ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ ΤΑ ΚΟΜΙΚΣ Τα κόμικς, οι εικονογραφημένες ιστορίες, αυτοτελείς ή σε συνέχειες, δεν είναι ένα ανάγνωσμα που απευθύνεται μόνο σε παιδιά. Αν και πολλοί τα έχουν συνδέσει με την παιδική τους ηλικία, τα κόμικς αφορούν αναμφίβολα περισσότερες ηλικιακές κατηγορίες. Κατά βάση, αποτελούν ένα ψυχαγωγικό ανάγνωσμα, κατάλληλο για ώρες ξεκούρασης, χαλάρωσης, διακοπών, αναμονής, ταξιδιού κ.ά. Υπάρχουν βέβαια και κόμικς για περισσότερες απαιτήσεις, με δυνατή και ευφάνταστη πλοκή και καλλιτεχνικής αξίας εικόνα και κείμενο. Σήμερα, αποτελούν μία μεγάλη βιομηχανία, η οποία δίνει τροφή και έμπνευση και σε άλλες πολύ μεγάλες βιομηχανίες, όπως είναι ο κινηματογράφος, η τηλεόραση και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Ποια είναι λοιπόν η αξία των κόμικς; Ποια η επιρροή τους στους αναγνώστες; Θεωρήσαμε σημαντική την κριτική προσέγγιση αυτών των θεμάτων, με δραστηριότητες οι οποίες εμπίπτουν στους παρακάτω γνωστικούς κύκλους: α) «Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες», β) «Τέχνη και Πολιτισμός» και γ) «Μαθηματικά, Φυσικές Επιστήμες και Τεχνολογία». Προκειμένου να οριοθετήσουμε το θέμα μας και να καταλήξουμε στην προβληματική που είναι η βάση διαχωρισμού σε υποθέματα και υποομάδες, ακολουθήσαμε τα παρακάτω βήματα: 1. Με καταιγισμό ιδεών καταλήξαμε σε ένα πλήθος ασύνδετων μεταξύ τους λέξεων - κλειδιών τις οποίες χωρίσαμε σε τρία σύνολα συναφών μεταξύ τους λέξεων.
2. Στη συνέχεια, από τα τρία σύνολα συναφών λέξεων δημιουργήσαμε τρία πλαίσια Ερευνητικών Ερωτημάτων, τα οποία συνδέσαμε με γνωστικά αντικείμενα της σχολικής αγωγής. 3. Τέλος, αντιστοιχίσαμε τα Ερευνητικά Ερωτήματα σε υποθέματα αποτυπώνοντας τα σχηματικά και καταλήγοντας στην προβληματική του κεντρικού μας θέματος.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ Τα κόμικς αποτελούν από την παιδική ακόμη ηλικία του ανθρώπου μία ευχάριστη απασχόληση και ένα εύληπτο ανάγνωσμα. Βέβαια, κατά περιόδους και κατά περίπτωση έχουν κατηγορηθεί α) ότι αποτελούν αναγνώσματα χωρίς καμία ή ελάχιστη λογοτεχνική αξία και β) ότι το περιεχόμενό τους προάγει κατακριτέες συμπεριφορές και αρνητικά πρότυπα. Από την άλλη πλευρά, τα κόμικς αποτέλεσαν και αποτελούν πηγή έμπνευσης πολλών άλλων πολιτιστικών και καταναλωτικών αγαθών (κινηματογράφος, βιβλίο, ηλεκτρονικά παιχνίδια) και χρησιμοποιούνται ακόμη και στην εκπαιδευτική διαδικασία. Για τους παραπάνω λόγους αποφασίσαμε να ερευνήσουμε το συγκεκριμένο θέμα, με σκοπό αρχικά να συγκεντρώσουμε πληροφορίες επάνω σε διάφορες πτυχές του θέματος, στη συνέχεια να γνωρίσουμε από πρώτο χέρι τα κόμικς μελετώντας τα και απαντώντας σε συγκεκριμένα ερωτήματα και τελικά να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα και να τα συγκρίνουμε με τις υπάρχουσες απόψεις. Θα ακολουθήσουμε το δεύτερο ερευνητικό σχήμα (Επιμερισμός των διαστάσεων του θέματος σε υποομάδες), καταμερίζοντας το θέμα σε 3 υποθέματα. Κάθε μία από τις 3 υποομάδες που θα δημιουργηθούν, θα αναλάβει από ένα υπόθεμα: 1. Τι είναι τα κόμικς ιστορία - κατηγορίες 2. Δομικά στοιχεία των κόμικς 3. Επιδράσεις των κόμικς Κριτική αποτίμηση Οι υποομάδες θα αναλάβουν να μελετήσουν χωριστά τα