Η «ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ» 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΝΕΟ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ: ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ «Ἴσκε ψεύδεα πολλά λέγων ἐτύμοισιν ὁμοῖα». ΟΜΗΡΟΣ, Οδύσσεια, τ 203 Α. ΟΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Ιστορικά οι εμπορικές τράπεζες υπόκεινταν σε περισσότερους κανονισμούς απ ό,τι οι άλλες εταιρείες και ως εκ τούτου βρίσκονταν ανάμεσα στις περισσότερο ασφαλείς και συντηρητικές επιχειρήσεις. Οι κανονισμοί είχαν πολλές μορφές, συμπεριλαμβανομένου του ανώτατου ποσοστού επιτοκίου για δάνεια ή καταθέσεις περιορισμένων γεωγραφικά αγορών, όπου θα μπορούσαν να παρέχουν όλες τις τραπεζικές υπηρεσίες, όπως περιορισμών στις επιτρεπόμενες μορφές επενδύσεων και στα είδη των προσφερόμενων προϊόντων και υπηρεσιών. Ενώ οι κανονισμοί περιόριζαν τις ευκαιρίες και τους κινδύνους, πρακτικά εξασφάλιζαν κέρδος αν η διαχείριση δε διέπραττε απάτη. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι κυβερνήσεις των χωρών, θέτοντας ως στόχο την ανασυγκρότηση των οικονομιών τους,
20 ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ (1974-2008) επιδίωξαν τον έλεγχο της συγκέντρωσης και της κατανομής των αποταμιευτικών πόρων. Τα τραπεζικά ιδρύματα αποτέλεσαν, και σε ορισμένες περιπτώσεις σχεδόν αποκλειστικά, τον κορμό των χρηματοπιστωτικών συστημάτων και επιβλήθηκαν σαν ένας από τους σημαντικότερους μοχλούς της διαδικασίας οικονομικής ανάπτυξης. Ο χρηματοπιστωτικός χώρος στις αναπτυγμένες οικονομίες χαρακτηριζόταν από σοβαρές ρυθμιστικές παρεμβάσεις που οριοθετούσαν τα πεδία δράσης του κάθε συμμετέχοντα. Μέσα σε περιβάλλον που τον προστάτευε από τον ανταγωνισμό, ο τραπεζικός τομέας λειτουργούσε για πολλά χρόνια με σταθερότητα και διατήρηση των κερδών του. Με την έκρηξη όμως της χρηματοπιστωτικής σφαίρας, οι τράπεζες βρέθηκαν στο επίκεντρο των αλλαγών. Ο παραδοσιακός τους ρόλος σαν διαμεσολαβητή ανάμεσα στους κατέχοντες πλεονάζοντα κεφάλαια και σε αυτούς που έχουν έλλειψη και άρα ανάγκη χρηματοδότησης μεταβλήθηκε και ταυτόχρονα απειλήθηκε η κυριαρχία των τραπεζών στον χρηματοπιστωτικό χώρο. Οι τράπεζες δεν είχαν πλέον το μονοπώλιο της συγκέντρωσης και της δια χείρισης των αποταμιευτικών πόρων και το προστατευτικό καθεστώς μέσα στο οποίο λειτουργούσαν μεταβλήθηκε σε ένα έντονο ανταγωνιστικό περιβάλλον. Στις τελευταίες δεκαετίες*, επομένως, επήλθαν δραματικές μετα- * Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως αρχικό σημείο εκκίνησης αυτής της διαδικασίας την κατάρρευση του συστήματος Bretton Woods τον Αύγουστο του 1971. Όμως, όπως έχω αναπτύξει στο βιβλίο μου Διεθνής Τραπεζική στην Αλλαγή του Αιώνα, εκδόσεις Ε. Μπένου, 1999 (μαζί με τη Φ. Χρηστίδου), έχει προϋπάρξει η δημιουργία της αγοράς ευρωσυναλλάγματος και ευρωχρεογράφων τη δεκαετία του 1960. Στο Κουτί 1 περιγράφεται το ισχύον πλαίσιο λειτουργίας του συστήματος κυμαινομένων ισοτιμιών. Επίσης, οι πρώτες πράξεις απορύθμισης άρχισαν την περίοδο του Ρ. Ρέιγκαν (δεκαετία του 1980) για να φτάσουν σε πολύ υψηλά επίπεδα ολόκληρη την επόμενη περίοδο με διαδοχικές ενέργειες η σημαντικότερη των οποίων, κατά την άποψή μου, είναι η παντελής κατάργηση του νόμου Glass-Steagall του 1933 επί προεδρίας Μ. Κλίντον το 1999.
