Διαστάσεις της διγλωσσίας II. 4. βαθμός επάρκειας 5. αποτελέσματα διγλωσσίας A08 Π01 ακ. έτος 2018-19 Α. Χατζηδάκη
Πρώτες προσεγγίσεις στη διγλωσσία Σύγκριση του δίγλωσσου με μονόγλωσσους ομιλητές και Απαίτηση για τέλεια γνώση και των δύο γλωσσών. Eπίδραση της μονόγλωσσης νόρμας και τάση για μαξιμαλισμό
Σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση Για να χαρακτηριστεί κάποιος δίγλωσσος είναι απαραίτητο να κατέχει τις δύο γλώσσες σε βαθμό ανάλογο με αυτόν του φυσικού τους ομιλητή ( τέλεια γνώση ) βλ. λ.χ. Ορισμό του Bloomfield (1933)
Δύο διαφορετικές προσεγγίσεις στη διγλωσσία Μονογλωσσική / αποσπασματική (fragmentary) θεώρηση της διγλωσσίας: ένας δίγλωσσος ομιλητής (οφείλει να) ισοδυναμεί με δύο μονόγλωσσους Ολιστική (holistic) θεώρηση της διγλωσσίας: η γλωσσική ικανότητα του δίγλωσσου δεν είναι άθροισμα αλλά σύνθεση δύο γλωσσικών ικανοτήτων. (Baker, 2006, Cook, 1992/2002, 1982ff)
Σήμερα, όλο και περισσότεροι επιστήμονες ασπάζονται την ολιστική προσέγγιση Σύμφωνα με αυτήν, δεν έχει νόημα να συγκρίνουμε λ.χ. τις επιδόσεις παιδιών δίγλωσσων και μονόγλωσσων με τεστ. Εξορισμού, η ανάπτυξη της Χ και της Ψ γλώσσας στα δίγλωσσα παιδιά θα διαφέρει από αυτήν στις αντίστοιχες ομάδες μονόγλωσσων.
Ωστόσο, παραμένει ακόμη ισχυρή η επιρροή της μονογλωσσικής προσέγγισης τόσο στη μελέτη της διγλωσσίας όσο και στις διδακτικές προσεγγίσεις που προτείνονται για την ανάπτυξη δύο γλωσσών (βλ. παρακάτω)
4 η διάσταση: βαθμός επάρκειας κυρίαρχη vs ισορροπημένη διγλωσσία
ανισοβαρής/ κυρίαρχη διγλωσσία (dominant bilingualism) Κατοχή της μιας γλώσσας σε επίπεδο ανάλογο με αυτό ενός φυσικού ομιλητή Κατοχή της άλλης γλώσσας σε χαμηλότερο βαθμό ισορροπημένη / ισοβαρής διγλωσσία (balanced bilingualism) Κατοχή και των δύο γλωσσών σε βαθμό ικανοποιητικό για την κάλυψη των επικοινωνιακών αναγκών της ζωής του ομιλητή.
Στην κυρίαρχη διγλωσσία το άτομο γνωρίζει πολύ καλά μία γλώσσα, η οποία ονομάζεται κυρίαρχη γλώσσα και κάποια άλλη (τουλάχιστον). Περιγράφει την μεγάλη πλειοψηφία των δι/πολύγλωσσων κατοίκων του πλανήτη: Γνωρίζουν τις μητρικές τους ως φυσικοί ομιλητές (δηλαδή με πλήρη επάρκεια) και διάφορες άλλες σε μικρότερο βαθμό
Προσοχή! Όταν μιλούμε για τη γλωσσική κυριαρχία σε νεαρά άτομα, ειδικά σε μικρά παιδιά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η διγλωσσία τους είναι υπό διαμόρφωση. Η κυρίαρχη γλώσσα είναι αυτή που το άτομο κατέχει καλύτερα μία δεδομένη χρονική στιγμή. Δεν είναι απαραίτητα η Πρώτη γλώσσα (Γ1) που έμαθε στη ζωή του. Μεταβολή σε συνθήκες ζωής μεταβολή βαθμού επάρκειας σε κάποια γλώσσα.
Eίναι σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι εάν οι επιστήμονες χαρακτηρίσουν κάποιον ισορροπημένα δίγλωσσο, αυτό ΔΕΝ σημαίνει ότι κατέχει τέλεια και τις δύο γλώσσες ή ότι γνωρίζει σε δύο γλώσσες ακριβώς τον ίδιο αριθμό λέξεων ή ότι μπορεί να εκφράσει ακριβώς τα ίδια νοήματα και στις δύο γλώσσες με την ίδια άνεση!
