ΕΡΓΟ «Εποπτεία και αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης ειδών ιχθυοπανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα» (ΜΕΛΕΤΗ 6)

ΓΕΝΙΚΗ Δ/ΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Δ/ΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΡΓΟ «Εποπτεία και αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης ειδών ιχθυοπανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα» (ΜΕΛΕΤΗ 6) ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ Α5 : ΤΕΚΜΗΡΙΩΜΕΝΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΠΕΔΙΟΥ ΑΝΑΔΟΧΟΣ ΚΟΙΝΟΠΡΑΞΙΑ ΑΝΑΓΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ - ΕΠΕΜ Α.Ε. - ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης Αθήνα, Ιούλιος 2014

ΑΝΑΓΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ - ΕΠΕΜ Α.Ε.- ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Πίνακας περιεχομένων 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 2. ΤΕΚΜΗΡΙΩΜΕΝΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΠΕΔΙΟΥ... 5 2.1. Χωρική οργάνωση δειγματοληψιών... 5 2.2. Συστήματα δειγματοληψιών... 5 2.2.1 Ηλεκτραλιεία... 6 2.2.2 Δίχτυα... 8 2.2.3 Γρίπος και δίχτυ γόνου... 8 2.2.4 Ερωτηματολόγια... 9 2.2.5 Οπτική παρατήρηση... 9 2.3. Σύνοψη μεθόδων δειγματοληψίας ανά τύπο επιφανειακών υδάτων... 10 2.4. Περίοδοι δειγματοληψίας... 11 2.5. Πρωτόκολλα δειγματοληψίας και Πρωτογενή Δεδομένα... 15 2.6. Φωτογραφική Τεκμηρίωση... 16 2.7. Θέσεις Δειγματοληψίας... 16 2.8. Ανάλυση Πρωτογενών Δεδομένων... 21 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 22 II

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Εποπτεία και αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης ειδών ιχθυοπανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα» (ΜΕΛΕΤΗ 6), με Αναθέτουσα Αρχή το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) και Διευθύνουσα Υπηρεσία τη Διεύθυνση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού / Τμήμα Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος. Το έργο χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Περιβάλλον & Αειφόρος Ανάπτυξη» 2007-2013 το οποίο συγχρηματοδοτείται από το ΕΤΠΑ και το ελληνικό ΠΔΕ (εθνικούς πόρους). Συγκεκριμένα, το παρόν αποτελεί το παραδοτέο Α5 του έργου με τίτλο: «Τεκμηριωμένη πρόταση προγραμματισμού εργασιών πεδίου». Η πλήρης αναφορά στο παρόν κείμενο είναι: Ζόγκαρης Σ., Λεονάρδος Ι., Μπόμπορη Δ., Κουτράκης Ε., Τάχος Β., Χατζηνικολάου Γ., Αναγνόπουλος Ν., Λουκάτος Α., Μπουρδανιώτης Ν., Οικονόμου Α. 2014. «Τεκμηριωμένη πρόταση προγραμματισμού εργασιών πεδίου» στα πλαίσια της Μελέτης 6 «Εποπτεία και Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης ειδών ιχθυοπανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα». ΥΠΕΚΑ, Αθήνα, ΚΟΙΝΟΠΡΑΞΙΑ ΑΝΑΓΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ -ΕΠΕΜ Α.Ε.-ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ, Αθήνα 23 σελ. This document may be cited as follows: Zogaris S., Leonardos I., Bobori D., Koutrakis E., Tachos V., Chatzinikolaou Y., Anagnopoulos N., Loukatos A., Bourdaniotis N., Economou A. 2014. Documented suggestion for the programming of field work in the framework of the project Monitoring and evaluation of conservation status of EU s interest icthyofanuna species in Greece, GMEECC, Athens, JOINT VENTURE ANAGNOPOULOS NIKOLAOS EPEM S.A. KONSTANTINIDIS ILIAS, Athens, 23 pages. Το σύνολο των μελών της ομάδας έργου που ενεπλάκη στην εκπόνηση του παραδοτέου, δίνεται αναλυτικά στη συνέχεια: Νίκος Αναγνόπουλος Βιολόγος ιχθυολόγος MSc Ανδρέας Λουκάτος Χημικός DEA Ηλίας Κωνσταντινίδης Τοπογράφος Μηχανικός 3

Άλκης Οικονόμου - Υδροβιολόγος-Ιχθυολόγος PhD Νίκος Μπουρδανιώτης Περιβαλλοντολόγος Ωκεανογράφος MSc Χριστίνα Μαρία Πελεκανάκη - ΓΕΩΛΟΓΟΣ - ΜSc στη Διαχείριση Περιβάλλοντος Γεώργιος Φιρφιλιώνης - Χημικός ΜSc στην Ωκεανογραφία Σταμάτης Ζόγκαρης - Γεωγράφος-Βιολόγος PhD Μάνος Κουτράκης Βιολόγος-Ιχθυολόγος PhD Δήμητρα Μπόμπορη Βιολόγος PhD Ιωάννης Λεονάρδος - Βιολόγος-Ιχθυολόγος PhD Βασίλης Τάχος Γεωπόνος-Ιχθυολόγος Νίκος Κούτσικος Τεχνολόγος Ιχθυολόγος Ρομπέρτα Μπαρμπιέρι Βιολόγος - Ιχθυολόγος MSc Ελένη Καλογιάννη Βιολόγος PhD Μαρία Στουμπούδη - Βιολόγος Ιχθυολόγος PhD Σοφία Γιακουμή - Τεχνολόγος-Ιχθυολόγος Ηλίας Δημητρίου Γεωλόγος MSc Νικόλαος Σκουλικίδης Γεωλόγος PhD Γιώργος Χατζηνικολάου Περιβαλλοντολόγος MSc Στέφανος Καββαδάς - Μαθηματικός-Επιστήμον Πληροφορικής Δημήτρης Κομματάς Τεχνολόγος Ιχθυολόγος Λεωνίδας Βαρδάκας Τεχνολόγος Ιχθυολόγος Αργύρης Σαπουνίδης - Βιολόγος-Ιχθυολόγος MSc Φώτης Αράπογλου - Βιολόγος-Ιχθυολόγος MSc Νίκος Καμίδης Περιβαλλοντολόγος PhD Γεώργιος Εμφιετζής - Περιβαλλοντολόγος MSc Δημήτρης Λαχουβάρης Περιβαλλοντολόγος MSc Όλγα Πετρίκη - Δασολόγος Msc. Θεοχάρης Βαβαλίδης - Βιολόγος, Msc. Χρυσούλα Ντισλίδου Βιολόγος MSc Βασίλης Σιαβάλας Τεχνικός για εργασίες πεδίου Γιώργος Ρομανίδης- Κυριακίδης Απόφοιτος Τμήματος Επιστημών της Θάλασσας MSc Μανώλης Τσακούμης Βιολόγος Παντελής Φιλιππάκης - Δασολόγος Χρυσούλα Αναστασιάδου Βιολόγος PhD Κωνσταντίνος Παπάζογλου - Τεχνολόγος Ιχθυολόγος MSc Μαρία Τσουμάνη Τεχνολόγος Ιχθυολόγος MSc Βαρβάρα Λιούσια - Βιολόγος- MSc Αλέξανδρος Ντάκης - Βιολόγος Ανθή Οικονόμου - Βιολόγος Αντωνία Γαλανάκη Δασολόγος PhD Δημήτριος Ευθυμίου - Απόφοιτος Τμήματος Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών Παν. Ιωαννίνων Ρωμάν Λιάσκο Βιολόγος PhD 4