Η «ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ» 21 βολές στη δομή και τη λειτουργία του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος, οι οποίες συνέβαλαν στην αύξηση της μεταβλητότητας των χρηματοοικονομικών μεταβλητών*, άρα και στην ενίσχυση των χρηματοοικονομικών κινδύνων για τους επενδυτές**. Μπορούμε να διακρίνουμε σε τρεις γενικές κατηγορίες τους παράγοντες που συνετέλεσαν στην αλλαγή του διεθνούς χρηματοοικονομικού περιβάλλοντος: Τη διαδικασία της αποκρατικοποίησης και της ιδιωτικοποίησης. Τη διεθνοποίηση της παραγωγής μέσω της απορύθμισης των διεθνών και εθνικών κανόνων λειτουργίας των οικονομικών λειτουργιών. Την εκμετάλλευση και ενσωμάτωση στη λογική της νεοφιλελεύθερης απορύθμισης των σημαντικών τεχνολογικών εξελίξεων στον τομέα της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιακών συστημάτων. Η αποτυχία των πολιτικών επιλογών*** των διαφόρων κυβερνήσεων, κυρίως εξαιτίας της αναποτελεσματικής διαχείρισης των δημόσιων επιχειρήσεων και οργανισμών, είχε ως αποτέλεσμα την αμφισβήτηση της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία και το ρόλο του κράτους εν γένει, με αποτέλεσμα τον περιορισμό των κρατικών παρεμβάσεων στη λειτουργία της οικονομίας και την ενίσχυση του ρόλου και των δυνάμεων της αγοράς. Την ίδια στιγμή, η απελευθέρωση νευραλγικών τομέων της οικονομίας και η κατάργηση ορισμένων ρυθμιστικών μηχανισμών ελέγχου και περιορισμών συνέβαλαν στην ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου και κατά συνέπεια στη διεθνοποίηση της παραγωγής. Η ανάπτυξη των πο- * Συναλλαγματικές ισοτιμίες, επιτόκια, αξίες χρεογράφων και παράγωγων προϊόντων. ** Τραπεζικά και πιστωτικά ιδρύματα, επιχειρήσεις και νοικοκυριά. *** Αναφερόμαστε στην πολιτική των εθνικοποιήσεων-κρατικοποιήσεων.
