Λαϊκό παραµύθι και περιβάλλον: Όταν η τέχνη της Αφήγησης µπολιάζει την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση

Λαϊκό παραµύθι και περιβάλλον: Όταν η τέχνη της Αφήγησης µπολιάζει την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση ηµήτρης Προύσαλης άσκαλος, αφηγητής λαϊκών παραµυθιών, 56 ο ηµ. Σχολείο Αθηνών email: dimprousal@sch.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εισήγηση διαπραγµατεύεται τη δύναµη και τη λειτουργία της αφήγησης των λαϊ-κών παραµυθιών ως σχέση και ανάγκη επικοινωνίας του ανθρώπου στη διαµόρφωση του κοινωνικού συµµετέχειν και ανήκειν. Επιχειρείται η κατάδειξη της αφηγηµατικής σύµβασηςιστόρησης και της πολυεπίπεδης µεταφορικής και συµβολικής λειτουργίας της, που ως µορφή τέχνης-της προφορικής λογοτεχνίας του λαού-µπορεί να συµβάλει µέσα από την επιλογή κατάλληλων ιστοριών ως εργαλείο στην ενδυνάµωση της περιβαλλοντικής-οικολογικής συνείδησης και την αξιοποίησή της στην εκπαιδευτική διαδικασία η οποία στοχεύει σε µιαν ουσιαστική και ανθρώπινη ποιότητα ζωής και τη διαµόρφωση της «άλλης» στάσης ζωής που υπηρετεί η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Παράλληλα ανιχνεύεται η παρουσία του φυσικού περιβάλλοντος ως χλωρίδα στα ελληνικά και διεθνή λαϊκά παραµύθια και αναδεικνύεται η θέση που το τελευταίο κα-τέχει στη συνείδηση του λαϊκού ανθρώπου. ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙ ΙΑ Λαϊκό παραµύθι, δυναµική της αφήγησης, ιστόρηση, Βιωµατικές, ευρετικές επικοινωνιακές και ψυχοπαιδαγωγικές διαστάσεις του παραµυθιού, προφορική λογοτεχνία, περιβαλλοντική συνείδηση, φυσικό περιβάλλον ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια παρατηρείται µία κινητικότητα γύρω από τις εννοιολογικές πλαισιώσεις και ερµηνευτικές προσεγγίσεις των όρων «αφήγηση» (Βελλουδής 1994), (Καλλίνης 2005), (Καψωµένος 2003), (Genette & all 1987) και «παραµύθι» (Norton 2007) καθώς παρουσιάζονται µια σειρά από πολύµορφες χρήσεις, θεάσεις και εφαρµογές των προαναφερόµενων εννοιών. Από τη µία η αφήγηση έγινε αντικείµενο και µέσο µιας πολυποίκιλης υιοθέτησης από τη µουσική µέχρι τον κινηµατογράφο και τη λογοτεχνία ενώ από την άλλη το παραµύθι αντιµετωπίστηκε ως έντυπο προϊόν της παιδικής λογοτεχνίας µε πρακτικές αντανακλάσεις έκφρασης στο θέατρο. Παράλληλα αναγνωρίστηκε η συνθετότητα του ρόλου της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ως µέσο για την αντιµετώπιση των περιβαλλοντικών-οικολογικών προβληµάτων σε συνδυασµό µε την ανάδειξή της ως ένα µοντέλο ανοικτής-εναλλακτικής εκπαίδευσης που επιδιώκει τον λειτουργικότερο επαναπροσδιορισµό της σχέσης του ανθρώπου µε το περιβάλλον και προωθεί έναν νέο τρόπο αντίληψης της σχολικής πραγµατικότητας. Η εισήγηση που ακολουθεί, θα επιχειρήσει να αποσαφηνίσει τους όρους αφήγηση και παραµύθι και να προσδώσει την πραγµατική διάσταση του περιεχοµένου τους έτσι ώστε να αναδειχθεί η σηµαντικότητα της παρουσίας και λειτουργίας τους για την ανθρώπινη ψυχή και τον πολιτισµό αλλά και η χρήση τους ως εργαλείο τέχνης που θα χρησιµοποιηθεί ως µέσο στην Περιβαλλοντική Αγωγή. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 359

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΙ Η αφήγηση και η λειτουργία της Με τον όρο αφήγηση-ιστόρηση νοείται η παραστατική µεταφορά µιας µυθοπλαστικά αυτοσχέδιας ή κατά παράδοσιν κατασκευασµένης ή πραγµατικής-βιωµατικής ι- στορίας µε τη µορφή του δρώµενου (performance), που προϋποθέτει την παρουσία ε- νός κοινού-ακροατηρίου δυνητικού να συµµετάσχει ως παθητικός ή ενεργητικός α- κροατής (Πελασγός 2008), (Nanson 2005). Ουσιαστικά πρόκειται για µια εσωτερικά δυναµική σχέση µεταξύ αφηγούµενου-ιστορίας και κοινού που αποδεσµεύει τη λαϊκή λογοτεχνία από την στενή φιλολογική προσέγγιση και την εντάσσει ως αντικείµενο στην εθνογραφική µελέτη. Η εθνογραφική µατιά έριξε το βάρος στην διαδικασία παραγωγής και µετάδοσης του «κειµένου» σε συνάρτηση µε τη σχέση του αφηγητή και κοινού. Η σχέση αυτή εµπλουτίζεται µέσα από το προσωπικό ύφος του αφηγούµενου που ζωντανεύει µε φωνή και κίνηση την ιστορία ενώπιον του κοινού προκειµένου το τελευταίο να την απολαύσει και να ψυχαγωγηθεί (Pellowski 1977) καθιστώντας την αφήγηση µια βιωµατική επικοινωνιακή πράξη. Αν αναζητήσουµε τους λόγους που η αφήγηση αποκτά µια ιδιαίτερη λειτουργία στη ζωή του ανθρώπου, θα διαπιστώσουµε ότι οι άνθρωποι πάντα