Οι Έλληνες στα Ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας κατά το 19 ο αιώνα

ΔΗΜΟΚΡΙΣΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗ ΝΟΜΙΚΗ ΦΟΛΗ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών πουδών «πουδές Νοτιοανατολικής Ευρώπης» Οι Έλληνες στα Ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας κατά το 19 ο αιώνα εκπαιδευτική, κοινωνική, εκκλησιαστική και οικονομική δραστηριότητα Υοιτήτρια: Γιαννούλα Υελάκη Α.Μ: 162/08 Επιβλέπων: Ιωάννης Μπάκας ΚΟΜΟΣΗΝΗ 2011 1

Γιάννα Υελάκη Βραχυγραφίες ΙΑΤΕ ΕΜ ΔΙΕΕ Ιστορικό Αρχείο Τπουργείου Εξωτερικών Εταιρεία Μακεδονικών πουδών Δελτίο Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας σ. σελίδα, σελίδες φακ. εφημ. έκδ. ό.π. Υάκελος Εφημερίδα Έκδοση, εκδότης όπου παραπάνω, όπως προηγουμένως 2

Οι Έλληνες στα ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας Οι Έλληνες στα Ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας κατά το 19 ο αιώνα εκπαιδευτική, κοινωνική, εκκλησιαστική και οικονομική δραστηριότητα 3

Γιάννα Υελάκη Φάρτης της Ρουμανίας, 1939. 4

Οι Έλληνες στα ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕ ΣΑ ΛΙΜΑΝΙΑ ΣΟΤ ΔΟΤΝΑΒΗ ΚΑΙ ΣΗ ΜΑΤΡΗ ΘΑΛΑΑ ΚΑΣΑ ΣΟ 19 Ο ΑΙΩΝΑ.. α. Σο ιστορικό διάγραμμα του ελληνικού στοιχείου στη περιοχή από την αρχαιότητα... β. Οικονομική δραστηριότητα. γ. Εκπαιδευτική δραστηριότητα... δ. Κοινωνική δραστηριότητα... ε. Εκκλησιαστική δραστηριότητα... ΟΤΛΙΝΑ ΣΟΤΛΣΖΑ... ΒΡΑΪΛΑ ΓΑΛΑΣΙ.. ΚΩΝΣΑΝΣΖΑ.. ΙΜΑΗΛ.. ΑΛΛΑ ΛΙΜΑΝΙΑ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΟΤΙΑ α. Σούρνου εβερίν β. Καλαφάτι. γ. Γιούργεβο δ. Σούρνου Μαγουρέλη και Ολντένιτσα ε. Σσερναβόδα στ. Μαγγάλια.. ΕΠΙΛΟΓΟ.. ΠΗΓΕ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ. ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ 1. ΕΓΓΡΑΥΑ... 2. ΕΙΚΟΝΕ 5

Γιάννα Υελάκη 6

Οι Έλληνες στα ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας ΠΡΟΛΟΓΟ Η ιστορία των Ελλήνων στη Ρουμανία και κυρίως οι δραστηριότητές τους, οικονομικές, κοινωνικές, εκκλησιαστικές και εκπαιδευτικές στα μεγάλα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας κέντρισαν το ενδιαφέρον μου κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα «πουδές Νοτιοανατολικής Ευρώπης». Σο ενδιαφέρον αυτό μεγάλωσε καθώς, εργαζόμενη στον ΟΣΕ, μάθαινα, σε καθημερινή σχεδόν βάση, τη δραστηριότητα του οργανισμού αυτού στη Ρουμανία τα τελευταία χρόνια. Έτσι, αναζητώντας θέμα για τη διπλωματική μου αποφάσισα να ασχοληθώ με την ελληνική παρουσία στα παραπάνω λιμάνια κατά τον 19 ο αιώνα, καθώς ο αιώνας αυτός αποτελούσε την περίοδο της ανάπτυξης και ακμής του Ελληνισμού εκεί. την παρούσα εργασία προσπάθησα να προσεγγίσω τη θαυμαστή ανάπτυξη του Ελληνικού στοιχείου στα μεγάλα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας κατά τον 19 ο αιώνα, μελετώντας παράλληλα κάθε πτυχή της πολύπλευρης δραστηριότητας του εκεί. Ασχολήθηκα με τους Έλληνες που κατάφεραν να κυριαρχήσουν τόσο στο τομέα του ε- μπορίου όσο και της ναυσιπλοΐας, στους υδάτινους δρόμους του πιο σημαντικού ποταμού της Ευρώπης. Όλοι αυτοί δημιούργησαν μια αυτοκρατορία του νερού, μια τεράστια, άγνωστη στους πολλούς, συναρπαστική ιστορία που έφερε πλούτο, αίγλη, δόξα αλλά και άφθονο πνεύμα. Οφείλω να αναγνωρίσω ότι την ιδέα να ασχοληθώ με το κομμάτι αυτό της ιστορίας μας, την ιστορία των «χρυσόπλοων» Ελλήνων του Δούναβη, μου την ενέσπειρε αρχικά ο καθηγητής Θεοφάνης Μαλκίδης, όταν σε ένα μάθημά του αναφέρθηκε στην τόσο σημαντική Ελληνική παρουσία στον αχανή και μυστηριώδη ποταμό του Δούναβη. Ειλικρινά ήταν η πρώτη φορά που άκουγα να γίνεται λόγος για το σημαντικό αυτό κομμάτι ιστορίας του απόδημου Ελληνισμού. Οι γνώσεις μου για την ιστορία της περιοχής σταματούσαν στα χρόνια της Ελληνικής επανάστασης, ότι λίγο δηλαδή είχα διδαχθεί στα σχολικά μου χρόνια. υγκλονίστηκα όταν άκουσα ότι Έλληνες ναυτικοί ήταν αυτοί που δημιούργησαν έναν ισχυρό στόλο για τη διακίνηση των εμπορευμάτων στο μεγαλύτερο πλωτό ποταμό της Ευρώπης. Αποφάσισα λοιπόν, ότι άξιζε να προσπαθήσω να βρω στοιχεία μέσα από ιστορικά βιβλία, διατριβές, δημοσιεύσεις στο διαδίκτυο για την περίοδο εκείνη και να ασχοληθώ στην πτυχιακή μου εργασία με τον α- πόδημο Ελληνισμό της περιοχής. Ομολογώ ότι δυσκολεύτηκα αρκετά να βρω υλικό για το θέμα μου. Η δυσκολία αυτή ωστόσο, αντί να με αποτρέψει μου κέντρισε ακόμη περισσότερο το ενδιαφέρον, ιδιαίτερα όταν 7

Γιάννα Υελάκη ανακάλυψα ότι ο Ελληνισμός του 19 ο αιώνα δεν έχει μελετηθεί επαρκώς. Η Λένα Διβάνη στο βιβλίο της «Ελλάδα και Μειονότητες» 1 αναφέρει χαρακτηριστικά: «Λόγω του μεγάλου βιβλιογραφικού κενού επί του θέματος, η ευεργετική παρουσία του Ελληνισμού στις ρουμανικές χώρες δεν έχει αποτυπωθεί και εκτιμηθεί ικανοποιητικά». Ωστόσο, η επιμονή καθώς και οι σπουδές μου στη γαλλική φιλολογία, με βοήθησαν να αναζητήσω τη βιβλιογραφία και όσες πηγές μπόρεσα, αλλά και να προσεγγίσω την ξένη βιβλιογραφία, όσο μπορούσα, ακόμη και τη ρουμάνικη, χάρη στη βοήθεια της Ρουμάνας φίλης μου Daniela Domocos, η οποία κατοικεί στη πόλη μου, Κομοτηνή, εδώ και είκοσι χρόνια και την οποία ευχαριστώ θερμά. αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθώ στην αμέριστη συμπαράσταση, καθοδήγηση και βοήθεια του επιβλέποντος καθηγητού μου Ι- ωάννη Μπάκα. Η δική του καθοδήγηση στην ανεύρεση ιστορικών πηγών και συγγραφικού υλικού, οι πολύτιμες υποδείξεις του επί του κειμένου και η υπομονή του στάθηκαν καθοριστικές για τη σύνταξη της παρούσας μελέτης. Ακόμη, οφείλω να ευχαριστήσω τον καθηγητή Κ. Αντωνόπουλο για τη συμμετοχή του στην τριμελή επιτροπή μαζί με τον Θ. Μαλκίδη. Ευχαριστίες όμως οφείλω και στην οικογένειά μου και κυρίως στο σύζυγό μου Γιάννη για την υπομονή και την ενεργή συμπαράστασή του τόσο στη συγκέντρωση και καταγραφή του υλικού, όσο και στη συγγραφή της εργασίας. Γιάννα Υελάκη 1 Λ. Διβάνη, Ελλάδα και Μειονότητες, Αθήνα 1995, σ. 126. 8