22 ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ (1974-2008) λυεθνικών επιχειρήσεων οδήγησε στη διεθνοποίηση του χρηματοπιστωτικού συστήματος* κυρίως για να διευκολυνθούν οι τράπεζες στην εξυπηρέτηση των δανειακών αναγκών των «διεθνών» πελατών τους και συνεπώς να βοηθηθεί η διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου. Σημαντική είναι επίσης και η ανάπτυξη της τεχνολογίας στον τομέα των εφαρμογών της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την επέκταση της πληροφόρησης, καθώς κατέστησε εύκολη, ταχύτατη και μη δαπανηρή τη μετάδοσή της, συμβάλλοντας όμως με αυτό τον τρόπο και στην ταχύτερη διάδοση των κρίσεων σε διεθνές επίπεδο. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δύο είναι οι συνέπειες της αλλαγής του διεθνούς χρηματοοικονομικού περιβάλλοντος: πρώτον η ενίσχυση του ανταγωνισμού ανάμεσα στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και δεύτερον η αύξηση της μεταβλητότητας βασικών χρηματοοικονομικών μεγεθών. Η ανάπτυξη του ανταγωνισμού έχει ως αποτέλεσμα αφενός την επέκταση των εργασιών των εγχώριων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων σε τομείς δράσης οι οποίοι στο παρελθόν ήταν υπό καθεστώς ελέγχου και περιορισμών (π.χ., επενδυτική τραπεζική, ασφάλειες, συμμετοχή σε επιχειρηματικούς κινδύνους) και αφετέρου τη σταδιακή κατάργηση όλων των νομικών περιορισμών και διατάξεων που περιόριζαν την είσοδο ξένων πιστωτικών ιδρυμάτων σε μια τοπική χρηματαγορά. Η διεθνοποίηση της χρηματαγοράς επέφερε την αύξηση της μεταβλητότητας των συναλλαγματικών ισοτιμιών και των επιτοκίων. Η αυξημένη μεταβλητότητα των μεγεθών αυτών ενίσχυσε την έκθεση σε χρηματοοικονομικούς κινδύνους και αύξησε την αβεβαιότητα αναφορικά με τη μελλοντική αξία των χρεογράφων, γεγονός το οποίο δημιουργεί νευρικότητα των αγορών και * Μελάς, Κ., Παγκοσμιοποίηση, εκδόσεις Εξάντας, 1999. Μελάς, Κ. Πολλάλης, Γ., Παγκοσμιοποίηση και Πολυεθνικές Επιχειρήσεις, εκδόσεις Παπαζήση, 2005.
Η «ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ» 23 καθιστά ευκολότερη τόσο την έναρξη της κρίσης όσο και τη μετάδοσή της σε ολόκληρο το σύστημα*. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι τράπεζες καθώς και άλλοι συμμετέχοντες στην αγορά αναδιάρθρωσαν εκ βάθρων τις λειτουργίες τους, παρακάμπτοντας τους κανονισμούς, για να ανταποκριθούν στις ανάγκες της μεγιστοποίησης των κερδών τους αλλά και στην ανάπτυξη και τη σταθεροποίηση της θέσης τους στην παγκόσμια αγορά. Σε απάντηση, οι νομοθέτες κι αυτοί που έθεταν τους κανονισμούς προχώρησαν στην επιβολή νέων περιορισμών, τους οποίους οι συμμετέχοντες στην αγορά καταστρατήγησαν και πάλι. Αυτή η διαδικασία της θέσπισης κανονισμών, της απάντησης της αγοράς (με οικονομικές ανανεώσεις-αναδιαρθρώσεις) και της επιβολής νέων κανονισμών (επανακανονικοποίηση-επαναρύθμιση) αποτελεί την κανονιστική διαλεκτική. Οι δομικές αλλαγές που δημιουργήθηκαν υπό την πίεση της αποκανονικοποίησης και γενικότερα της απελευθέρωσης των αγορών, κυρίως μέσω της ελεύθερης κίνησης πάσης φύσεως κεφαλαίων, αποτέλεσαν την προϋπόθεση για την όξυνση του ανταγωνισμού μεταξύ των τραπεζικών ιδρυμάτων και των άλλων πιστωτικών ιδρυμάτων. Ο ανταγωνισμός οξύνθηκε υπό την πίεση τεσσάρων βασικών δυνάμεων: της αποκανονικοποίησης/επανακανονικοποίησης, της χρηματοπιστωτικής καινοτομίας, της αποδιαμεσολάβησης/τιτλοποίησης και της διεθνοποίησης/παγκοσμιοποίησης. Οι τρεις τελευταίες δυνάμεις μπορεί να θεωρηθούν ως απαντήσεις στο καθεστώς της αποκανονικοποίησης/επανακανονικοποίησης. Οι τέσσερις αυτές δυνάμεις έχουν προκαλέσει σημαντικές αλλαγές στη δομή του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος και για το λόγο αυτό θα αναπτυχθούν αμέσως παρακάτω. * Μελάς, Κ., Εισαγωγή στην Τραπεζική Χρηματοοικονομική Διοικητική, εκδόσεις Εξάντας, Βʹ έκδοση, 2009, κεφάλαια 1 και 4.
