Το πρόβλημα της εμπορίας γυναικών: κοινωνιολογική θεώρηση και εκκλησιαστικές δράσεις.

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Θεολογική Σχολή Τμήμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Το πρόβλημα της εμπορίας γυναικών: κοινωνιολογική θεώρηση και εκκλησιαστικές δράσεις. Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία Από την Οικονόμου Μαρία ΑΕΜ: 1364 Σύμβουλος καθηγητής Νίκη Παπαγεωργίου Θεσσαλονίκη 2010 0

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ήρθε τέλος η εποχή που όλα, ακόμα και κείνα που οι άνθρωποι τα θεωρούσαν αναπαλλοτρίωτα, έγιναν αντικείμενο ανταλλαγής, αντικείμενο αισχροκέρδειας και μπορούσαν να πωληθούν. Είναι η εποχή που ακόμα και κείνα που έως τα τότε μπορούσαν να μεταδοθούν μα ποτέ να ανταλλαχθούν σαν εμπόρευμα, να δοθούν μα ποτέ να πωληθούν, να αποκτηθούν μα ποτέ να αγοραστούν αρετή, αγάπη, γνώμη, επιστήμη, συνείδηση κ.λπ. η εποχή που όλα πέρασαν στο εμπόριο. ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ Η ανθρωπότητα μπορεί, δικαίως, να καυχάται και να επαίρεται για την πρόοδο που σημείωσε, και εξακολουθεί να σημειώνει, σε πολλούς τομείς. Μπορεί, μεταξύ άλλων, να πανηγυρίζει για την κατάργηση του θεσμού της δουλείας, τουλάχιστον αυτό έκανε μέχρι πρότινος. Σήμερα, όμως, έχει γίνει οδυνηρά σαφές ότι η δουλεία είναι μια πραγματικότητα με την οποία έρχονται αντιμέτωποι καθημερινά πολλοί άνθρωποι, καθώς σ ολόκληρο τον κόσμο άνθρωποι πωλούνται και αγοράζονται και ζουν σε συνθήκες ημι σκλαβιάς. Πρόκειται για τους λεγόμενους σκλάβους του 21 ου αι., για ανθρώπους που ως εμπόρευμα αλλάζουν χέρια και «ιδιοκτήτες» με τεράστια ευκολία. Το σύγχρονο αυτό δουλεμπόριο παίρνει πολλές μορφές την εργασιακή εκμετάλλευση, τη σεξουαλική εκμετάλλευση, την αγοραπωλησία παιδιών με τη μορφή της παράνομης υιοθεσίας, τη στρατολόγηση ανηλίκων, το εμπόριο οργάνων κ.λπ. Έτσι μιλάμε για τους σκλάβους του 21 ου αι. που συναντώνται: α) σε όλο τον κόσμο, ενδεχομένως με την ιδιότητα του λαθρομετανάστη καθώς οι παράνομα μετακινούμενοι μετανάστες, στερούμενοι των νομιμοποιητικών εγγράφων, αποτελούν μια εύτρωτη στην εκμετάλλευση ομάδα, και β) σε κάποιες περιοχές της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, συνεπεία εθιμικών πρακτικών, με πιο χαρακτηριστική το «θεσμό» dept bondage ή donded labour. 1 Όλες αυτές οι σύγχρονες μορφές δουλείας στοιχειοθετούν το έγκλημα της εμπορίας ανθρώπων ή αλλιώς της διακίνησης ανθρώπων ή, όπως είναι παγκοσμίως γνωστό, το trafficking, με πλέον συνηθισμένη εκδοχή, τις τελευταίες τρεις 1 Μια βασική πρακτική δουλείας είναι η δουλεία με τη μορφή του dept bondage ή bonded labour. Σήμερα υπάρχουν χιλιάδες άνθρωποι δέσμιοι ενός δανείου που συνήφθη στο παρελθόν, ακόμα και από τους παππούδες τους, έναντι συχνά ενός ευτελούς ποσού, όσο για παράδειγμα το κόστος ενός φαρμάκου, που ωστόσο με την πάροδο του χρόνου και την προσθήκη του τόκου το χρέος διογκώνεται και κανείς δε γνωρίζει ούτε το ακριβές ύψος του ούτε την προθεσμία αποπληρωμής του. Το άτομο κάτω από απάνθρωπες συνθήκες προσφέρει την εργασία του για την εξόφληση του χρέους, το οποίο κατά περίεργο τρόπο δεν εξοφλείται σχεδόν ποτέ, αφού το θύμα μεταπωλείται σε νέο «ιδιοκτήτη» και ένας νέος κύκλος εκμετάλλευσης αρχίζει. 2

δεκαετίες, τη σεξουαλική εκμετάλλευση, δηλαδή την εξαναγκαστική εκπόρνευση ανθρώπων, κυρίως γυναικών. Στόχος του ανά χείρας πονήματος είναι η διερεύνηση του προβλήματος της γενετήσιας εκμετάλλευσης των ενήλικων γυναικών, του sex trafficking. Στην πραγμάτευση του θέματος ακολουθήθηκε η μέθοδος της βιβλιογραφικής επισκόπησης, αντλήθηκαν πληροφορίες από τον τύπο (εφημερίδες και περιοδικά) και, τέλος, αξιοποιήθηκαν στοιχεία από εκθέσεις του τμήματος anti trafficking της Αστυνομικής Διεύθυνσης Θεσσαλονίκης και υλικό από το Κέντρο Στήριξης Παλιννοστούντων Μεταναστών της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Η εργασία απαρτίζεται από τρία κεφάλαια. Στο πρώτο επιχειρείται μια αδρομερής χαρτογράφηση του φαινομένου, παρουσιάζονται οι γενεσιουργικοί παράγοντες και οι επιπτώσεις του, σκιαγραφείται το προφίλ των εμπλεκομένων και, τέλος, επιχειρείται η σύνδεσή του με το οργανωμένο έγκλημα. Το δεύτερο κεφάλαιο επικεντρώνεται στην Ελλάδα. Γίνεται αναφορά στο ισχύον καθεστώς πορνείας, στη συνύπαρξη νόμιμης και παράνομης εξαναγκαστικής πορνείας και στα διεθνικοσωματεμπορικά δίκτυα που δραστηριοποιούνται στη χώρα μας. Το κεφάλαιο κλείνει με προτάσεις και μέτρα για την πάταξη του φαινομένου. Στο τρίτο κεφάλαιο διερευνάται ο ρόλος, οι δράσεις που ανέπτυξε και οι πρωτοβουλίες που ανέλαβε η Εκκλησία, προκειμένου να περιθάλψει θύματα εμπορίας, να προλάβει άλλα και να ευαισθητοποιήσει το ποίμνιό της, εναρμονιζόμενη με το αγιογραφικό χωρίο: «τις ασθενει και ουκ ασθενω;» (β Κορ. ια 29). Τέλος, η εργασία ολοκληρώνεται με την εξαγωγή συμπερασμάτων. Από αυτή τη θέση, για λόγους προσωπικής ανάγκης και όχι τυπικούς, εκφράζω και επισήμως τις θερμές μου ευχαριστίες στην κα. Κ. Νικολακάρου, Αστυνομικό Υποδιευθυντή, Προϊσταμένη της Υποδιεύθυνσης Αντιμετώπισης Οργανωμένου Εγκλήματος στη Θεσσαλονίκη, που με προθυμία με δέχθηκε στο γραφείο της και έθεσε στη διάθεσή μου στοιχεία από εκθέσεις της Αστυνομίας για θέματα αντιτράφικιν. Πολλά ευχαριστώ στον κ. Συμ. Σβανά στο Γραφείο Τύπου της Αρχιεπισκοπής Αθηνών, στον κ. Αντ. Παπαντωνίου και στη συνεργάτιδά του κα. Ευ. Δουρίδα στην Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος των οποίων η συμβολή στην πραγμάτευση του τρίτου κεφαλαίου της παρούσης ήταν καταλυτική. Τέλος, ευχαριστίες χρωστώ στους καθηγητές μου, τον κ. Ιω. Πέτρου που με τον πλούτο των γνώσεων του και τον ανοιχτό τρόπο θέασης των πραγμάτων γονιμοποίησε τη σκέψη μου, ως προπτυχιακή και μεταπτυχιακή του φοιτήτρια, τον κ. Χρ. Τσιρώνη με τον οποίο κατά τη διάρκεια συλλογής του υλικού της παρούσης εργασίας είχαμε μια πραγματικά διαφωτιστική συζήτηση επί του θέματος και μου επεσήμανε πτυχές του προβλήματος που μου διέφευγαν, και τον κ. Στ. Τσομπανίδη που πάντα απλόχερα και γενναιόδωρα μου παρείχε τη βοήθειά του. Ιδιαίτερα ευχαριστώ την κα. Νίκη Παπαγεωργίου, τη σύμβουλο καθηγήτρια, που με συμπεριέλαβε στους μεταπτυχιακούς φοιτητές της και στάθηκε δίπλα μου από την αρχή μέχρι το τέλος, από τη σύλληψη του θέματος έως και την περάτωση της εργασίας. Αφιέρωσε χρόνο να συζητήσει μαζί μου τις διαστάσεις του θέματος και με καθοδήγησε στην 3