Συγκριτικά, λίγοι δίγλωσσοι πληρούν αυτές τις προϋποθέσεις Οι διαφορετικές συνθήκες χρήσης των δύο γλωσσών οδηγούν σε ανάπτυξη και ευχέρεια σε κάποιους συγκεκριμένους τομείς (προσωπική ζωή, χόμπι εργασία)
Συνήθως, οι ισορροπημένα δίγλωσσοι είναι σε θέση να ανταποκρίνονται πλήρως στις επικοινωνιακές ανάγκες του περιβάλλοντός τους, (σε γενικές γραμμές μιλούν με γραμματικήσυντακτική ορθότητα, με λεξιλογικό πλούτο, με ακρίβεια και καταλληλότητα στην έκφραση τόσο στη μία όσο και στην άλλη γλώσσα τους)
αλλά εμφανίζουν ίχνη παρεμβολής από την πιο ισχυρή γλώσσα τους, π.χ. στην προφορά, στον επιτονισμό, στη φρασεολογία κ.λπ. _> γίνεται αντιληπτό ότι δεν είναι φυσικοί ομιλητές της μίας από τις δύο γλώσσες
Ημιγλωσσία Ένας προβληματικός όρος
Πότε και πώς εμφανίστηκε ο όρος Τον χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το 1975 ο Σουηδός επιστήμονας Hansegard για να περιγράψει τη διγλωσσία των κατοίκων της Τorney Valley στη Σουηδία, οι οποίοι, κατά τη γνώμη του, υστερούσαν σε όψεις της γλωσσικής ικανότητας και στις δύο γλώσσες τους.
Oι γλωσσικές ανεπάρκειες που συνιστούσαν, κατά τη γνώμη του, ημιγλωσσία ήταν: περιορισμένο λεξιλόγιο και στις δύο γλώσσες λάθη στη γραμματική έλλειψη αυτοματισμού στη γλωσσική παραγωγή έλλειψη δημιουργικότητας στη χρήση της γλώσσας δυσκολία στην έκφραση συναισθημάτων και στη διατύπωση λογικής σκέψης.
Παράλληλα, την ίδια χρονική περίοδο διάφοροι ερευνητές στις σκανδιναβικές χώρες διαπιστώνουν ελλείψεις και υστέρηση σε διάφορους τομείς γλωσσικής ανάπτυξης ανάμεσα στα μεταναστόπουλα ιδιαίτερα όταν αυτά έχουν έρθει σε μικρή ηλικία στη χώρα διαμονής. Οι ελλείψεις αυτές παρατηρούνται και στις δύο γλώσσες σε σύγκριση με τα μονόγλωσσα παιδιά της ίδιας ηλικίας στις δύο χώρες.
Aπήχηση της έννοιας Ευρεία διάδοση στη Σκανδιναβία και στις ΗΠΑ τις δεκαετίες του 70 και του 80. Χρησιμοποιήθηκε από ερευνητές τόσο υπέρ όσο και κατά της στήριξης της διγλωσσίας των μειονοτήτων Ημιγλωσσία: ελλιπής κατάκτηση της Γ1 των παιδιών από μειονότητες Διπλή ημιγλωσσία: ελλιπής κατάκτηση και των δύο γλωσσών από τα παιδιά αυτά λόγω της απότομης μετάβασης σε ένα άλλο, μονόγλωσσο σύστημα
Για παράδειγμα, Οι υποστηρικτές της ύπαρξης διπλής ημιγλωσσίας στα μεταναστόπουλα έβρισκαν ένα ισχυρό επιχείρημα υπέρ της εκπαίδευσης στη Μητρική γλώσσα: «Τα μεταναστόπουλα πρέπει να παρακολουθούν πρώτα μαθήματα μέσω της Γ1 τους, και αφού αποκτήσουν στέρεες βάσεις σε αυτήν, ύστερα να εντάσσονται σε τάξεις όπου θα παρακολουθούν μαθήματα στη Γ2 τους» (διαφορετικά δε θα μαθαίνουν καμιά από τις δύο καλά)
Προβλήματα που παρουσιάζει η έννοια της ημιγλωσσίας (1/5) (1)Το φαινόμενο το οποίο υποτίθεται πως περιγράφει η ημιγλωσσία στους δίγλωσσους ενήλικες (βλ. HANSEGARD) είναι ερμηνεύσιμο. Η γλωσσική ικανότητα των δίγλωσσων είναι συνάρτηση της ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΧΡΗΣΗΣ που κάνουν, άρα η όποια διαφορά παρατηρείται σε κάποιους πληθυσμούς όσον αφορά στο εύρος του λεξιλογίου και στην ευχέρεια στις δύο γλώσσες είναι εύλογη.