24 ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ (1974-2008) Η επέκταση των εξασφαλίσεων και η γεωγραφική εξάπλωση των αγορών είναι προεκτάσεις αυτής της απάντησης στους τομείς της ανάπτυξης νέων προϊόντων και του διεθνούς ανταγωνισμού. Υπάρχει φόβος όμως ότι οι τέσσερις αυτές δυνάμεις επηρέασαν με τόσο γρήγορο ρυθμό τους θεσμούς και τις αγορές της οικονομίας, ώστε αυξήθηκε ο σωρευτικός κίνδυνος για το οικονομικό σύστημα των ΗΠΑ. ΚΟΥΤΙ 1 Το σύστημα των κυμαινόμενων τιμών συναλλάγματος Τα κύρια σημεία Στο νέο σύστημα που υιοθετήθηκε οι χώρες είχαν το δικαίωμα να αφήσουν το νόμισμά τους να διακυμαίνεται ελεύθερα σε σχέση με τα υπόλοιπα νομίσματα, να το προσδέσουν σε κάποιο ή κάποια άλλα νομίσματα ή και να ακολουθήσουν σύστημα ελεγχόμενης διακύμανσης. Κάθε χώρα μπορεί να επιλέξει να σταθεροποιήσει το νόμισμά της σε σχέση με τα Ειδικά Τραβηκτικά Δικαιώματα (ΕΤΔ) ή ένα ή περισσότερα νομίσματα. Η παγκόσμια οικονομία εισέρχεται πλέον σε φάση έντονης διακύμανσης των συναλλαγματικών ισοτιμιών μέσα από την αύξηση των κινήσεων κεφαλαίων βραχυπρόθεσμου αλλά και μακροπρόθεσμου χαρακτήρα. Στο σύστημα των κυμαινόμενων τιμών συναλλάγματος η τιμή κάθε νομίσματος καθορίζεται σε σχέση με καθένα από τα υπόλοιπα νομίσματα στην αγορά συναλλάγματος. Η τιμή του αντιστοιχεί στην τιμή ισορροπίας μεταξύ της προσφοράς και της ζήτησης των νομισμάτων. Στην «καθαρή» μορφή του συστήματος των κυμαινόμενων τιμών συ-
Η «ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ» 25 ναλλάγματος οι κεντρικές τράπεζες των διαφόρων χωρών δεν παρεμβαίνουν στην αγορά συναλλάγματος για να επηρεάσουν την τιμή των εθνικών τους νομισμάτων. Η διατήρηση αποθεμάτων περιττεύει. Στην πραγματικότητα όμως το σύστημα δε λειτουργεί με πλήρη ελευθερία. Η απελευθέρωση της κίνησης κεφαλαίων και η άρση των συναλλαγματικών περιορισμών κατέστησαν τις παρεμβάσεις των κεντρικών τραπεζών πιο αναγκαίες και πιο συχνές. Αν το εγχώριο νόμισμα έχει υποτιμηθεί «πολύ» έναντι κάποιου άλλου, η κεντρική τράπεζα θα αγοράσει το εγχώριο νόμισμα (πουλώντας το ξένο), με στόχο τη μείωση της προσφοράς του εγχώριου και την ενίσχυση της αξίας του. Στην αντίθετη περίπτωση, στην ανατίμηση, θα προβεί στην αύξηση της προσφοράς του εγχώριου νομίσματος με στόχο τον περιορισμό της. Πέρα, όμως, από την άμεση παρέμβαση στην αγορά συναλλάγματος, η πολιτική των επιτοκίων κατέστη και αυτή όπλο επηρεασμού της συναλλαγματικής ισοτιμίας του εγχώριου νομίσματος από τις κεντρικές τράπεζες. Με σκοπό τον περιορισμό της έκτασης των διακυμάνσεων των νομισμάτων τους, οι κεντρικές τράπεζες παρεμβαίνουν είτε μόνες τους είτε