Οι Έλληνες στα ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας ΟΙ ΕΛΛΗΝΕ ΣΑ ΛΙΜΑΝΙΑ ΣΟΤ ΔΟΤΝΑΒΗ α. Σο ιστορικό χρονοδιάγραμμα του ελληνικού στοιχείου στη περιοχή από την αρχαιότητα. Ο Δούναβης είναι ο δεύτερος σε μήκος ποταμός της Ευρώπης μετά το Βόλγα και ο πρώτος σε όγκο υδάτων. Πηγάζει από το Μέλανα Δρυμό στη Γερμανία, ακολουθεί πορεία κυρίως ανατολική για 2850 χλμ, διασχίζει αρκετές χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης και χύνεται στη Μαύρη θάλασσα, ανατολικά από τη Ρουμανική πόλη Κωνστάντσα κοντά στα σύνορα με την Ουκρανία, αφού σχηματίσει ένα τεράστιο δέλτα. υνολικά σε όλο του το μήκος δέχεται τα νερά από 300 και πάνω παραποτάμους Η κοιλάδα από την οποία διέρχεται ο Δούναβης ήταν από πολύ παλιά μια από τις πιο σημαντικές αρτηρίες συγκοινωνίας γι αυτό στην περιοχή αυτή έχουν αναπτυχθεί και πολλοί πολιτισμοί 2. Ο ποταμός ήταν γνωστός και στους αρχαίους Έλληνες που τον ο- νόμαζαν Ίστρο. Οι Ρωμαίοι τον είχαν κάνει όριο της αυτοκρατορίας τους και στις όχθες του σε πολλά σημεία, είχαν κατασκευάσει πολλά οχυρωματικά έργα, που αργότερα αποτέλεσαν τους πυρήνες για την ανέγερση νέων πόλεων. Οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν τον ποταμό ως εμπορικό δρόμο για την επικοινωνία τους με την κεντρική Ευρώπη. Σην επικοινωνία αυτή τη σταμάτησαν το 1400 οι Γερμανοί, όταν εγκαταστάθηκαν στις περιοχές γύρω από το Δούναβη. Με τη υνθήκη των Παρισίων του 1856 μετατράπηκε σε ελεύθερο για τη ναυσιπλοΐα ποτάμι για όλα τα κράτη, σε αντίθεση με τη θέση των Αυστριακών που ήθελαν να ανήκει μόνο στα κράτη από όπου περνούσε. Ο Δούναβης ήταν και εξακολουθεί να είναι σημαντικός υδάτινος δρόμος από τη Μαύρη θάλασσα προς το εσωτερικό της Ευρώπης και αντίστροφα, καθότι είναι πλωτός στο μεγαλύτερο μήκος του 3. Η πιο επιβλητική υδάτινος λεωφόρος της Ευρώπης, άσκησε ι- σχυρή έλξη στους Έλληνες εμπόρους και θαλασσοπόρους και κέντρισε από νωρίς την φυλετική τους ροπή στον αποικισμό. Η παρουσία των Ελλήνων στη σημερινή Ρουμανία χρονολογείται από την αρχαιότητα. Οι Μιλήσιοι ίδρυσαν τον 7 ο αιώνα π.χ. στις εκβολές του ποταμού Ίστρου, την Ίστρια, όπου βρέθηκαν ερείπια ναών του Διός, του Απόλλωνος, του Πο- 2 «Δούναβης», el.wikipedia.org. 3 «Δούναβης», livepedia.gr. 9

Γιάννα Υελάκη σειδώνος, του Ερμή, της Δήμητρας. Οι ίδιοι ίδρυσαν την πόλη Σόμις, τη σημερινή Κωνστάντσα, όπου βρέθηκαν νομίσματα που απεικόνιζαν μορφές θεών. Ίδρυσαν επίσης και την πόλη Καλλάτις, τη σημερινή Μανγκάλια. Η Αιγισσός(Σουλτσέα) καθώς και άλλες πόλεις θυμίζουν επίσης τη μακραίωνη Ελληνική παρουσία 4. Ο μεγάλος Μακεδόνας βασιλιάς την άνοιξη του 335 π.χ. με 20.000 άνδρες φθάνει στη περιοχή, σε μια εκστρατεία εναντίον των Σριββαλών και των Γετών. Όπως λέει ο τράβων στα γεωγραφικά: «Ο μεν Αλέξανδρος της Ασίας πολύν ανεκάλυψεν, ημίν των βορείων της Ευρώπης άπαντα μέχρι του Ίστρου». Ήθελε να εξασφαλίσει μια για πάντα την ηρεμία στα βόρεια σύνορά του, τα οποία επανειλημμένα παραβίαζαν, κυρίως με ληστρικές επιδρομές, πριν καταπιαστεί με το όραμά του, την εκστρατεία εναντίον των Περσών και την εξάπλωση του Ελληνικού πολιτισμού ως την άκρη του ωκεανού. Σαυτόχρονα με την πορεία του, ο Αλέξανδρος είχε διατάξει τον στόλο, ο οποίος ναυλοχούσε στην Προποντίδα, να εισέλθει στον Ίστρο από τον Εύξεινο Πόντο και από εκεί να πλεύσει στο εσωτερικό του ποταμού για να συναντηθεί με τον στρατό σε σημείο που είχε προσδιορισθεί από πριν. Ξεκίνησε λοιπόν με το στρατό του από την Αμφίπολη και μέσα από νικηφόρες μάχες κατάφερε να τους κατατροπώσει με πολύ μικρές απώλειες. την τελευταία μάχη που δίνει στη χώρα των Σριβαλλών ενάντια στο βασιλιά ύρμο νικά ξανά με απώλειες για τον εχθρό 3000 νεκρούς και για τον στρατό του 40 πεζούς και 11 ιππείς Έλληνες. Απέναντι από το νησάκι του Δούναβη Πεύκη, όπου είχε καταφύγει ο ύρμος συναντά τον στόλο του, ο οποίος είχε εγκαινιάσει και κυριεύσει ένα σπουδαίο πλωτό δρόμο. Ο Αλέξανδρος επιχείρησε με τα πλοία του να κάνει απόβαση στο νησάκι, αλλά από τη μια το ισχυρό ρεύμα του ποταμού και από την άλλη οι απότομες όχθες δεν του το επέτρεψαν. Κατασκεύασε τότε μια πλωτή γέφυρα με τα πλοία του και με άλλα πλοιάρια της περιοχής και κατάφερε το ακατόρθωτο. Για πρώτη φορά στην ιστορία περνούσε ένας στρατός το Δούναβη. Ο άθλος αυτός του Αλέξανδρου τρομοκράτησε όλους τους λαούς και τις φυλές της περιοχής που έσπευσαν να ζητήσουν και να κλείσουν ειρήνη με τους Μακεδόνες 5. Μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453, το μεταναστευτικό ρεύμα, προς τις χώρες αυτές εντάθηκε κυρίως από κατοίκους της ΒΑ Μ. Ασίας, της Σραπεζούντας και της Κωνσταντινούπολης. Από το τέλος του 15 ο αιώνα αναφέρονται στην περιοχή Έλληνες έμποροι, λόγιοι και κληρικοί. Ο Ελληνισμός αναζητώντας στηρίγματα για την επιβίωσή του στράφηκε στη Δύση και στις Ρουμανικές χώρες, οι οποίες αποτελού- 4 Θ. Μαλκίδης, Ο Ελληνισμός της Ρουμανίας (ομιλία στο Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου στις 9 Μαρτίου 2003), (www.antibaro.gr). 5 Δ. Αλεξάδρου, Φρυσόπλοοι. Οι Έλληνες του Δούναβη, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 23-28. 10

Οι Έλληνες στα ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας σαν ασφαλές καταφύγιο για τους Έλληνες και τους άλλους Βαλκάνιους διανοούμενους κατά την περίοδο της Σουρκοκρατίας 6. Η Βυζαντινή κληρονομιά υπήρξε μεγάλη στη διοίκηση, νομοθεσία, θρησκεία, κοινωνία, πνευματική ζωή, γλώσσα και τέχνη. Σην κληρονομιά αυτή πολλοί επιστήμονες αναζητούσαν κατά την Οθωμανική περίοδο στη Μολδοβλαχία, ως χώρα εμποτισμένη από τη Βυζαντινή παράδοση και στραμμένη προς τον Ελληνισμό με ομόδοξους ηγεμόνες 7. Η γεωγραφική θέση της Ελλάδας, οι στενότατοι δεσμοί των Ελλήνων με το υγρό στοιχείο και το γεγονός ότι το δια μέσου της θάλασσας εμπόριο προηγήθηκε του εμπορίου του διεξαγόμενου στη ξηρά, δικαιολογούν την ισχυρή έλξη που άσκησε στους Έλληνες εμπόρους και θαλασσοπόρους η επιβλητική υδάτινη λεωφόρος του Δούναβη 8. Η απελευθέρωση της ναυσιπλοΐας στο Δούναβη, στα 1856, σήμανε ιδιαίτερα για την περιοχή της Δοβρουτσάς και κυρίως για τις πόλεις λιμάνια Βραΐλα, Κωστάντζα, Σούλτζα, ουλινά, όπως και για τον παραδουνάβιο σταθμό του Γαλατσίου στη Μολδαβία της σημερινής Ρουμανίας, την αρχή της επαναδραστηριοποίησης του εμπορίου μέσω της Μαύρης Θάλασσας και την ακμή των αστικών αυτών συγκεντρώσεων, στις οποίες σημαίνουσα θέση κατείχε ο Ελληνισμός 9. Οι διαδρομές του εμπορίου και του πολιτισμού, με αφετηρία τη μακρινή Ασία, μέσω των λιμανιών του νότιου Εύξεινου Πόντου Σραπεζούντα, Αμισός, ινώπη, οδηγούνταν διαπλέοντας την «άξενη» θάλασσα στην απόληξη του πλέον σημαντικού και περίφημου ποταμού της γηραιάς ηπείρου: στο Δέλτα του Δούναβη. Μέσω αυτού, επιτυγχάνονταν η διείσδυση στην ενδοχώρα και η επικοινωνία με την λοιπή Ευρώπη. τις ακμαίες αυτές αστικές συγκεντρώσεις, οι Έλληνες είχαν προεξάρχοντα ρόλο στις οικονομικές, κοινωνικές, εκπαιδευτικές και θρησκευτικές δραστηριότητες 10. β. Οικονομική δραστηριότητα Οι Έλληνες πρωτοστάτησαν στη διακίνηση εμπορευμάτων μεταξύ της Νοτιοανατολικής και της Κεντρικής Ευρώπης πιθανότατα από τα τέλη του 14 ου αιώνα, σε τέτοιον βαθμό ώστε η λέξη «Έλλην» να είναι συνώ- 6 http://www.hellenicway.ca Οι ελληνες της Ρουμανίας κατά το 17 ο -19 ο αιώνα 7 Θ. Μαλκίδης, ό.π. 8 π. Υωκάς, Οι Έλληνες εις την ποταμοπλοΐαν του Κάτω Δουνάβεως, Θεσσαλονίκη 1975, σ. 1. 9 Ε. Γαβρά, Αγροτικός χώρος και κατοικία στον Πόντο από τον 19ο αιώνα έως τις αρχές του 20 ού, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 31-35. 10 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Σο οδικό δίκτυο της χερσονήσου του Αίμου και η σημασία του κατά τους Μέσους Φρόνους», Πρακτικά του Διεθνούς υνεδρίου Ιστορικής Γεωγραφίας, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 155-159. 11

