραγγέλνει κάποιος το χορό; Ναι. Πληρώνει δηλαδή τα όργανα ο πρωτοχορευτής; Όπως παλιά, γίνεται και σήμερα. 14

Ναι. Όποιος παραγγείλει, πληρώνει. Αυτό είναι σωστό. Για πες μου κατά τη γνώμη σου τι πρέπει να έχει ο καλός καλλιτέχνης, δηλαδή ποια είναι τα χαρακτηριστικά, πότε εσύ θα πεις ότι αυτός είναι καλός καλλιτέχνης, ποιο είναι αυτό που θα σε κάνει να το πεις; Είναι, να μην είναι ιδιότροπος, μια στιγμή να του καπνίσει να φύγει, ενώ έχουνε όρεξη ο κόσμος, να φύγει. Τα χω δει σε άλλους βέβαια. Εγώ αυτό το πράμα, εγώ παρακαλούσα να μείνουμε ακόμη, όχι να φύγουνε. Ήτανε ιδιοτροπίες. Άλλο; Τι προσέχεις εσύ; Ένα είναι αυτό που είπες, δηλαδή γενικότερα ο χαρακτήρας; Άλλο είναι να πίνει και να μεθύσει. Κακό είναι κι αυτό. Δηλαδή να ξέρει πόσο θα πιει; Ναι, πρέπει να ξέρει πόσο. Το παίξιμο το προσέχεις, τον τρόπο που παίζει, το βάζεις μετά απ αυτά που είπες; Δηλαδή πρώτα πρέπει να έχει αυτά και μετά; Προσέχεις μετά το παίξιμό του; Τι προσέχεις απ το παίξιμό του; Να ναι σωστό. Εσύ έχεις παίξει ποτέ με μηχανήματα; Έχω παίξει ένα, δυο φορές. Και είναι ωραία, παίζεις με άνεση. Σ άρεσε; Τι σ άρεσε, δηλαδή είναι καλύτερα να παίζεις με μηχανήματα ή εκ του φυσικού που λένε. Ακούεται πιο καλά, όταν είναι προπαντός ο χώρος μεγάλος, ακούεται πιο καλά. Ενώ πριν ήμαστε κλεισμένοι σ ένα σπίτι, ακουγόταν και τότε βέβαια το βιολί και οι μαντινάδες. Αλλά άμα είσαι στο ύπαιθρο, δεν είναι το ίδιο, έτσι δεν είναι; Από δω περνούσανε ποτέ, περιστασιακά δηλαδή, τσιγγάνοι, οργανοπαίχτες άλλων εθνοτήτων που να παίζουνε μουσική ν ακουστεί εδώ; Όχι, δεν είχε. 15

Κατά τη γνώμη σου η τηλεόραση και τα μέσα ενημέρωσης, όλα αυτά, ο ρόλος που έχουν παίξει και οι εκδηλώσεις που γίνονται όλες αυτές τι ρόλο έχουνε παίξει στη διαμόρφωση... Πολύ ωραία πράγματα, καλά είναι διότι επειδή εδώ έχει χαθεί αυτό το πράμα Πόσα χρόνια είναι, δηλαδή το ακροατήριο αυτό που ακούει, που βλέπει, που συμμετέχει στους χορούς, έχουνε επιδράσει θετικά ή αρνητικά η τηλεόραση και τα υπόλοιπα μέσα; Θετικά. Όπως εσάς σας είδα μια βραδιά στο ΚΡΗΤΗ TV δεν ήτανε ωραίο πράμα αυτό; Ήταν καμιά γυναίκα εδώ μουσικός να παίζει όργανο; Όχι δεν είχαμε. Σήμερα όμως υπάρχουν απ ό,τι ξέρω, έτσι δεν είναι; Πώς θα βλέπανε μια γυναίκα στα χρόνια τα δικά σας να παίζει λύρα, τι θα λεγε ο κόσμος; Τη ζηλεύανε, λέγανε μπράβο, δεν μπορούν να την κατηγορήσουνε. Έχεις δει καινούργια συγκροτήματα σήμερα, ίσως στην τηλεόραση ίσως αλλού που να έχουνε μέσα κιθάρες; Έχουνε μπει κι άλλα όργανα καινούργια, όπως ηλεκτρικές κιθάρες, ντραμς; Κοίτα, το λαούτο είναι που δεν ήτανε πριν, το βλέπω στην τηλεόραση. Πιστεύεις ότι πρέπει να μπούνε δηλαδή και καινούργια όργανα ή αυτά που έχουνε μπει καλώς μπήκανε ή πρέπει να μείνουμε σ αυτά τα σχήματα που υπήρχαν τότε; Καλά είναι, αυτά που είναι μου φαίνεται ότι είναι ωραία. Κιθάρα, λαούτο, τι θέλει να χει πολλά, εκτός κανένα πιάνο, άμα συνοδεύσει καλό είναι και το πιάνο. Τώρα για πες μου κάτι, γιατί κατά τη γνώμη σου το βιολί δεν έχει τη διάδοση, αυτό είναι γεγονός καταρχήν, έτσι δεν είναι, που δεν είναι όπως ήτανε παλιά το βιολί σήμερα έτσι δεν είναι; Δεν ξέρω. 16