2. ΤΕΚΜΗΡΙΩΜΕΝΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΠΕΔΙΟΥ 2.1. Χωρική οργάνωση δειγματοληψιών Παρότι ένα πολύ μεγάλο μέρος πολλών υγροτόπων και άλλων επιφανειακών νερών υπάγονται στο Δίκτυο προστατευόμενων περιοχών, η Ελλάδα διακρίνεται για τον εξαιρετικά κατακερματισμένο χαρακτήρα των επιφανειακών υδάτων της και εμπεριέχει πολλές μικρές αυτόνομες λεκάνες απορροής ποταμών. Ως προς την ιχθυοπανίδα αυτών των επιφανειακών νερών, η πιο χαρακτηριστική πτυχή στη σύνθεση τους είναι κυρίως τα βιογεωγραφικά εμπόδια που απομονώνουν ομάδες λεκανών απορροής και έτσι ενισχύουν τον αριθμό ενδημικών ειδών. Στο παρόν έργο έχει δοθεί έμφαση σε περιοχές του δικτύου Natura 2000, ωστόσο δεν θα πραγματοποιηθεί έρευνα μέσα σε περιοχές εποπτευόμενες από τους Φορείς Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις οι οποίες εξηγούνται στο Κεφ. 2.7. Παράλληλα, με βάση τον αρχικό προγραμματισμό της ομάδας μελέτης, υπολογίζεται ότι 25-30% των δειγματοληψιών ή των πρωτογενών δεδομένων που θα παραχθούν στα πλαίσια του έργου, θα προέρχεται από περιοχές εκτός του Δικτύου Natura 2000. 2.2. Συστήματα δειγματοληψιών Είναι σημαντικό να τονιστεί εδώ το ιδιαίτερο πρόβλημα εκτίμησης πληθυσμιακών δεδομένων από τις ιχθυολογικές δειγματοληψίες, δεδομένου της συγκέντρωσης των ψαριών σε συγκεκριμένα σημεία των υδάτινων σωμάτων [ 1 ]. Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόμενο, οι ιχθυοπληθυσμοί να τείνουν να συγκεντρώνονται σε ορισμένα σημεία ποταμών ή λιμνών, ενώ σε άλλα σημεία να έχουν περιορισμένη εμφάνιση. Επειδή τα ψάρια εμφανίζουν μεγάλη κινητικότητα σε οριζόντια διάταξη μεταξύ των υδάτινων σωμάτων καθώς και σε κάθετη κίνηση σε λιμναία συστήματα και βαθιά ποτάμια εμφανίζεται πολύ συχνά υψηλή διακύμανση μεταξύ ιχθυολογικών δειγματοληψιών. Υπάρχουν δύο βασικοί τρόποι να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της μεγάλης «φυσικής» διακύμανσης πληθυσμιακών τιμών, μεταξύ δειγματοληψιών: α) ο πρώτος είναι η προώθηση περισσότερων δειγματοληψιών εκτατικής μορφής, δηλαδή περισσότερες θέσεις δειγματοληψιών αντί για πιο 1. 1 Hillborn, R., and Walkters, C.J. (1992). Quantitative fishereis stock assessment, choice, dynamics and uncertainty. New York: Chapman and Hall. 5

εντατικές δειγματοληψίες σε λίγες θέσεις και β) η επιλεγμένη στρωμάτωση των δειγματοληψιών (sampling stratification), με σκοπό την μείωση του «περιβαλλοντικού θορύβου» που δεν μπορεί εύκολα να ερμηνευτεί. Η στρωμάτωση σχετίζεται άρρηκτα με την ανάπτυξη της τυπολογίας (όπου τα βιογεωγραφικά και οικολογικά φίλτρα που ορίζουν της συναθροίσεις ειδών ανά ποταμό εκτιμούνται στον σχεδιασμό). Με τον τρόπο αυτό συγκρίνονται μεταξύ τους τιμές από περιβαλλοντικά παρόμοια υδάτινα σώματα για να αξιολογηθούν πληθυσμιακά γνωρίσματα της κάθε δειγματοληψίας [ 2 ]. Σε διαφορετικές μορφές υδάτινων σωμάτων ή ενδιαιτημάτων θα εφαρμοστούν και διαφορετικοί μέθοδοι δειγματοληψιών. Επίσης, η διαφορετική βιολογία του κάθε είδους της ιχθυοπανίδας έχει ως αποτέλεσμα να εντοπίζονται σε διαφορετικά ενδιαιτήματα διαφορετικά είδη και επομένως απαιτείται διαφορετική μεθοδολογία για την σύλληψη τους. Η μεθοδολογία που θα εφαρμοστεί, στα πλαίσια του έργου, για την σύλληψη ψαριών αναμένεται να περιλάβει τη χρήση ηλεκτραλιείας για τα ρέοντα ύδατα (ποτάμια) και τις όχθες των λιμνών, τα δίχτυα για τις λίμνες και ο γρίπος (συρόμενο εργαλείο) για τα υφάλμυρα νερά τις λιμνοθάλασσες καθώς και μικτές μεθόδους, όπου αυτό απαιτείται και ανάλογα με τις στρατηγικές ζωής των ειδών στόχων. Για την καλύτερη κατανόηση της ιχθυοπανίδας της κάθε περιοχής και εφόσον τα αποτελέσματα των ενεργητικών μεθόδων δειγματοληψίας δεν κριθούν ικανοποιητικά, αναμένεται να χρησιμοποιηθούν και ερωτηματολόγια, τα οποία συμπληρώνονται στα πλαίσια προσωπικών συνεντεύξεων με επαγγελματίες ψαράδες ή ερασιτέχνες αλιείς της κάθε περιοχής. Τέλος. σε περιοχές όπου όλες οι πιο πάνω μέθοδοι δεν αναμένεται να δώσουν ικανοποιητικά αποτελέσματα η ομάδα μελέτης αναμένεται να πραγματοποιήσει και τηη μέθοδος της οπτικής παρατήρησης. Πιο κάτω αναλύεται η μέθοδος δειγματοληψίας με ηλεκτραλιεία καθώς και άλλων μεθόδων συλλογής δειγμάτων και πληροφοριών για τις ιχθυοκοινότητες. 2.2.1 Ηλεκτραλιεία Η βιολογική δειγματοληψία στα ποτάμια και στα λιμναία συστήματα, με σχετικά μικρό βάθος, πραγματοποιείται με τη χρήση ηλεκτραλιείας. Υπάρχουν διάφοροι τύποι ηλεκτραλιείας, κατάλληλοι για διαφορετικές συνθήκες (μικρές φορητές συσκευές, συσκευές με σταθερές γεννήτριες στις όχθες ή μέσα από σκάφη). Η ομάδα μελέτης 1. 2 Elzinga, C.L. et al. (2001). Monitoring plant and animal populations. Blackwell Science. 6

διαθέτει τον εξοπλισμό και όλους τους τύπους συσκευών. Οι δειγματοληψίες θα πραγματοποιηθούν σύμφωνα με τις οδηγίες που καθορίζονται από το CEN (2003)[ 3 ]. Με τον όρο «ηλεκτραλιεία» ορίζεται η χρήση ηλεκτρισμού για την σύλληψη ψαριών. Με την ηλεκτραλιεία δεν θανατώνονται τα ψάρια αλλά αναισθητοποιούνται, δίνοντας έτσι την δυνατότητα καταγραφής και μέτρησης των βιολογικών τους χαρακτηριστικών. Στη συνέχεια τα συλληφθέντα ψάρια απελευθερώνονται και πάλι στο σύστημα. Η «ηλεκτραλιεία» βασίζεται στον σχηματισμό ενός τρισδιάστατου ηλεκτρικού πεδίου στο νερό, που προκαλείται λόγω της διαφοράς δυναμικού από τα ηλεκτρόδια που βρίσκονται μέσα στο νερό, την άνοδο (+) και την κάθοδο (-). Το πεδίο αυτό είναι ανομοιογενές και εξασθενεί με την απόσταση από τα ηλεκτρόδια, καθώς η ηλεκτρική ενέργεια διασκορπίζεται στο νερό. Η αποτελεσματικότητα της μεθόδου εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, τόσο περιβαλλοντικούς, όσο και βιολογικούς [ 4 ]. Από τους σημαντικότερους παράγοντες, εκτός της έντασης του παραγόμενου ρεύματος και της διαφοράς δυναμικού, είναι η αγωγιμότητα του νερού. Αναλυτικότερα, η μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας (το προϊόν του ρεύματος και της διαφοράς δυναμικού) από το νερό στο ψάρι εξαρτάται από την διαφορά μεταξύ της αγωγιμότητας του νερού και της αγωγιμότητας του ψαριού. Όταν η αγωγιμότητα του νερού είναι χαμηλότερη από αυτή του ψαριού (π.χ. γλυκά νερά ποταμών και λιμνών), τότε το ρεύμα τείνει να διατρέχει το νερό, διαπερνώντας το ψάρι, καθώς η διαφορά δυναμικού είναι υπεύθυνη για τη δημιουργία του ηλεκτρικού φαινόμενου. Αντίθετα, όταν η αγωγιμότητα του νερού είναι υψηλότερη από αυτή του ψαριού (π.χ. υφάλμυρα και αλμυρά νερά λιμνοθαλασσών και θάλασσας), τότε το ρεύμα τείνει να διατρέχει το νερό γύρω από το ψάρι, καθώς το ρεύμα είναι υπεύθυνο για τη δημιουργία του ηλεκτρικού φαινόμενου. Στην περίπτωση που η αγωγιμότητα του νερού είναι ίση με αυτή του ψαριού, το ηλεκτρικό πεδίο δεν παραμορφώνεται, ενώ η διαφορά δυναμικού και το ρεύμα μαζί ευθύνονται για τη δημιουργία του ηλεκτρικού φαινόμενου. Ωστόσο, μια από τις πλέον κρίσιμες παραμέτρους της αποτελεσματικότητας της μεθόδου είναι η εμπειρία των ομάδων εργασίας. Τα τεχνικά ζητήματα που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της δειγματοληψίας, η προσαρμοζόμενη ανάλογα με τις συνθήκες και τα είδη στρατηγική αλλά και η γνώση της μεθόδου για την 1. 3 CEN, 2003: Water quality sampling of fish with electricity. European standard EN 14011: 2003. Brussels: European Committee for Standardization, 18 pp. 4 Reynolds J.B., (1996). Electrofishing. In: Fisheries techniques, Murphy B.R. and Willis D.W. (eds) American Fisheries Society, 1996. 732 pp. 7