Γιάννα Υελάκη νυμη με τη λέξη «έμπορος» 11. Έμποροι ξηράς, έμποροι θαλάσσης, τραπεζίτες, ανέπτυσσαν μια όλο και πιο έντονη δραστηριότητα. Ο πρώτος γνωστός τραπεζίτης, απ όσο γνωρίζουμε, ήταν ο Κονταράτος, ο οποίος δρούσε στη περιοχή Σσετάτεα Άλμπα στα τέλη του 15 ου αιώνα. Δεν γνωρίζουμε εάν ο Καλιάνης, ο οποίος μνημονεύεται σε άλλες πηγές την ίδια εποχή, είναι το ίδιο πρόσωπο με τον Κοντοράτο ή όχι 12. Ο αριθμός των Ελλήνων στις Ρουμανικές χώρες αυξήθηκε ιδιαίτερα μετά τη πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Οθωμανούς το 1453. Ο φιλικός ορθόδοξος παραδουνάβιος χώρος παρείχε τη σχετική ασφάλεια για την ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων. Έτσι, ανάμεσα στους Έλληνες που κατέφυγαν στην περιοχή υπήρξαν και πολλοί έμποροι και τραπεζίτες των οποίων ωστόσο η δραστηριότητα προκαλούσε αντιδράσεις στον ντόπιο πληθυσμό. την Σρανσυλβανία, π.χ. στο Μπρασόβ, το 1545, οι Ρουμάνοι έμποροι παρακαλούσαν τον ηγεμόνα της Βλαχίας Ράδου Παΐσιε να απαγορεύσει στους Έλληνες εμπόρους να φέρουν εμπορεύματα στη περιοχή τους. τα τέλη του 16 ου αιώνα αρκετοί Έλληνες έμποροι ήταν εγγεγραμμένοι στον Μολδαβικό φορολογικό πίνακα της 12 ης Μαΐου 1591, που αφορούσε τη δεκάτη επί των προβάτων. Ανάμεσά τους συναντούμε τα ονόματα του Λάμπρου Κατσίκη, του τάνου Σαμίρι, του Θεοδώρου περιλιώτη 13. Για να διευκολυνθούν οι κινήσεις τους ζήτησαν από τον βοεβόδα της Σρανσυλβανίας ένα γενικό προνόμιο 14. Ετσι δημιουργήθηκαν οι Ελληνικές κομπανίες του ιμπίου (1636) και του Μπρασόβ (1639), όπου συμπεριλαμβάνονταν όχι μόνο Έλληνες αλλά και Ρουμάνοι, Βούλγαροι, έρβοι, Κουτσόβλαχοι, Έβραίοι 15. Αργότερα, όταν κατά το 1716 και μέχρι την επανάσταση, η Τψηλή Πύλη ανέθεσε τη διοίκηση των ηγεμονιών στους Έλληνες Υαναριώτες - επειδή φοβόταν τις επαφές των Ρουμάνων με τους Ρώσους- αυτοί προστάτεψαν όχι μόνο τους Έλληνες εμπόρους αλλά και τους ντόπιους Ρουμάνους. Οι Υαναριώτες ηγεμόνες Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος, Νικόλαος Μαυρογένης, Μιχαήλ ούτσος, Αλέξανδρος Μουρούζης, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος προσπάθησαν να προστατέψουν τις ηγεμονίες από αλ- 11 Βλ. στο Φρ. Ζαφείρης, Βαλκάνιος πραγματευτής: οδοιπορία μνήμης σε ελληνικές κοινότητες και παροικίες, Αθήνα 1998. 12 Υλ. Μαρινέσκου, «Ο νεώτερος Ελληνισμός της Ρουμανίας», Ιστορικά Θέματα 32 (Περισκόπιο, επτέμβριος 2004) 105. 13 Ό.π., σ. 106. 14 Για την παρουσία των Ελλήνων στην Σρανσυλβανία βλ. στο Αθ. Καραθανάσης, Ο Ελληνισμός της Σρανσυλβανίας Η πνευματική, εθνική και εκκλησιαστική ζωή ελληνικών ε- μπορικών κομπανιών του ίμπιου και του Μπρασόβου 18ος - 19ος αι, Θεσσαλονίκη 2003. 15 Υλ. Μαρινέσκου, ό.π., σ. 107. 12

Οι Έλληνες στα ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας λοδαπούς εμπόρους, οι οποίοι υποστηρίζονταν σφόδρα από τα προξενεία που άνοιξαν στις ηγεμονίες η Αγγλία, Γαλλία, Αυστρία και Ρωσία 16. Κατά τη διάρκεια της Υαναριώτικης εποχής στις ηγεμονίες έχουμε μια άνευ προηγουμένου εξύψωση του πνευματικού μορφωτικού επιπέδου του Ρουμανικού λαού, που διευκολύνθηκε έτσι από τη γνώση, για να διεκδικήσει αργότερα τα εθνικά του δικαιώματα. Οι Έλληνες ηγεμόνες έκαναν ότι ήταν δυνατόν για να βοηθήσουν τον Ρουμανικό λαό, ισορροπώντας συνεχώς στο τεντωμένο σχοινί της επικυριαρχίας του ουλτάνου. Ωστόσο, με τα Σουρκικά φρούρια διάσπαρτα παντού δεν ήταν δυνατόν να γίνει κάτι περισσότερο από τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας ως ανάχωμα στη ρωσική, της ενίσχυσης της θρησκείας, της γνώσης, των ε- παναστατικών ιδεών και το έναυσμα του 1821 για εθνική ανεξαρτησία. Εδώ πρέπει να σημειωθεί, για να καταλάβουμε το Ελληνικό θαύμα, ότι το πρώτο ατμόπλοιο στο Δούναβη ήταν Ελληνικό, ονομάστηκε «Αρχιμήδης» και κατασκευάστηκε από τον Υον πίρτα, Έλληνα Μακεδόνα, από την Κλεισούρα της Καστοριάς. Σο πρώτο Ελληνικό διδασκαλείο ιδρύθηκε στη Βουδαπέστη το 1812 με κύριο χορηγό έναν άλλο Μακεδόνα, τον Βουκέλα ή Βικέλα από τη Βέροια. Η πρώτη ακόμη γέφυρα στον Δούναβη φτιάχτηκε στη Βουδαπέστη από τον Έλληνα ευεργέτη ίνα που διέθεσε επτά εκατομμύρια χρυσά φράγκα 17. Οι Έλληνες κατάφεραν πολύ νωρίς να διεισδύσουν στις Ρουμανικές περιοχές του Δούναβη, πρώτα στο Δέλτα και έπειτα ακολουθώντας τη ροή του ποταμού, μέχρι τις ιδηρές Πύλες, δημιουργώντας εμπορία σε μικρά λιμάνια, χωρίς τεχνικές εγκαταστάσεις και έπειτα αναπτύσσοντας πιο οργανωμένες δραστηριότητες. Όπως αναφέρει ο πυρίδων Υωκάς, ο τράβων έχει γράψει για τα εμπορικά προσόντα των Ελλήνων: «Εάν ο Έλλην εγκαταλειφθεί πάνω σ έναν βράχο, θα τον κάνει να ανθήσει δια της βιομηχανίας» 18. Ο Ion Slavici αναφέρει ότι «ο Ρουμανικός λαός εταύτιζε τη λέξη Grec με τα της λέξεως έμπορος. Διά της λέξεως αφ ετέρου έμπορος ο Ρουμάνος χωρικός υπενόει τον Έλληνα. Και όταν έλεγεν ότι μεταβαίνει εις τον Grecul εσήμαινεν ότι πηγαίνει εις το παντοπωλείον του Έλληνος»!!! Οκτώ χρόνια μετά την Ελληνική Επανάσταση, στα 1829, υπογράφεται η συνθήκη της Αδριανούπολης από την ηττημένη Σουρκία και τη νικήτρια Ρωσία που βάδιζε ανεμπόδιστα προς την Κωνσταντινούπολη. Η συνθηκολόγηση της Σουρκίας διέσωσε τους Οθωμανούς από τη μία, αλ- 16 Δ. Αλεξάνδρου, ό.π., σ. 34. 17 Ό.π., σ. 35. 18 Υλ. Μαρινέσκου, ό.π., σ. 108. 13