αντιμετώπιση των αναφυόμενων δυσκολιών. Φυσικά παραλείψεις, αδυναμίες και αστοχίες βαρύνουν αποκλειστικά εμένα. 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η διεύρυνση της φτώχειας και η εμπόλεμη κατάσταση σε πολλές χώρες οδηγεί τους ανθρώπους σε μετακίνηση. Αν αυτό συνδυαστεί από τη μια με τις αυστηρές πολιτικές εισόδου στις χώρες προορισμού και από την άλλη με την υλοφροσύνη και την κοινωνική αναλγησία που σήμερα επικρατούν, αυτοί οι άνθρωποι εύκολα μετατρέπονται σε θύματα πολύμορφης εκμετάλλευσης, θύματα που ζουν σε καθεστώς σκλαβιάς ή ημισκλαβιάς. Στο εύλογο ερώτημα, γιατί μετά από τόσους αγώνες για την κατάργηση της δουλείας εμφανίζονται σήμερα νέες, στυγνές μορφές δουλεμπορίου, η απάντηση έρχεται προκλητικά ωμή από τα χείλη trafficker: «Εμπορεύομαι ανθρώπους για τον απλούστατο λόγο ότι το εμπόρευμα είναι πολύ φθηνότερο από ένα καλάσνικοφ ή ένα κιλό ηρωίνης, κινδυνεύω λιγότερο αν πουλήσω ανθρώπους παρά αν πουλήσω ναρκωτικά ή όπλα, και επιπλέον το εμπόρευμα είναι αυτοκινούμενο, το κλωτσάς και προχωράει!». 2 Από στοιχεία του ΟΗΕ προκύπτει ότι περίπου «4 εκατομμύρια άνθρωποι πέφτουν κάθε χρόνο θύματα του εμπορίου ανθρώπων, το οποίο θεωρείται η τρίτη πιο επικερδής δραστηριότητα του οργανωμένου εγκλήματος μετά το εμπόριο ναρκωτικών και όπλων». 3 Όσον αφορά στην έννοια εμπορία ανθρώπων οι ορισμοί που δίνονται σε διάφορα επίσημα κείμενα ποικίλλουν. Ο ευρύτερος όλων είναι αυτός στο Πρωτόκολλο για την Πρόληψη, Καταστολή και Τιμωρία της Εμπορίας Ανθρώπων, Ιδιαίτερα Γυναικών και Παιδιών που συμπληρώνει τη Σύμβαση του ΟΗΕ κατά του Υπερεθνικού Οργανωμένου Εγκλήματος του 2000 (Πρωτόκολλο του Παλέρμο) σύμφωνα με τον οποίο ως εμπορία ανθρώπων ορίζεται η «στρατολόγηση, μεταφορά, απόκρυψη ή αποδοχή προσώπων με τη χρήση απειλής, βίας ή άλλων μέσων εξαναγκασμού, απαγωγής, απάτης, κατάχρησης εξουσίας, εκμετάλλευσης της εύτρωτης θέσης του θύματος, καθώς και με παροχή ή λήψη αμοιβής ώστε να επιτευχθεί η συναίνεση προσώπου που έχει εξουσία επάνω σε άλλο, με σκοπό την εκμετάλλευση ατόμου. Τα μέσα τέλεσης δεν ενδιαφέρουν όταν το θύμα είναι ανήλικο. Η εκμετάλλευση περιλαμβάνει τουλάχιστον την εκμετάλλευση της πορνείας ή άλλες μορφές σεξουαλικής εκμετάλλευσης άλλου, την αναγκαστική εργασία ή υποχρεωτική παροχή υπηρεσιών, τη δουλεία και παρόμοιες με αυτήν πρακτικές ή την αφαίρεση οργάνων του σώματος». 4 2 Κουταλιανού Ζώγια, «Σε έξαρση το σύγχρονο δουλεμπόριο», εφ. Καθημερινή, 10/4/09. 3 Συμεωνίδου Καστανίδου Ε., «Η εμπορία ανθρώπων στο διεθνές περιβάλλον και η ποινική της αντιμετώπιση στο ελληνικό δίκαιο», στο Συμεωνίδου Καστανίδου Ε., Κοσμίδης Χρ., Δημήτραινας Γ., (επιμ. Συμεωνίδου Καστανίδου Ε.), Ο νέος Ν. 3064/2002 για την εμπορία ανθρώπων, εκδ. Σάκκουλα, Σειρά Εταιρίας Νομικών Βορείου Ελλάδος (50), Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 16. 4 Συμεωνίδου Καστανίδου Ε., ό.π. σελ. 23. 5

Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό, τα στοιχεία που συνθέτουν το προφίλ του θύματος εμπορίας είναι: α) η απουσία της συναίνεσής του, όταν χρησιμοποιούνται μέσα εξαναγκασμού, β) η υφαρπαγή της συναίνεσής του συνεπεία της χρήσης απατηλών μέσων, γ) η εύτρωτη και ευάλωτη κατά περίπτωση θέση του, δ) το στοιχείο της εκμετάλλευσης. Η εμπορία ανθρώπων είναι ένα πολυπαραγοντικό ζήτημα, αποτελεί από μόνο του ένα πολυγεγονός. «Συνδέεται με πολλούς επιμέρους τομείς: το οργανωμένο διασυνοριακό έγκλημα, τη μεταναστευτική πολιτική, την πορνεία, την καταναγκαστική εργασία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα δικαιώματα της γυναίκας, τη βία κατά γυναικών και παιδιών, τα κυκλώματα παιδεραστών, την κοινωνική παθολογία που αντανακλούν αυτά τα φαινόμενα, τη διαφθορά των διπλωματικών και διωκτικών αρχών κ.λπ». 5 Εμείς θα εστιάσουμε σε μια συγκεκριμένη μορφή του trafficking, το sex trafficking, στη διακίνηση δηλαδή ενήλικων γυναικών στη βιομηχανία του σεξ από διεθνικά δίκτυα σωματεμπορίας, φαινόμενο που αποκτά συνεχώς μεγαλύτερες διαστάσεις παγκοσμίως. Σύμφωνα με υπολογισμούς «1,2 από τα 28,4 εκατομμύρια σκλάβους [το 2006] είναι νεαρές γυναίκες και παιδιά που έχουν εξαπατηθεί, απαχθεί, αποπλανηθεί ή πουληθεί από τις οικογένειές τους για να εκπορνευθούν σε όλα τα μήκη και τα πλάτης της υφηλίου». 6 Στην παγκόσμια γεωγραφία της εξαναγκαστικής πορνείας, το ταξίδι της εκπόρνευσης ξεκινά από τις φτωχές χώρες και καταλήγει στις πλούσιες. Η πορεία είναι από την Ανατολή προς τη Δύση, από το Νότο προς το Βορρά, από την περιφέρεια προς το κέντρο. Οι γυναίκες είναι όλο και περισσότερες, όλο και νεότερες, όλο και ωραιότερες. Μεγάλοι κερδισμένοι; Οι δουλέμποροι που βλέπουν να κέρδη τους να εκτινάσσονται στα ύψη και οι πορνοπελάτες που απολαμβάνουν ποιοτικότερες υπηρεσίες και καλύτερης ποιότητας «εμπόρευμα» σε πολύ προσιτές τιμές. Και δεν είναι λεκτική υπερβολή και γλωσσικός ακροβατισμός η έννοια δουλεμπόριο, αφού «το στοιχείο του υποβιβασμού της διακινούμενης και εμπορευματοποιημένης γυναίκας από υποκείμενο σε res, δηλαδή σε αντικείμενο, καθιστά το trafficking μια σύγχρονη μορφή δουλείας και κατά συνέπεια μια ειδεχθή μορφή παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των γυναικών θυμάτων». 7 Έτσι η γυναίκα θύμα των διεθνικοσωματεμπόρων, η «διακινούμενη» γυναίκα είναι ένα «κομμάτι κρέας», ένα είδος εμπορεύματος πάντα πρόθυμο και υπάκουο, κατόπιν σκληρής «εκπαίδευσης», να ικανοποιήσει όλες τις φαντασιώσεις, διαστροφές και επιθυμίες του πελάτη. Δουλεύει ασταμάτητα, μέρα νύχτα, έως ότου 5 Παπαδοπούλου Χρ., «Εμπορία γυναικών (trafficking). Το δουλεμπόριο του 21 ου αιώνα», στο Τατά Αρσέλ Λ., Χαρίτου Φατούρου Μ., Αδαμάκη Θ., (επιμ.), Καταργώντας τα εμπόδια. Συμβουλευτική και ενδυνάμωση γυναικών, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2008, σελ. 315. 6 Καρά Σιντάρθ, Σεξ Τράφικιν. Στο άδυτο της οικονομίας της σύγχρονης δουλείας, μτφρ. Αλαβάνου Α. Μ., εκδ. Ασβός, Αθήνα 2010, σελ. 18. 7 Παπαδοπούλου Χρ., ό. π. σελ. 314. 6