αποτελεσματική σύλληψη των ψαριών, με τις μικρότερες απώλειες, είναι κάτι στο οποίο μόνο μια έμπειρη ερευνητική ομάδα μπορεί να ανταποκριθεί. Η ομάδα μελέτης, αποτελούμενη από πανεπιστημιακούς και ερευνητικούς φορείς, με μακρόχρονη εμπειρία σε δειγματοληψίες πεδίου σε διάφορους τύπους υδάτινων σωμάτων, διαθέτει αυτή τη γνώση ώστε να παράγει, τελικά, αξιόπιστα δεδομένα. 2.2.2 Δίχτυα Στα ποτάμια και στα λιμναία συστήματα με μεγάλο βάθος θα πραγματοποιηθεί δειγματοληψία με χρήση στατικών διχτυών (απλάδια), μήκους 10 m και ύψους 2 m, διαφορετικού μεγέθους ματιού. Τα δίχτυα τοποθετούνται σε διαφορετικά σημεία του προς μελέτη συστήματος, για να καλυφθούν διαφορετικά ενδιαιτήματα της λίμνης ή του ποταμού. Τα ψάρια αφαιρούνται από τα δίχτυα στην ακτή εκτός και αν υπάρχουν ζωντανά, γίνεται η ταυτοποίηση και καταμέτρηση των βασικών χαρακτηριστικών τους και στη συνέχεια απελευθερώνονται και πάλι στο σύστημα. Στην περίπτωση των νεκρών ψαριών, αυτά συνήθως συντηρούνται μέχρι την επεξεργασία τους στο εργαστήριο. 2.2.3 Γρίπος και δίχτυ γόνου Οι δειγματοληψίες στα υφάλμυρα συστήματα θα πραγματοποιηθούν με τη χρήση γρίπου (συρόμενο εργαλείο). Ο γρίπος είναι συρόμενο εργαλείο το οποίο χρησιμοποιείται σε λιμνοθάλασσες για τη συλλογή δειγμάτων. Συνήθως, έχει μήκος περίπου 12 m και ύψους 1,2 1,7 m. Το άνοιγμα του ματιού στα «φτερά» (άκρες του γρίπου) είναι 6 mm ενώ στο «σάκο» (κέντρο του γρίπου) είναι 1-2 mm. Χρησιμοποιείται κυρίως για τη σύλληψη μικρών ατόμων και γι αυτό ο σάκος κατασκευάζεται από δίχτυ χωρίς κόμπους. Σε κάθε σταθμό συνήθως πραγματοποιούνται 3 επαναλήψεις-σύρσεις των 30-50 μέτρων, οι οποίες καλύπτουν μια συνολική επιφάνεια περίπου 250 m 2. Κατά τη διάρκεια των δειγματοληψιών γίνεται η ταξινόμηση των ψαριών, κατά είδος και σε κλάσεις μεγέθους. Παρόμοιες προσεγγίσεις δειγματοληψιών μπορούν να πραγματοποιηθούν με την χρήση Διχτυού Γόνου, κυρίως σε πολύ μικρούς υγροτόπους, μικρές εκβολές χειμάρρων και άλλων πολύ μικρών υδάτινων σωμάτων. Η καταμέτρηση και η αναγνώριση του είδους γίνεται κρατώντας τα ψάρια εντός του σάκου του διχτιού, βυθισμένου σε μεγάλη λεκάνη με νερό της περιοχής ώστε να διατηρούνται ζωντανά. Αμέσως μετά την καταμέτρηση απελευθερώνονται (εκτός και αν απαιτείται η ταυτοποίηση κάποιων ατόμων στο εργαστήριο, οπότε διατηρείται δείγμα). 8

2.2.4 Ερωτηματολόγια Για την καλύτερη κατανόηση της ιχθυοπανίδας της κάθε περιοχής και εφόσον τα αποτελέσματα των ενεργητικών μεθόδων δειγματοληψίας δεν κριθούν ικανοποιητικά, αναμένεται να χρησιμοποιηθούν συνεντεύξεις ντόπιων ψαράδων με τη χρήση ερωτηματολογίου (Πρωτόκολλο καταγραφής ενδιαιτημάτων, πεδίο 33). Οι συνεντεύξεις είναι προσωπικές και δεν διαρκούν παραπάνω από 15 λεπτά, ενώ διατηρείται και η ανωνυμία των συμμετεχόντων, όπως περιγράφεται σε διάφορες εφαρμογές της ομάδας του ΙΝΑΛΕ [ 5 ]. Η μέθοδος αυτή συμβάλλει στην καλύτερη καταγραφή κυρίως των εμπορικών ειδών που διαβιούν στην υπό μελέτη περιοχή, η σύλληψή των οποίων με τη χρήση των παραπάνω αλιευτικών εργαλείων μπορεί να μην είναι δυνατή. Παράλληλα, με τη χρήση ερωτηματολογίων μπορούν να καταγράφονται πληροφορίες για την ύπαρξη ακόμη και μη εμπορικών ειδών και γενικά ειδών όπου οι μέθοδοι δειγματοληψίας αποδεικνύονται ανεπαρκείς. Στη συνέχεια θα ακολουθήσει η αξιολόγηση των ερωτηματολογίων από την ομάδα μελέτης. 2.2.5 Οπτική παρατήρηση Ενώ στην Ελλάδα δεν εμφανίζει προς το παρόν ευρεία εφαρμογή, οι ταχείες επισκοπήσεις με την χρήση καταδυτικού εξοπλισμού για την οπτική παρατήρηση πληθυσμών ψαριών σε εσωτερικά και θαλάσσια ύδατα έχει πολύ σημαντική σημασία σε έργα επόπτευσης και παρακολούθησης. Αυτή η μέθοδος θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε πολλές περιοχές, όπως σε λιμνοπηγές, ορεινούς ποταμούς, ταμιευτήρες ή πηγαίους ποταμούς[ 6, 7 ]. Πέραν της κατάδυσης (με ή χωρίς SCUBA) η παρατήρηση ψαριών και ο αρχικός εντοπισμός πληθυσμών μπορεί να επιτευχθεί και με τη χρήση κιαλιών όπου τα είδη προσδιορίζονται από την όχθη. Σε πολλές πρόσφατες ανασκοπήσεις η χρήση οπτικών μεθόδων εντοπισμού ψαριών είναι πλέον διαδεδομένη. Η απλή οπτική παρατήρηση προσδίδει πρωτογενή δεδομένα πεδίου, για την παρουσία/απουσία ειδών (presence/absence data) και έχει ιδιαίτερη 1. 5 Koutrakis E.T., Sapounidis A., Marzetti S., Giuliani V., Martino S., Fabiano M., Marin V., Paoli C., Roccatagliata E., Salmona P., Rey-Valette H., Roussel S., Povh D., Malvárez C.G., 2010. Public stakeholders perception on ICZM, coastal erosion and coastal defence systems. Coastal Management Journal, 38: 354 377. 6 Dolloff, A., Kershner, J., and Thurow, R. (1996). Underwater observation. In B.R. Murphy and D.W. Willis (eds), pp. 533-554. Fisheries techniques, 2nd Edition. American Fisheries Society, Bethesda, Maryland, USA. 7 Baker J., Gleed-Owen Ch. 2007. National Amphibian and Reptile Recording Scheme Implementation Plan. The Herpetological Conservation Trust. Bournemouth, UK. 9