Γιάννα Υελάκη λά από την άλλη απελευθέρωσε τον Δούναβη από τον Σουρκικό έλεγχο αυξάνοντας όμως τη ρωσική παρέμβαση στην περιοχή 19. Η Ρωσία πέτυχε για τις Ρουμανικές Ηγεμονίες οικονομική ανεξαρτησία, πολιτικά δικαιώματα και ευνόησε σχεδόν αποκλειστικά τα Ελληνικά πλοία σε βάρος Σουρκικών και Δυτικών, γιατί ήθελε να μονοπωλεί τόσο το Δούναβη όσο και τη Μαύρη Θάλασσα. Επειδή όμως δεν ήταν δυνατόν να έχει τόσο μεγάλο αριθμό πλοίων και εκπαιδευμένων θαλασσινών, χρησιμοποίησε τους χρυσόπλοους Έλληνες, οι οποίοι ζουν νέες περιόδους θαλασσοκρατίας, ποταμοκρατίας και εμπορικής ανάπτυξης 20. Σα μισά σχεδόν πλοία του Δούναβη είναι ελληνικής ιδιοκτησίας. Από τα 917 όπως αναφέρει ο πυρίδων Υωκάς, τα 410 ήταν Ελληνικά κατά το έτος 1829. Από αυτά τα 353 πλέον με αναρτημένη τη σημαία της ε- λεύθερης μικρής Ελλάδος, συνεχίζοντας την αιώνια παράδοση των Ελλήνων 21. Η ανάμειξη όμως τόσων χωρών στο χρυσοφόρο εμπόριο, στην ναυσιπλοΐα και ποταμοπλοΐα, όπως Αυστρίας και Αγγλίας καθώς ακόμη Ρωσίας, Ιταλίας, Σουρκίας και Ελλάδος, προκάλεσε το άλυτο «Ζήτημα του Δούναβη», από το οποίο ακόμα και σήμερα όλοι προσπαθούν να α- ποκομίσουν κέρδη. Η Γερμανία μάλιστα ενδιαφέρεται ξεχωριστά για τον ποτάμιο δρόμο από τη Μαύρη έως τη Βαλτική θάλασσα. Ένας δρόμος που αν κάποτε καθιερωθεί, θα αλλάξει την ιστορία της Ευρώπης και θα περιορίσει στο ελάχιστο τη σημασία της Σουρκίας. Η κατοχή των στενών από την Σουρκία και η παραβίαση της συνθήκης ελεύθερης ναυσιπλοΐας από αυτή, προσέφερε άλλοθι για Ρωσική επέμβαση στο κοντινό μέλλον, γεγονός που θα προκαλέσει, στη συνέχεια, δραματική συρρίκνωση της Σουρκίας και αναβάθμιση του Ελληνισμού: «Μέγα το της θαλάσσης κράτος όσο κρατάμε στη θάλασσα και τη θάλασσα, θα είμαστε μια πλωτή αυτοκρατορία», όπως σημειώνει εύστοχα ο πυρίδων Υωκάς 22. Σο 1856, με τη υνθήκη των Παρισίων, ο Δούναβης κηρύχθηκε πλωτός ποταμός ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος και επιτράπηκε η ελεύθερη προσέγγιση σε ολόκληρο τον ποταμό, σε όλα ανεξαρτήτως τα σκάφη, ανεξαρτήτως σημαίας. Από τότε περίπου, λόγω έλλειψης συντήρησης της κοίτης και λόγω εμφάνισης μεγαλυτέρων πλοίων παρουσιάζεται η ανάγκη ναυπήγησης ρυμουλκών, όπου και πάλι η Ελληνική παρουσία είναι χρυσή. υγκεκριμένα το 1894-95 από τα 88 ρυμουλκά του ποταμού τα 46 ήσαν Ελληνικά 23. 19 Δ. Αλεξάνδρου, ό.π., σ. 34. 20 Ό.π., σ. 35. 21. Υωκάς, ό.π., σ. 48. 22 Ό.π., σ. 46. 23 Δ. Αλεξάνδρου, ό.π., σ. 36. 14

Οι Έλληνες στα ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας Οι Έλληνες λάμβαναν ακόμη έσοδα από τα «λίμπο» (μεταφορτώσεις) και τα ναυάγια. Λέγεται μάλιστα ότι μερικά από αυτά τα προκαλούσαν οι ίδιοι στην είσοδο του Δούναβη, για να σπεύσουν μετά για βοήθεια επί πληρωμή 24. Επίσης, τα ατμοπλοϊκά πρακτορεία και η ασφάλιση των σκαφών και μεταφορών ήσαν τομείς στους οποίους δραστηριοποιήθηκαν οι Έλληνες, παρά την αρχική Ιταλική επιδεξιότητα στο χώρο. Έτσι, στα 1857, εξαιτίας της υποχρεωτικής ασφάλισης, ομάδα Ελλήνων εφοπλιστών και σιτεμπόρων από το λιμάνι της Βραΐλας, ιδρύουν την πρώτη μετοχική α- σφαλιστική εταιρεία, την «Ομόνοια» (Concordia) 25. Ακόμη, αναφέρονται το ναυπηγείο και μεταλλουργικά εργοστάσια Μιχαήλ ιμάτου και αδελφών Λυκιαρδοπούλου, το εργοστάσιο μηχανικών κατασκευών και ναυπηγείο των αδελφών Ε. και Σ. Μαναρά, το πλωτό εργοτάξιο ναυπηγικών κατασκευών του Ευγένιου Λεκατσά και το εργοτάξιο ναυτικών κατασκευών του Ιωάννη Φαρτουλιάρη, όλα στη Βραϊλα, καθώς και οι αλευρόμυλοι Μήλλα, εραφίδη, Γεωργιάδη, Βαλεριάνου, Λυκιαρδοπούλου και Βιολάτου, τα εργοστάσια μακαρονιών και μπισκότων των αδελφών Μελισσαράτου, του Ιωσήφ Αμπάτη, των Πολυδώρου και Γεωργίου Λυκιαρδοπούλου, και τέλος οι μεγάλοι παραγωγοί σιτηρών Φρυσοβελόνης, Καββαδίας, Ρώμας, ουλιώτης, Υωτεινός, Ράλλης, Ζάππας, Μελισσαράτος 26. Οι κυριότεροι τομείς απασχόλησης των Ελλήνων αυτή τη περίοδο ήταν το εμπόριο και η ναυτιλία. Κυρίως το εμπόριο ξυλείας και σιτηρών βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο των Ελλήνων από την εποχή ακόμη των Υαναριωτών ηγεμόνων. το διάστημα 1770-1850, σημαντική υπήρξε η δραστηριότητα των δύο κομπανιών του ιμπίου και του Μπρασόβ 27. Μετά το 1856 σημειώθηκε μεγάλη πρόοδος με τη διεθνοποίηση του Δούναβη. Σην εποχή αυτή η ναυσιπλοΐα τέθηκε σε καινούργιες βάσεις. Ορισμένοι Έλληνες διέθεταν αλευρόμυλους, βιομηχανίες μπισκότων και ζάχαρης, άλλοι εισαγωγικές εταιρείες. Άλλοι υπήρξαν γαιοκτήμονες και άλλοι εφοπλιστές. ύμφωνα με τον πυρίδωνα Υωκά το 80% των εστιατορίων, καφενείων, παντοπωλείων και κουρείων στα λιμάνια του Δούναβη βρισκόταν και παρέμεινε μέχρι και το 1940 περίπου στα χέρια των Ελλήνων 28. Η ύπαρξη του «υλλόγου Ελλήνων Εμπόρων» στο Γαλάτσι από το 1858 και της Ελληνοεμπορικής λέσχης «Ομόνοια» στην Σούλτσεα, το 1872, δηλώνει όχι μόνο την ακμή, αλλά και το συνεταιρικό πνεύμα των Ελλήνων της Ρουμανίας. το ίδιο πνεύμα εντάσσεται και η ίδρυση εμπορικών σχολών στη Βραΐλα και το Γαλάτσι. τα δύο αυτά λιμάνια από το 24 π. Υωκάς, ό.π., σ. 84. 25 Ό.π., σ. 95. 26 Δ. Αλεξάνδρου, ό.π., σ. 37. 27 Υλ. Μαρινέσκου, ό.π., σ. 116. 28 π. Υωκάς, ό.π., σ. 89. 15

Γιάννα Υελάκη σύνολο των σκαφών που κατέπλεαν τα μισά ήσαν Ελληνικά. Μετά το 1856, άρχισαν να λειτουργούν στα λιμάνια του Δούναβη, όπως στον ουλινά ναυτιλιακά πρακτορεία 29. Ελληνικές κοινότητες υπήρχαν ανέκαθεν στα πριγκιπάτα, απλώς δεν υπήρξαν πάντοτε οργανωμένες και αναγνωρισμένες, ενώ επιπλέον δεν διαθέτουμε στοιχεία για την αρχική τους παρουσία. Αναγνωρίσθηκαν ως νομικά πρόσωπα από την κυβέρνηση του Αλεξάνδρου Ιωάννου Κούζα, το 1860. τοιχεία υπάρχουν όμως πολύ νωρίτερα από το 1835, με την ίδρυση των Ελληνικών προξενείων του Βουκουρεστίου και του Ιασίου, γεγονός που έδωσε τη δυνατότητα σε πολλούς Έλληνες μετανάστες να εγκατασταθούν στα δύο πριγκιπάτα. Πολλοί το είχαν πράξει βέβαια ήδη αρκετά χρόνια πριν, από το 1829, μετά τη συνθήκη της Αδριανούπολης. Ελληνικές κοινότητες, όπως φαίνεται από τα επίσημα στοιχεία, υπήρχαν σε ένδεκα πόλεις της Βλαχίας, σε εννέα της Μολδαβίας και σε τρεις στη Δοβρουτζά, καθώς και στη πόλη Ισμαΐλιο της Βεσσαραβίας 30. Οι μεγαλύτερες από αυτές αναπτύχθηκαν στο Βουκουρέστι, καθώς και στα λιμάνια της Βραΐλας, του Γαλατσίου, της Κωνστάντσας, του Σζιούρτζιου, της Σούλτζας και του ουλινά, όπου οι Έλληνες επικρατούσαν στον εμπορικό τομέα. Επίσημα, η πρώτη ελληνική κοινότητα μαρτυρείται από το 1864 στο Γαλάτσι, από το 1872 στη Βραΐλα, από το 1874 στο Βουκουρέστι. Ενδεικτική για την ακμή των κοινοτήτων κατά τη δεκαετία 1860-1870 ήταν η ανέγερση εκείνη τη περίοδο ελληνικών εκκλησιών στις περισσότερες μεγάλες πόλεις. ε ορισμένες προξενικές εκθέσεις υπάρχουν λεπτομέρειες για τον αριθμό των Ελλήνων, χωρίς όμως να αναφέρεται εάν πρόκειται για Έλληνες υπηκόους ή Έλληνες Βρετανικής, Ρωσικής ή άλλης υπηκοότητας. Ο πληθυσμός ήταν κυρίως αστικός: ιατροί, δικηγόροι, διδάσκαλοι, έμποροι, πλοιοκτήτες, βιομήχανοι, βιοτέχνες, υπάλληλοι, γαιοκτήμονες, αλλά και ναυτικοί εργαζόμενοι στα λιμάνια του Δούναβη. Σο 1852 ζούσαν στη Ρουμανία, σύμφωνα με μια προξενική έκθεση, 20.000 Έλληνες. Σο 1877 στον ίδιο χώρο είχαν εγκατασταθεί 15.000 χιλιάδες Έλληνες, αλλά μόνο 1.000 είχαν έλθει από το ελεύθερο Ελληνικό κράτος. Από άλλες εκθέσεις αντλούμε την πληροφορία πως το 1872 η Ελληνική κοινότητα της Βραΐλας αριθμούσε 7.000 μέλη, ενώ εκείνη του Γαλατσίου 13.000. Εκτιμάται πως περί το 1880 ο συνολικός αριθμός των Ελλήνων πρέπει να έφθανε περίπου τις 35.000 40.000 κατοίκους 31. Η εποχή κατά την οποία ο Ελληνισμός του Δούναβη και της Ρουμανίας γνωρίζει τη μεγαλύτερή του ανάπτυξη είναι η μετά τον Ρουμανορωσοτουρκικό πόλεμο (1877), οπότε η Ρουμανία απελευθερώνεται εντε- 29 Υλ. Μαρινέσκου, ό.π., σ. 117. 30 Ό.π., σ. 115. 31 Ό.π., σ. 116. 16