έψαχναν έναν τρόπο να δώσουν νόηµα σε ότι αφορά το γύρω τους κόσµο αλλά και τον εαυτό τους χρησιµοποιώντας συµβολικές δραστηριότητες. Η αφήγηση φαίνεται ότι είχε την ικανότητα να οργανώνει το βίωµα του καθηµερινού ανθρώπου µε δοµή πλοκής αναδεικνύοντας τον homo narrans, νοηµατοδοτώντας την καθηµερινή του εµπειρία µέσα από τον συµβολικό λόγο των παραµυθιών. Μέσα από την αφήγηση η δηµιουργική φαντασία του ανθρώπου παραπέµπει στην ιδέα της µίµησης που αναφέρει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του (Bruner, 1997) µιας που η αφήγηση των ιστοριών µιµείται µεταφορικά την πραγµατικότητα της ζωής όχι για να την αντιγράψει αλλά να της δώσει µια νέα ερµηνεία, προκαλώντας µέσα από την ιστορία την ανασύνθεση αυτού που θα µπορούσε να είχε προθετικά συµβεί. Η αφήγηση διαθέτει µια ενδογλωσσική δοµή που εµπεριέχεται στο λόγο ικανή να στηρίζεται περισσότερο στην ακολουθία προτάσεων παρά στην αλήθεια ή ανακρίβεια που αυτές εµπεριέχουν. Από την άλλη, στην ανθρώπινη επικοινωνία η αφήγηση αποτελεί από τις πιο ισχυρές µορφές διαλόγου και φαίνεται να είναι έµφυτη µε την πράξη της κοινωνικής αλληλεπίδραση έχοντας τη δυνατότητα να εξηµερώνει το απροσδόκητο. Επειδή ακριβώς στηρίζεται πάνω σε µια λογική συµβιωτικής διάστασης αυτός που ακούει και παρακολουθεί την εξέλιξη µιας ιστορίας µένει έκθετος στην επίδραση της αφήγησης, τόσο όσο να επιβεβαιώνεται η άποψη ότι µια ιστορία µπορεί να αλλάξει τη ζωή ενός ανθρώπου σε κάποια κρίσιµη στιγµή της, όταν συγχρονιστεί το κατάλληλο corpus της ιστορίας µε τη συγκεκριµένη ανάγκη του ανθρώπου που φέρει µέσα του εκείνο το ικανό κι αναγκαίο ψυχικό υλικό για να µπορέσει να προχωρήσει σε µια εκ βαθέων και εκ βάθρων ριζική ανανοηµατοδότηση του προβλήµατος που τον απασχολεί και να λάβει θέση απέναντί του(gersie, 1992). Το συµβιωτικό γεγονός της αφήγησης είναι µια γέφυρα προς έναν ανοιχτό διάλογο, µια συνάντηση της εσωτερικής µας εµπειρίας που συναντά κάποιον άλλο στο κατώφλι, και δηµιουργεί διαδραστική συνθήκη στο όριο µεταξύ των συνειδήσεων θέτοντας τη θεµελιώδη κοινωνική παραδοχή ότι κανένα ανθρώπινο γεγονός δεν εξελίσσεται ούτε λύνεται στα όρια µιας µόνο συνείδησης (Μπαχτίν, 2007). Ουσιαστικά θα λέγαµε ότι ο άνθρωπος ψάχνει για τη δική του ιστορία µέσα στις ιστορίες των άλ- ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 360

λων, καθώς η αφήγηση των ιστοριών είναι ένα µέσο να κοιτάξουµε στο παρελθόν προκειµένου να προχωρήσουµε προς τα µπρος (Barton & Booth, 1994). Αν δεχτούµε την άποψη ότι ο άνθρωπος µπορεί να χρησιµοποιεί τη γλώσσα αποδίδοντάς της έναν κοινωνικό χαρακτήρα, αφού θεωρείται ένας βασικός µοχλός ανάπτυξης της σκέψης µέσα από την οποία οικοδοµεί νέες νοητικές ικανότητες στηριζό- µενος στον διαµεσολαβητικό ρόλο του κοινωνικού λόγου της αφήγησης που συναντά τον ατοµικό εσωτερικό λόγο (Σαρρής, 2004), τότε µπορούµε να αντιληφθούµε και να προσεγγίσουµε τη µετατροπή της διαψυχικής επιρροής του αφηγηµατικού λόγου του λαϊκού παραµυθιού σε ενδοπροσωπική συνιστώσα ερµηνείας και κατανόησης στην αναζήτηση ενός νέου πλαισίου πιο ουσιαστικού και ανθρώπινου για τον ίδιο τον ανθρωπο και τους γύρω του. Έτσι αποκτά βάρος η άποψη που υποστηρίζει ότι αφηγού- µαστε συχνότερα ιστορίες για να προειδοποιήσουµε παρά για να καθοδηγήσουµε (Bruner 2002). Παράλληλα ως πανάρχαια µορφή τέχνης η αφήγηση περικλείει τη µεταφορά της συλλογικής µνήµης που διατηρεί πανανθρώπινες αξίες-οδηγούς για την καθηµερινή ζωή σ έναν κόσµο που αλλάζει ραγδαία και ριζικά. (Livo & Rietz 1986) και µπορεί να δίνει απαντήσεις σε καιρούς µεγάλων διαρθρωτικών αλλαγών και κρίσης τόσο σε ατοµικό όσο και σε συλλογικό-κοινωνικό επίπεδο (Gersie 1992). Η ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου στον δυτικό κόσµο να φέρει στο προσκήνιο νέες µορφές έκφρασης και να επιστρέψει σε πιο ήπιες µορφές επικοινωνίας και ψυχαγωγίας δηµιούργησε ένα ρεύµα νεοαφηγητών-ιστορητών (storytellers) στα τέλη του 60 στη Γαλλία, και λίγο αργότερα εµφανίστηκαν και οι πρώτοι παραµυθάδες µε ε- παγγελµατική σχέση και στον αγγλόφωνο χώρο (Κλαίυτον,1996) ανοίγοντας καινούργιους δρόµους ενώ τροφοδότησε έναν προβληµατισµό για τη φύση της σχέσης αυτής (Hindenoch 2002). Πρέπει να σηµειωθεί ότι η µυθοπλαστική δηµιουργία δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει ως φαινόµενο στις κοινωνίες του τρίτου κόσµου που δεν επηρεάστηκαν