συγκεντρώσει το προκαθορισμένο από τον δουλέμπορο ποσό, μεροκάματο και νυχτοκάματο, (τη μέρα δουλεύει σε «ινστιτούτα» μασάζ και τη νύχτα στο πεζοδρόμιο ή / και στα κλάμπς) και, αν αυτό δεν καταστεί δυνατό, η γυναίκα «πιστώνεται» με παθητικό που προστίθεται στα έσοδα της επόμενης μέρας και πάει λέγοντας. Μπορεί μέσα σε ελάχιστες ώρες να αλλάξει χέρια, χώρους εργασίας, χώρες προορισμού, καθώς μεταπωλείται συστηματικά, επιβαρυνόμενη πάντα η ίδια με το κόστος της μεταπώλησής της, το οποίο οφείλει να ξεχρεώσει στο νέο κάτοχό της. Η σωματική και ψυχολογική βία που υφίσταται είναι πολύ έντονη. Η εξαναγκαστική εκπόρνευση γυναικών συνιστά αναμφισβήτητα ένα οξύ κοινωνικό πρόβλημα. 8 Αν ένα κοινωνικό πρόβλημα υπάρχει από τη στιγμή που τα μέλη μιας κοινωνίας το συνειδητοποιούν, τότε το sex trafficking αποτελεί κοινωνικό πρόβλημα, αφού εδώ και δύο σχεδόν δεκαετίες, σχηματικά από την πτώση του Τείχους και εντεύθεν, πολιτειακά όργανα, θεσμοί, οργανισμοί, πολίτες το συζητούν και αναζητούν λύσεις. Αν η διακίνηση γυναικών αρχικά αποτελούσε ένα «λανθάνον», ένα «άδηλο» κοινωνικό πρόβλημα, ένα θέμα που αφορούσε αποκλειστικά τους άμεσα εμπλεκομένους, δηλαδή τις γυναίκες θύματα, ή τελούσε εν γνώσει μιας μικρής μόνο μερίδας, δηλαδή των διωκτικών αρχών και των δραστηριοποιούμενων στο θέμα ΜΚΟ, σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει. Είναι μια εγνωσμένη πραγματικότητα τόσο για τις χώρες προέλευσης αυτών των γυναικών όσο και για τις χώρες προορισμού. Πολύ σχηματικά θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε χρονικά το sex trafficking στη δεκαετία του 80, όταν τίθενται οι βάσεις για την οικοδόμηση των πρώτων δικτύων πορνολόγησης γυναικών σε κάποιες χώρες (χώρες προέλευσης) και μεταφοράς τους σε άλλες (χώρες προορισμού). Σταδιακά το φαινόμενο γιγαντώνεται και στη δεκαετία του 90 κορυφώνεται, οπότε και στις αρχές της νέας χιλιετίας καταβάλλεται παγκοσμίως μια πιο συστηματική και στοχευμένη προσπάθεια αντιμετώπισής του. Κράτη, υπερεθνικοί οργανισμοί, ΜΚΟ αναλαμβάνουν δράση για την περιστολή του. Βέβαια, η κατάσταση παγκοσμίως δεν είναι ίδια. Ο βαθμός εκμετάλλευσης και εξευτελισμού της γυναίκας ποικίλλει. Άλλες συνθήκες βιώνουν τα θύματα του πορνοεμπορίου για π.χ. στην νοτιοανατολική Ασία και άλλες στην κεντρική Ευρώπη. Η εμπορία ανθρώπων γενικώς και ειδικότερα η εμπορία γυναικών με σκοπό τη σεξουαλική εκμετάλλευση δεν πρωτοσυναντάται στην εποχή μας. Σε όλη την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας εφαρμόζονται τέτοιες πρακτικές. Η γυναίκα ήταν πάντα εύκολος στόχος, λεία και λάφυρο σε πολέμους, αντικείμενο ανταλλαγής και αγοραπωλησίας, αλλά τα τελευταία 30 χρόνια ο μεγάλος αριθμός των 8 Για την έννοια κοινωνικό πρόβλημα βλ. Πέτρου Ιω., Κοινωνιολογία, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 239 κ.ε., όπου σύμφωνα και με τον ορισμό στο Λεξικό των κοινωνικών επιστημών της Unesco, «ένα κοινωνικό πρόβλημα δημιουργείται από το συνδυασμό δύο παραγόντων: Πρώτον, από την αντικειμενική ύπαρξη κάποιου φαινομένου, και δεύτερο, από την αναγνώριση ή καλύτερα τη συνειδητοποίηση του φαινομένου αυτού ως αρνητικού ή νοσογόνου παράγοντα της κοινωνικής ζωής, που μπορεί όμως να θεραπευτεί ή να βελτιωθεί». 7

διακινούμενων γυναικών, οι ρυθμοί εκμετάλλευσής τους, η ταχύτητα αλλαγής «ιδιοκτησιακού καθεστώτος» το έχουν αναγάγει σε μείζον κοινωνικό πρόβλημα. Επειδή, λοιπόν, η διακίνηση γυναικών δεν είναι καινούργιο πρόβλημα αλλά απασχόλησε τις κοινωνίες και στο παρελθόν, είναι φυσικό η ανθρωπότητα σε επίπεδο παγκόσμιων οργανισμών όλα αυτά τα χρόνια να έχει προβεί σε υπογραφές συμβάσεων και συνθηκών σε μια προσπάθεια περιστολής του. Έτσι ο όρος διακίνηση γυναικών πρωτοσυναντάται σε επίσημο κείμενο το 1921, οπότε και υπογράφηκε υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών η Σύμβαση για την Καταστολή της Διακίνησης Γυναικών και Παιδιών, και εν συνεχεία επανεμφανίζεται το 1933 στη Σύμβαση για την Καταστολή της Διακίνησης Ενηλίκων Γυναικών που υποχρέωνε τα κράτη μέλη να διώκουν και να τιμωρούν άτομα που διακινούσαν γυναίκες, ανεξαρτήτως της συναίνεσης αυτών. Έως τότε είχαν προηγηθεί σχετικές πράξεις, αρχής γενομένης το 1904 και λίγο αργότερα το 1910 (η πρώτη δεν προχωρούσε στην τιμωρία των δραστών, πράγμα που αποκατέστησε η επόμενη) με τη Διεθνή Σύμβαση για την Καταστολή του Εμπορίου Λευκής Σαρκός που στόχευαν στην προστασία των λευκών γυναικών. Εδώ η έννοια «λευκή σάρκα» για κάποιους ίσως δε λειτουργούσε διασταλτικά, δεν αφορούσε δηλαδή στο σύνολο των γυναικών ανεξαρτήτου φυλής, αλλά αφορούσε αποκλειστικά στις λευκές γυναίκες και, επομένως, νομιμοποιούσε, σύμφωνα με αυτούς, την εμπορία των μη λευκών γυναικών. Οι προαναφερθείσες διεθνείς συμβάσεις αποτέλεσαν τον πρόδρομο, τη μήτρα της Συνθήκης για την Καταστολή της Διακίνησης Προσώπων και την Εκμετάλλευση της Πορνείας Άλλων (ΟΗΕ, 1949). Γενικά ο ΟΗΕ σε μια σειρά συνθηκών [Σύμβαση για την Εξάλειψη κάθε Μορφής Διάκρισης κατά των Γυναικών (CEDAW) το 1979, Διεθνής Διάσκεψη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου το 1993, Τέταρτη Παγκόσμια Διάσκεψη Γυναικών το 1995] πρωτοστατεί και αναφέρεται στον αγώνα ενάντια στη διακίνηση γυναικών. 9 Το έτος 2000 υπογράφεται το Πρωτόκολλο για την Αποτροπή, την Καταστολή και την Τιμωρία της Παράνομης Διακίνησης Προσώπων με Σκοπό τη Σεξουαλική και Οικονομική Εκμετάλλευση, ιδιαίτερα των Γυναικών και των Παιδιών, γνωστό και ως Σύμβαση του Παλέρμο. «Ωστόσο το Πρωτόκολλο το διακρίνουν κάποια κενά. Για παράδειγμα, δεν ενσωματώνει στο κείμενό του τα διεθνή πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων που εγγυώνται σε όλους τους ανθρώπους ακόμα και στους παράνομους μετανάστες δικαίωμα πρόσβασης στη Δικαιοσύνη και σε βασικές παροχές υπηρεσιών, όπως προσωρινός χώρος διαμονής, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και τροφή». 10 Μεριμνά με κάποιες διατάξεις για τα θύματα διεθνικοσωματεμπορίας που συνεργάζονται με τις κυβερνήσεις, αλλά δεν καθορίζει το είδος των υπηρεσιών που θα προσφερθεί στα θύματα. Γενικά μεταθέτει τις αστοχίες της παγκόσμιας κοινότητας στα επιμέρους κράτη, τα 9 Βλ. Στρατηγάκη Μ., Το φύλο της κοινωνικής πολιτικής, εκδ. Μεταίχμιο, 2006, σελ. 173. 10 Αντλήθηκε από http:/www.kethi.gr/attachments/153_diethniki_somatemporia.pdf, συντάκτης Γεωργία Τσακλαγκάνου. 8

νομοθετικά συστήματα των οποίων καλούνται να αποφασίσουν τον τρόπο με τον οποίο θα χειριστούν τις υποθέσεις και θα αντιμετωπίσουν τα θύματα. Αυτή είναι σε γενικές γραμμές η θεώρηση του φαινομένου από τον ΟΗΕ. Η θεώρησή του, όμως, από την Ευρωπαϊκή Ένωση ( α. Η Απόφαση Πλαίσιο του 2002, β. Η Οδηγία του 2004) διαφέρει, καθώς αυτή το εκλαμβάνει και το θεωρεί ως πρόβλημα παράνομης μετακίνησης πληθυσμών, γι αυτό και δίνει έμφαση σε στρατηγικές καταστολής του φαινομένου. Έτσι δίνει προτεραιότητα και επικεντρώνει το ενδιαφέρον της σε θέματα που άπτονται της αποτελεσματικότερης φύλαξης των συνόρων, αυστηρότερες πολιτικές στη χορήγηση άδειας εισόδου, στη δίωξη όλων των εμπλεκομένων στη λαθρομετανάστευση κ.λπ. και όχι στην προστασία των θυμάτων. Όμως το Μάρτη του 2009 υπέβαλε Πρόταση για την υιοθέτηση νέας Απόφασης Πλαισίου που θα καταργήσει αυτή του 2002 και που αντιμετωπίζει την εμπορία και από άποψη καταστολής αλλά και από άποψη προστασίας των θυμάτων. 11 Αναμφίβολα η πιο ανθρωποκεντρική προσέγγιση της εμπορίας προέρχεται από το Συμβούλιο της Ευρώπης (Σύμβαση για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, Βαρσοβία 2005) που και για τα θύματα μεριμνά, αφού καθορίζει τις υποχρεώσεις των κρατών απέναντί τους, αλλά διαθέτει και ελεγκτικό μηχανισμό 12 για την εφαρμογή των σχετικών διατάξεων από τα συμβαλλόμενα κράτη. Σε πολύ γενικές γραμμές έτσι αντιμετωπίζεται το φαινόμενο του sex trafficking από το οργανωμένο πολιτικό σύστημα. 11 Βλ. Κυριαζή Τ., Εμπορία Ανθρώπων. Διεθνές και Ευρωπαϊκό Δίκαιο Προστασίας των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2010, σελ. 287 κ.ε. 12 Βλ. Κυριαζή Τ., ό. π. σελ. 270: «ο εν λόγω μηχανισμός απαρτίζεται από δύο όργανα: την Ομάδα των Εμπειρογνωμόνων κατά της Εμπορίας Ανθρώπων (Group of Experts Against Trafficking in Human Beings GRETA) και την Επιτροπή των Μερών (Committee of the Parties). Την GRETA στελεχώνουν 10 15 ανεξάρτητοι εμπειρογνώμονες με θητεία 4 ετών. Η ομάδα θα αξιολογεί τα μέτρα που λαμβάνουν τα κράτη που δεσμεύονται από τη Σύμβαση για την αντιμετώπιση εμπορίας ανθρώπων». 9

Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ Το πρόβλημα της διακίνησης γυναικών. ο άνθρωπος είναι μαλακός, ένα δεμάτι χόρτο χείλια και δάχτυλα που λαχταρούν ένα άσπρο στήθος μάτια που μισοκλείνουν στο λαμπύρισμα της μέρας και πόδια που θα τρέχανε, κι ας είναι τόσο κουρασμένα, στο παραμικρό σφύριγμα του κέρδους. Γ. ΣΕΦΕΡΗΣ α) Γενεσιουργοί παράγοντες. Επιχειρώντας κανείς να φωτίσει και να αιτιολογήσει το φαινόμενο του sex trafficking, αντιμετωπίζει μεγάλες δυσκολίες, γιατί το πρόβλημα είναι πολυδιάστατο και οι γενεσιουργοί του παράγοντες ποικίλλουν ανά περιοχή και περίπτωση. Ωστόσο, κατηγοριοποιώντας τις επιμέρους περιπτώσεις, μπορεί να σταθεί κανείς σε τέσσερα στοιχεία: κέρδος, φύλο, πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και κουλτούρα κατανάλωσης, με τον παράγοντα χρήμα να δεσπόζει και να πυροδοτεί τις εξελίξεις. Αυτό σχηματικά αποτελεί το πλέγμα αιτιών του προβλήματος με σκληρό πυρήνα τη δεινή οικονομική κατάσταση στην οποία βρίσκονται εκατομμύρια ανθρώπων που επί αιώνες ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας αλλά και νεόφτωχων, που συχνά παίρνουν το δρόμο της μετανάστευσης, νόμιμης και παράνομης, συνεπεία των καθεστωτικών αλλαγών και της παγκοσμιοποίησης. 1. Οικονομικοί παράγοντες. Το δουλεμπόριο του σεξ αποτελεί την πιο κερδοφόρα εκδοχή της πορνείας, αλλά και γενικότερα την πιο επικερδή μορφή εμπορίας. 13 Η υψηλή του κερδοφορία στηρίζεται στην αφομοίωση και εφαρμογή δύο βασικών νόμων της αγοράς. Πρώτον, η αύξηση του κέρδους της επιχείρησης απαιτεί τη μείωση του λειτουργικού της κόστους. Αυτό στη βιομηχανία του σεξ μεταφράζεται ως εξής: όσο λιγότερο κοστίζει στο σωματέμπορα μια «εργαζόμενη», τόσο μεγαλύτερο περιθώριο κέρδους έχει. Το «εργατικό δυναμικό» στα περισσότερα πορνεία αποτελεί συνδυασμό από σκλάβες και εργαζόμενες πόρνες. Οι πρώτες είναι αυτές που ρίχνουν το κόστος λειτουργίας της επιχείρησης (ενοίκιο, κόστος αγοράς σκλάβας, φαγητό, ποτά ναρκωτικά, ιατρικά έξοδα, χρηματισμός διωκτικών αρχών κ.λπ.), αφού η λιανική τιμή (μηδαμινό κόστος απόκτησης και συντήρησης) μιας σκλάβας είναι πολύ χαμηλότερη από το κόστος της οικειοθελώς εκδιδόμενης. Είναι 13 Βλ. Καρά Σ., ό. π. σελ. 58:«οι λαθραία διακινούμενες σκλάβες του σεξ είναι οι πιο επικερδείς σκλάβες στον κόσμο. Στο σύνολο των σκλάβων που υπάρχουν σε όλο τον κόσμο, οι σκλάβες του σεξ αντιπροσωπεύουν μόνο το 4,2%, αλλά αποφέρουν το 39,1% των κερδών των δουλοκτητών». 10

φυσικό, λοιπόν, οι επιχειρήσεις να στελεχώνονται με τις πρώτες. Όσο περισσότερες σκλάβες έχει ένα πορνείο και όσο αυξάνει η μέση διάρκεια δουλείας τους, τόσο μεγαλώνει το κέρδος της επιχείρησης. Νόμος δεύτερος: όσο η τιμή του προϊόντος, υπηρεσίας κ.λπ. αυξάνεται, τόσο η ζήτηση μειώνεται. Η συσχέτιση του κόστους των σεξουαλικών υπηρεσιών με τις εργατοώρες που απαιτούνται για την αγορά τους τελικώς καθορίζουν το μέσο αριθμό σεξουαλικών πράξεων που πραγματοποιούνται ημερησίως. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι όσο χαμηλώνει το πορνικό μίσθωμα, τόσο η αγορά σεξουαλικών υπηρεσιών γίνεται πιο προσβάσιμη σε περισσότερους «καταναλωτές», γι αυτό και οι δουλέμποροι φροντίζουν να κρατούν χαμηλά το πορνικό μίσθωμα και να καρπώνονται το κέρδος από την αύξηση του ροζ τζίρου τους. Καταληκτικά, όταν αυξάνει το κόστος της επιχείρησης αυξάνει και το πορνικό μίσθωμα. Αυτό με τη σειρά του προκαλεί μείωση της ζήτησης. Με τη μείωση της ζήτησης πέφτει η κερδοφορία της επιχείρησης. Αλλά κι αν ακόμα ο σωματέμπορας σε περίπτωση αύξησης του κόστους λειτουργίας επιλέξει να διατηρήσει χαμηλά το πορνικό μίσθωμα, πάλι το κέρδος του θα περιοριστεί. Γι αυτό τα διεθνικά κυκλώματα σωματεμπορίας, προκειμένου να κρατήσουν χαμηλά το κόστος λειτουργίας, «κεφαλαιοποιούν» τη φτώχεια, την απελπισία και την εύτρωτη γενικά θέση της γυναίκας και προσφέρουν φθηνό και καλής ποιότητας «προϊόν» στους καταναλωτές πορνοπελάτες τους. Όπως προκύπτει από τα παραπάνω η βιωσιμότητα και η υψηλή κερδοφορία του εμπορευματοποιημένου σεξ απαιτεί την πορνολόγηση γυναικών για φθηνή ή απλήρωτη εργασία. Στο πρόσωπο της εξαναγκαστικά εκπορνευόμενης γυναίκας, της γυναίκας σκλάβας, επιτεύχθη η μεγιστοποίηση του κέρδους για το σωματέμπορα και η ελαχιστοποίηση του κόστους για τον πελάτη. Μεγάλες δεξαμενές άντλησης τέτοιων γυναικών, αληθινά «γυναικωρυχεία», αποδεικνύονται για τους διεθνικοσωματέμπορους χώρες της Αφρικής, της Ασίας, της Ανατολικής Ευρώπης, της Λατινικής Αμερικής. Πρόκειται για γυναίκες χωρίς προοπτικές στις πατρίδες τους που αναγκάζονται, εκουσίως ή ακουσίως, να βαδίσουν τους δρόμους της μετανάστευσης. Βέβαια, η μετανάστευση δεν είναι επιλογή μόνο των γυναικών, καθώς τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται γενικώς μια έντονη κινητικότητα ανθρώπων. Οι μεταναστευτικές ροές μεγάλες. Ένα πλέγμα παραγόντων έλξης και απώθησης οδηγούν χιλιάδες ανθρώπους ετησίως στους δρόμους της μετανάστευσης, νόμιμης και παράνομης. Πόλεμοι, τρομοκρατία, πολιτική αστάθεια, ανεργία, υποαπασχόληση (παράγοντες απώθησης) καλλιεργούν την ελπίδα μιας καλύτερης ζωής και ενός πολλά υποσχόμενου μέλλοντος για αυτούς και τα παιδιά τους στις ευημερούσες χώρες της Δύσης (παράγοντες έλξης), κάνοντας τους επίδοξους μετανάστες να αψηφούν το ρίσκο του εγχειρήματος που αναλαμβάνουν. Σε αυτά τα δεδομένα πρέπει να προσθέσουμε και τις συνέπειες της κατάρρευσης του ανατολικού μπλοκ, καθώς η μετάβαση από την κρατική οικονομία των 11