Οι Έλληνες στα ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας λώς από την οθωμανική επικυριαρχία. Είναι η εποχή που θα μείνει στην ιστορία του Δούναβη ως «χρυσή εποχή». Λίγο αργότερα στα 1913, μετά από πρόσκληση του τότε Πρωθυπουργού της Ρουμανίας Take Ionescu, ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας Ε- λευθέριος Βενιζέλος επισκέπτεται τη Ρουμανία, όπου ο Ελληνισμός του Δούναβη και της Παραδουναβίας του επιφυλάσσει μία υποδοχή τόσο δυναμική ώστε να αναγκασθεί ο ίδιος ο Βενιζέλος να συστήσει στους διοργανωτές «ολιγωτέρα επίδειξις, κύριοι»! Αλλά ο ίδιος πάλι ομολόγησε με συγκίνηση βλέποντας τον αριθμό των υπό Ελληνική σημαία χρυσοφόρων σκαφών του Δουνάβεως: «ούτε εις τον Πειραιά δεν είδα ποτέ τόσας Ελληνικάς σημαίας» 32!!! γ. Εκπαιδευτική δραστηριότητα Η μεταφαναριωτική περίοδος χαρακτηρίζεται από την άνοδο της αστικής τάξης εκπροσωπούμενης από εμπόρους και λογίους. τον χώρο της παιδείας λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος από την κεντρική και τοπική εξουσία, η νέα αυτή τάξη ανέλαβε μέσα από τις Ελληνικές εμπορικές κομπανίες να διαμορφώσει μια νέα πραγματικότητα στο χώρο της παιδείας. Πρώτες οι δύο Ελληνικές κομπανίες του Sibiu και του Brasov φρόντισαν να πλαισιώσουν τα σχολεία τους με καλούς δασκάλους, να δημιουργήσουν βιβλιοθήκες και κάποιοι πλούσιοι έμποροι να προικοδοτήσουν με κληροδοτήματα τα σχολεία αυτά 33. Η επίσημη λειτουργία της σχολής του Sibiu μπορεί να τοποθετηθεί το Μάιο του 1766. Πρώτος δάσκαλος διετέλεσε ο Νικόλαος Κώνστας από την Καστοριά 34. κοπός της σχολής ήταν να παρέχει στους νέους παιδεία πατριωτική και ενίσχυση της εθνικής συνειδήσεως μέσω της μητρικής γλώσσας. Υυσικά δεν μπορούμε να την συγκρίνουμε με άλλα σχολεία της Ελληνικής διασποράς που παρείχαν στους μαθητές τους υψηλού επιπέδου παιδεία. Η Ελληνική σχολή του Sibiu σκοπούσε στην παροχή ικανοποιητικών γνώσεων αριθμητικής και γερμανικής γλώσσας που ήταν απαραίτητες για την εμπορική σταδιοδρομία των μαθητών της. Αποτελούσε βέβαια ένα σχολείο πατριωτικό αλλά κυρίως εμπορικό 35. Η σχολή του Brasov άρχισε να λειτουργεί αρκετά χρόνια μετά το 1796/7. Πρώτη η σχολή αυτή είχε εισαγάγει ως μάθημα την διδασκαλία της Ελληνικής γλώσσας. Ο σκοπός και αυτής της σχολής ήταν να δώσει στα Ελληνόπαιδα εκπαίδευση πατριωτική και εμπορική. Λειτούργησε μέχρι το 1860 περίπου. Δεν είχε άλλη φιλοδοξία παρά μόνο να ενισχύσει 32 Δ. Αλεξάνδρου, ό.π., σ. 37. 33 Αθ. Καραθανάσης, Ο Ελληνικός κόσμος στα Βαλκάνια και την Ρωσία, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 117. 34 Ό.π, σ. 118. 35 Ό.π., σ. 119. 17

Γιάννα Υελάκη των πατριωτισμό των μαθητών. Επομένως δεν πρέπει να αναζητήσουμε επιφανείς αποφοίτους της, με εξαίρεση τον Μακεδόνα Αθανάσιο ταγειρίτη, έναν από τους κορυφαίους αντιπάλους του Κοραή 36. Σο έτος 1821, οπότε έπαυσαν να λειτουργούν οι ξακουστές Ηγεμονικές Ακαδημίες, δεν αποτελεί το τέλος της Ελληνικής εκπαίδευσης. ύμφωνα με Ρουμανική στατιστική του 1840, από τα 117 ιδιωτικά σχολεία τα οποία λειτουργούσαν στις παρίστριες Ηγεμονίες, τα 28 ήσαν Ελληνικά 37. την ανάπτυξη της παιδείας των Ελλήνων της Ρουμανίας συνέβαλλαν η οικονομική ανάπτυξη των Ελληνικών κοινοτήτων της χώρας, οι ενέργειες των εκεί Ελληνικών προξενικών αρχών και η πολιτική μέσω της πολιτιστικής ανόρθωση του Ελληνισμού. Κυριότεροι φορείς για την ίδρυση και τη λειτουργία των Ελληνικών σχολείων ήταν οι κοινότητες, με την ηθική συμπαράσταση των Ελληνικών προξενικών αρχών, οι τοπικοί σύλλογοι και η ιδιωτική πρωτοβουλία. τη Ρουμανία λειτουργούσαν Ελληνικά κοινοτικά και ιδιωτικά σχολεία στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης. το Βουκουρέστι ιδρύθηκε σχολείο αρρένων μετά από προσπάθειες του γενικού προξένου Κλεοβούλου Ραγκαβή, με χρηματοδότηση της Ελληνικής κοινότητας όπου υπηρετούσε ο ιερέας Υάμπολης. Λειτουργούσαν επίσης δύο ιδιωτικά σχολεία, ένα από τα οποία ίδρυσε ο γνωστός δημοσιογράφος Θωμάς Πασχίδης. τη Βραΐλα λειτουργούσαν σχολείο αρρένων από 1870 ( στο οποίο φοιτούσαν και Ρουμάνοι και Βούλγαροι μαθητές), ένα παρθεναγωγείο, καθώς και ένα τρίτο, που συντηρούσε η κοινότητα. Άλλα σχολεία υπήρχαν σε λειτουργία στις πόλεις Μπουζάου, Σζιούρτζιου, Καλαφάτι, Κραγιόβα, Καλαράσι, Ολτένιτζα, Πλοϊέστι. υνολικά, μέχρι το 1878 λειτουργούσαν 36 Ελληνικά σχολεία 38. Σα ιδιωτικά σχολεία δε φαίνεται να ήσαν υψηλού επιπέδου. Από τα μέσα του 19 ου αιώνα πάντως ιδρύονταν σχολεία με καλύτερη οργάνωση και μεγαλύτερες φιλοδοξίες, όπως φαίνεται και από το γεγονός ότι στα περισσότερα διδάσκονταν πολλές γλώσσες πέραν των Ελληνικών, όπως Ρουμανικά, Γαλλικά, Γερμανικά, ενώ το διδακτικό προσωπικό αποτελούνταν από 4-5 δασκάλους και όχι μόνον έναν. Σα πιο επιτυχημένα Ελληνικά σχολεία που είχαν μάλιστα και γυμνασιακό τμήμα, ήταν το «Ελληνικόν εκπαιδευτήριον» υπό την διεύθυνση του Αναστασίου Βενιέρη και το «Ελληνικόν Λύκειον» του Φαρ. Μητρόπουλου ο οποίος είχε σπουδάσει στη Γερμανία. Σα δύο αυτά σχολεία βρίσκονταν στο Γαλάτσι και είχαν ιδρυθεί το 1857 και το 1859 αντίστοιχα 39. 36 Ό.π., σ. 132. 37 Υλ. Μαρινέσκου, ό.π., σ. 117. 38 Ό.π., σ. 118. 39 Ε. Μπελιά, «Ο Ελληνισμός της Ρουμανίας κατά το διάστημα 1835-1878», ΔΙΕΕ 26 (1983) 30-31. 18