από το κύµα της βίαιης και ισοπεδωτικής δυτικοποίησης του πολιτισµού µέσα από την κυριαρχία του βορειοαµερικανικού-δυτικοευρωπαϊκού µοντέλου ανάπτυξης. Μια µατιά µάλιστα στα τέλη του 19 ου αιώνα-αρχές του εικοστού, θα διαπιστώσει ότι η υιοθέτηση της αφηγηµατικής προσέγγισης στους χώρους των βιβλιοθηκών ως µεθόδου για την είσοδο-προσέλκυση του κοινού σε αυτές αγκαλιάστηκε µε ιδιαίτερη επιτυχία στον αγγλοσαξωνικό κόσµο και τη Γαλλία δηµιουργώντας ένα νέο πρόσφορο έδαφος για την διευρυµένη χρήση της αφήγησης (Κουλουµπή 1995, 2007) Το λαϊκό παραµύθι-ορισµός Ανάµεσα στους πολλούς ορισµούς για το λαϊκό παραµύθι µπορούµε να ξεχωρίσουµε εκείνους που διατυπώθηκαν από σηµαντικούς µελετητές του όπως του Robert Retsch που το αντιµετωπίζει σαν αρχέτυπο της ανθρώπινης αφηγηµατικής τέχνης (Αυδίκος, 1994),του Max Luthi που θεωρεί το παραµύθι ως µια πρακτική α- ντανάκλαση αυθεντικής λαϊκής ποιητικής ενόρασης (Luthi, 1982) ενώ ο καθηγητής Λουκάτος υποστηρίζει ότι το παραµύθι είναι µια λαϊκή διήγηση που µοιάζει µε µεγάλο περιπετειακό µύθο που αποτελεί για τη Λαογραφία ό,τι το µυθιστόρηµα για τη λογοτεχνία (Λουκάτος, 1977). Σύµφωνα µε τον Γιούνγκ τα παραµύθια είναι «όνειρα του συλλογικού ασυνείδητου» απ όπου προκύπτουν τα αρχέτυπα που χαρακτηρίζονται από διαχρονικότητα, οικουµενικότητα και χαρακτήρα υπερπροσωπικό, ενώ οι Αβοριγγίνοι ιθαγενείς της Αυστραλίας έχουν την ίδια λέξη dreamtime-για τα ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 361

παραµύθια και τα όνειρα. Αναφέρεται ακόµα ότι «τα παραµύθια είναι τα όνειρα της ανθρωπότητας στην παιδική της ηλικία». Σύµφωνα µε τον ορισµό των Bolte & Polivka, γνωστών στο χώρο τους σχολιαστών της συλλογής παραµυθιών των Γερ- µανών αδερφών Grimm, λέγοντας παραµύθι εννοούµε µια «ανώνυµη λαϊκή διήγηση που έχει δηµιουργηθεί µε ποιητική φαντασία κι απόλυτη λιτότητα, είναι παρµένη από τον ονειρικό κόσµο του µαγικού, έχει περιεχόµενο µη αληθινό-φανταστικό, είναι µια ιστορία του θαύµατος που δεν εξαρτάται από τους όρους της πραγµατικής ζωής, έχει σαγηνευτικό χαρακτήρα και γοητεία και την ακούν µε ευχαρίστηση µικροί και µεγάλοι έστω κι αν δεν την θεωρούν πιστευτή» (Αυδίκος, 1994). Άρα µιλάµε για έναν λόγο που χαρακτηρίζεται από την προφορικότητα και τη λαϊκή σοφία που άντεξε µεσα στο πέρασµα του χρόνου-άρα είναι λόγος παµπάλαιος και διαχρονικός- που στηριζόταν στη σύµβαση του ψέµατος «Ελάτε να πούµε ψέµατα δέκα σακιά γιοµάτα!» κι έκρυβε µεγάλες αλήθειες για τη ζωή. Μέσα από αυτόν το λόγο ο άνθρωπος όλων των τόπων κι όλων των εποχών προσπάθησε να εκφράσει τους καηµούς του, τους φόβους, τις επιθυµίες, τα άγχη, τα όνειρά του και να τοποθετηθεί απέναντι στα σηµαντικά ζητήµατα της κοινωνικής συµβίωσης, των διαπροσωπικών σχέσεων, της προσωπικής αναζήτησης κι ανάπτυξης αλλά και τα µεγάλα φιλοσοφικά ερωτήµατα της ύπαρξης προσδοκώντας την κατανόηση, την επικοινωνία και επιχειρώντας τη νοηµατοδότηση. Αυτά ακριβώς τα στοιχεία είναι που µπόλιασαν το λαϊκό παραµύθι µε το χαρακτηριστικό της οικουµενικότητας καθώς αποτελεί το απόλυτα ανθρωπολογικό είδος που παρουσιάζει µια καθολικότητα σ όλα τα µήκη και πλάτη της γης, µιας που δεν υπάρχει λαός που να µην έφτιαξε τα δικά του παραµύθια στο πέρασµα των καιρών (Μερακλής, 1992). Η συµβολική λειτουργία του παραµυθιού Ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του λαϊκού παραµυθιού είναι το συµβολικό στοιχείο ενός νοήµατος που κρύβεται πίσω από τις λέξεις. Μετατρέπει το εσωτερικό σε εξωτερικό µε το να βγάζει προς τα έξω τις ψυχικές καταστάσεις που αντανακλώνται µέσα µας (Μερακλής, 1990) και δηµιουργεί έτσι µια προσωπική ερµηνεία και προσέγγισή του απ τον καθένα που ακούει ανάµεσα απ το κοινό. Ο καθένας κρατά απ το παραµύθι που ακούει αυτό που ο ίδιος αναζητά σύµφωνα µε το ψυχικό υλικό που κουβαλά µέσα του, καθώς το βαθύτερο νόηµα της κάθε ιστορίας είναι διαφορετικό από άτοµο σε άτοµο αλλά και µέσα στο ίδιο το άτοµο σε διαφορετικές περιόδους και στιγµές της ζωής του, ανάγοντας τη σχέση του σε µια «προσωπική συνοµιλία» µε το περιεχόµενο της ιστορίας (Προύσαλης, 2006). Τα παραµύθια συµβάλλουν έτσι ώστε να κινητοποιηθούν και να λειτουργήσουν οι συµβολικές δραστηριότητες του νου που οι άνθρωποι χρησιµοποιούν για να κατασκευάζουν νόηµα όχι µόνο για τον εξωτερικό κόσµο γύρω τους αλλά και για τον εαυτό τους µέσα τους λειτουργώντας σε βάση αναστοχαστική (Bruner, 1997). Eίναι πολύ πιθανό κατά µια ερµηνευτική προσέγγιση, η διαψυχολογική-διαπροσωπική διεργασία µέσα από τη συµβολοποιητική λειτουργία των ηρώων του παραµυθιού να εµφανίζεται ενδοψυχολογικά στον καθένα και µέσα από την εσωτερικοποίηση και την οικειοποίηση της ιστορίας να επιδρά επαναδοµητικά για τη θεώρηση της συµπεριφοράς του (Vygotsky, 1997). Μήπως αυτή η παραµυθιακή «µίµηση» της «πραγµατικότητας» της προσωπικής ιστορίας του καθένα µέσα απ την προβολή και την ταύτιση, δεν αντιγράφει την ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 362