αξία σε έργα επισκοπήσεων/παρακολούθησης σε εθνικό επίπεδο [ 8, 9 ], ειδικά όταν άλλες μέθοδοι αποδεικνύονται αναποτελεσματικές. 2.3. Σύνοψη μεθόδων δειγματοληψίας ανά τύπο επιφανειακών υδάτων Συνοψίζοντας τις μεθόδους δειγματοληψίας, θα χρησιμοποιηθούν τα ακόλουθα μέσα δειγματοληψιών ανά τύπο επιφανειακών υδάτων: Α. ΡΥΑΚΕΣ ΜΙΚΡΟΙ ΠΟΤΑΜΟΙ Για την εκτέλεση των δειγματοληψιών θα χρησιμοποιηθούν ηλεκτραλιεία και απόχη. Η επιλογή των εργαλείων θα γίνει από τους ίδιους τους ερευνητές ανάλογα με τη διαμόρφωση της κοίτης και τα υπάρχοντα ενδιαιτήματα. Η επιλογή των θέσεων δειγματοληψίας θα γίνει ανάλογα με τα παρόχθια (π.χ. τύποι βλάστησης) και υδάτινα (π.χ. ρηχά ή βαθύτερα νερά) ενδιαιτήματα καθώς και ανάλογα με τον τύπο του ιζήματος που παρατηρείται στην περιοχή. Οπου κρίνεται απαραίτητο θα χρησιμοποιείται και ερωτηματολόγιο. Β. ΠΟΤΑΜΙΑ Οι δειγματοληψίες αναμένεται να πραγματοποιηθούν με ηλεκτραλιεία, δίχτυα απλάδια διαφόρων ανοιγμάτων ματιού (9 70 mm) και βολκό (2 mm άνοιγμα ματιού στο σάκο). Η δειγματοληψία με δίχτυα και βολκό θα γίνει με κλείσιμο των ποταμών από την όχθη σε σημεία που θα επιλέξουν οι ερευνητές. Θα χρησιμοποιηθούν 2-4 ομάδες διχτύων με 6-10 διαφορετικά ανοίγματα ματιού επιλεγμένα σύμφωνα με τις καμπύλες επιλεκτικότητας που δίνουν τα μεγέθη των ειδών του ποταμού. Είναι δυνατόν κατά την πορεία των δειγματοληψιών να απαιτηθεί διόρθωση των χρησιμοποιούμενων διχτυών (άνοιγμα ματιού), σύμφωνα με τις καμπύλες επιλεκτικότητας. Όπου κρίνεται απαραίτητο θα χρησιμοποιείται και ερωτηματολόγιο. 1. 8 Κουτράκης Μ., Συλαίος Γ., Καμίδης Ν., Μάρκου Δ., Σαπουνίδης Α., Λεονταράκης Π. & Π.Σ. Οικονομίδης, 2008. Διερεύνηση της κινητικότητας της ιχθυοπανίδας κατά μήκος του υδρογραφικού δικτύου του Ποταμού Νέστου. ΔΕΗ Α.Ε., Τελική Έκθεση. ΕΘΙΑΓΕ - Ινστιτούτο Αλιευτικής Έρευνας, Καβάλα, 175 σελ. 9 Koutrakis E., Sapounidis A., Marzetti S., Marin V., Roussel S., Martino S., Fabiano M., Paoli C., Rey-Valette H., Povh D., Malvárez C.G., 2011. ICZM and coastal defence perception by beach users: lessons from the Mediterranean coastal area. Ocean and Coastal Management, 54: 821-830. 10

Γ. ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΕΣ - ΕΚΒΟΛΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Οι δειγματοληψίες θα πραγματοποιηθούν με γρίπο (2 mm άνοιγμα ματιού στο σάκο), βολκό, δίχτυα απλάδια. Για τη δειγματοληψία με δίχτυα θα χρησιμοποιηθούν 2-4 ομάδες διχτυών με 6-10 mm διαφορετικά ανοίγματα ματιού, επιλεγμένα σύμφωνα με τις καμπύλες επιλεκτικότητας που δίνουν τα μεγέθη των ειδών της λιμνοθάλασσας και τοποθετημένα σε τυχαία επιλεγμένα μέρη (random distribution method). Εφόσον στη λιμνοθάλασσα υπάρχουν ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις, τότε θα ληφθούν δείγματα και από αυτές. Όπου κρίνεται απαραίτητο θα χρησιμοποιείται και ερωτηματολόγιο καθώς και στοιχεία από επαγγελματικά αλιευτικά δεδομένα. Δ. ΛΙΜΝΕΣ Οι δειγματοληψίες θα πραγματοποιηθούν με γρίπο, δίχτυα απλάδια και βολκό. Ισχύουν όσα αναγράφονται στην παράγραφο «λιμνοθάλασσες - εκβολικά συστήματα» με μόνη διαφορά ότι η επιλογή των σταθμών για τη χρήση του γρίπου δεν γίνεται σύμφωνα με την αλατότητα. Όπου κρίνεται απαραίτητο θα χρησιμοποιείται και ερωτηματολόγιο καθώς και στοιχεία από επαγγελματικά αλιευτικά δεδομένα. Ε. ΜΙΚΡΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ Οι δειγματοληψίες μπορεί να πραγματοποιηθούν με ηλεκτραλιείας, δίχτυα γόνου, βολκό ή άλλες ιχθυοπαγίδες. Η επιλογή των εργαλείων γίνεται σύμφωνα με την αλατότητα και την ηλεκτρική αγωγιμότητα των υδάτων. 2.4. Περίοδοι δειγματοληψίας Το μεγαλύτερο μέρος των δειγματοληψιών πεδίου, για όλα τα είδη του Καταλόγου, αναμένεται να πραγματοποιηθεί στο διάστημα Μάιος Σεπτέμβριος 2014. Συγκεκριμένα, για τους περισσότερους σταθμούς δειγματοληψίας του έτους 2014, η περίοδος δειγματοληψίας θα ολοκληρωθεί μέχρι τα τέλη Αυγούστου και μόνο για τις θέσεις σε μεγάλους ποταμούς, με ιδιαίτερα αυξημένη παροχή νερού, οι δειγματοληψίες θα επεκταθούν χρονικά μέχρι τον Σεπτέμβριο, όπου και παρατηρούνται οι χαμηλότερες παροχές νερού. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ακόμη και στα πλαίσια της Ο δ η γ ί α ς 2000/60 για τα νερά, συνίσταται οι δειγματοληψίες, που σκοπό έχουν να αναδείξουν όχι μόνο την παρουσία αλλά και την γενικότερη κατάσταση των ιχθυοπληθυσμών, να πραγματοποιούνται κατά την περίοδο των 11

χαμηλών παροχών και γενικά όταν η στάθμη των υδάτων είναι στα χαμηλά της επίπεδα. Οι λόγοι είναι πολλοί ώστε να δικαιολογήσουν μια τέτοια σύσταση. Σε γενικές γραμμές, πάντως, η δειγματοληψία κατά την περίοδο των χαμηλών παροχών συνίσταται για τρεις κυρίως λόγους: α) η σύλληψη των ψαριών είναι πιο εύκολη λόγω του περιορισμένου όγκου νερού, β) οι ενεργητικές μέθοδοι δειγματοληψίας λειτουργούν καλύτερα σε χαμηλούς όγκους νερού και γ) μιας και τα περισσότερα είδη αναπαράγονται κατά τους Ανοιξιάτικους μήνες, η αναγνώριση των συλληφθέντων ατόμων (ιδιαίτερα των μικρών ψαριών) είναι πιο εύκολη κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Ωστόσο, για πολύ συγκεκριμένα είδη, με στρατηγικές ζωής που διαφέρουν σε σχέση με τα προαναφερθέντα, και για τα οποία κρίνεται ότι οι κατάλληλες πληροφορίες πρέπει να συλλεγούν σε άλλες περιόδους, οι δειγματοληψίες θα πραγματοποιηθούν και πέραν της προαναφερθέντος περιόδου. Το μέγεθος του έργου, που περιλαμβάνει δειγματοληψίες σε όλο τον ελλαδικό χώρο, για 71 είδη, αλλά και μια σειρά παραγόντων που εκ των πραγμάτων δεν είναι δυνατό να προσδιορισθούν εκ των προτέρων, όπως η προσβασιμότητα των σταθμών δειγματοληψίας που ορίστηκαν αρχικά, οι συνθήκες του υγρού διαύλου αναφορικά με το βάθος και την ταχύτητα ροής, η δυνατότητα σύλληψης των προσδοκώμενων ιχθυοπληθυσμών κ.α. είναι παράγοντες που μπορεί να τροποποιήσουν σε μεγάλο βαθμό το χρονοδιάγραμμα μιας σειράς δειγματοληψιών. Αν σε όλα τα παραπάνω προστεθούν και οι συνήθεις απρόβλεπτοι παράγοντες που έχουν να κάνουν με τις εργασίες στο πεδίο, όπως ο καιρός, οι επικρατούσες θερμοκρασίες, διάφορα προβλήματα που παρουσιάζονται στις συσκευές δειγματοληψία καθώς και τον εξοπλισμό μετρήσεων κ.λ.π, είναι αρκετά δύσκολο να δοθεί ένα αυστηρό χρονοδιάγραμμα εργασιών πεδίου και να προσδιοριστούν οι ακριβείς ημερομηνίες που οι ερευνητικές ομάδες θα βρεθούν σε κάθε θέση. Οι δειγματοληψίες και τα πρωτογενή δεδομένα της ομάδας μελέτης αναμένεται να καλύψουν τις περιοχές και τα είδη εκείνα για τα οποία οι βιβλιογραφικές αναφορές και τα δεδομένα δειγματοληψιών δεν είναι επαρκή. Με άλλα λόγια, η ομάδα μελέτης θα καλύψει δειγματοληπτικά τα χωρικά και πληθυσμιακά κενά γνώσης για τα είδη του Καταλόγου. Τα κύρια κριτήρια καθορισμού της κατανομής και της έντασης δειγματοληψίας είναι τα ακόλουθα: 1. ύπαρξη ικανοποιητικών πρωτογενών και βιβλιογραφικών δεδομένων: για τα είδη αυτά θα πραγματοποιηθούν λίγες ή καθόλου δειγματοληψίες, 12