Οι Έλληνες στα ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας Σην ίδια περίοδο ιδρύθηκαν και τα πρώτα Ελληνικά παρθεναγωγεία, όπου συχνά δινόταν έμφαση στη διδασκαλία της Γαλλικής και ό- που, πέρα από τις Ελληνίδες, πολλές μαθήτριες ήταν Ρουμανικής, Εβραϊκής και Βουλγαρικής καταγωγής. Αξιόλογο παρθεναγωγείο ήταν το «Εν Βραΐλα Γαλλικόν παρθεναγωγείον» το οποίο συστάθηκε από τη Γαλλίδα Αντουανέτα αρριωάννη, σύζυγο του Έλληνα δασκάλου Νικολάου αρριωάννη, ενώ από το 1864 το διηύθυνε η Ελίζα Δημοπούλου 30. Ουσιαστική ανάπτυξη γνώρισε η Ελληνική εκπαίδευση από τις αρχές της 7 ης δεκαετίας του 19 ου αιώνα, όταν δηλαδή ιδρύθηκαν οι πρώτες Ελληνικές κοινότητες, ενώ παράλληλα στο τέλος της δεκαετίας και στις αρχές της επόμενης συστάθηκαν ποικίλοι φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι 40. τους κοινοτικούς κανονισμούς οριζόταν ως στόχος η σύσταση αρρεναγωγείου και παρθεναγωγείου και πράγματι η κοινότητα του Γαλατσίου συνέστησε κοινοτικό «προκαταρκτικό σχολείο» ήδη από το 1864, προτού μάλιστα οικοδομήσει κοινοτική εκκλησία 41. Η ίδρυση των κοινοτικών σχολείων δε συνεπαγόταν ότι είχαν ε- κλείψει οι αιτίες σύστασης ιδιωτικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Αντίθετα ο ξεκάθαρα φιλανθρωπικός χαρακτήρας των κοινοτικών ιδρυμάτων, ωθούσε τους πιο ευκατάστατους Έλληνες των παροικιών να στέλνουν τα παιδιά τους σε ιδιωτικά σχολεία, ιδίως μάλιστα τα κορίτσια. Άλλωστε τα κοινοτικά σχολεία ήταν αποκλειστικά κατώτερης παιδείας και δεν διέθεταν γυμνασιακές τάξεις 42. Οι δάσκαλοι και οι δασκάλες των Ελληνικών σχολείων στη Ρουμανία σπάνια είχαν ανώτερη μόρφωση και γενικότερα το επίπεδό τους διέφερε. Πάντως, οι διευθυντές των σχολείων, τόσο των κοινοτικών όσο και των ιδιωτικών, ήταν συνήθως διδάκτορες φιλοσοφίας, είτε του πανεπιστημίου Αθηνών, είτε Γερμανικών πανεπιστημίων, ενώ πολλοί από τους διδάσκοντες στις γυμνασιακές τάξεις των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων ή- ταν επίσης ανώτερης μόρφωσης 43. Αντίθετα, οι δάσκαλοι των κοινοτικών αρρεναγωγείων ήταν συχνά απόφοιτοι γυμνασίων της Αθήνας και πόλεων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, συνήθως του Μοναστηρίου και της Θεσσαλονίκης όπου λειτουργούσαν ονομαστά σχολεία και διδασκαλεία. ε ό,τι αφορά τις διδασκάλισσες οι περισσότερες είχαν αποφοιτήσει είτε από το Αρσάκειο, είτε από παρθεναγωγεία της Κωνσταντινούπολης. 40 ΙΑΤΕ, Υακ. 77/20, 1863, Τποπρόξενος Βραΐλας Β. Αντωνιάδης προς Τπουργόν Εξωτερικών Π. Καλλιγάν, αρ. 563, 18 Οκτωβρίου 1863. 41 Κ. Δημάδης, Ο Ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην εποχή του Διαφωτισμού και στον 20 ο αιώνα, τ. 3, Αθήνα 2007, σ. 91, 104. 42 Βλέπε, Κανονισμός της Προκαταρκτικής σχολής της εν Γαλατσίω Ελληνικής Κοινότητος, Γαλάτσι 1864, 43 L. Rados, Scolile greceti din Romania (1857-1905). Restitut il documentare, Bucuresti 2006, σ. 22-26 19

Γιάννα Υελάκη Γενικότερα το επίπεδο των διδασκαλισσών ήταν αισθητά χαμηλότερο, όπως άλλωστε ίσχυε και στην Ελλάδα 44. Όσον αφορά το πρόγραμμα, γινόταν προσπάθεια να ακολουθεί εκείνο των σχολείων στην Ελλάδα, με την προσθήκη βέβαια της διδασκαλίας της Ρουμανικής γλώσσας. Επίσης, σε αρκετά αρρεναγωγεία διδάσκονταν εμπορικά μαθήματα και ξένες γλώσσες, κυρίως Γαλλικά και Γερμανικά. Σα σχολικά βιβλία ήταν σχεδόν πάντοτε παρόμοια με εκείνα που ήταν σε χρήση στην Ελλάδα, όπως π.χ. το αλφαβητάριο Παπαμάρκου 45. Για τις Ρουμανικές αρχές τα Ελληνικά σχολεία εντάσσονταν όλα στην ίδια κατηγορία, θεωρούνταν δηλαδή όλα ιδιωτικά, άσχετα με το αν είχαν ιδρυθεί από ιδιώτες, κοινότητες ή φιλεκπαιδευτικούς συλλόγους 46. Αρχικά, ιδίως οι τοπικές αρχές, αντιλαμβάνονταν ότι τα Ελληνικά σχολεία κάλυπταν υπαρκτές ανάγκες, όχι μόνο των Ελλήνων αλλά και των Ρουμάνων, ιδίως στον τομέα της εκπαίδευσης των θηλέων. Φαρακτηριστικά οι αρχές της Βραΐλας υποστήριζαν ένθερμα τη σύσταση Γαλλοελληνικού παρθεναγωγείου το 1862. Η στάση των τοπικών κρατικών εκπαιδευτικών αρχών ήταν περισσότερο άκαμπτη. Σο 1860 ο σχολικός επιθεωρητής του νομού Βραΐλας κατήγγειλε ότι τα ιδιωτικά σχολεία της πόλης, κυρίως Ελληνικά και Ε- βραϊκά, δεν καλλιεργούσαν στους μαθητές τους «εθνικά» αισθήματα. Γενικότερα από τα τέλη του 19 ου αιώνα η πολιτική των Ρουμανικών αρχών σκλήρυνε όπως αποδεικνύει το προσωρινό κλείσιμο κάποιων σχολείων σε Γαλάτσι και ουλινά 47. Η λειτουργία της πλειονότητας των Ελληνικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ανεστάλη το 1905, μετά την απόφαση της Ρουμανικής κυβέρνησης να διακόψει τις διπλωματικές σχέσεις της με την Ελλάδα και να καταγγείλει τη συμφωνία του 1900, με την οποία είχε α- ναγνωρίσει τις Ελληνικές κοινότητες. Ως αιτίες του κλεισίματος των σχολείων αναφέρθηκαν το ανεπαρκές διδακτικό προσωπικό, που αγνοούσε τη Ρουμανική γλώσσα, η έλλειψη σεβασμού έναντι της ιστορίας της Ρουμανίας, τα επικίνδυνα και ανθυγιεινά κτήρια και η χρήση απαγορευμένων διδακτικών εγχειριδίων. Ουσιαστική αιτία ήταν όμως, η όξυνση στη σχέση μεταξύ των δύο κρατών λόγω των συγκρούσεων στη Μακεδονία και της ρουμανικής προπαγανδιστικής δραστηριότητας εκεί στους βλαχόφωνους πληθυσμούς. Μόνο τα κοινοτικά σχολεία στο Γαλάτσι, ιδιωτική σχολή του Δ. Πυλαρινού 44 Ό.π. 45 Δ. Κοντογιώργης, «Ελληνική Εκπαίδευση στα ρουμάνικα παράλια του Εύξεινου Πόντου», Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού (www.ehw.gr/l aspx?id=12199), 3/7/2008, σ. 3. 46 L. Rados, ό.π., σ. 8. 47 ΙΑΤΕ, Υακ. Β29/3, 1885, Ελληνική πρεσβεία εν Ρουμανία (Μ. Ν. Δραγούμης), αρ. 239, 18/30 Μαρτίου 1885, προς Τπουργόν Εξωτερικών Α. Κοντόσταυλον. 20

Οι Έλληνες στα ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας στην ίδια πόλη και το κοινοτικό παρθεναγωγείο στη Σούλτσα επιβίωσαν 48. Οι Ελληνικές κοινότητες αντέδρασαν χωρίς αποτέλεσμα και οι περισσότερες κατάφεραν να πετύχουν να επαναλειτουργήσουν τα σχολεία τους, μόνο μετά την ομαλοποίηση των Ελληνορουμανικών σχέσεων, από τις αρχές της επόμενης δεκαετίας. δ. Κοινωνική δραστηριότητα την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η σύσταση των συλλόγων συνδέεται με την απόπειρα του ουλτάνου και των ανώτερων αξιωματούχων να εκσυγχρονίσουν το κράτος, προωθώντας, ιδίως μετά τη δημοσίευση του «Φάτι Φουμαγιούν» το 1856, μία σειρά μεταρρυθμίσεων στους τομείς της διοίκησης, της παιδείας, της νομοθεσίας και της δικαιοσύνης. Οι παραπάνω μεταρρυθμίσεις είχαν σαν στόχο τον «εξευρωπαϊσμό» της Αυτοκρατορίας, αλλά χωρίς να αμφισβητείται η απόλυτη εξουσία του ουλτάνου 49. το επίπεδο του Ελληνορθόδοξου millet η σύνταξη των «Γενικών Κανονισμών» (1858-1860), που κατοχύρωσε τη θέση των λαϊκών στη διοίκηση των «υλικών υποθέσεων» του Πατριαρχείου 50, έθεσε τις θεσμικές προϋποθέσεις για μία μεταρρύθμιση και του περιεχομένου της εκπαίδευσης, που έπρεπε πια να συμβαδίζει με τα Ευρωπαϊκά δεδομένα. Η απαίτηση λοιπόν για μία παιδεία εκσυγχρονισμένη και ευρωπαϊκή, έδινε τη δυνατότητα στα ανώτερα και μεσαία μορφωμένα ελληνορθόδοξα στρώματα να αναλάβουν ενεργότερο ρόλο 51. Ο σημαντικότερος σύλλογος, εκείνος που σε μεγάλο βαθμό ταυτίστηκε με το «συλλογικό φαινόμενο» στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ένα άτυπο δηλαδή «υπουργείο παιδείας του Ελληνισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας» όπως ονομάστηκε, ήταν ο Ελληνικός Υιλολογικός ύλλογος Κωνσταντινουπόλεως (Ε.Υ..Κ.), που ιδρύθηκε το 1861 και αποτέλεσε το πρότυπο για δεκάδες άλλες συσσωματώσεις που συστάθηκαν τις επόμενες δεκαετίες. Πρότυπο, όχι μόνο γιατί πολύ σύντομα ανέλαβε το συντονισμό του έργου πολλών συλλόγων και την προώθηση του, μέσω και του περιοδικού που εξέδιδε, αλλά κυρίως γιατί σε αυτόν πραγματοποιήθηκε η «συνεργασία του ομογενούς πλούτου και των λογίων». ύμφωνα με τη διατύπωση του Οδυσσέα Ιάλεμου, οι κυριότεροι χρηματοδότες του υλλόγου, όπως και πολλών άλλων συλλόγων, ήταν οι μεγάλοι ελληνορθόδοξοι τραπεζίτες, αξιωματούχοι και έμποροι της Κωνσταντι- 48 L. Rados, ό.π., σ. 37-39. 49 Βλ. χετικά το R. Davison, Reform in the Ottoman Empire-1856-1876, Princeton 1963. 50 Δ. ταματόπουλος, Μεταρρύθμιση και εκκοσμίκευση, Αθήνα 2003, σ. 214 51 Φρ. Φατζηιωσήφ, «ία Αναγνωστοπούλου: Μικρά Ασία», Αθήνα 1997, σ. 290-301. 21