Προβλήματα που παρουσιάζει η έννοια της ημιγλωσσίας (2/5) (2) Πρόβλημα με τα τεστ: Πόσο αντικειμενικά και πόσο εξαντλητικά μετρούν τις όψεις της γλωσσικής ικανότητας; Επιπλέον, πόσο δόκιμη είναι η σύγκριση μεταξύ μονόγλωσσου και δίγλωσσων ομιλητών;
Προβλήματα που παρουσιάζει η έννοια της ημιγλωσσίας (3/5) (3) O όρος δημιουργεί αρνητικές και μειωτικές συνυποδηλώσεις για τη γλωσσική ικανότητα των παιδιών των μεταναστών. Aυτό μπορεί να οδηγήσει τους εκπαιδευτικούς να διαμορφώσουν χαμηλές προσδοκίες για την επίδοση των παιδιών αυτών Αυτοεκπληρούμενη προφητεία
Προβλήματα που παρουσιάζει η έννοια της ημιγλωσσίας (4/5) Ίσως το πιο σημαντικό: Στα πρώτα χρόνια επαφής με τη Γ2, οι μαθητές σίγουρα υστερούν ως προς τη γνώση της, σε σχέση με τους μονόγλωσσους. Απαιτείται κάποιος χρόνος για να φτάσουν το επίπεδο των μονόγλωσσων. Βρίσκονται όμως ακόμη σε ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΜΑΘΗΣΗΣ της γλώσσας, ΤΙΠΟΤΕ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΚΡΙΘΕΙ.
Προβλήματα που παρουσιάζει η έννοια της ημιγλωσσίας (5/5) Επιπλέον, εάν οι μικροί μαθητές δεν έχουν συστηματική επαφή με τη Γ1 τους, είναι αναπόφευκτο ότι θα δημιουργηθούν κενά στη γνώση τους σε σύγκριση με τους μονόγλωσσους στη Γ1. Ωστόσο, έχουν κάποιο βαθμό επάρκειας σε αυτήν. Ο χαρακτηρισμός ΔΙΠΛΗ ΗΜΙΓΛΩΣΣΙΑ είναι πολύ αρνητικός ( μονογλωσσική οπτική της διγλωσσίας)
Συνοψίζοντας (1/2) Eάν και οι δύο γλώσσες κάποιου μαθητή δεν είναι επαρκώς ανεπτυγμένες, αυτό οφείλεται σε εξωτερικούς παράγοντες (κοινωνικοοικονομικές, εκπαιδευτικές συνθήκες). Η χρήση του όρου συσκοτίζει τη συμβολή των παραγόντων αυτών, διότι ανάγει το φαινόμενο σε κάτι ενδογλωσσικό.
Συνοψίζοντας (2/2) Οι επικρίσεις είναι πολλές, με αποτέλεσμα ο όρος να έχει πλέον εγκαταλειφθεί από τους περισσότερους επιστήμονες στον αγγλοσαξονικό χώρο. Καλό είναι να ΜΗ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙΤΑΙ κατά την αναφορά στη γλωσσική ικανότητα μικρών παιδιών.
Προσοχή! Συναντούμε τον όρο αυτό σε επιστημονικά εγχειρίδια (βλ. Τριάρχη-Hermann 2000), ακόμη και σε κείμενα όπως ο Οδηγός για τον εκπαιδευτικό για το Νέο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών του 2011 για να περιγραφεί ένα είδος διγλωσσίας που χαρακτηρίζει κυρίως τα μεταναστόπουλα:
Η επίδοση των δίγλωσσων/πολύγλωσσων μαθητών στη Γ2 μπορεί να είναι διαφορετική ανάλογα με την ηλικία κατά την οποία ήρθαν σε επαφή με την ελληνική και το βαθμό έκθεσής τους σε αυτή. Η διγλωσσία χωρίζεται σχηματικά σε τρεις κατηγορίες: α. στην ταυτόχρονη διγλωσσία, η οποία αναφέρεται σε ομιλητές που έχουν έρθει σε επαφή με τη μητρική γλώσσα και τη Γ2 πριν από τα τρία τους χρόνια. β. στη διαδοχική διγλωσσία, η οποία αναφέρεται σε ομιλητές που ήρθαν σε επαφή με τη Γ2 μετά την ηλικία των τριών ετών. γ. στην ημιγλωσσία, η οποία αναφέρεται σε ομιλητές που η κατάκτηση της μητρικής τους γλώσσας διακόπηκε απότομα κυρίως λόγω μετανάστευσης σε άλλη χώρα και που στο καινούργιο τους περιβάλλον η επαφή τους με τη Γ2 είναι ελλιπής.