2. ελλιπή πρωτογενή και βιβλιογραφικά δεδομένα: για τα είδη αυτά θα πραγματοποιηθούν εντατικότερες δειγματοληψίες σε όλο το εύρος της δυνητικής τους εξάπλωσης, 3. εξάπλωση: για είδη με ευρεία εξάπλωση θα πραγματοποιηθούν δειγματοληψίες μόνο σε περιοχές που τα μέχρι σήμερα δεδομένα είναι ελλιπή. Για τα είδη μικρής εξάπλωσης οι δειγματοληψίες θα είναι εντατικότερες και εντοπισμένες χωρικά, 4. αφθονία: για είδη που παρουσιάζουν χαμηλή αφθονία ή οι στρατηγικές ζωής που ακολουθούν κάνουν τη σύλληψή τους δύσκολη, θα πραγματοποιηθούν εντατικότερες δειγματοληψίες, 5. μετανάστευση: για τα είδη που μεταναστεύουν θα πραγματοποιηθούν δειγματοληψίες κατά την περίοδο και στις περιοχές όπου πραγματοποιούνται αυτές η μεταναστεύσεις, 6. ευθύνη διατήρησης: η ευθύνη διατήρησης εξαρτάται από παραμέτρους όπως ο χαρακτηρισμός του είδους ως προτεραιότητας από την Ο δ η γ ί α, ο ενδημισμός του είδους, ο βαθμός τρωτότητας-ευαισθησίας του είδους κ.α. Για τα τρωτά και σε προτεραιότητα είδη η δειγματοληπτική προσπάθεια θα είναι αυξημένη. Τονίζουμε ότι η ένταση και έκταση των δειγματοληψιών, χωρικά και χρονικά, καθορίζεται από την βιολογία και τις οικολογικές απαιτήσεις των ειδών[ 10 ]. Για το λόγο αυτό, ένα τέτοιο έργο απαιτεί προσεκτικές και στρατηγικές προ-παρασκευαστικές εργασίες αλλά και δυνατότητα αυτοτροφοδοτούμενης προσαρμογής, ανάλογα με τη διακύμανση και την ποιότητα των δεδομένων που θα συλλεγούν (adaptive monitoring [ 11 ]). Ορισμένα είδη ψαριών αναμένεται να διερευνηθούν πιο εκτεταμένα σε σχέση με άλλα, καθώς τα τελευταία χρόνια προσπάθειες εύρεσης τους στις περιοχές "ιστορικής εξάπλωσης" τους έχει αποβεί αρνητική ή τα στοιχεία που έχουν συλλεχθεί θεωρούνται ελλιπή. Παράλληλα, για κάποια είδη υπάρχουν ακόμη σοβαρά 1. 10 Cowx, I.G., and Fraser, D. 2003. A standardised survey and monitoring protocol for the assessment of salmon populations within SAC rivers. Conserving Natura 2000 Rivers Monitoring Series No. 3, English Nature,Peterborough (http://www.english nature.org.uk/lifeinuk rivers/publications/salmon monitoring.pdf). 11 Lindenmayer, D,B., Likens, G.E., Haywood, A, and Miezis, L. 2011. Adaptive monitoring in the real world: proof of concept. Trends in Ecology and Evolution, 26:241-246. 13

ερωτήματα σε σχέση με την κατανομή τους. Τέτοια είναι τα είδη εκείνα στα οποία συνήθως αναφερόμαστε με τη φράση "διερεύνηση μη γνωστών εμφανίσεων ειδών", υπό την έννοια ότι τίθενται ακόμη ερωτήματα σχετικά με την εμφάνιση ή και με την πραγματική σημερινή τους εξάπλωση, είτε επειδή είναι ιδιαίτερα σπάνια είτε επειδή είναι ιδιαιτέρως κρυπτικά ή δύσκολα στον εντοπισμό του. Για ορισμένα από τα παραπάνω, αναμένεται, στα πλαίσια του adaptive monitoring, να διερευνηθούν τα κατάλληλα ενδιαιτήματα και σε γειτονικές περιοχές, σε σχέση με τη μέχρι σήμερα γνωστή τους εξάπλωση. Ο παρακάτω κατάλογος, παρουσίαζει τα κυριότερα είδη με ιδιαίτερα χάσματα γνώσης της εξάπλωσής τους, και καθοδηγεί σε σημαντικό βαθμό τις επιλογές και προτεραιότητες της επισκόπησης πεδίο. Eudontomyzon hellenicus Eudontomyzon graecus Petromyzon marinus Acipenser stellatus Acipenser sturio Huso huso Alosa fallax Alosa vistonica Barbus euboicus Alburnus vistonicus Aspius aspius Pelasgus epiroticus Cobitis puncticulata Cobitis stephanidisi Salmo macedonicus Salmo pelagonicus Zingel balcanicus Knipowitschia goerneri Knipowitschia milleri Knipowitschia panizzae Μετά την ολοκλήρωση της πρώτης σειράς δειγματοληψιών πεδίου, τα δεδομένα αναμένεται να ενημερώσουν τις βάσεις δεδομένων του έργου. Η ανάλυση που θα ακολουθήσει καθώς και η κρίση των ειδικών, θα καταδείξει τα είδη και τις περιοχές για τις οποίες τα δεδομένα είναι ελλιπή. Επισημαίνουμε εδώ ότι η ανάδειξη ελλιπών δεδομένων, συχνά, ουδεμία σχέση έχει με την ορθή επιλογή του χρόνου, του τόπου και των εργαλείων συλλογής. Η φυσική διακύμανση των πληθυσμών ιχθύων, κατά συνέπεια και των πληροφοριών που θα συλλεγούν, είναι συχνά πολύ μεγάλη και δύσκολο να προβλεφθεί εκ των προτέρων. Κατά συνέπεια, η επαναληψιμότητα ή η πραγματοποίηση επιπλέον δειγματοληψιών είναι πιθανό να κριθεί αναγκαία. Στις περιπτώσεις αυτές, όπου τα κενά γνώσης παραμένουν, η ομάδα μελέτης θα πραγματοποιήσει στοχευμένες επισκέψεις/δειγματοληψίες κατά την Φάση Γ και συγκεκριμένα κατά την περίοδο της Άνοιξης του 2015 (Απριλίος-Μαίος). Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω οι δειγματοληψίες ιχθύων σε ποταμούς, συστήματα στα οποία διαβιεί η συντρηπτική πλειοψηφία των Ειδών Κοινοτικού Ενδιαφέροντος, συνίσταται να πραγματοποιούνται κατά την περίοδο των χαμηλών παροχών των ποταμών. Η συγκεκριμένη περίοδος δεν είναι προφανώς η καταλληλότερη για την απόκτηση ποσοτικών δεδομένων, αλλά είναι ικανή να προσδώσει πληροφορίες για την κατανομή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων ειδών. Παράλληλα, το 14

αναθεωρημένο χρονοδιάγραμμα του έργου, και συγκεκριμένα το πέρας της Γ Φάσης, δεν δίνει τη δυνατότητα μεταφοράς των δειγματοληψιών στην περίοδο των χαμηλών παροχών, ώστε να ληφθούν ικανοποιητικά ποσοτικά δεδομένα. 2.5. Πρωτόκολλα δειγματοληψίας και Πρωτογενή Δεδομένα Τα πρωτόκολλα δειγματοληψίας που θα χρησιμοποιηθούν στις εργασίες πεδίου δίνονται στο Παραδοτέο Α6 ( Πρωτόκολλα αξιολόγησης της κατάστασης διατήρησης των ειδών που θα εφαρμοστούν κατά τις επισκέψεις στο πεδίο ). Αυτά συνοπτικά είναι τα ακόλουθα: Το Πρωτόκολλο καταγραφής ενδιαιτημάτων Το Πρωτόκολλο καταγραφής ιχθύων Το Πρωτόκολλο καταγραφής πιέσεων Τα πρωτογενή δεδομένα που θα συγκεντρωθούν, προφανώς, είναι άμεσα συνυφασμένα με τα πρωτόκολλα δειγματοληψίας που θα χρησιμοποιηθούν. Έτσι συνοπτικά: Στο Πρωτόκολλο καταγραφής ενδιαιτημάτων, που καλύπτει όλες τις μεθόδους και εργαλεία δειγματοληψίας, καταγράφονται γενικά στοιχεία για τη θέση δειγματοληψίας, η μέθοδος δειγματοληψίας και η αξιολόγησή της καθώς και διάφορα φυσικά και χημικά χαρακτηριστικά της θέσης. Παράλληλα, στο πρωτόκολλο αυτό μπορούν να καταγραφούν οποιεσδήποτε άλλες πληροφορίες αφορούν την περιοχή μελέτης και τα αντίστοιχα είδη (πεδίο 33. Other Notes/ Interviews), όπως για παράδειγμα πληροφορίες από συνεντεύξεις για παρουσία ειδών, πιέσεις κ.λ.π.). Στο Πρωτόκολλο καταγραφής ιχθύων, που καλύπτει όλες τις μεθόδους και εργαλεία δειγματοληψίας, καταγράφονται τα είδη ιχθύων που συλλέχθησαν, επιμεριζόμενα στις κλάσεις νεαρά άτομα πρώτης χρονιάς (Y of Y) καθώς και στα ενήλικα άτομα (adults). Για κάθε μια από τις πιο πάνω κλάσεις καταχωρούνται ο ακριβής αριθμός ψαριών που συλλέχθησαν. Παράλληλα, στο ίδιο πρωτόκολλο, η ομάδα δειγματοληψίας πραγματοποιεί μια εκτίμηση για την κατάσταση των ενδιαιτημάτων της θέσης δειγματοληψίας, ως προς κάθε συλλεγόμενο είδος. Στο Πρωτόκολλο καταγραφής πιέσεων, που καλύπτει όλες τις μεθόδους και εργαλεία δειγματοληψίας, δίνεται η εκτίμηση της βαρύτητας μιας σειράς πιέσεων και απειλών, τόσο για τη θέση όσο και για τα συλλεγόμενα είδη Κοινοτικού ενδιαφέροντος. 15