Γιάννα Υελάκη νούπολης, ενώ η πλειοψηφία των λογίων της Αυτοκρατορίας συνεργαζόταν με το περιοδικό του Ε.Υ..Κ. 52. Σην ίδια δεκαετία θα συσταθούν και στις Ελληνικές παροικίες της Ρουμανίας οι πρώτοι σύλλογοι. Ιδρύθηκαν, τόσο για την ενίσχυση των κοινοτήτων, όσο και σε σχέση με την απελευθέρωση περιοχών, όπως η Ήπειρος, η Θεσσαλία και η Μακεδονία, που αποτελούσαν εξάλλου τόπους καταγωγής των μελλών πολλών από αυτούς. Ο παλαιότερος σύλλογος ήταν η «Υιλανθρωπική Ελληνική Αδελφότης» που ιδρύθηκε το 1861 στο Γαλάτσι, με πολιτιστικούς κυρίως στόχους, χωρίς όμως να α- γνοεί τα εθνικά ζητήματα. Είναι αλήθεια ότι δεν γνωρίζουμε σήμερα τις ακριβείς επιδιώξεις της Υιλανθρωπικής Αδελφότητας Γαλατσίου, αλλά σύμφωνα με τον Έλληνα πρόξενο της πόλης, είχαν σαφώς χαρακτήρα πολιτικό, γεγονός που συμπεραίνεται και από τη πρώτη ονομασία του συλλόγου (Υιλόπατρις Εταιρεία), ενώ η δράση του ανησύχησε και τις τοπικές αρχές 53. Πιο συγκεκριμένους στόχους είχε ο «Κεντρικός Υιλανθρωπικός ύλλογος εν Δακία» που συγκέντρωνε χρήματα και εφόδια για να ενισχύσει την επανάσταση στην Κρήτη. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο σύλλογος αυτός συνδεόταν πολύ στενά τόσο με το Ελληνικό Τπουργείο Εξωτερικών, μέσω του πρίγκιπα Γρηγόριου Τψηλάντη απεσταλμένου του Βασιλιά Γεωργίου στον ηγεμόνα Κάρολο, όσο και με αντίστοιχες οργανώσεις στην Αθήνα (Κεντρική Επιτροπή της Εταιρείας των Υιλικών), ενώ ένας αξιόλογος αριθμός Ελλήνων παροίκων, κυρίως έμποροι και γαιοκτήμονες, ήσαν μέλη 54. Η σύσταση της συσσωμάτωσης αυτής σχετιζόταν και με την προσπάθεια της Ελλάδας να συνάψει συμμαχία με τη Ρουμανία, ένα σχέδιο που τελικά δεν υλοποιήθηκε. Πάντως, μερικοί σημαίνοντες Ρουμάνοι πολιτικοί βοήθησαν υλικά το σύλλογο 55. Κάπως ιδιότυπη ήταν η περίπτωση της Εταιρείας «Πρόνοια», που είχε ως γενικό γραμματέα τον Φιώτη μεγαλέμπορο Μενέλαο Νεγρεπόντη και μέλη πλούσιους Έλληνες των Ηγεμονιών και της Κωνσταντινούπολης. Είχε οργανωθεί περισσότερο ως μία «μασονική» στοά, με στόχο να συντονιστούν οι ενέργειες αντιοθωνικών και εθνικιστικών κύκλων σε Αθήνα, Κωνσταντινούπολη και διασπορά 56. 52 Οδ. Ιάλεμος, «Η ιστορία του Ελληνικού Υιλολογικού υλλόγου Κωνσταντινουπόλεως», Πρακτικά Ε.Υ..Κ. 1β (1877-1878). 53 Α. Καραθανάσης, «Υιλανθρωπική Ελληνική Αδελφότητα του Γαλατσίου (1861)», Βαλκανική βιβλιογραφία 6 (1977) 144-146 54 Limona, «Asociatia central filantropica din Dacia, 1866», Βαλκανική Βιβλιογραφία 2 (1974) 285-290. 55 C. Velichi, «Les relations roumano-grecques durant la periode 1866-1879», Revue d Etudes Sud - est Eurogeennes 8 (1970) 527-530. 56 Δ. ταματόπουλος, ό.π., σ. 216. 22

Οι Έλληνες στα ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας Οι σύλλογοι τυπικά είχαν θέσει στόχους «φιλανθρωπικούς» και επιδίωκαν να βοηθήσουν υλικά «άπορους αδελφούς», αλλά και να συντελέσουν στην ηθική διάπλασή τους μέσω της παιδείας και του Φριστιανισμού, ουσιαστικά ανέπτυξαν πολιτική ή εθνική δράση. Άλλωστε για να εντάξουμε το φαινόμενο στο συγχρονικό του πλαίσιο, την ίδια περίοδο οργανώθηκαν στις Ηγεμονίες, και κυρίως στη Βλαχία, ποικίλες, μυστικές συνήθως, Βουλγαρικές επαναστατικές οργανώσεις, ενώ και στην ίδια την ανεξάρτητη Ελλάδα υπάρχει μια πολιτική έξαρση, που σχετίζεται τόσο με το αντιοθωνικό κίνημα, όσο και κυρίως με την επανάσταση στη Κρήτη 57. Ωστόσο, η κατεύθυνση που θα ακολουθήσει το «συλλογικό φαινόμενο» στην Ελληνική διασπορά της Ρουμανίας δεν θα είναι προς την συγκρότηση πολιτικών «εταιρειών», αλλά κυρίως φιλεκπαιδευτικών συλλόγων. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1860 και κυρίως από τις αρχές της επόμενης, συστάθηκαν σε πολλές Ελληνικές παροικίες φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι, με στόχο να οργανώσουν σχολεία, αναγνωστήρια και βιβλιοθήκες. Οι σύλλογοι αυτοί δεν είχαν πια τη φιλοδοξία να εξυπηρετήσουν άμεσες πολιτικές ή «εθνικές» ανάγκες, αλλά επιθυμούσαν, να προωθήσουν και να «προφυλάξουν» τον «Ελληνισμό» δια μέσου της παιδείας και της γλώσσας. Οι σημαντικότεροι ήταν ο «Ελληνικός Υιλόμουσος ύλλογος» της Βραΐλας, που συστάθηκε το 1869 και ο «Υιλανθρωπικός ύλλογος ο Ερμής της εν Βραΐλα Ελληνικής Τπαλληλίας», που είχε επίσης ιδρυθεί εκείνο το έτος. Παράλληλα συναντούμε φιλεκπαιδευτικούς συλλόγους τόσο σε σημαντικά κέντρα, όπως το Γαλάτσι, όσο και σε πολύ μικρότερα όπως στην Ολτένιτσα ή το Βουρλάτιο 58. Οι σύλλογοι συνεργάζονταν και με συσσωματώσεις που είχαν συσταθεί στην Αθήνα, όπως ο «Παρνασσός» και ο «Βύρων», ενώ δέχονταν τη συνδρομή και του Ελληνικού Τπουργείου Εξωτερικών, καθώς και ε- κείνου της Παιδείας μέσω του υλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων. Άλλωστε, όλη αυτή η «συλλογική» κίνηση στις παροικίες ή- ταν σαφές ότι εντασσόταν ομαλά στα σχέδια και στους στόχους της Ελληνικής κυβέρνησης, όπως καταδεικνύει και το γεγονός ότι, από το 1871, το Τπουργείο Εξωτερικών είχε αποστείλει επιστολή προς τους Έλληνες προξένους και υποπροξένους της Ρουμανίας, όπου υπογράμμιζε την α- νάγκη να ιδρυθούν σε όλα τα κέντρα, όπου υπήρχαν Έλληνες, σύλλογοι για να φροντίσουν για την οργάνωση σχολείων 59. 57 Βλ. σχετικά στο C. Velichi, La Roumanie et le movement revolutionnaire bulgare de liberation nationale (1850-1878), Βουκουρέστι 1979. 58 Ε. Μπελιά, «Ο Ελληνισμός της Ρουμανίας κατά το διάστημα 1835-1878», ΔΙΕΕ 26 (1983) 32-37. 59 ΙΑΤΕ/ΚΤ. Υακ. 77/3 1871. Εμπιστευτική, αριθ. Πρωτ. 6863, 7 Αυγούστου 1871, προς τας πρεσβείας και προς τα προξενεία, Υ. 1γ-4γ. 23