κομμουνιστικών χωρών στην ελεύθερη αγορά προκάλεσε μια σειρά προβλημάτων 14 (βεβιασμένες ιδιωτικοποιήσεις, ανεργία, μείωση αγοραστικής δύναμης, περικοπές κοινωνικών δαπανών κ.λπ.) που όξυνε την κατάσταση και διόγκωσε το πρόβλημα. Σ αυτή την επιθυμία για μετανάστευση οι άνθρωποι έρχονται συχνά αντιμέτωποι με ανυπέρβλητες δυσκολίες, καθώς οι κοινωνίες της αφθονίας γίνονται φρούρια απροσπέλαστα για τους εξαθλιωμένους της γης. Η διεθνής μεταναστευτική κίνηση γίνεται μετ εμποδίων, γιατί, «ενώ η διεθνοποίηση της οικονομίας απαιτεί τη διευκόλυνση της μετανάστευσης, η οικονομική ύφεση και η ανεργία στον ανεπτυγμένο κόσμο δημιουργούν ισχυρούς ελέγχους». 15 Οι αυστηρές πολιτικές της μηδενικής ανοχής στη μετανάστευση και ο περιορισμός στη χορήγηση ασύλου κλείνουν τη νόμιμη οδό μετακίνησης. Η πίεση όμως «της οικονομικής δυσπραγίας και εξαθλίωσης δε μπορεί να εμποδίσει τη μετανάστευση που διεξάγεται έτσι με τρόπους παράνομους και λαθραίους». 16 Αυτά τα δεδομένα πρακτικά οδηγούν στην αύξηση του αριθμού των παράνομων μεταναστών, γι αυτό και οι περιοριστικές πολιτικές μετανάστευσης συχνά επικρίνονται ότι «ωθούν τους υποψήφιους μετανάστες να χρησιμοποιήσουν τις εναλλακτικές επιλογές που τους παρέχουν τα οργανωμένα κυκλώματα εμπορίας και διακίνησης ανθρώπων». 17 Αυτό επισημαίνει και η Ειδική Εισηγήτρια 18 για τη Βία κατά των Γυναικών, Radhika Coomaraswamy, η οποία αφιέρωσε την ετήσια έκθεση του 2000 στην εμπορία ανθρώπων ως μορφή βίας κατά των γυναικών, όπου μεταξύ άλλων τονίζει ότι οι αυστηρές πολιτικές μετανάστευσης οδηγούν αυτούς που είναι αποφασισμένοι να μεταναστεύσουν «στην επιρροή των οργανωμένων κυκλωμάτων λαθρομετανάστευσης και εμπορίας». 19 Βέβαια, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η εμπορία ανθρώπων διαφέρει από την παράνομη διακίνηση μεταναστών 20, γιατί η πρώτη «είναι αδίκημα που στρέφεται κατά προσώπου ενώ η δεύτερη είναι έγκλημα κατά της δημόσιας τάξης και όχι κατά 14 Βλ. Καρά Σ., ό. π. σελ. 65 κ. ε. όπου υποστηρίζεται ότι η προσπάθεια του ΔΝΤ να μετασχηματίσει τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης σε αγοραίες οικονομίες δυτικού τύπου τις οδήγησε σε κατάρρευση. 15 Παπαγεωργίου Ν., «Μετανάστες: κοινωνικές και θεολογικές διαστάσεις», στα Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου «Ξενοφοβία και φιλαδελφία κατά τον Απόστολο Παύλο», Βέροια 2008, σελ. 244. 16 Παπαγεωργίου Ν., ό. π. σελ. 244. 17 Κυριαζή Τ., ό. π. σελ. 11. 18 Ο θεσμός του Ειδικού Εισηγητή για τη Βία κατά των Γυναικών, τα Αίτια και τις Συνέπειές της, συστάθηκε το 1994 με απόφαση της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ. 19 Κυριαζή Τ., ό. π. σελ. 214. 20 Αν και στην πράξη τα όρια συχνά είναι δυσδιάκριτα (αφού σε πολλές περιπτώσεις άνθρωποι που ξεκινούν ως μετανάστες χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα, λόγω του αντικανονικού καθεστώτος υπό το οποίο τελούν, είναι ιδιαίτερα εύτρωτα και εύκολα μπορούν να μετατραπούν σε θύματα εμπορίας), ωστόσο οι δύο κατηγορίες ανθρώπων αντιμετωπίζονται τελείως διαφορετικά. Στα μεν πιστοποιημένα θύματα εμπορίας παρέχεται προστασία και στήριξη στους δε παρανόμως διακινηθέντες μετανάστες κράτηση και απέλαση. 12

του διακινούμενου προσώπου». 21 Επίσης, η τελευταία προϋποθέτει τη συναίνεση του μεταφερομένου, και η σχέση διακινητή διακινούμενου ολοκληρώνεται άμα τη αφίξει στον τόπο προορισμού. Αυτά όμως μόνο σε επίπεδο θεωρίας, γιατί συχνά «ο παράνομα μεταφερόμενος δε γνωρίζει τι τον περιμένει, μόλις φτάσει στον προορισμό του, και έτσι συμβαίνει να πέφτει θύμα εκμετάλλευσης εργασιακής, σεξουαλικής ή άλλης, συχνά για να αποπληρώσει το κόστος του ταξιδιού, ή μετά από απειλές ή με την αναγκαστική ομηρία του, με την παράνομη δηλαδή κατακράτησή του», 22 οπότε και η λαθροδιακίνηση συναντά την εμπορία ανθρώπων. Ουσιαστικά ο αγώνας και η οδύσσεια του επίδοξου μετανάστη ξεκινά πολύ νωρίτερα. Στις χώρες καταγωγής οι υποψήφιοι μετανάστες πρέπει να συγκεντρώσουν περισσότερα έγγραφα, καθώς οι χώρες προορισμού θέτουν όλο και περισσότερους όρους για τη χορήγηση βίζας και άδειας παραμονής. Όταν το εγχείρημα δεν αποδίδει, ακολουθείται η «πλάγια οδός». Η παράνομη μετανάστευση μονόδρομος. «Μεσάζοντες» αναλαμβάνουν να τους εξασφαλίσουν πλαστά έγγραφα (αφού η διαφθορά 23 ενδημεί σε πρεσβείες και αρχές) και δίοδο στη χώρα προορισμού (αφού οι συνοριοφύλακες έναντι αμοιβής διευκολύνουν το πέρασμα των λαθρομεταναστών). Μια ολόκληρη επιχείρηση με πλαστογράφους, ταξιδιωτικά γραφεία, συνοδούς, που γνωρίζουν δρόμους και ασφαλή περάσματα, και αργυρώνητους συνοριοφύλακες έχει στηθεί, επιχείρηση με τεράστια κέρδη, προκειμένου οι επίδοξοι μετανάστες να φτάσουν στη «γη της Επαγγελίας». Τα παγκόσμια δίκτυα διακίνησης λαθρομεταναστών επινοούν συνεχώς νέους τρόπους, προκειμένου να ξεφύγουν από τον έλεγχο των διωκτικών αρχών. Έτσι για παράδειγμα χρησιμοποιούν ακόμα και «θαλαμηγούς και τουριστικά ιστιοφόρα τα οποία δεν κινούν υποψίες, είναι ευέλικτα και είναι εύκολο να αγκυροβολήσουν ακόμα και στα πιο απόμερα ξερονήσια, όπου στοιβάζονται δεκάδες άτομα με εισιτήριο που κυμαίνεται από 2.000 20.000 δολάρια για ένα ταξίδι που διαρκεί 21 Κυριαζή Τ., ό. π. σελ. 18. 22 Συκιώτου Αθ., Εμπορία ανθρώπων στα Βαλκάνια, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2003, σελ. 91 2. 23 Η ανάγκη και η φτώχεια ενδεχομένως να ωθούν τον άνθρωπο στη λαθρομετανάστευση, αλλά το εγχείρημα τελικώς ευοδούται λόγω της διαφθοράς που κυριαρχεί σε στρατηγικής σημασίας τομείς. Βλ. S. Zhang, Smuggling and trafficking in human beings. All roads lead to America, Praeger 2007, σελ. 112: «Μια αναφορά από το Πρόγραμμα ενάντια στη Διαφθορά και το Οργανωμένο Έγκλημα στη νοτιοανατολική Ευρώπη (Program against Corruption and Organized Crime in South Eastern Europe PACO) βρίσκει ότι σχεδόν όλες οι χώρες στην νοτιανατολική Ευρώπη έχουν προβλήματα με τη διαφθορά, άμεσα συνδεδεμένα με την εμπορία ανθρώπων, και υποστηρίζει ότι η εμπορία δε θα μπορούσε να λάβει χώρα χωρίς την ανάμειξη διεφθαρμένων υπαλλήλων. Αυτές οι πράξεις διαφθοράς κυμαίνονται από παθητική (αδιαφορία ή ανοχή) έως ενεργητική συμμετοχή ή ακόμα και οργάνωση εμπορίας ανθρώπων, δηλαδή από αθέτηση καθήκοντος έως διαφθορά ή οργανωμένο έγκλημα. Σε πολλές χώρες τοπικοί αστυνομικοί είναι συχνά πελάτες σε πορνεία όπου κρατούνται θύματα εμπορίας. Υπάλληλοι στα αρμόδια για βίζα και μετανάστευση γραφεία απολαμβάνουν δωρεάν σεξουαλικές υπηρεσίες με αντάλλαγμα να παραβλέπουν τα πλαστά έγγραφα που παρουσιάζουν οι τράφικερς». Η μετάφραση δική μας. 13