Από το σύνολο των πρωτογενών δεδομένων που θα δοθούν, η ερευνητική ομάδα προτείνει να μη δοθούν στη δημιοσιότητα τα δεδομένα εντοπισμού των θέσεων δειγματοληψίας (ακριβείς συντεταγμένες), καθώς μια σειρά από είδη που περιλαμβάνονται στον Κατάλογο Ειδών είναι είτε κινδυνεύοντα είτε είδη για τα οποία υπάρχει ιδιαίτερο εμπορικό ενδιαφέρον (π.χ. είδη πέστροφας). Το ίδιο προτείνουμε να ισχύσει και για τις θέσεις καταγραφής ειδών (ακριβείς συντεταγμένες) που έχουν προκύψει μέσα από την αποκωδικοποίηση των βιβλιογραφικών αναφορών. 2.6. Φωτογραφική Τεκμηρίωση Σε κάθε θέση δειγματοληψίας θα πραγματοποιείται η φωτογραφική τεκμηρίωση της θέσης (σταθμός δειγματοληψίας), σύμφωνα με τις προτεινόμενες γενικές αρχές. Παράλληλα, θα γίνει προσπάθεια το φωτογραφικό υλικό να συνοδεύεται και από βιντεοσκοπικό υλικό. Συνοπτικά το φωτογραφικό και βιντεοσκοπικό υλικό θα δίνει μια εποπτική εικόνα για τα φυσικά χαρακτηριστικά κάθε σταθμού (ροή, βλάστηση όχθης, μεανδρισμοί κ.λ.π.) και θα καταχωρείται με το ονομα του σταθμού και την ημερομηνία δειγματοληψίας, π.χ. Neochori_14_07_2014. Με τον τρόπο αυτό και έχοντας υπόψη ότι κάθε δειγματοληψία, σε κάθε σταθμό, θα πάρει στη βάση πρωτογενών δεδομένων έναν μοναδικό αριθμό (κωδικός δείγματος = sample ID) θα μπορεί να αντιστοιχιστεί το φωτογραφικό και βιντεοσκοπικό υλικό με όλες τις παραμέτρους της δειγματοληψίας, κατά συνέπεια και της βάσης δεδομένων, και ιδιαίτερα με τις συντεταγμένες και τα είδη ενδιαφέροντος κάθε σταθμού. 2.7. Θέσεις Δειγματοληψίας Οι θέσεις στις οποίες αναμένεται να πραγματοποιηθεί δειγματοληψία παρουσιάζονται στον πιο κάτω πίνακα (Πίνακας 1) καθώς και χαρτογραφικά στο Παράρτημα και στα συνημμένα αρχεία εικόνας και shp. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η επιλογή μιας θέσης δειγματοληψίας για τη συλλογή πρωτογενών δεδομένων, τουλάχιστον για την περίπτωση της ιχθυοπανίδας, δεν είναι δυνατό να καθορισθεί με ακρίβεια μεσά από μια χαρτογραφική επισκόπηση, όπως έγινε στην περίπτωση αυτή. Περιοριστικοί παράγοντες, όπως το βάθος του νερού, η ταχύτητα ροής, η ασφαλής πρόσβαση του προσωπικού δειγματοληψίας κ.α. δεν είναι εύκολο να προσδιοριστούν εξ αρχής και ειδικά μέσα από χάρτες και δορυφορικές εικόνες. Κάτι τέτοιο γίνεται μόνο στο πεδίο και μετά από επισκόπηση των συνθηκών κάθε θέσης. Κατά συνέπεια, οι θέσεις 16

δειγματοληψίας του Πίνακα 1, είναι προσεγγιστικές και οι ακριβείς συντεταγμένες θα καθορισθούν μετά τις επισκέψεις πεδίο. Στο πλαίσιο αυτό, μια σειρά θέσεων δειγματοληψίας βρίσκονται εκτός περιοχών Natura. Συμβατικά ο Αναδοχος θα έπρεπε να πραγματοποιήσει περίπου το 30% των δειγματοληψιών εκτός περιοχών Natura. Στην περίπτωση των θέσεων του Πίνακα 1, το ποσοστό αυτό υπερκαλύπτεται. Ωστόσο, για μια σειρά από θέσεις που γειτνιάζουν με περιοχές Natura, η ερευνητική ομάδα έκρινε ότι θα μπορούσαν να δώσουν καλύτερα αποτελέσματα για την εκτίμηση των ειδών, τόσο για τις γειτνιάζουσες περιοχές Natura όσο και για τη γενικότερη κατάσταση των ειδών, λαμβάνοντας υπόψη και όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω, ως προς τους περιοριστικούς παράγοντες κάθε θέσης. Για τους ίδιους λόγους, ορισμένες θέσεις εμπίπτουν μέσα στα όρια υπαρχόντων Φορέων Διαχείρισης. Πίνακας 1. Θέσεις δειγματοληψίας και συντεταγμένες, για την Εποπτεία της ιχθυοπανίδας του Καταλόγου. Περιλαμβάνονται ο κωδικός κελιού της κάθε θέσης, ο κωδικός περιοχής Natura καθώς και το αν η θέση ανήκει ή όχι σε περιοχής Natura (όπου ΦΔ η θέση βρίσκεται μέσα στα όρια Φορέα Διαχείρισης). aa Partner Site Name Latitude Longitude CellCode Natura Site Natura Code 1 AUTH #N/A 22,8203128 40,4812046 10kmE540N202 Yes GR1220005 2 AUTH #N/A 23,3356282 40,2308150 10kmE545N200 Yes GR1270004 3 AUTH #N/A 20,8577009 40,4069166 10kmE524N198 Yes GR1320002 4 AUTH #N/A 23,8510838 40,7855457 10kmE548N207 Yes GR1260002 5 AUTH #N/A 21,9331927 40,8084299 10kmE532N204 Yes GR1240006 6 AUTH #N/A 21,6955810 40,7225776 10kmE530N203 Yes GR1340007 7 AUTH #N/A 21,3003849 40,5265570 10kmE527N200 Yes GR1320003 8 AUTH #N/A 22,8977433 40,3806634 10kmE541N201 Yes GR1220011 9 AUTH #N/A 22,6150022 40,9045334 10kmE538N206 Yes, ΦΔ GR1220010 10 AUTH #N/A 22,5378369 41,1114127 10kmE537N208 Yes, ΦΔ GR1220010 11 AUTH #N/A 23,8031981 40,0903935 10kmE549N199 Yes GR1270014 12 AUTH #N/A 22,7821752 41,2434709 10kmE539N210 Yes GR1230003 13 AUTH #N/A 21,8851518 40,9630172 10kmE532N206 Yes GR1240008 14 AUTH #N/A 21,6912037 40,8887761 10kmE530N205 Yes GR1240008 15 AUTH #N/A 21,5487193 40,6255626 10kmE529N202 Yes GR1340008 16 AUTH #N/A 21,5707643 40,5917635 10kmE530N201 Yes GR1340008 17 AUTH #N/A 23,6196442 41,1223012 10kmE546N210 Yes GR1260009 18 AUTH #N/A 23,6129101 40,3924612 10kmE547N202 Yes GR1270012 19 AUTH #N/A 22,0399505 40,6045184 10kmE533N202 Yes GR1210001 20 AUTH #N/A 22,2346450 40,4593030 10kmE535N201 Yes GR1210002 21 AUTH #N/A 22,3947029 40,9927799 10kmE536N207 Yes GR1240003 22 AUTH #N/A 22,1638668 40,8359424 10kmE534N205 Yes GR1240005 23 AUTH #N/A 22,2398279 40,2040552 10kmE536N198 Yes GR1250002 24 AUTH #N/A 23,7710567 40,5643787 10kmE548N204 Yes GR1270005 25 AUTH #N/A 24,0001363 40,0732666 10kmE551N199 Yes GR1270009 26 AUTH #N/A 21,7842028 40,7434549 10kmE531N203 Yes GR1340004 27 AUTH #N/A 21,4540083 40,6867520 10kmE528N202 Yes GR1340006 28 AUTH #N/A 22,5089493 41,0220184 10kmE537N207 Yes GR1240009 17