τελευταία κατά τον Αριστοτέλη (Αριστοτέλης, 1982) αλλά λειτουργεί µεταφορικά για να δώσει στην πραγµατικότητα µια νέα ερµηνεία, εκεί που η πειθώ του πιθανού και η λογική του αναγκαίου µέσα από τη φαντασία αρνούνται τη σκληρότητα του παρόντος «σκληρού» κόσµου, προκαλώντας ανασυνθετικές λειτουργίες αυτών που θα µπορούσαν να έχουν συµβεί; (Ricoeur, 1990). Πετυχαίνει µε τον τρόπο αυτό να κινητοποιήσει την εν δυνάµει νοηµατοδοτική ανάγκη του ανθρώπου και να ανακατασκευάζει την πραγµατικότητα, να οργανώνει εκ νέου τον κόσµο (Goodman, 1969) ενώ παράλληλα «προβάλλει» εικόνες της ανθρώπινης ύπαρξης που προσπαθεί µόνη της να ξεπεράσει δύσκολες καταστάσεις στην περιπέτεια της διαµόρφωσης της προσωπικότητας (Ζαν, 1996). Το παραµύθι ως µυητικό υλικό Το παραµύθι λειτουργεί σαν ένας λόγος µυητικός µέσα από την αµεσότητα της αφήγησης για τις µεγάλες αλλαγές που θα ζήσει ο άνθρωπος στη ζωή του κι είναι υ- ποχρεωµένος να τις δεχτεί, να τις αντιµετωπίσει µέσα από εσωτερικές αγωνίες και συγκρούσεις και να τις ενσωµατώσει στην προσωπική του πορεία ωρίµανσης προκει- µένου να αναπτυχθεί και να ολοκληρωθεί ως προσωπικότητα (Λαµπρέλλη, 2005). Ιδιαίτερα στην περίπτωση των παιδιών τα βοηθά να αναπτύσσουν τη φαντασία τους, να εναρµονίζονται µε τα άγχη τους, να ξεκαθαρίζουν τα συναισθήµατά τους, να αναγνωρίζουν τις υπαρξιακές τους δυσκολίες και να υποδεικνύουν τόσο προσωρινές όσο και διαρκείς λύσεις στα προβλήµατα που τα αναστατώνουν, µέσα από τους ήρωες των ιστοριών θέτοντας σε λειτουργία το µηχανισµό της προβολής και της ταύτισης. Καθώς οι ιστορίες διαπραγµατεύονται τα οικουµενικά ανθρώπινα προβλήµατα µιλάνε στο υπό εκκόλαψη Εγώ του παιδιού κι ενθαρρύνουν την ανάπτυξή του ενώ ταυτόχρονα το ανακουφίζουν από τις διάφορες προσυνειδητές κι ασυνείδητες πιέσεις που αυτό βιώνει (Μπέτελχαϊµ, 2003). Κι αυτό γίνεται µέσα σ ένα κλίµα αισιοδοξίας, παρά τις πρόσκαιρες δυσκολίες που είναι απαραίτητες για να σµιλευτεί η προσωπικότητα του δοκιµαζόµενου ήρωα και να αναδειχτεί τελικά νικητής. Ο υπό διαµόρφωση νέος ανθρωπος από νήπιο γίνεται παιδί το οποίο καλείται να γίνει έφηβος και µετά να µεταπηδήσει στην περίοδο της ζωής του ενήλικου µε τα αντίστοιχα στάδια ως την προετοιµασία για τη µετάβαση από τη ζωή στο θάνατο. Αυτή όµως η πορεία δεν είναι µοναχική µέσα στη µοναχικότητά της καθώς συνοδεύεται από όλη την ανθρωπότητα µέσα από τα πανανθρώπινα κι οικουµενικά αρχέτυπα που βρίσκονται στα παραµύθια. Στην ουσία του δηλαδή το παραµύθι υπηρετεί την κοινωνική ένταξη του ανθρώπου παράλληλα µε την αυτονοµία (Προύσαλης, 2006). Αυτό όµως που βρίσκει κανείς σαν κυρίαρχο στοιχείο στο παραµύθι είναι η ενεργητική στάση απέναντι στη ζωή καθώς το µήνυµα που περνά είναι: «Ο αγώνας ενάντια σε σοβαρές δυσκολίες της ζωής είναι κάτι που κανείς δεν µπορεί να αποφύγει, είναι ουσιαστικό κοµµάτι της ανθρώπινης ύπαρξης. Αν κανείς δεν λιποψυχήσει κι α- ντιµετωπίσει απτόητος τις απρόσµενες και συχνά άδικες δοκιµασίες τότε µπορεί να κυριαρχήσει σ όλα τα εµπόδια και στο τέλος θα αναδειχτεί νικητής!» (Μπέτελχαϊµ, 2003). Από όσα προηγήθηκαν γίνεται κατανοητό ότι δεν αναφερόµατε στο προϊόν της γραπτής λογοτεχνικής δηµιουργίας ευφάνταστων ή µη συγγραφέων που απευθύνεται σε παιδιά, αφού το λαϊκό παραµύθι αποτελεί µια εφήµερη δραστηριότητα της κοινότητας που στηρίζεται στην αναδηµιουργία, εµφανίζεται µέσα από την παραλλαγή, χαρακτηρίζεται από την ασυνείδητη δοµή, εκφράζει συλλογικές αναπαραστάσεις, είναι ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 363