συντονισμένα όταν εκτιμούν ότι οι ισοτιμίες των νομισμάτων απομακρύνονται από τα επιθυμητά επίπεδα. Οι κεντρικές τράπεζες δεν μπορούν πλέον να ασκήσουν τον ίδιο έλεγχο που ασκούσαν στο προηγούμενο νομισματικό σύστημα. Οι παρεμβάσεις τους έχουν περισσότερο το χαρακτήρα του περιορισμού των διακυμάνσεων των συναλλαγματικών ισοτιμιών, καθώς ο όγκος των διακινούμενων κεφαλαίων υπερβαίνει κατά πολύ τις δυνατότητες των κεντρικών τραπεζών και άρα η αντιστροφή της κίνησης του νομίσματος δεν είναι εφικτή. Οι παρεμβάσεις των κεντρικών τραπεζών, καθώς από άποψη όγκου συνιστούν πολύ μικρό τμήμα του καθημερινού όγκου που διακινείται στην αγορά συναλλάγματος, δεν μπορούν από μόνες τους να μεταβάλουν την πορεία της συναλλαγματικής ισοτιμίας ενός νομίσματος. Το ουσιαστικό αποτέλεσμα αυτών των παρεμβάσεων είναι ο επηρεασμός των
26 ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ (1974-2008) προσδοκιών της αγοράς. Στο βαθμό που οι νομισματικές αρχές, παρεμβαίνοντας στην αγορά συναλλάγματος, κοινοποιήσουν τις προθέσεις τους και ακολουθήσουν μέτρα οικονομικής πολιτικής συμβατά με αυτές ή υπάρξει συντονισμός μεταξύ των διαφόρων χωρών, οι προσδοκίες της αγοράς επηρεάζονται. Με την καθιέρωση του νέου νομισματικού συστήματος, οι στόχοι που τέθηκαν ήταν: η διευκόλυνση των ανταλλαγών των αγαθών, των υπηρεσιών και των κεφαλαίων, η προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης και η διασφάλιση των απαραίτητων συνθηκών για την οικονομική και νομισματική σταθερότητα. Οι χώρες δεσμεύονται να ακολουθήσουν οικονομικές και νομισματικές πολιτικές προς αυτές τις κατευθύνσεις. Δεν είναι υποχρεωμένες να τηρήσουν κάποιες συγκεκριμένες δεσμεύσεις, αλλά οι υποχρεώσεις τους συνίστανται στην υιοθέτηση των κατάλληλων πολιτικών. Στο σημερινό Διεθνές Νομισματικό Σύστημα οι βασικοί του ρόλοι η τροφοδότηση με διεθνή ρευστότητα, η διασφάλιση της ανταλλαγής και κυκλοφορίας των νομισμάτων και η εξασφάλιση της προσαρμογής των ισοζυγίων πληρωμών επιτυγχάνονται με διαφορετικούς τρόπους σε σύγκριση με το καθεστώς που θεσμοθετήθηκε μετά τον πόλεμο: BRETTON-WOODS ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Α. ΔΙΕΘΝΗΣ ΡΕΥΣΤΟΤΗΤΑ Ρευστότητα «πιεζόμενη» από την προσφορά του νομίσματος-κλειδί Διεθνής δημόσια ρευστότητα: Ειδικά Τραβηκτικά Δικαιώματα Προσφορά ρευστών τελείως ελαστικών: ευρωνομίσματα Παγκόσμια αγορά ρευστών Β. ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ
Η «ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ» 27 BRETTON-WOODS Σταθερές ισοτιμίες Έλεγχος των ισοτιμιών ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Μεταβαλλόμενες ισοτιμίες Χρηματοπιστωτική απελευθέρωση Γ. ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΙΣΟΖΥΓΙΟΥ ΠΛΗΡΩΜΩΝ Περιορισμός της ισορροπίας Προσφυγή στον διεθνή δανεισμό του ισοζυγίου πληρωμών Προσαρμογή μέσα από τις ισοτιμίες και τον έλεγχο της εσωτερικής ζήτησης Περιορισμένα και σταθερά κεφάλαια Προσαρμογή μέσα από τις αγορές με την ευκαμψία των ισοτιμιών και την εισροή κεφαλαίων Αυτονομία και αστάθεια των κεφαλαίων Ο ρόλος του ΔΝΤ μεταβάλλεται σε σχέση με ό,τι ίσχυε στο προηγούμενο σύστημα. Οι αναπτυγμένες χώρες αρχίζουν πλέον να δανείζονται απευθείας από την αγορά για να χρηματοδοτήσουν τα ελλείμματά τους. Οι αναπτυσσόμενες χώρες, οι οποίες αντιμετωπίζουν προβλήματα στο ισοζύγιό τους, αρχίζουν να προσφεύγουν στο ΔΝΤ. Από το τέλος της δεκαετίας του 70, οι χώρες αυτές έπαιρναν πάνω από το 90% των «χορηγήσεων» του ΔΝΤ (το 1978 οι αναπτυγμένες χώρες εξασφάλιζαν το 65% περίπου). Το ΔΝΤ εποπτεύει τη διεθνή οικονομία, παρακολουθεί την πορεία του ισοζυγίου πληρωμών των χωρών μελών και αξιολογεί τις ακολουθούμενες οικονομικές πολιτικές. Οι αναπτυγμένες χώρες αρχίζουν να έχουν απευθείας συνεργασία μεταξύ τους και ο συντονισμός των πολιτικών σε διεθνές επίπεδο «περνάει» πλέον από τις συναντήσεις της ομάδας των επτά πιο
28 ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ (1974-2008) αναπτυγμένων χωρών (στις συναντήσεις αυτές συμμετέχει και το ΔΝΤ). Στη συνέχεια των G-8, ενώ τελευταία έχουμε την εμφάνιση των G-20. Πλεονεκτήματα Μειονεκτήματα Η μέχρι σήμερα λειτουργία του Διεθνούς Νομισματικού Συστήματος κάτω από τους νέους όρους λειτουργίας του δεν ήταν χωρίς προβλήματα και κλυδωνισμούς. Η διαμάχη μεταξύ των υποστηρικτών και μη συνεχίζεται εμπλουτισμένη από τα δεδομένα που κάθε φορά προσφέρει η πορεία των εθνικών νομισμάτων και της παγκόσμιας οικονομίας συνολικότερα. Παρουσιάζονται συνοπτικά τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα του συστήματος των κυμαινόμενων τιμών, σύμφωνα με τους υποστηρικτές και μη αντίστοιχα. Πλεονεκτήματα Αποφυγή των απότομων διορθώσεων των συναλλαγματικών ισοτιμιών, καθώς η προσαρμογή τους μπορεί να γίνει βαθμιαία και όχι με εφάπαξ κινήσεις. Το ισοζύγιο πληρωμών επανέρχεται αυτόματα σε κατάσταση ισορροπίας. Σε περίπτωση ελλείμματος, η ζήτηση συναλλάγματος προκαλεί εξασθένιση του εθνικού νομίσματος, στοιχείο που ευνοεί τις εξαγωγές και αποθαρρύνει τις εισαγωγές. Με τον ίδιο τρόπο επηρεάζονται και οι μεταφορές κεφαλαίων και οι πράξεις σε τίτλους. Η ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα της σχέσης επιτοκίων-συναλλαγματικής ισοτιμίας δίνει σημαντικά περιθώρια στις ακολουθούμενες πολιτικές.