δύο 24ωρα χωρίς τη χορήγηση φαγητού και νερού». 24 Αυτοί που δε μπορούν να μεταναστεύσουν νόμιμα ή δε διαθέτουν τα απαιτούμενα χρήματα για να περάσουν τα σύνορα λαθραία, οδηγούνται σχεδόν πάντα στους δουλεμπόρους. Αν γενικά η ομάδα των επίδοξων μεταναστών είναι ευάλωτη στην εκμετάλλευση, αυτό γίνεται ακόμη πιο οξύ για τις γυναίκες που εμφανίζονται περισσότερο εξαρτημένες, λόγω και του αποκλεισμού τους από τα αγαθά της μόρφωσης και της επαγγελματικής κατάρτισης. Στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία με την απελευθέρωση του εμπορίου και το διεθνή ανταγωνισμό δημιουργούνται προϋποθέσεις για αύξηση της γυναικείας αμειβόμενης απασχόλησης, αλλά η γυναίκα παγκοσμίως περιορίζεται σε θέσεις επισφαλείς, με ισχνές αμοιβές και χωρίς δυνατότητα επαγγελματικής ανέλιξης. 25 Η επισφάλεια της εργασίας και οι χαμηλές απολαβές της γυναικείας απασχόλησης αφενός συντηρούν το καθεστώς της γυναικείας τρωτότητας, μετατρέποντάς την σε αντικείμενο εκμετάλλευσης από τα διεθνικοσωματεμπορικά δίκτυα, και αφετέρου την οδηγούν στη μετανάστευση. 26 Είναι δε τόσος μεγάλος ο αριθμός των γυναικών που μεταναστεύουν, ώστε τελευταία γίνεται λόγος για θηλυκοποίηση της μετανάστευσης. 27 Η απουσία, όμως, νόμιμων μεταναστευτικών οδών και ο άτυπος χαρακτήρας των προσφερόμενων εργασιών οι γυναίκες προωθούνται στους παραδοσιακούς ρόλους και στις άτυπες μορφές εργασίας, δηλαδή στην οικιακή απασχόληση και τη βιομηχανία της διασκέδασης αναδεικνύουν μονόδρομο το trafficking. Παγκοσμίως το σκηνικό που διαμορφώνεται για τη γυναίκα μοιάζει δυσοίωνο, αφού και στον αναπτυγμένο κόσμο η θηλυκοποίηση της φτώχειας 28 είναι μια οδυνηρή πραγματικότητα. Η κατάσταση στη μετά των συρράξεων εποχή στην Ευρώπη και η μετάβαση από την οικονομία κεντρικού σχεδιασμού στην ελεύθερη 24 Έμκε Πουλοπούλου Ή., Η Μεταναστευτική Πρόκληση, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2007, σελ. 321. 25 Βλ. Hirata H., «Γυναίκες και Παγκοσμιοποίηση», στο Maruani Margaret (επιμ.), Γυναίκες, Φύλο, Κοινωνία τι γνωρίζουμε σήμερα, μτφρ. Μαρκέτου Πελαγία, εκδ. Μεταίχμιο, 2006, σελ. 523: «Η αύξηση της αμειβόμενης απασχόλησης των γυναικών σε συνδυασμό με την οξυνόμενη ανασφάλεια και την προσωρινότητα αποτελεί ένα από τα κύρια παράδοξα της παγκοσμιοποίησης από τη σκοπιά του φύλου. Ολοένα περισσότερες γυναίκες έχουν ασταθή εργασία με χαμηλές αποδοχές και ελάχιστη κοινωνική αναγνώριση, στην οποία οι πιθανότητες προαγωγής και σταδιοδρομίας είναι ισχνές, ενώ τα κοινωνικά δικαιώματα που απορρέουν από αυτή συχνά είναι περιορισμένα ή φαλκιδεύονται». 26 Βλ. Μοντσίνι Π., Εμπόριο γυναικών. Πορνεία, μαστροπεία και εκμετάλλευση, μτφρ. Ζερβού Φ., εκδ. Μελάνι 2007, σελ. 83: «Σήμερα οι γυναίκες, οι κοπέλες και τα μικρά κορίτσια που εκπατρίζονται είναι πάνω από 50 εκατομμύρια και αποτελούν σχεδόν το μισό του πληθυσμού που μεταναστεύει, προσωρινή ή μόνιμα, παγκοσμίως. Στο 1/3 περίπου των χωρών προορισμού ο αριθμός των γυναικών είναι μεγαλύτερος από αυτόν των ανδρών». 27 Βλ. Μηλιώνη Φ., «Μετανάστευση και φύλο», στο Κουράκης Ν., (επιμ.), Έμφυλη Εγκληματικότητα, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2006, σελ. 437: «Ο όρος θηλυκοποίηση της μετανάστευσης αρχικά απέδιδε την τάση τα μεταναστευτικά ρεύματα να αποτελούνται σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό από γυναίκες, ενώ στη συνέχεια απέδιδε το γεγονός ότι η απόφαση της μετανάστευσης δεν στηρίζεται πλέον μόνο στον άνδρα επικεφαλής της οικογένειας και ως εκ τούτου η γυναικεία μετανάστευση δε μπορεί πλέον θεωρητικά να θεωρείται συμπληρωματική ή δευτερεύουσα της ανδρικής». 28 Βλ. Μοντσίνι Π., ό. π. σελ. 86 : «περίπου το 70% των ανθρώπων που ζουν κάτω από το όριο της φτώχιας αποτελείται από άτομα του γυναικείου φύλου». 14

οικονομία αποδυνάμωσε τη θέση της γυναίκας στην αγορά εργασίας, προκάλεσε ανεργία και δημιούργησε τη «γυναικεία φτώχεια». 29 Να πώς σκιαγραφεί το φαινόμενο στις χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού ο J. Hofmann: «συνεπεία της (καθεστωτικής) αλλαγής, η ανεργία του γυναικείου πληθυσμού ανέβηκε, οι ευκαιρίες επαναπασχόλησης συρρικνώθηκαν και η πτώχευση των κοινωνικών στρωμάτων περιόρισε τις προοπτικές μόρφωσής τους. Το 1997 στη ρωσική ομοσπονδία το 60 80% των ανέργων ήταν γυναίκες, το 1998 το ποσοστό ήταν περίπου στο 65%, ενώ σε κάποιους τομείς έφτανε και το 85%. Στην Πολωνία, επίσης, η κατάσταση στην αγορά εργασίας παρουσιάζεται δύσκολη. [ ]. Στην Τσεχία ο αριθμός των 15 29χρονων γυναικών το 1998 έφτανε στις 91.300. Στη ρωσική ομοσπονδία ανέβηκε ο αριθμός των ανέργων από 5.702.000 το 1994 στα 8.876.000 το 1998. Το 1997 το ποσοστό ανεργίας στην ομάδα των 20 24χρονων γυναικών ήταν 17,3%. Το μέσο μηνιαίο εισόδημα στη Σλοβακία το 1997 ήταν περίπου 500 γερμανικά μάρκα, το 1998 στην Πολωνία και στην Τσεχία ήταν περίπου 600 γερμανικά μάρκα και αυτό των γυναικών ακόμα πιο κάτω. Στην Ουκρανία οι αποδοχές ανέρχονται μόλις στο 1/10 αυτού του ποσού. Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα στοιχεία, μπορεί κανείς να μιλήσει για θηλυκοποίηση της φτώχειας». 30 Αν σε όλα αυτά συνυπολογίσουμε το μεγάλο αριθμό των αλκοολικών ανδρών στην ανατολική Ευρώπη αυτής της περιόδου και την κατάρρευση του κράτους κοινωνικής πρόνοιας, μπορούμε να αντιληφθούμε τη δεινή θέση στην οποία έχει περιέλθει η γυναίκα, η οποία επιφορτίζεται και με τη φροντίδα των παιδιών και των υπερηλίκων, αφού δομές κοινωνικής μέριμνας, όπως παιδικοί σταθμοί και γηροκομεία, υπολειτουργούν. 31 Όλα τα προαναφερθέντα οδηγούν τις γυναίκες στην αναζήτηση καλύτερων ευκαιριών σε άλλη χώρα, αλλά συνήθως το εγχείρημα προσκρούει σε αξεπέραστες δυσκολίες. Μια υποψήφια μετανάστρια για να συγκεντρώσει τα απαιτούμενα για τα ταξιδιωτικά έγγραφα και το κόστος του ταξιδιού χρήματα, χρειάζεται να δουλέψει χρόνια στη χώρα της ή να πουλήσει κάποιο ακίνητό της ή να δανειστεί από συγγενείς και φίλους ή, τέλος, να απευθυνθεί σε τοκογλύφους «που θα ζητήσουν τόκο 20 30 % μηνιαίως, αναγκάζοντάς την να δουλεύει τουλάχιστον για 2 3 χρόνια μόνο για να ξεπληρώσει το χρέος της. Μια τόσο έντονη οικονομική πίεση μπορεί να οδηγήσει τη νέα γυναίκα στους κύκλους της νυχτερινής διασκέδασης και της πορνείας. Κυρίως όταν η τουριστική άδεια παραμονής, που ισχύει για λίγους μήνες, λήξει και αρχίσει μια κατάσταση δύσκολη χωρίς άδεια, τότε η πορνεία μπορεί να θεωρηθεί και ως προσωρινή λύση, μέχρι να ξεπεραστούν οι όποιες δυσκολίες. [ ] Η πίεση του χρέους μαζί με το φόβο της απέλασης μπορεί 29 Βλ. Μπόση Μ., «Η βαλκανική διάσταση του Trafficking και η ελληνική πραγματικότητα» στο Καϊάφα Ουρ., (επιμ.), Σύγχρονοι μηχανισμοί βίας και καταπίεσης, Επιστημονικό συμπόσιο (15 18 Μαρτίου), εκδ. Πορεία 2006, για την Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, σελ. 293. 30 Hofmann J., Menschenhandel, Peter Lang GmbH, Frankfurt 2002, σελ. 121. Η μετάφραση δική μας. 31 Βλ. Μοντσίνι Π., ό. π. σελ. 89. 15