κοινή ιδιοκτησία όλων, επιβιώνει µέσα από τη διάδοση και γίνεται αντικείµενο προσέγγισης µέσα από τη διαδικασία της ενθύµησης, στη µνήµη. ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΤΗ ΛΑΪΚΗ ΣΥΝΕΙ ΗΣΗ Ο άνθρωπος όλων των τόπων και όλων των εποχών που µίλησε µέσα από τις ιστορίες του για το σύνολο των ζητηµάτων που απασχόλησαν διαχρονικά την ανθρώπινη ύπαρξη και παρουσία σ αυτόν τον κόσµο, αντιµετώπισε τη θέση του στη γη ως σχέση µέρους-όλου αφού στα πρώτα του βήµατα ουδέποτε ήρθε σε αντιπαράθεση µε αυτό που τον περιέβαλλε. Η ανορθολογική-µαγική σκέψη που τον χαρακτήριζε και η πλήρης εξάρτησή του από το περιβάλλον διατροφικά, η αδυναµία του να εξηγήσει τα φυσικά φαινόµενα, η µαγεία του αέναου κύκλου της ζωής, δηµιούργησαν σχέσεις σεβασµού που εκφράστηκαν µέσα από τη µυθολογική προσέγγιση της χλωρίδας και πανίδας και τις περιόδους συµβολοποίησης και ιεροποίησής τους. Η λατρεία της βλάστησης χάνεται µέσα στο πέρασµα του χρόνου και συγκεκριµένα η προσέγγιση του δέντρου λατρευτικά και συµβολικά απαντάται µέσα από το δέντρο εικόνα του κόσµου (Ινδίες Μεσοποταµία Σκανδιναβία κλπ), το θεοφανειακό-κοσµικό δέντρο (Ινδίες, Μεσοποταµία, Αιγαίο), το δέντρο-σύµβολο της ζωής, της ανεξάντλητης γονιµότητας και της απόλυτης ύπαρξης, το δέντρο-κέντρο του κόσµου και υποστήριγµα του σύµπαντος (Σκανδιναβία κλπ), τη µαγική σύνδεση µεταξύ δέντρου και ανθρώπου (ανθρωπογενή δέντρα, δέντρα δεξαµενές των προγονικών ψυχών, γάµους δέντρων, παρουσία δέντρων σε µυητικές τελετές κλπ) και τα δέντρα σύµβολα της αναγεννητικής δύναµης της βλάστησης (Eliade, 1999). Ο άνθρωπος σεβάστηκε το περιβάλλον όντας ο ίδιος ένα κοµµάτι αυτού του κόσµου του µικρού του µέγα. Ιδιαίτερα η σχέση του µε τα δέντρα αποτυπώθηκε µέσα από µυθολογικές ιστορίες και ποικίλες παραδόσεις και η αντίληψή του για τη σηµαντικότητά τους αντανακλάστηκε µέσα από την παρουσία των δέντρων στα λαϊκά παραµύθια. Άλλες φορές µπορεί να συνοµιλεί µαζί τους -Ο άνθρωπος που έψαχνε να βρει την τύχη του-(γκουγκώ, 1998),άλλες να κρύβεται συµβολικά ενδυόµενος τον κορµό τους-η ξυλένια κούκλα, Η ξυλοµαρία- (Αγγελοπούλου, 1990), άλλες φορές η παρουσία του δέντρου απεικόνισε µια κακή ψυχολογική κατάσταση-ο βασιλιάς µε το δέντρο στην καρδιά-(καφαντάρης, 1988), άλλες η συ- µπεριφορά του δέντρου αντανάκλασε ψυχολογικά την ανάρµοστη συµπεριφορά του ανθρώπου-το µπαοµπάµπ- (Gougaud, 1987),άλλες το δέντρο τιµώρησε την αγένεια και την αχαριστία των ανθρώπων (Τα δέντρα και το ποτάµι, Το δέντρο (Γκουγκώ, 1998), σε άλλες η θαλερότητά του συνδέθηκε προφητικά µε την υγεία και τη ζωή του ήρωα, ενώ αποτέλεσε και ηθικός κριτής της συµπεριφοράς του ανθρώπου-το δέντρο που περπατούσε (Belting, 1953). Στις περισσότερες ιστορίες βρίσκουµε µία αιτιολογική λειτουργία των παραµυθιών -Γιατί τα δέντρα ψιθυρίζουν, Γιατί τα πιο πολλά δέντρα έχουν πλατιά φύλλα- (Pellowski, 1990). Σε άλλες ιστορίες η παρουσία του δέντρου παίζει ρόλο στις διαπροσωπικές σχέσεις του ανθρώπου µέσα από διάφορες χωρικές προσεγγίσεις (ανάβαση, κατάβαση, παραµονή, καταφυγή, εγκλεισµός) στοιχεία που απηχούν τα αποµεινάρια πιθανών συµβολικών αντανακλάσεων από προηγούµενες περιόδους ωριµότητας και αντίληψης του ανθρώπου για τη λειτουργία του δέντρου στη ζωή του. Από τον λόγο της διαχρονικής προφορικής λογοτεχνικής δηµιουργίας απουσιάζουν θεµατικά οι ιστορίες που θα µπορούσαν να τοποθετηθούν απέναντι στα σύγχρονα µεγάλα προβλήµατα-αρνητικά αποτελέσµατα µιας άναρχης, αχαλίνωτης και ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 364

κακώς εννοούµενης ανάπτυξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, µιας επέλασης του βιοµηχανικού πολιτισµού που καταλήστευσε τις πηγές ενέργειας, περιόρισε και µόλυνε-σε µερικές περιπτώσεις πια µη αναστρέψιµα-το φυσικό περιβάλλον, υπονόµευσε το µέλλον του πλανήτη και έβαλε τον άνθρωπο αντιµέτωπο εχθρικά στη φύση σε µια σχέση ανταγωνισµού και επιβολής δύναµης του πρώτου στο δεύτερο. Οι δυνατότητες που πρόσφεραν στον άνθρωπο οι τεχνολογικές ανακαλύψεις δηµιούργησαν µια εγωιστική συνείδηση παντοδυναµίας που τον αποµάκρυνε από τη θέση του στον φυσικό κόσµο. Καθώς τα παραµύθια, οι µύθοι και οι παραδόσεις έρχονται από το µακρινό χτες βρίσκουν έναν κόσµο διαφορετικό από αυτό που άφησαν στο πέρασµα του χρόνου, ολοκληρωτικά αλλιώτικου από τις συνθήκες που τα γέννησαν και τα έθρεψαν. ιασώζουν όµως σε πολλές ιστορίες αυτό που θα έπρεπε να είναι σήµερα η στάση του σύγχρονου ανθρώπου: ο σεβασµός στη φύση και η συνετή διαχείρισή της µέσα από τις πραγµατικές ανάγκες παρουσιάζοντας έναν κόσµο ισορροπίας και ηθικής, έναν εξιδανικευµένο κόσµο-οδηγό. Μπορούν να προσφέρουν µια