29 AUTH #N/A 22,3466221 40,8941797 10kmE536N206 Yes GR1240009 30 AUTH #N/A 23,0469658 40,5138674 10kmE542N203 No 31 AUTH #N/A 21,4978800 40,8211320 10kmE529N204 No 32 AUTH #N/A 21,2374230 40,4837810 10kmE527N200 No 33 AUTH #N/A 21,6512142 39,9597578 10kmE531N195 No 34 AUTH #N/A 21,2593635 40,2295099 10kmE528N197 No 35 AUTH #N/A 22,0750538 40,9728137 10kmE533N206 No 36 AUTH #N/A 22,4635695 40,5878763 10kmE537N203 No 37 AUTH #N/A 22,4103624 40,7308091 10kmE536N204 No 38 AUTH #N/A 22,8570989 40,8132438 10kmE540N206 No 39 AUTH #N/A 22,4420463 40,2581483 10kmE537N199 No 40 UOI Pyrsogianni up 20,8237333 40,2226028 10kmE524N196 Yes GR1320002 41 UOI Ag. Germanos up 21,1646722 40,8455083 10kmE526N204 Yes, ΦΔ GR1340003 42 UOI Lemos dw 21,1030306 40,8294583 10kmE525N203 Yes, ΦΔ GR1340001 43 UOI Konitsa 20,7449500 40,0366250 10kmE523N194 Yes GR2130009 44 UOI Aristi 20,6873639 39,9442472 10kmE523N193 Yes, ΦΔ GR2130009 45 UOI Glyki 20,6137 39,326913 10kmE523N186 No GR2120008 46 UOI Drepano 20,2075444 39,5162750 10kmE520N188 Yes GR2120005 47 UOI Ag. Georgios dw 20,3509278 39,5349306 10kmE521N188 Yes GR2120007 48 UOI Louros 20,7669056 39,1017222 10kmE525N184 Yes, ΦΔ GR2110004 49 UOI Stroggyli 20,8131889 39,1216722 10kmE525N184 Yes, ΦΔ GR2110004 50 UOI Kommeno 20,9830333 39,0252167 10kmE527N183 Yes, ΦΔ GR2110004 51 UOI Mpampakoulia 21,5176528 38,3098722 10kmE533N176 Yes, ΦΔ GR2310015 52 UOI Acheloos delta 21,1108500 38,3417750 10kmE529N176 Yes, ΦΔ GR2310015 53 UOI Mavroneri dw 20,3207750 39,6666500 10kmE520N190 Yes GR2120009 54 UOI Panagia up 20,9360861 39,7424583 10kmE525N191 Yes GR2130011 55 UOI Lefkaditi dw 22,1883056 38,5978417 10kmE538N180 Yes GR2450008 56 UOI Mousounitsa 22,2149222 38,6898111 10kmE538N181 Yes GR2450008 57 UOI Plaka 21,033267 39,453865 10kmE527N188 No GR2130013 58 UOI Mesochora 21,3111278 39,4751639 10kmE529N189 Yes GR2130013 59 UOI Melanidro dw 21,4120333 39,2617722 10kmE530N187 Yes GR2110006 60 UOI Ardanovo dw 21,3880972 39,1666417 10kmE530N186 Yes GR2110006 61 UOI Ammoudia 20,5094306 39,2467639 10kmE523N185 Yes, ΦΔ GR2140001 62 UOI Lisimachia 21,4147361 38,5499944 10kmE531N179 Yes, ΦΔ GR2310009 63 UOI Pente_Ekklisies dw 20,4531667 39,5798444 10kmE522N189 No 64 UOI Ragio up 20,2701444 39,5777194 10kmE520N189 No 65 UOI Ksirolofos 20,5069833 39,4113139 10kmE522N187 No 66 UOI Mousiotitsa 20,8447944 39,4175556 10kmE525N188 No 67 UOI Kouklesi 20,8862222 39,3683778 10kmE526N187 No 68 UOI Ag. Georgios 20,8496667 39,2670889 10kmE525N186 No 69 UOI Flamboura 20,7675139 39,0676194 10kmE525N184 No, ΦΔ 70 UOI Filipiada 20,8910528 39,2088417 10kmE526N185 No, ΦΔ 71 UOI Distrato 21,0124083 40,0305139 10kmE526N195 No, ΦΔ 72 UOI Vovousa 21,0489500 39,9372444 10kmE526N194 No, ΦΔ 73 UOI Ampelos up 20,960087 39,768161 10kmE526N192 No 74 UOI Votonosi dw 21,1047250 39,7652861 10kmE527N192 No 75 UOI Mpalntouma 20,9967389 39,6958528 10kmE526N191 No 76 UOI Gonia up 21,0781861 39,2761250 10kmE527N186 No 77 UOI Malamata dw 21,8605333 38,3878639 10kmE535N178 No 78 UOI Reresi up 21,9984361 38,5075306 10kmE536N179 No 79 UOI Evinos up 21,7305556 38,5719667 10kmE534N179 No 80 UOI Kato Mpermpati 21,6359694 38,4343444 10kmE533N178 No 81 UOI Nea Malesiada 21,3500528 38,8913389 10kmE530N182 No 18

82 HCMR Kerkyra 19,9132358 39,4515144 10kmE517N187 Yes GR2230007 84 HCMR Sperchios1 22,2076812 38,9428957 10kmE538N184 Yes GR2440005 85 HCMR Sperchios2 22,4337479 38,8500792 10kmE540N183 Yes GR2440005 86 HCMR Sperchios3 22,4870082 38,8984002 10kmE540N184 Yes GR2440005 87 HCMR Samothraki 25,4543223 40,4711680 10kmE562N206 Yes GR1110012 88 HCMR Karla1 22,8108658 39,4665241 10kmE542N191 Yes, ΦΔ GR1430007 90 HCMR Manikiatiko 24,0285311 38,5410437 10kmE554N183 Yes GR2420011 91 HCMR Acheloos3 21,2818455 39,6076087 10kmE529N190 Yes GR1440001 95 HCMR Olympia1 21,6267983 37,6360060 10kmE535N169 Yes GR2330004 96 HCMR Paralimni 23,3884788 38,4647490 10kmE549N181 Yes GR2410001 98 HCMR Kalo Nero 21,6996391 37,2924529 10kmE536N165 Yes GR2550005 99 HCMR Erassinos1 23,9526518 37,9117841 10kmE554N176 Yes GR3000004 100 HCMR Erassinos2 23,9986877 37,9243366 10kmE555N176 Yes GR3000004 101 HCMR Lesvos1 26,3835976 39,0713671 10kmE573N192 Yes GR4110005 102 HCMR Mornos1 21,9238687 38,4047839 10kmE536N178 Yes GR2450004 103 HCMR Evia 23,6928157 38,5676993 10kmE551N182 No 104 HCMR Alfios 21,4573936 37,6140875 10kmE533N169 No 105 HCMR Lesvos2 26,4329038 39,1252627 10kmE573N193 No 106 HCMR Assopos 23,4676951 38,2616487 10kmE550N179 No 107 HCMR Sperchios4 22,4348745 38,8353566 10kmE540N183 No 108 HCMR Gorgopotamos 22,4148074 38,8520542 10kmE540N183 No 109 HCMR Vistritsa 22,0341852 38,8350572 10kmE536N183 No 110 HCMR Karla2 22,7409302 39,4440411 10kmE541N190 No, ΦΔ 111 HCMR Pinios 22,0805498 39,5639380 10kmE536N191 No 112 HCMR Manikiatiko 24,1241665 38,5689617 10kmE555N183 No 114 HCMR Pinios1 21,3578351 37,8934642 10kmE532N172 No 115 HCMR Pinios2 21,3347465 37,8852790 10kmE532N171 No 116 HCMR Mornos2 21,9202181 38,4096747 10kmE536N178 No 117 HCMR Evinos1 21,7053606 38,4527524 10kmE534N178 No 118 HCMR Evinos2 21,7300131 38,5707201 10kmE534N179 No 119 HCMR Acheloos2 21,2716753 39,5542704 10kmE529N190 No 120 HCMR Marathon 23,9058219 38,1907218 10kmE554N179 No 121 HCMR Olympia2 21,5790044 37,6379718 10kmE534N169 No 122 INALE STRYMONA 23,8854649 40,7846439 10kmE549N207 Yes GR1260002 123 INALE NESTOS1 24,6697509 41,1584237 10kmE554N212 Yes GR1120004 124 INALE NESTOS2 24,7697152 41,0915041 10kmE555N212 Yes GR1120004 125 INALE NIPSAS2 26,0475393 40,9380477 10kmE566N212 Yes GR1110009 126 INALE 127 INALE 128 INALE 129 INALE 130 INALE 131 INALE 132 INALE 133 INALE 134 INALE AVANTAS(DYT.KLA DOS)1 25,8706550 40,9272003 10kmE565N212 Yes GR1110009 AVANTAS(ANAT.KL ADOS)1 25,9096758 40,9352497 10kmE565N212 Yes GR1110009 AVANTAS(DYT.KLA DOS)2 25,8257082 40,9717795 10kmE564N212 Yes GR1110009 AVANTAS(ANAT.KL ADOS)2 25,9411747 41,0236786 10kmE565N213 Yes GR1110009 ERYTHROPOTAMO S3 26,0933000 41,3023888 10kmE566N216 Yes GR1110010 DIABOLOREMA ERYTHROPOTAMO Y 25,9751389 41,2978416 10kmE565N216 Yes GR1110010 ERYTHROPOTAMO S4 26,0557333 41,2180527 10kmE566N215 Yes GR1110010 DIABOLOREMA ERYTHROPOTAMO Y 25,9575472 41,2164333 10kmE565N215 Yes GR1110010 ERYTHROPOTAMO S5 25,9774078 41,1662105 10kmE565N214 Yes GR1110010 135 INALE FILIOYRIS1 25,7007415 41,1278919 10kmE563N214 Yes GR1130011 19