Τα παιδιά που ανήκουν στην κατηγορία (α) εντάσσονται, προσαρμόζονται με ευκολία στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, ενώ τα παιδιά που ανήκουν στην κατηγορία (β) παρουσιάζουν ποικίλους βαθμούς ένταξης, καθώς η επίδοσή τους εξαρτάται από το βαθμό και τη διάρκεια επαφής με τη Γ2. Όσο για τα παιδιά που ανήκουν στην κατηγορία (γ), οι δυσκολίες είναι μεγαλύτερες, αλλά όχι ανυπέρβλητες, επειδή αυτό που εμφανίζεται σαν ημιγλωσσία είναι συνήθως ένα μεταβατικό και προσωρινό στάδιο προς την κατάκτηση της γλώσσας. (Νέο Πρόγραμμα Σπουδών Oδηγός για τον εκπαιδευτικό, 2011, σ.149)
Κριτική στο πώς παρουσιάζεται η ημιγλωσσία στον Οδηγό (1/2) Η ημιγλωσσία (όπως και τα άλλα είδη διγλωσσίας) ΔΕΝ ορίζεται (δεν περιγράφεται το είδος του λόγου που χαρακτηρίζει αυτά τα παιδιά, υπονοείται, ωστόσο, ότι είναι ελλιπές και στις δύο γλώσσες) Ποια παιδιά κινδυνεύουν από ημιγλωσσία ; Τα διαδοχικώς δίγλωσσα που όμως «διακόπηκε απότομα» η ανάπτυξη της πρώτης τους γλώσσας; Τι σημαίνει αυτό; Ότι δε μιλούν και δεν ακούν πια τη Γ1 στο σπίτι;
Κριτική στο πώς παρουσιάζεται η ημιγλωσσία στον Οδηγό (2/2) Εάν η οικογένεια εγκαταλείψει εντελώς τη Γ1, πράγματι το παιδί θα ξεχάσει τις δεξιότητες που είχε κατακτήσει σε αυτήν ( αφαιρετική διγλωσσία) Πώς τότε το φαινόμενο της (ιδιαίτερα) χαμηλής γλωσσικής ικανότητας στη Γ1 είναι παροδικό ; Παροδική είναι η χαμηλή γλωσσική ικανότητα στη Γ2, η οποία βεβαίως αναπτύσσεται με το χρόνο. Η ικανότητα στη Γ1 μπορεί να αναπτυχθεί σε ποικίλους βαθμούς (εξαρτάται από διάφορους παράγοντες)
Εντελώς άστοχη η χρήση του όρου ημιγλωσσία στο συγκεκριμένο κείμενο. Σωστή η επισήμανση ότι η αδυναμία έκφρασης στη Γ2 είναι παροδική.
Σύμφωνα με νεότερες θεωρητικές προσεγγίσεις είναι προτιμότερο να αντιμετωπίζουμε το θέμα της γλωσσικής επάρκειας/κυριαρχίας σε ένα δίγλωσσο άτομο όχι με όρους διχοτομίας (τοποθετώντας τον ομιλητή ή την ομιλήτρια στα άκρα ενός συνεχούς) αλλά διαβάθμισης και ποικιλίας (τι μπορεί να κάνει μια δεδομένη στιγμή με τις διάφορες γλώσσες που κατέχει)
Για παράδειγμα 1/3 Κάποιος αλλοδαπός από την Αλβανία που ζει στην Ελλάδα είκοσι χρόνια, ενδέχεται να μπορεί: Να μιλήσει ελληνικά ικανοποιητικά για θέματα της καθημερινότητας με μικρά, επουσιώδη λάθη που δεν εμποδίζουν την μετάδοση του μηνύματος (λ.χ. «πρέπει να κρατήσουμε τα ήθη και τα *έθη», «πήρα τηλέφωνο τη γυναίκα μου και *του είπα») Να κατανοεί τον απλό λόγο της καθημερινής συζήτησης, των τηλεοπτικών σίριαλ και ίσως ακόμη και τον δημοσιογραφικό λόγο (λ.χ. «διεξάγονται έρευνες», «εγείρεται ένα ζήτημα», «θα αποδοθούν ευθύνες») χωρίς να μπορεί να τον χρησιμοποιήσει ο ίδιος σωστά από άποψη μορφολογίας ή σύνταξης
Για παράδειγμα 2/3 Μπορεί να είναι σε θέση να διαβάζει μόνον απλά κείμενα λ.χ. επιγραφές, εισιτήρια, κείμενα σε συσκευασίες τροφίμων, ρεπορτάζ εφημερίδων κλπ αλλά όχι άρθρα γνώμης σε εφημερίδες, οδηγίες χρήσης φαρμάκων, αιτήσεις για διοικητικές πράξεις, κ.ο.κ. Όσο για τη γραφή, (πέρα από ζητήματα ορθογραφίας) μπορεί να είναι σε θέση να συμπληρώνει μόνο αιτήσεις με τα στοιχεία του
Για παράδειγμα 3/3 Όσον αφορά τα αλβανικά, δεν είναι σίγουρο ότι θα κατέχει αυτές τις δεξιότητες στο μέγιστο δυνατό βαθμό, εάν απουσιάζει από τη χώρα είκοσι χρόνια και δεν έχει επαφή με γραπτό και προφορικό λόγο αυτού του είδους. Τέλος, αυτές οι δεξιότητες μπορεί να είναι διαφορετικά ανεπτυγμένες σε έναν άλλο με τα ίδια χρόνια παραμονής αλλά με διαφορετικό τρόπο ζωής και δραστηριότητες.