µοναδική υπηρεσία για να γνωρίσουµε πλευρές από την οµορφιά αυτού του κόσµου που χάνεται καθηµερινά καθώς τα παραµύθια και τα άλλα δηµιουργήµατα της λαϊκής προφορικής λογοτεχνίας διέσωσαν την ιστορία του φυσικού µας περιβάλλοντος µέσα από µεταφορικές αλήθειες και έχουν τη δύναµη να µας βοηθήσουν να επαναπροσδιορίσουµε νοηµατοδοτώντας απ την αρχή τη σχέση µας µε τον φυσικό περιβάλλοντα κόσµο φωτίζοντας άγνωστες πλευρές από τη σηµαντικότητά του στη ζωή µας. Είναι µια παρακαταθήκη από το παρελθόν για το παρόν της νέας γενιάς που πρέπει να µπολιάζει το µέλλον και έχει τη δύναµη να συµβάλλει σε µια ενεργοποίηση της ανθρώπινης συνείδησης από την παιδική ηλικία δηµιουργώντας θετικές στάσεις ζωής. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ηµιουργώντας το χώρο συνάντησης Από τα πρώτα βήµατά της και µέσα από τα ιδρυτικά της κείµενα η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση έθεσε το πλαίσιο που ανέδειξε την συνθετότητα του ρόλου της (ΠΠΕΚΠΕ, 1999). Από τη µια, η γέννησή της στην περίοδο οικολογικών κρίσεων στις αρχές του 1970 την τοποθέτησε απέναντι στα µεγάλα περιβαλλοντικά προβλήµατα ως έναν από τους παράγοντες για την αντιµετώπιση των νέων συνθηκών και από την άλλη η κινητικότητα επαναπροσδιορισµών στους χώρους της εκπαίδευσης της ε- πέτρεψε να συµβάλλει ως µια νέα πρόταση εκπαιδευτικού-παιδαγωγικού µοντέλου συνδυάζοντας πρακτικά καινοτοµικές πειραµατικές θεωρήσεις και εφαρµογές (Αγγελίδου και Τσιλιµένη, 2009). Ο ευέλικτος και πειραµατικός χαρακτήρας της σε συνδυασµό µε την υιοθέτηση της διεπιστηµονικότητας και διαθεµατικότητας, την εισαγωγή της συστηµικής σκέψης και την µεγάλη ποικιλοµορφία στις µεθόδους διδακτικών εργαλείων και µεθόδων τής προσέδωσε µια ιδιαίτερη δυναµική έτσι ώστε να αποτελέσει ένα πολλά υποσχόµενο παιδαγωγικό όχηµα που επιδιώκει την συνάντηση του περιβαλλοντικού-κοινωνικού στοιχείου µε τους εκπαιδευτικούς χώρους. Καθώς η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση έχει στόχο της τον επαναπροσδιορισµό της σχέσης του ανθρώπου µε το φυσικό περιβάλλον µέσα από την διαµόρφωση µιας νέας αντίληψηςήθους που θα βρει αντανάκλαση σε στάσεις ζωής και θα οδηγήσει σε τροποποίηση συµπεριφορών, µπορεί να γίνει χώρος συνάντησης µε την αφήγηση παραδοσιακών ι- στοριών και παραµυθιακού υλικού (Nanson, 2005) στην κατεύθυνση διαµόρφωσης µιας νέας κουλτούρας. Η δυνατότητα που παρέχει σήµερα η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, επιτρέπει στον εκπαιδευτικό µέσα από την έρευνα των πηγών, να έρθει ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 365

σε επαφή µε έναν µεγάλο αριθµό παραδοσιακών ιστοριών από όλες τις γωνιές του πλανήτη υπηρετώντας και διευρύνοντας παράλληλα την έννοια της πολυπολιτισµικότητας και αναδεικνύοντας την κοινότητα των αντιλήψεων του λαϊκού homo universalis για την αξία του φυσικού κόσµου στη ζωή του. Η προστασία και διατήρηση των ιδιαιτεροτήτων της πολιτιστικής κληρονοµιάς, του τοπικού-µερικού στοιχείου σε συνθήκες οικουµενικότητας και παγκοσµιοποίησης είναι εξάλλου µία από τις προτεραιότητες που θέτουν τα κείµενα προγραµµατικών διακηρύξεων της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΠΠΕΚΠΕ, 1999) και ενισχύονται από τις γενικές κατευθύνσεις διεθνών αναγνωρισµένων οργανισµών όπως η UNESCO µε στόχο την προώθηση της αειφορίας. Η χρήση της αφήγησης ειδικά ως παιδαγωγικό εργαλείο που διαµορφώνει ένα δηµιουργικό και επικοινωνιακό κλίµα στους χώρους της εκπαίδευσης (Αυδίκος, 2002), (Χάγκαρτυ, 1996), η ψυχοπαιδαγωγική και αισθητική διάσταση που µπορεί να πάρει το λαϊκό παραµύθι (Μερακλής, 1993 1999) (Μαλαφάντης, 2006) (Μαλαφάντης και Κούτρας, 2007) και ο ρόλος του δασκάλου (Κουλουµπή, 2002) επιτρέπουν την αξιοποίηση και ανάδειξή του σε ένα µέσο που ταυτόχρονα αποτελεί καράβι και ταξίδι. Η Unesco εξάλλου έχει αναγνωρίσει την αξία της αφήγησης και την συµπεριλαµβάνει στις στρατηγικές διδασκαλίας και µάθησης που µπορούν να ενισχύσουν τις προσπάθειες για ένα αειφόρο µέλλον. Κριτήρια συνεύρεσης Πρέπει όµως στο σηµείο αυτό να εντοπίσουµε ορισµένα σηµεία που χρειάζονται την προσοχή µας προκειµένου να επιτευχθεί η λειτουργικότερη ένταξη και χρήση της αφηγηµατικής προσέγγισης του παραδοσιακού υλικού στα προγράµµατα της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Η αφήγηση µπορεί να λειτουργήσει υποστηρικτικά και συµπληρωµατικά στη