Γιατί δεν έχει τη διάδοση αυτή που είχε παλιότερα στην Κρήτη το βιολί; Δεν ξέρω, ο κόσμος έχει φύγει. Ενώ πριν που ήμαστε εμείς, εζήλευε ο εις τον άλλο, να μάθω κι εγώ βιολί. Όπως γίνεται τώρα αυτού μέσα με τη λύρα, δεν το κάνουν και με το χορό το ίδιο. Γιατί μαθαίνουν όμως λύρα και δεν μαθαίνουν βιολί; Το χεις σκεφτεί; Δεν μπορώ να το εξηγήσω αυτό; Στη δυτική Κρήτη παίζεται βιολί, είναι γνωστό αυτό. Παίζουν τα συρτά εκεί. Υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στο βιολί που παίζεται στη δυτική Κρήτη και στην ανατολική σε μας εδώ; Έχει διαφορές. Τι διαφορές βλέπεις; Ο τρόπος απού το παίζει κάθε τόπος, έχει διαφορά. Πώς θεωρεί ο κόσμος τον καλό καλλιτέχνη, τι λέει δηλαδή, ότι ένας καλλιτέχνης για να είναι καλός πρέπει να γεννηθεί ή μπορεί να γίνει; Μια ερώτηση είναι αυτή. Γεννιέται, το χει ο άνθρωπος. Το βλέπεις δηλαδή ότι είναι δώρο του Θεού το τάλαντο αυτό στον καλλιτέχνη; Ναι, γιατί εμείς έχουμε εδώ και παίζει βιολί και ό,τι ήπαιζε τότε, προ τριάντα σαράντα χρόνια τώρα παίζει. Δεν έχει εξελιχθεί. Άρα λοιπόν... Λένε εδώ για κανένα φημισμένο καλλιτέχνη ότι, διηγείται κανένας ότι έμαθε να παίζει από νεράιδες ή από θεία έμπνευση; Λέγανε για κανένα τέτοια πράγματα; Έμαθε καλά, το χει ο άνθρωπος. Υπάρχουνε εδώ στην περιοχή τραγούδια που απαγορεύεται να συνοδευτούν από μουσικά όργανα όπως είναι π.χ. τα ριζίτικα; Εδώ στην περιοχή υπάρχουν τέτοια τραγούδια που να τραγουδιούνται μόνο και να μην παίζουν όργανα; 17

Όχι, όλων τα αυτοκίνητα που έρχονται εδώ ακούμε τα ριζίτικα, φτάνουν στα Χανιά, έχουν την ιστορία τους κι αυτά, έτσι δεν είναι; Εμείς έπαε πέρα δεν παίζαμε. Θυμάσαι κάτι άλλο, θέλεις να πεις κάτι άλλο, κανένα περιστατικό που να σου χει μείνει από κάποιο γλέντι, από οτιδήποτε; Να σου πω, όταν ήμουνα νέος που έκαμα τσι καντάδες εξετρέλανα τη Ροδάνθη απ τις μαντινιάδες και την πήρα. Θες άλλο πράμα. Θυμάσαι κάποια μαντινιάδα, την καλύτερη μαντινιάδα αν σου λεγα να πεις. «Μέλι και γάλα να γενεί / του Μόχλου το μπογάλι / να το θωρεί η αγάπη μου / να μην αναστενάζει». Επειδή καθόταν εκεί κάτω ο πατέρας της. Κύριε Φραγκιαδάκη σ ευχαριστώ πάρα πολύ. Κι εγώ που πέρασε η ώρα μας, να πιούμε και μια ρακή δα, ναι; 18