να οδηγήσει τη μετανάστρια στο να δεχτεί προτάσεις ικανών μεσαζόντων που θα την ωθήσουν στους κύκλους της πορνείας, προσπαθώντας να επωφεληθούν στο έπακρο από το σώμα της». 32 Ειδικά δε για τις περιπτώσεις των επίδοξων μεταναστριών που δεν έχουν τα χρήματα για τα απαραίτητα έγγραφα και το κόστος γενικά του ταξιδιού, κάποιοι «μεσάζοντες» αναλαμβάνουν να τους τα προπληρώσουν. Στην ουσία πρόκειται για επαγγελματίες στρατολόγους, δουλεμπόρους που στήνουν παγίδα στα, περισσότερο ή λιγότερο, ανυποψίαστα θύματα και υφαίνουν γύρω τους μια ασφυκτική θηλιά. Οι γυναίκες αυτές πρέπει να δουλέψουν, εννοείται παράνομα, για πολλά χρόνια σε συνθήκες συχνά δουλείας μέχρι να αποπληρώσουν τα χρέη τους. «Η γυναίκα αρχίζει να δουλεύει για να ξεχρεώσει τον επιχειρηματία / αφεντικό της. Αυτός όμως μπορεί ή να τη μεταπωλήσει υπάρχουν γυναίκες που έχουν μεταπωληθεί μέχρι και εφτά φορές ή να την επινοικιάσει σε άλλους. Εκτιμάται ότι τα μηνιαία κέρδη από μια γυναίκα θύμα ανέρχονται σε 12.000 15.000 ευρώ. Οι γυναίκες ξεπληρώνουν τη δαπάνη των εκμεταλλευτών τους για την αγορά τους μέσα σε μερικές ημέρες, και στη συνέχεια οι εκμεταλλευτές μετρούν μόνο κέρδη». 33 Καταληκτικά, η αγοραπωλησία ανθρώπων συνιστά μια πολύ προσοδοφόρα επιχείρηση, γιατί με την παγκοσμιοποίηση έχει καταστεί δυνατή η απρόσκοπτη μεταφορά προϊόντων σε όλο τον κόσμο, αλλά οι άνθρωποι που επιθυμούν να κινηθούν δια της νομίμου οδού σε χώρες όπου υπάρχουν θέσεις εργασίας αντιμετωπίζουν σήμερα πολύ αυστηρούς περιορισμούς. «Όσοι δε μπορούν να μεταναστεύσουν νόμιμα ή να πληρώσουν τα ποσά που απαιτούνται για να περάσουν τα σύνορα λαθραία, καταλήγουν σχεδόν πάντα στα χέρια των δουλεμπόρων». 34 2. Κοινωνικοπολιτισμικοί παράγοντες. «Η θεωρητική τεκμηρίωση και η ιδεολογική βάση της δουλείας και ως εκ τούτου και της εμπορίας και εκμετάλλευσης ανθρώπων μπορούν να αναζητηθούν ιστορικά σε πολιτισμικά, εθιμικά και θρησκευτικά στοιχεία λαών που συντηρούν το φαινόμενο διαμέσου της επαναλαμβανόμενης πρακτικής. Τα στοιχεία αυτά διαμορφώνουν και εξελίσσουν την κουλτούρα ενός λαού, η οποία ανάλογα δημιουργεί συμπεριφορές, στάσεις, αντιλήψεις και λειτουργίες». 35 Έτσι παράμετροι όπως το φύλο, πολιτισμικές συνήθειες, θρησκευτικές πρακτικές, αλληλοεπιδρώντας, συνθέτουν ένα σκηνικό τρωτότητας στο sex trafficking. 32 Μοντσίνι Π., ό. π. σελ. 115. 33 Παπαδοπούλου Χρ., ό. π. σελ. 316. 34 Κόμπερν Άντριου, «Σκλάβοι του 21 ου αιώνα», National Geographic Ελλάδα, Σεπτ. 2003, σελ. 47 8. 35 Τσιλιάκου Μ., «Η κοινωνική διαστρωμάτωση ως αιτιακός παράγοντας στη δημιουργία και ανάπτυξη του φαινομένου της εμπορίας και εκμετάλλευσης ανθρώπων», στο Σεξουαλική Κακοποίηση. Μυστικό; Όχι πια!, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σελ. 422. 16

i. Φύλο. Σύμφωνα με τους πιο συντηρητικούς υπολογισμούς, κάθε χρόνο 500.000 νέα θύματα προωθούνται στην εξαναγκαστική πορνεία. «Σε όλη την υφήλιο κάθε λεπτό διακινείται λαθραία μία γυναίκα ή ένα παιδί με σκοπό τη σεξουαλική εκμετάλλευση». 36 Οι αριθμοί είναι αμείλικτοι. Η φτώχια και η παγκοσμιοποίηση των αγορών επιταχύνουν την εξάπλωση του φαινομένου της εμπορίας ανθρώπων γενικώς και της εξαναγκαστικής εκπόρνευσης γυναικών ειδικώς, αλλά αυτά από μόνα τους δεν επαρκούν να αιτιολογήσουν την ένταση του sex trafficking. Πίσω από τη φτώχεια και την ανέχεια υπάρχει ένα υπόστρωμα συστημικών προκαταλήψεων σε βάρος της γυναίκας που τη θυματοποιούν και τη μετατρέπουν σε εύκολο στόχο. Ακόμα και σήμερα οι όποιες επιτυχίες του φεμινιστικού κινήματος «δεν έχουν διαπεράσει τα μεσαία και κατώτερα κοινωνικοοικονομικά και μορφωτικά στρώματα πολλών δυτικού τύπου κοινωνιών, μειονοτικές ομάδες, καθώς και ολόκληρες γεωγραφικές και πολιτισμικές περιοχές του πλανήτη». 37 Έτσι, ακόμα και εκεί όπου έχει κατοχυρωθεί νομοθετικά η ισότητα, η γυναίκα υφίσταται έναν άτυπο έλεγχο από παραδοσιακές αξίες και νοοτροπίες που προωθούν και διαιωνίζουν την άνιση κατανομή της εξουσίας και την αναγνώριση προνομίων υπέρ των ανδρών. Οι ανισότητες, λοιπόν, σε βάρος της γυναίκας πολλές. Από τον αναλφαβητισμό μέχρι τη βία 38 και τη θηλεοκτονία. Αναφορά της UNESCO αποκαλύπτει ότι «600 από τα 850 εκατομμύρια αναλφάβητους ενήλικες στον κόσμο είναι γυναίκες και ότι η έλλειψη εκπαίδευσης παίζει μεγάλο ρόλο στην ύπαρξη της φτώχιας, στη μόλυνση με τον ιό του AIDS και στο να καθιστά ευάλωτους τους ανθρώπους στην εκμετάλλευση και στο δουλεμπόριο του σεξ». 39 Αλλά και η συστηματική θηλεοκτονία, συνεπεία της πολιτικής του ενός παιδιού, που εφαρμόζεται σε χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία, ευνοεί φαινόμενα εμπορίας ανθρώπων. Η ανισομέρεια στις γεννήσεις και η συνακόλουθη αριθμητική υπεροχή των ανδρών 40 είναι το 36 Καρά Σ., σελ. 53: «Οι ασιατικές χώρες έχουν τον υψηλότερο συνολικό αριθμό σκλάβων του σεξ, αλλά σε κατά κεφαλήν βάση η Ευρώπη έχει τα υψηλότερα επίπεδα σεξουαλικής δουλείας στον κόσμο. Συνολικά η βιομηχανία του λαθρεμπορίου του σεξ αυξάνεται με μέτριο ετήσιο ρυθμό, με την Ανατολική Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή να επιδεικνύουν την ταχύτερη ανάπτυξη, ενώ μόνο στη Λατινική Αμερική οι ρυθμοί είναι σχετικά σταθεροί. Ο τρέχων ρυθμός αύξησης είναι πολύ χαμηλότερος από ό,τι προ δεκαπενταετίας, όταν το δουλεμπόριο του σεξ αυξήθηκε εκρηκτικά σε συνδυασμό με την εμφάνιση της παγκοσμιοποίησης». 37 Αποσπόρη Ε., «Εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου», στο Κουράκης Ν., (επιμ.), Έμφυλη Εγκληματικότητα, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2006, σελ. 36. 38 Δημητρίου Σ., Μορφές βίας, εκδ. Σαββάλας, 2003, σελ. 198: «Η κακοποίηση και η σωματική βλάβη της γυναίκας από τον άνδρα αποτελεί έκφραση της κατοχής και της εξουσίας του πάνω σ αυτήν. Δηλώνει το δικαίωμα του ιδιοκτήτη να διαχειρίζεται με οποιονδήποτε τρόπο αυτά που του ανήκουν, γυναίκες, δούλους, αντικείμενα και ζώα. Η βία τον ξεχωρίζει από τους μη κατέχοντες». 39 Καρά Σ., ό. π. σελ. 72. 40 Βλ. Scarpa S., Trafficking in human beings: Modern slavery, Oxford University Press, 2008, σελ. 27: «Το 2005 στην Κίνα υπήρχαν 100 θηλυτοκίες και 118 αρρενοτοκίες, που σημαίνει ότι, σύμφωνα με μια κινεζική αναφορά, το 2020 θα υπάρχουν 30 εκατομμύρια άνδρες σε ηλικία γάμου που πιθανότατα δε θα βρίσκουν σύζυγο. []. Το ίδιο πρόβλημα υπάρχει και στην Ινδία, όπου το 2005 γεννήθηκαν 93 κορίτσια και 100 αγόρια». Η μετάφραση δική μας. 17