ροή-εφαρµογή ενός προγράµµατος στην πράξη καθώς ο µυθικός-παραµυθιακός-συλλογικός λόγος του παρελθόντος έχει µια ορισµένη δυναµική και στο σύγχρονο πλαίσιο είναι απαραίτητο να συναντήσει την ορθολογική-αναλυτική σκέψη για την µπολιάσει και να την ευαισθητοποιήσει. Το υλικό των ιστοριών πρέπει να επιλεγεί µε κριτήρια που λαµβάνουν υπόψη τους την ηλικία του µαθητικού δυναµικού στο οποίο απευθύνονται, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, τις ανάγκες του και το αντιληπτικό του επίπεδο. Άλλο κριτήριο επιλογής είναι το συγκεκριµένο θέµα που διαπραγµατεύεται η προς επιλογή ιστορία καθώς και τα πρότυπα των ηρώωνπρωταγωνιστών που λαµβάνουν µέρος στην εξέλιξή της, τα σύµβολα που αυτή εµπεριέχει αλλά και το µήνυµα που απορρέει από αυτήν. Επίσης η αισθητική και η ποιητικότητα της ιστορίας δεν πρέπει να υποτιµηθούν. (Προύσαλης, 2007β) Σηµαντικό και τελευταίο κριτήριο είναι η εξυπηρέτηση των στόχων που µπαίνουν από τον σχεδιασµό του προγράµµατος. Η ιστορία πρέπει να φέρνει σε επαφή το παιδί µε πανανθρώπινες αξίες, να το µυεί στη ζωή, να αναπτύσσει τις πνευµατικές του λειτουργίες ενισχύοντας την κριτική του σκέψη ενώ ταυτόχρονα το ψυχαγωγεί και οικοδοµεί άδηλα την περιβαλλοντική του συνείδηση αποκαλύπτοντας πλευρές από την οµορφιά ενός κόσµου που στο εγγύς µέλλον θα έχει ως αυριανός ενήλικος την ευθύνη της συνδιαχείρισής του. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από όσα αναφέρθηκαν µπορεί συµπερασµατικά να καταδειχθεί η σηµαντικότητα της αφηγηµατικής λειτουργίας του λαϊκού παραµυθιακού λόγου που επεκτείνεται και συµπεριλαµβάνει τις προφορικές παραδόσεις, τους µύθους και τους θρύλους, και η ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 366

συµβολή του στη διαµόρφωση µιας ενεργής και ευαισθητοποιηµένης στάσης ζωής στην συνάντησή του µε το χώρο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Οι θεωρητικές αρχές και οι πρακτικές παιδαγωγικές αναζητήσεις και εφαρµογές της τελευταίας, στη λογική της ανοικτής εκπαίδευσης, δηµιουργούν ένα πλαίσιο για τη γόνιµη συνεύρεση λαϊκών µορφών της προφορικής λογοτεχνίας µε τους κατευθυντήριους άξονες της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Υπάρχει και ενισχύεται η δυνατότητα συνοδοιπορίας κάτω από όρους µε στόχο την τροποποίηση των υφιστάµενων εκπαιδευτικών συνθηκών µέσα από την ουσιαστικοποίηση και τον εµπλουτισµό των καθηµερινών σχέσεων στην τάξη αλλά και την ενδυνάµωση των όρων εκείνων που θα συµβάλλουν στην βελτίωση της περιβαλλοντικής ποιότητας ζωής. Το αφηγηµατικό στοιχείο επηρεάζει το παιδαγωγικό που συµβάλλει στην τροποποίηση του κοινωνικού σε αλληλεπίδραση και αντανάκλαση µε το περιβαλλοντικό. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγγελίδου, Ε. και Τσιλιµένη Τ. (2009). Η αφήγηση ως εργαλείο µάθησης στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Αθήνα: Καστανιώτης. Αγγελοπούλου, Α. (1990). Οι παραµυθοκόρες. Τόµος Α. Αθήνα: Εστία. Αριστοτέλης (1982). Ποιητική (µτφ. Στ. ροµάζος). Αθήνα: Κέδρος. Αυδίκος, Ε. (1994). Το λαϊκό παραµύθι. Θεωρητικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Οδυσσέας. Αυδίκος, Ε. (2002). Η αφηγηµατική κοινότητα στο. Προύσαλης (επιµ.): Κουβεντιάζοντας για τα παραµύθια. Πρακτικά διηµερίδας 31/3-1/4/2001. Ταύρος: Εκδόσεις Μολύβιος Νιάου. Barton, B. & Booth, D. (1990). Stories in the Classroom. Toronto: Pembroke Publishers. Βελλουδής, Γ (1994). Γραµµατολογία. Θεωρία της λογοτεχνίας. Αθήνα: ωδώνη. Belting, N. (1953). Three apples fell from Heaven. New York: Bobbs Merril Company. Bruner, J. (1997). Πράξεις νοήµατος (µτφ. Η. Ρόκου-Γ. Καλοµοίρης). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Bruner, J. (2002). ηµιουργώντας ιστορίες (µτφ. Β. Τσούρτου-Κ. Πολυδάκη-Γ. Κουγιουµτζάκης). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Γκουγκώ, Α. (1998). Το δέντρο του έρωτα και της σοφίας (µτφ. Β.Παπαδοπούλου). Αθήνα. Καστανιώτης. Eliade, M. (1999). Πραγµατεία πάνω στην Ιστορία των Θρησκειών (µτφ.ε. Τσούτη). Αθήνα: Χατζηνικολής. Genette G., L.Martin & M. Mathieu-Colas (1987). Τα όρια της διήγησης (µτφ. Ε. Θεοδωροπούλου).