Γιάννα Υελάκη Από όλα τα παραπάνω καθίσταται εμφανές ότι οι Ελληνικοί φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι πέρα από το να εξυπηρετούν τις ανάγκες των παροικιών για οργανωμένο εκπαιδευτικό δίκτυο στη μητρική γλώσσα, συνέβαλαν στη στενότερη σύνδεση των Ελλήνων με το «εθνικό κέντρο», και συνιστούσαν μαζί με τους δύο άλλους κύριους θεσμούς, την Εκκλησία και την κοινότητα, το κέντρο της ζωής των παροικιών, τουλάχιστον για τα εγγράμματα στρώματα 60. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι τόσο οι Ελληνικοί σύλλογοι, όσο και οι Ελληνικές κοινότητες της Ρουμανίας, συγκροτούνται περίπου την ίδια περίοδο, δηλαδή από τα μέσα της δεκαετίας του 1860 μέχρι και της αρχές της επόμενης. Η ταυτόχρονη συγκρότηση τους ήταν μία προσπάθεια των Ελλήνων παροίκων να «ορίσουν» σαφέστερα, τόσο θεσμικά όσο και ιδεολογικά, το «χώρο» τους, απέναντι σε ένα Ρουμανικό κράτος, το οποίο από την εποχή της ένωσης των δύο ηγεμονιών υπό τον πρίγκιπα Αλεξάνδρου Cuza διαπνεόταν από μία συνειδητά «εθνική» συγκεντρωτική ιδεολογία 61. ε. Εκκλησιαστική δραστηριότητα Οι θρακοδακικοί πληθυσμοί βόρεια και νότια του Δούναβη δέχθηκαν τον Φριστιανισμό ήδη από τους Αποστολικούς χρόνους, όπως προκύπτει από τις Πράξεις (κεφ 16) και την προς Ρωμαίους επιστολή του Α- ποστόλου Παύλου (15,19). ύμφωνα με τον εκκλησιαστικό ιστορικό Ευσέβιο Καισαρείας, ο Απόστολος Ανδρέας κήρυξε το Ευαγγέλιο στην περιοχή του Κάτω Δουνάβεως 62. Η Εκκλησία της Ρουμανίας οργανώθηκε σε ιδιαίτερες μητροπόλεις υπό το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως τον 14 ο αιώνα, με τη δημιουργία των Παραδουνάβιων ηγεμονιών Βλαχίας και Μολδαβίας. Σο 1359 ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κάλλιστος Α ενέκρινε με τη συγκατάθεση της υνόδου και του Αυτοκράτορα Ιωάννη Ε Παλαιολόγου (1341-1391) τη μετάθεση του Έλληνα Μητροπολίτη Βιδίνης Τακίνθου Κριτοπούλου, στην πρωτεύουσα της ηγεμονίας Άρτζες. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκε ο μητροπολιτικός θρόνος της Ουγγροβλαχίας, της οποίας οι πρώτοι επίσκοποι ήσαν Έλληνες και έφεραν το τίτλο «Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας, Τπέρτιμος και Έξαρχος Πάσης Ουγγαρίας και Πλαγηνών». Ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου του Άρτζες κτίστηκε κατά την παλαιολόγεια περίοδο (1392) και τοιχογραφήθηκε από Έλληνες αγιογράφους. Πρόκειται για το ανακτορικό παρεκκλήσιο του ηγεμόνα Ματ- 60 Δ. Κοντογιώργης «Οι Ελληνικοί σύλλογοι στη Ρουμανία κατά τον 19 ο αιώνα», Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού (www.eens-congress.eu/pdf/214), 2008. 61 Δ. ταματόπουλος, ό.π., σ. 185-193. 62 «Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουμανίας. Εισαγωγικό σημείωμα Β», Κέντρον Αγιολογικών μελετών «ΟΙΟ ΤΜΕΩΝ Ο ΜΕΣΑΥΡΑΣΗ (http://churchsynaxarion.blogspot. com/2006_archive.html). 24

Οι Έλληνες στα ρουμάνικα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας θαίου Μπασαράμπ και είναι ο παλαιότερος σωζόμενος ναός της χώρας. Μέσα στο ναό είναι ενταφιασμένοι διάφοροι Ρουμάνοι ηγεμόνες όπως ο Βλάικος Βόδας, δεύτερος κτήτορας της μονής Κουτλουμουσίου του Αγίου Όρους. Σον 16 ο αιώνα ο ηγεμόνας Νεάγος Μπασαράμπης οικοδόμησε στο Άρτζες, τον περίφημο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (1512-17), ένα α- ριστούργημα εκκλησιαστικής τέχνης που εγκαινιάστηκε το 1521 με τη συμμετοχή εκπροσώπων όλων των τοπικών ορθοδόξων εκκλησιών. Επί των ημερών του ίδιου ηγεμόνα, σημειώθηκε είσοδος μεγάλου πλήθους Αγιορειτών μοναχών στη Βλαχία, Ελλήνων και λάβων, και άρχισε η ε- πίσημη προστασία των μονών του Αγίου Όρους και των ορθοδόξων καθιδρυμάτων της ανατολής από τους Μολδοβλάχους ηγεμόνες. τους χαλεπούς καιρούς, οπότε η Ελληνική Ορθόδοξη Ανατολή κάτω από την Οθωμανική κυριαρχία, αγωνιούσε για την υπόσταση της, της συμπαραστάθηκαν πολύ οι παραδουνάβιες ηγεμονίες που φρόντισαν γενναία για την ηθική και οικονομική ενίσχυση της 63. Έτσι, τα Πατριαρχεία, το Άγιο Όρος και άλλες Μονές και εκκλησίες γνώρισαν την φροντίδα των ηγεμόνων αυτών, οι οποίοι, πάλι, θεωρούσαν τους εαυτούς του συνεχιστές των βυζαντινών αυτοκρατόρων και, κατά συνέπεια, υποχρεωμένους να τους συμπαρασταθούν στη κακότητα των καιρών 64. Από την άλλη, ο πνευματικός και εθνικός βίος των ηγεμονιών οφείλει πολλά στις μονές, αφού ηγούμενοι και μοναχοί προσέφεραν κατ ακολουθία τις υπηρεσίες τους στο χώρο της παιδείας και στην εκκλησιαστική ζωή της Βλαχίας και της Μολδαβίας 65. Σο Άγιον Όρος είχε μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα τεράστια περιουσία στις Ρουμανικές χώρες: 12 μονές και 7 σκήτες στη Βλαχία και 13 μονές, 3 σκήτες και 3 εκκλησίες στη Μολδαβία ήσαν Αγιορείτικα μετόχια. τις 2 Απριλίου 1694 ο Βλάχος ηγεμόνας Βασσαράβας Κωνσταντίνος χορηγεί 7.000 bani στη μονή του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στο Άγιο Όρος. Παρόμοιες δωρεές γίνανε από τον ηγεμόνα και στις μονές του Αγίου Διονυσίου, της Λαύρας, του Βατοπεδίου 66. Είναι γνωστές επίσης οι σχέσεις του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας με τη Βλαχία, και έχουν εξεταστεί πολύ αναλυτικά από το Ρουμάνο ε- ρευνητή D. Ionescu 67. 63 Αθ. Καραθανάσης, Ο Ελληνικός κόσμος στα Βαλκάνια και την Ρωσία, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 39. 64 Ό.π, σ. 40. 65 Ό.π., σ. 41. 66 D. Ionescu, «Αι σχέσεις των Ρουμανικών χωρών μετά του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας», Εκκλησιαστικός Υάρος 55 (1973) 199-209. 67 I.Dura, Ο Δοσίθεος Ιεροσολύμων και η προσφορά αυτού εις τας Ρουμανικάς χώρας και την εκκλησίαν αυτών (διατριβή), Αθήνα 1977. 25

Γιάννα Υελάκη Πολλαπλοί ήταν επίσης οι δεσμοί του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, και ιδιαίτερα των Πατριαρχών Δοσιθέου και Φρυσάνθου Νοταρά με τη Βλαχική αυλή 68. Πολύ γνωστό μετόχι του Πατριαρχείου ήταν η μονή του Αγίου Γεωργίου στο Βουκουρέστι, η οποία συνέδεσε την ιστορία της με το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Ο ηγεμόνας Μπασαράμπ μάλιστα, κατέθεσε στη Βενετική τράπεζα Zecca 30.000 δουκάτα, των οποίων τον τόκο θα εκμεταλλευόταν η μονή και φυσικά το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων 69. Σην πολιτική του Βουζαντινορουμάνου ηγεμόνα Κωνσταντίνου Βασσαράβα συνέχισαν και οι διάδοχοι του και κυρίως οι Υαναριώτες. Οι Βλάχοι και Μολδαβοί ηγεμόνες ανταπέδιδαν έτσι τα όσα όφειλαν στην Ορθοδοξία και λειτουργούσαν απέναντι στην Εκκλησία, κάτω από την επίδραση της βυζαντινής αυτοκρατορικής ιδεολογίας, όπως και οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες. Η σύνδεσή αυτή των Ηγεμονιών με τα μεγάλα ορθόδοξα Εκκλησιαστικά κέντρα είχε ως αποτέλεσμα τη γοργή ανέλιξη του πνευματικού τους βίου, χάρη στην παρουσία στις χώρες τους των διακεκριμένων Ελλήνων ουμανιστών, ανωτάτων κληρικών, ιατροφιλοσόφων, οι οποίοι συνέβαλαν θεμελιακά στη δημιουργία εθνικής ζωής στις χώρες που τους φιλοξένησαν 56. Η ευεργετική διοίκηση των Υαναριωτών και οι δωρεές των Ελλήνων ομογενών, αποδεικνύονται από πολλά εκκλησιαστικά μνημεία και κοινωφελή έργα που έχουν διασωθεί. το Βουκουρέστι: ο Ναός του Αγ. Γεωργίου του Νέου και το πανδοχείο που υπήρχε δίπλα του, δωρήθηκαν από τον ομογενή Απόστολο Λαζαρή. Ο περίφημος ναός της ταυροπόλεως, κτίστηκε το 1720 από τον Ιωάννη ταυροπόλεως, από την Πωγωνιανή της Ηπείρου. Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης κτίστηκε το 1774 από τη σύζυγο του ηγεμόνα Αλεξάνδρου Τψηλάντη Αικατερίνη και ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής από τον ηγεμόνα Νικόλαο Μαυρογένη. Οι μονές του Αγίου Ανθίμου (σήμερα έδρα της συνόδου του Πατριαρχείου της Ρουμανίας) και Βακαρέστου, κτίστηκαν από τον ηγεμόνα Νικόλαο Μαυροκορδάτο, του οποίου ο τάφος σώζεται στη δεύτερη. Για τους λόγους αυτούς ο κορυφαίος Ρουμάνος ιστορικός N. Jorga ονομάζει τη χώρα του «Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο» 70. Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Φρυσόστομος Παπαδόπουλος σημειώνει τα ακόλουθα, σχετικά με τη διοίκηση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στις ρουμάνικες Ηγεμονίες: «Η Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως εσεβάσθη απολύτως την εθνική αυτοτέλειαν των λαβικών και άλλων πληθυσμών. Οι Ρουμάνοι, 68 Αθ. Καραθανάσης, ό.π, σ. 39. 69 I. Dura, Ο Δοσίθεος Ιεροσολύμων και η προσφορά αυτού εις τας Ρουμανικάς χώρας και την εκκλησίαν αυτών (διατριβή), Αθήνα 1977, σ. 53. 70 Ν. Iorga (μετ. Ι. Καρράς), Σο Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1989 και «Η Εκκλησία της Ρουμανίας ως επαρχία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως», ό.π. 26