136 INALE NEAS SANTAS 25,7924433 41,1454696 10kmE564N214 Yes GR1130011 137 INALE FILIOYRIS3 25,7704444 41,2177915 10kmE563N215 Yes GR1130011 138 INALE KOMPSATOS1 25,212561 41,139072 10kmE559N213 Yes GR1130012 139 INALE KOMPSATOS2 25,1237452 41,2792325 10kmE558N214 Yes GR1130012 140 INALE KOMPSATOS3 25,1699777 41,2058805 10kmE558N213 Yes GR1130012 141 INALE EVROS1 26,2410928 41,7300838 10kmE566N221 Yes GR1110008 142 INALE EVROS2 26,3123705 41,7087400 10kmE567N221 Yes GR1110008 143 INALE EVROS3 26,4727952 41,6691124 10kmE568N221 Yes GR1110008 144 INALE ARDAS1 26,4194550 41,6255770 10kmE568N220 Yes GR1110008 145 INALE ARDAS2 26,3113438 41,6102992 10kmE567N220 Yes GR1110008 146 INALE ARDAS3 26,2076627 41,5839493 10kmE566N219 Yes GR1110008 147 INALE EVROS4 26,5981265 41,5113852 10kmE569N219 Yes GR1110008 148 INALE EVROS5 26,6320591 41,3700068 10kmE570N218 Yes GR1110008 149 INALE EVROS6 26,5869464 41,5708814 10kmE569N220 Yes GR1110008 150 INALE ARDAS4 26,4706840 41,6531270 10kmE568N221 Yes GR1110008 151 INALE KATO BRONTOYS 23,7821246 41,2694875 10kmE547N212 Yes GR1260009 152 INALE MARMARAS1 24,0719304 40,8017060 10kmE550N207 Yes GR1150011 153 INALE MARMARAS2 24,1474617 40,8534417 10kmE551N208 Yes GR1150011 154 INALE MYLOY 24,2714780 41,3537100 10kmE551N214 Yes GR1140008 155 INALE VATHYREMA 24,2087930 41,3566269 10kmE550N214 Yes GR1140008 ERYTHROPOTAMO 156 INALE S2 26,4361176 41,3711500 10kmE568N217 Yes GR1110011 157 INALE KAZANTZH 26,3265654 41,3815566 10kmE568N217 Yes GR1110011 158 INALE FONIAS 25,6323445 40,4653395 10kmE564N206 Yes GR1110012 159 INALE POLYPOYSI 25,5123694 40,4300506 10kmE563N206 Yes GR1110012 160 INALE XIROPOTAMOS 25,5875413 40,4189465 10kmE563N206 Yes GR1110012 161 INALE MARION1 24,6259719 40,6903479 10kmE555N207 Yes GR1150012 162 INALE THEOLOGOY 24,7090359 40,6619010 10kmE556N207 Yes GR1150012 163 INALE FILIOYRIS4 25,4344012 41,0279286 10kmE561N212 Yes GR1130006 164 INALE MYLOREMA1 24,2014002 41,1808827 10kmE550N212 Yes GR1140009 165 INALE SOSITSAS 24,0162094 41,2012809 10kmE549N212 Yes GR1140009 166 INALE MYLOREMA2 24,2102597 41,2658495 10kmE550N213 Yes GR1140009 ERYTHROPOTAMO 167 INALE S1 26,3602960 41,4099930 10kmE568N218 No 168 INALE MANDRAS 26,2563139 41,2873833 10kmE567N216 No 169 INALE DADIAS 26,3046206 41,1271028 10kmE568N215 No 170 INALE MEGALO POTAMI 26,1818120 40,9480020 10kmE567N212 No 171 INALE NIPSAS1 26,0307659 40,8576617 10kmE566N211 No 172 INALE NIPSAS3 26,0293985 40,9881679 10kmE566N213 No 173 INALE FILIOYRIS2 25,6395995 41,0814651 10kmE563N213 No 174 INALE EVROS7 26,1992200 40,9005090 10kmE568N212 No 175 INALE FILIOYRIS5 25,7917332 41,0799847 10kmE564N213 No 176 INALE TENAGI FILIPPON 24,2129892 40,9769047 10kmE551N209 No 177 INALE VATHYTOPOY 23,7041750 41,3522326 10kmE546N213 No 178 INALE KOMPSATOS5 24,9408773 41,0983282 10kmE557N212 No 179 INALE KOMPSATOS4 24,8823949 41,1549291 10kmE556N212 No 180 INALE AGGITHS 23,9100387 41,1911564 10kmE548N211 No 181 INALE ORGANIS 25,5374860 41,1376950 10kmE562N213 No 182 INALE PANDROSOY 25,4376305 41,1519427 10kmE561N213 No 183 INALE KARYDIAS 25,5895988 41,1995123 10kmE562N214 No 184 INALE FILIOYRIS6 25,5704118 41,0326860 10kmE562N212 No 185 INALE MARION2 24,5753986 40,6531426 10kmE555N206 No 186 INALE PROFITI HLIA 25,3766891 40,9152524 10kmE561N211 No 187 INALE VOZVOZIS 25,4083066 41,1977500 10kmE560N214 No 20

*AUTH: ομάδα Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσαλλονίκης, UOI: ομάδα Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, HCMR: ομάδα Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών, INALE: ομάδα Ινστιτούτου Αλιευτικών Ερευνών. 2.8. Ανάλυση Πρωτογενών Δεδομένων Τα πρωτογενή δεδομένα των δειγματοληψιών, το μεγαλύτερο μέρος εκ των οποίων θα έχει συγκεντρωθεί μέχρι τα τέλη Αυγούστου, θα εισαχθούν στη βάση δεδομένων του Συμβούλου και άμεσα θα ακολουθήσει η επεξεργασία τους (Παραδοτέο Α7). Επισημαίνεται, ότι η εκτίμηση των παραμέτρων του ζώντος υλικού των δειγματοληψιών (ψάρια), δεν απαιτεί την περαιτέρω επεξεργασία του υλικού στο εργαστήριο, καθώς η μεθοδολογία που θα ακολουθηθεί προϋποθέτει από τις ερευνητικές ομάδες δειγματοληψίας την καταγραφή των ποιοτικών (είδη ψαριών) και ποσοτικών (αριθμός ατόμων ψαριών) στοιχείων στο πεδίο. Κατά συνέπεια, η επεξεργασία των πρωτογενών δεδομένων περιορίζεται μόνο στις πιθανές στατιστικές συσχετίσεις των ποιοτικών και ποσοτικών στοιχείων της δειγματοληψίας με τα λοιπά δεδομένα, όπως τα χαρακτηριστικά της θέσης (χαρακτηριστικά ενδιαιτήματος) καθώς και την αξιολόγηση των πιέσεων, των απειλών και των μελλοντικών προοπτικών κάθε είδους. Όλα τα παραπάνω θα τροφοδοτήσουν και θα υποστηρίξουν με δεδομένα την αξιολόγηση της Κατάστασης και του Βαθμού Διατήρησης των Ειδών, που θα πραγματοποιθεί τους μήνες Σεπτέμβρη Οκτώβρη. 21

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 22

Θέσεις σημείων δειγματοληψίας (Β Φάσης) του έργου «Εποπτεία και αξιολόγηση ειδών ιχθυοπανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα» 23