Αθήνα: Καρδαµίτσας. Gersie, A. (1992). Earthtales. Storytelling in times of change. London: Green Print. Goodman, N. (1969). Languages of Art. An Approach to a theory of Symbols. Indianapolis: Bobbs Merril Company. Gougaud, H. (1987). L arbre aux tresors. Paris: Editions du Seuil. Ζαν, Ζ. (1996). Η δύναµη των παραµυθιών (µτφ. Μ. Τζαφεροπούλου). Αθήνα: Καστανιώτης Hindenoch, M. (2002). Conter, un art? Bruxelles:Tapage de conteurs. Καλλίνης, Γ. (2005). Εγχειρίδιο αφηγηµατολογίας. Εισαγωγή στην τεχνική της αφήγησης. Αθήνα: Μεταίχµιο. Καφαντάρης, Κ. (1988). Ελληνικά λαϊκά παραµύθια. Ο Φεγγαράς. Αθήνα: Οδυσσέας. Καψωµένος Ε.Γ (2003). Αφηγηµατολογία. Θεωρία και µέθοδοι ανάλυσης της αφηγηµατικής πεζογραφίας. Αθήνα: Πατάκης. Κλαίυτον, Π. (1996). Η Ποµ Κλαίυτον και ο θίασος των ιστορητών στο Ντ. Παπαλιού (επιµ.): Άκου µια ιστορία. Η παραδοσιακή τέχνη της προφορικής αφήγησης και η αναβίωσή της στις µέρες µας. Αθήνα: Ακρίτας. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 367

Κουλουµπή-Παπαπετροπούλου Κ. (1995). Η αναβίωση της τέχνης του αφηγητή-παραµυθά στην εποχή µας στο Β.Αναγνωστόπουλος και Κ. Λιάπης (επιµ.): Λαϊκό παραµύθι και παραµυ-θάδες στην Ελλάδα. Αθήνα: Καστανιώτης. Κουλουµπή-Παπαπετροπούλου Κ. (2002).Η προετοιµασία για την αφήγηση στο. Προύσαλης (επιµ.): Κουβεντιάζοντας για τα παραµύθια. Πρακτικά διηµερίδας 31/3-1/4/2001. Ταύ-ρος: Εκδόσεις Μολύβιος Νιάου. Κουλουµπή-Παπαπετροπούλου Κ. (2007). Ο θεσµός της αφήγησης στις βιβλιοθήκες στο Τ. Τσιλιµένη (επιµ.): Αφήγηση και εκπαίδευση. Βόλος: Εκδόσεις Εργαστηρίου Λόγου και Πολιτισµού Παν/µίου Θεσσαλίας. Λαµπρέλλη, Ε. (2005). Λαϊκά παραµύθια. Μύηση στην αποδοχή της ζωής. ιαδροµές,17(26-34). Livo, N. & Sandra Rietz (1986). Storytelling. Process & practice. Colorado:Libraries Unlimited. Λουκάτος,. (1977). Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία. Αθήνα: ΜΙΕΤ. Luthi, M. (1982). The European Folktale. Form and Nature. Bloomington: Indiana University Press. Μαλαφάντης, Κ. (2006). Το Παραµύθι στην Εκπαίδευση. Ψυχοπαιδαγωγική ιάσταση και Αξιοποίηση. Αθήνα: Ατραπός. Μερακλής, Μ. (1990). Έντεχνος λαϊκός λόγος. Αθήνα: Καρδαµίτσας. Μερακλής, Μ. (1992). Λαϊκή τέχνη. Ελληνική Λαογραφία. Τόµος Γ. Αθήνα: Οδυσσέας. Μερακλής, Μ. (1993). Έντεχνος λαϊκός λόγος. Κείµενα και κριτική του νεοελληνικού λόγου. Αθήνα: Καρδαµίτσας. Μερακλής, Μ. (1999). Το λαϊκό παραµύθι. Κείµενα παραµυθολογίας. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Μπαχτίν, Μ. (2007). Προς µια Επανεξεργασία του Βιβλίου για τον Ντοστογιέφσκι. Νέα Εστία,1796 (48-57). Μπέτελχαϊµ, Μπ. (2003). Η γοητεία των παραµυθιών. Μια ψυχαναλυτική προσέγγιση (µτφ. Ε. Αστερίου). Αθήνα: Γράµµατα. Nanson A. (2005). Storytelling and Ecology: reconnecting nature and people through oral narrative. Glamorgan: University of Glamorgan Press. Norton, D. (2007). Μέσα από τα µάτια ενός παιδιού. Εισαγωγή στην παιδική λογοτεχνία. Αθήνα: Επίκεντρο. Πελασγός, Σ. (2008). Τα µυστικά του παραµυθά. Μαθητεία στην τέχνη της προφορικής λογοτεχνίας και αφήγησης. Αθήνα: Μεταίχµιο. Pellowski, A. (1977). The world of storytelling. New York: R.R. Bowker Company. Pellowski, A. (1990). Hidden stories in plants. New York: Macmillan Publishing Company ΠΠΕΚΠΕ (1999). Βασικά Κείµενα για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Η ιακήρυξη της Τιφλίδας. Τεύχος 2. Αθήνα. Προύσαλης,. (2006). Ανιχνεύοντας τα κρυµµένα µονοπάτια της ανθρώπινης ψυχής. Λόγια Παιδαγωγών, 4 (8-11). Προύσαλης,. (2007α). Λαϊκό παραµύθι και αφηγητής. Όταν η τελευταία λέξη για τον κόσµο δεν έχει ακόµη ειπωθεί. ιεθνές Επιστηµονικό Συνέδριο µε θέµα: «Προοπτικές και όρια της διαλογικότητας στον Mikhail Bahtin. Εφαρµογές στην ψυχολογία, την τέχνη, την εκπαίδευση και τον πολιτισµό».ρέθυµνο, 25-27 Μαϊου 2007. Πρακτικά υπό έκδοση. Προύσαλης,. (2007β). Παιδί και παραµύθι: Ξετυλίγοντας το κουβάρι µιας ιδιαίτερης σχέσης, αναζητώντας το νόηµα της επαφής Λόγια Παιδαγωγών, 7 (38-41). Ricoeur P. (1990): Η αφηγηµατική λειτουργία. (µτφ. Β. Αθανασόπουλος). Αθήνα: Καρδαµίτσας. Σαρρής. (2004). Ο ρόλος του παραµυθιού και της µαριονέτας στην αντιµετώπιση των µαθησιακών λειτουργιών. Γνωστική και Ψυχαναλυτική προσέγγιση. Ιωάννινα: Άνθρωπος. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 368

Χάγκαρτυ, Μ. (1996). Παιδαγωγικές χρήσεις της ιστόρησης στο Ντ. Παπαλιού (επιµ.): Άκου µια ιστορία. Η παραδοσιακή τέχνη της προφορικής αφήγησης και η ανα-βίωσή της στις µέρες µας. Αθήνα: Ακρίτας. Vygotsky, L. (1997). Νους και Κοινωνία. (µτφ. Α. Μπίµου - Στ. Βοσνιάδου). Αθήνα: Gutenberg. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 369