τίμημα που καλούνται και πάλι να πληρώσουν οι γυναίκες, είτε με τη μορφή της εξαναγκαστικής πορνείας, αφού πρέπει να κορεστούν οι πιεστικές ανάγκες των ανδρών, είτε με τη μορφή του εξαναγκαστικού γάμου. Δηλαδή η γυναίκα γίνεται διπλός στόχος αρχικά μπαίνει στο στόχαστρο ως θηλυκό έμβρυο προς εξόντωση και έπειτα ως «εμπόρευμα» στην αγορά της πορνείας ή στην, επίσης, επικερδή αγορά νύφης. Έτσι στα πορνεία της Κίνας και της Ινδίας καταλήγουν πολλές χιλιάδες γυναίκες, ενώ φτωχοί γονείς στο Μπαγκλαντές συστηματικά πουλούν τις κόρες τους σε Ινδούς γαμπρούς, επωφελούμενοι από το ινδικό έθιμο σύμφωνα με το οποίο ο γαμπρός δίνει προίκα, ενώ στο Μπαγκλαντές ο άνδρας παίρνει προίκα. Σημειωτέον ότι πολλές φορές πίσω από τη βιτρίνα του γάμου καλύπτονται κυκλώματα προώθησης των άτυχων γυναικών νυφών στην πορνεία. Πρακτικές και συμπεριφορές, όπως οι παραπάνω, μαρτυρούν πολλά για τη κοινωνική απαξίωση της γυναίκας. Η ιδεολογία της «κατωτερότητας» της γυναίκας, η υποδεέστερη θέση της, συναντάται παγκοσμίως, στον «πολιτισμένο» και μη κόσμο. Κάποιες κοινωνίες φτωχές, σε ένδεια, «πωλούν» τις γυναίκες τους και κάποιες άλλες εύρωστες τις «αγοράζουν». Και αυτός που «πουλά» και αυτός που «αγοράζει», με τη εμπλοκή του στην αγοραπωλησία, επιβεβαιώνει με τον πιο ηχηρό τρόπο ότι η γυναίκα είναι υποδεέστερη από τον άνδρα, ένα δυνάμει προϊόν προς αγορά ή ενοικίαση. Εννοείται ότι ο «πελάτης αγοραστής» δεν προέρχεται κατ ανάγκην από τις εύρωστες οικονομικά τάξεις ή χώρες. Έτσι και ο φτωχός και ο πλούσιος μπορούν να αγοράσουν υπηρεσίες από μια σκλάβα του sex. «Κοινό σημείο και των δύο είναι η πεποίθηση ότι μπορούν να το πράξουν, αλλά και η δυνατότητα που με ευκολία τους παρέχεται, ώστε τελικά η εν λόγω πράξη να καλύπτεται από ηθική απενοχοποίηση. Δούλους μπορεί να έχει ένας επιχειρηματίας αλλά και ένας αγρότης, νύφη μπορεί να αγοράσει ένας Ασιάτης, ένας Ευρωπαίος ή Αμερικανός». 41 Συνεπώς, η πώληση υπάρχει, επειδή υπάρχει η αγορά, και η αγορά διενεργείται όχι λόγω της οικονομικής ευρωστίας αλλά λόγω της απαξίωσης της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας. Τέτοια φαινόμενα απαξίωσης της γυναίκας συναντώνται κυρίως στις κοινωνίες με έντονη την ασυμμετρία των φύλων. Η διαιώνιση της έμφυλης αυτής ανισότητας στον ερωτικό τομέα η γυναίκα είναι αυτή που υφίσταται σεξουαλική βία (ακόμα και μέσα στο γάμο 42 και την οικογένεια 43 ), δέχεται σεξουαλική παρενόχληση στην 41 Τσιλιάκου Μ., «Η κοινωνική διαστρωμάτωση ως αιτιακός παράγοντας στη δημιουργία και ανάπτυξη του φαινομένου της εμπορίας και εκμετάλλευσης ανθρώπων», στο Γιωτάκος Ο., Πρεκατέ Β., (επιμ.), Σεξουαλική Κακοποίηση. Μυστικό; Όχι πια!, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σελ. 434. 42 Οι βιασμοί μέσα στο γάμο είναι πολλαπλάσιοι από αυτούς που κάθε χρόνο επισήμως καταγγέλλονται σ ολόκληρο τον κόσμο. Βάσει 48 μελετών που έγιναν στο γενικό πληθυσμό, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακοίνωσε το 2002 ότι «μεταξύ 10% και 69% των γυναικών ανέφεραν ότι υπήρξαν θύματα σωματικής κακοποίησης από τον ερωτικό τους σύντροφο κάποια στιγμή στη ζωή τους, [], και ότι στο 40% έως 70% των δολοφονιών με θύματα γυναίκες ο δράστης ήταν ο ερωτικός τους σύντροφος», βλ. Κ. Πετρουλάκη, Α. Ντιναπόγιας, Ε. Πετρίδου, «Βία μεταξύ ερωτικών συντρόφων: το μέγεθος του προβλήματος και η αναγκαιότητα της συστηματικής 18

εργασία και μετατρέπεται σε εμπόρευμα στη βιομηχανία του σεξ αποτελεί μορφή και ταυτόχρονα απόδειξη των κοινωνικών ανισοτήτων σε βάρος της. Οι κοινωνικοί επικαθορισμοί 44 των φύλων επιτρέπουν, ειδικά σε κοινωνίες με έντονη την ασυμμετρία των φύλων, αφενός τη σεξουαλική και όχι μόνο εκμετάλλευση της γυναίκας και την εξώθησή της στην πορνεία, νόμιμη ή εξαναγκαστική, και αφετέρου επιβραβεύουν, νομιμοποιούν και επιβάλλουν τέτοιες ανδρικές συμπεριφορές ως αρμόζουσες στο ανδρικό φύλο. Έτσι από τη μια ο παραδοσιακός τρόπος θεώρησης της έμφυλης ανισότητας που πραγμοποιεί και εργαλειοποιεί το γυναικείο σώμα για σεξουαλική και αναπαραγωγική χρήση, και από την άλλη αυτή η «φιλελεύθερη» θεώρηση «που επαναπροσδιορίζει βασικές μορφές της σεξουαλικής εκμετάλλευσης, όπως η πορνεία ως εργασία, νομιμοποιεί την πώληση σεξουαλικών υπηρεσιών ως εμπόριο και αναδομεί το γυναικείο σώμα ως εμπόρευμα. Επιπλέον, το αόρατο χέρι της έμφυλης αγοράς διασφαλίζει ότι η ανδρική σεξουαλική κατανάλωση ευνοείται με την αγορά και πώληση των γυναικείων σωμάτων». 45 Επί αιώνες η ανισότητα σε βάρος της γυναίκας λειτουργούσε, όπως περιγράφηκε παραπάνω, σε ολόκληρο τον κόσμο. Τα τελευταία χρόνια στο λεγόμενο πολιτισμένο κόσμο η χειραφέτηση και η κοινωνική καταξίωση της γυναίκας κλόνισε την «πρωτοκαθεδρία» του άνδρα, ανέστρεψε το σκηνικό και διαφοροποίησε τις σχέσεις των δύο φύλων. Αυτή η αλλαγή στις διαφυλικές σχέσεις αντικατοπτρίζεται μεταξύ άλλων και στον ερωτικό τομέα. Και ενώ θα περίμενε κανείς ότι τώρα εξαιτίας της ελευθερίας των ερωτικών σχέσεων οι άνδρες δεν θα κατέφευγαν στον αγοραίο έρωτα, παρατηρείται μια κατακόρυφη αύξηση ζήτησης και αγοράς σεξουαλικών υπηρεσιών. Στο εύλογο ερώτημα πώς προέκυψε και πώς εξηγείται αυτή η εξέλιξη, την απάντηση δίνουν οι ίδιοι οι άνδρες: «Πηγαίνω με αυτές τις κοπέλες γιατί αναγκάστηκα από τον εξουσιαστικό φεμινισμό που διέλυσε τις παραδοσιακές σχέσεις ανάμεσα στον άνδρα και στη γυναίκα έτσι προτιμώ μια απλή οικονομική συναλλαγή στο επίπεδο της παροχής, παρά να μπλέκομαι σε σχέσεις πολύ εγκεφαλικές που αναστέλλουν τη ανίχνευσης», στο Ο. Γιωτάκος, Β. Πρεκατέ, (επιμ.), Σεξουαλική κακοποίηση. Μυστικό; Όχι πια!, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σελ. 265. 43 Δημητρίου Σ., «Καταγωγή και διαπραγμάτευση της ασυμμετρίας των φύλων», στο Δημητρίου Σ., (επίμ.), Ανθρωπολογία των φύλων, εκδ. Σαββάλας, 2001, σελ. 59:«Ένδειξη της πατριαρχίας είναι ότι το ταμπού της αιμομιξίας μεταξύ μητέρας και γιου είναι ισχυρότερο, επειδή κλονίζει την πατρική κυριαρχία, ενώ το ταμπού μεταξύ πατέρα και κόρης παραβιάζεται συχνά ως ακραία εκδήλωση της κυριαρχίας αυτής». 44 Πέρα από το βιολογικό φύλο, υπάρχει και το κοινωνικό φύλο. Με τον όρο κοινωνικό φύλο (gender) ορίζουμε τους κοινωνικούς επικαθορισμούς του φύλου, δηλαδή το σύνολο των γνωρισμάτων που η κοινωνία αποδίδει στα μέλη της με κριτήριο το βιολογικό φύλο (sex), αν δηλαδή γεννήθηκαν άνδρες ή γυναίκες. Το κοινωνικό φύλο αφορά και στη σεξουαλικότητα του ανθρώπου, δηλαδή στο πώς περιμένει μια κοινωνία να λειτουργήσουν στον τομέα της αναπαραγωγής και στον τομέα της απόλαυσης ο άνδρας και η γυναίκα, και επομένως η σεξουαλικότητα δεν είναι ατομικό ζήτημα, αλλά κατασκευάζεται κοινωνικά και σχετίζεται με τις ισχύουσες κάθε φορά δομές εξουσίας. 45 Silliman J., Bhattacharjee A., Policing the national body. Sex, race and criminalization, South End Press Cambridge, Massachusetts 2002, σελ. 197. Η μετάφραση δική μας. 19