5 η διάσταση: Αποτελέσματα της διγλωσσίας προσθετική vs αφαιρετική διγλωσσία
Η διαδικασία εκμάθησης μιας Γ2 έχει δυο πιθανές εκβάσεις (Lambert 1974) ΠΡΟΣΘΕΤΙΚΗ ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ (ADDITIVE BILINGUALISM) ΑΦΑΙΡΕΤΙΚΗ ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ (SUBTRACTIVE BILINGUALISM)
Προσθετική διγλωσσία Όταν η εκμάθηση της Γ2 γίνεται κάτω από ευνοϊκές ψυχολογικές και κοινωνικές συνθήκες, τότε η Γ2 έρχεται να προστεθεί στην Γ1 του μαθητή, χωρίς να την παραγκωνίσει ή να την εξασθενίσει, και προκύπτει προσθετική διγλωσσία (γλωσσικός εμπλουτισμός του ομιλητή)
Αφαιρετική διγλωσσία Αντίθετα, όταν η εκμάθηση της Γ2 οδηγεί σε υποχώρηση της ικανότητας του ατόμου στη Γ1 του, τότε προκύπτει αφαιρετική διγλωσσία (το άτομο δίνει έμφαση μόνο στην εκμάθηση της Γ2, με αποτέλεσμα να μην έχει την ευκαιρία να αναπτύξει τη Γ1 του η επάρκεια του σε αυτή μειώνεται) Παρατηρείται συνήθως σε συνθήκες κυριαρχίας της μίας γλωσσικής κοινότητας έναντι της άλλης (λ.χ. μειoνότητες, μετανάστες) όπου οι Γ1 των υποτελών ομάδων απαξιώνονται.
Εν τέλει, η διχοτομία αυτή χρησιμοποιείται συνήθως για να περιγράψει τις δυσμενείς επιπτώσεις που έχουν οι αρνητικές στάσεις και πρακτικές του κοινωνικού/εκπαιδευτικού περιβάλλοντος στη διγλωσσία που αναπτύσσουν τα άτομα (κυρίως τα παιδιά).
Eίναι προφανές ότι... η κατ' επιλογήν διγλωσσία και η διγλωσσία της ελίτ είναι μορφές διγλωσσίας που ΔΕΝ έχουν αρνητικές επιπτώσεις στη Γ1 των ομιλητών ---> οδηγούν σε προσθετική διγλωσσία (και σε πολιτισμικό εμπλουτισμό)
Αντίθετα, Η κατ επιβολήν διγλωσσία που χαρακτηρίζει τις μειονότητες οδηγεί συχνά σε αφαιρετική διγλωσσία λόγω των δυσμενών για την ανάπτυξη και των δύο γλωσσών (και πολιτισμικών συστημάτων) εκπαιδευτικών συνθηκών.
Συνεπώς, καλό είναι να σχεδιάζουμε το προφίλ της διγλωσσίας κάθε δίγλωσσου ομιλητή/ομιλήτριας με βάση κάποιες παραμέτρους, ώστε να μπορέσουμε να εξαγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα.
Σε κάθε περίπτωση, Η διγλωσσία είναι μία κατάσταση που το κάθε άτομο τη βιώνει με πολύ προσωπικό τρόπο. Δεν αφορά μόνο γνώσεις και δεξιότητες αλλά και συναισθήματα, στάσεις, αντιλήψεις, τρόπους να βιώνει κανείς τις πολλαπλές ταυτότητές του.
Ευχαριστώ για την προσοχή σας!