υποθέματα που τους ανατέθηκαν, ερευνώντας δευτερογενείς κυρίως πηγές (διαδίκτυο, ντοκιμαντέρ, βιβλία, δημοσιογραφικές αναφορές). Στη συνέχεια, την πρωτογενή πηγή έρευνας θα αποτελέσει η ανάγνωση των επιλεγόμενων από τις ομάδες κόμικς (Αστερίξ, Λούκι Λουκ, Τεν τεν, Σπάιντερμαν, Μαφάλντα). Έτσι, με τα στοιχεία που θα συγκεντρωθούν από αυτή την πρωτογενή πηγή έρευνας, θα βγουν συγκεκριμένα συμπεράσματα με βάση τα οποία οι υποομάδες θα καταλήξουν στην τελική κριτική τοποθέτηση επί του θέματος. Η επαφή και επικοινωνία μας εκτός τάξης θα γίνεται μέσω του blog που δημιουργήθηκε για αυτόν τον σκοπό, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://ferescompr.blogspot.gr
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΚΟΜΙΚΣ; Τα κόμικς (αγγλ. comics), που είναι γνωστά και ως ένατη τέχνη, είναι η τέχνη της αφήγησης ιστοριών με διαδοχή σχεδιασμένων εικόνων σε μια τυπογραφική επιφάνεια. Για να υπάρξει κόμικς πρέπει να υπάρχουν διαδοχικές εικόνες όπου η μία συνεχίζει το νόημα της άλλης. Μία ιστορία κόμικς είναι πάντα τυπωμένη σε χαρτί. 1 Είναι, λοιπόν, μια μορφή οπτικής τέχνης που συνήθως συνδυάζει και κείμενο, το οποίο συχνά βρίσκεται σε συννεφάκια κειμένου ή λεζάντες. Ο ορισμός αυτός αφήνει ορθά έξω τις γελοιογραφίες που είναι μεμονωμένες εικόνες, αφού στα κόμικς υπάρχει σαφώς μια αφηγηματική αλληλουχία μεταξύ των εικόνων. Η ύπαρξη κειμένου επίσης δεν είναι απαραίτητη. Σύμφωνα με τον μεγάλο θεωρητικό και δημιουργό κόμικς Σκοτ Μακ Λάουντ, τα κόμικς είναι «σχήματα και εικόνες ευρισκόμενα εσκεμμένα σε σειρά με σκοπό να μεταδώσουν πληροφορίες και/ή να προκαλέσουν μια αισθητική αντίδραση στον τον χρήστη». 2 Γελοιογραφία χαρακτηρίζεται κάθε ζωγραφική παράσταση της οποίας τα κύρια γνωρίσματα προσώπων αποδίδονται κωμικά παραλλαγμένα. Στόχος της γελοιογραφίας είναι η διακωμώδηση προσώπων από τους λόγους ή από τις πράξεις τους. Η σημασία της γελοιογραφίας συνήθως υποδηλώνεται με σχετικό υπότιτλο ή στιχομυθία αν πρόκειται για γελοιογραφικό σύμπλεγμα. Η λέξη «κόμικς» αποτελεί αντιδάνειο και προέρχεται ετυμολογικά από την λέξη «κωμικός» επειδή οι πρώτες ιστορίες ήταν κωμικού περιεχομένου. Ο Πέτρος Μαρτινίδης χρησιμοποιεί τον όρο «εικονογραφήγηση». Αυτός ο όρος δεν δεσμεύει την θεματική των ιστοριών, κάτι που κάνει ο όρος
«κόμικς», ο οποίος παραπέμπει σε ιστορίες κωμικού περιεχομένου. Η διαφορά ανάμεσα στην «εικογραφήγηση» και στην «εικονογράφηση» είναι ότι στη τελευταία οι εικόνες λειτουργούν διακοσμητικά ενώ στην πρώτη αποτελούν το βασικό στοιχείο για την αφήγηση των ιστοριών. Συνεπώς, ο όρος «εικονογραφήγηση» είναι καταλληλότερος γιατί περικλείει όλα τα χαρακτηριστικά των ιστοριών κόμικς. 3 Άλλο είδος κόμικς είναι τα κόμικς στριπ (Αγγλ.: strip = λωρίδα) σε εφημερίδες και περιοδικά (και όχι μόνο), όπου μια μικρή ιστορία ξετυλίγεται μέσα σε πολύ λίγα καρέ. Τα κόμικς στριπ στις εφημερίδες και στα περιοδικά είναι συνήθως δευτερεύουσας σημασίας, προορισμένα να κάνουν ένα γρήγορο κοινωνικό ή πολιτικό σχόλιο και οι σκηνοθετικές - αφηγηματικές τους δυνατότητες είναι περιορισμένες αφού πρόκειται για μια απλή λωρίδα με μερικά καρέ στη σειρά. Αντίθετα, στα περιοδικά κόμικς αποτελούν το κύριο υλικό, εκτείνονται σε ολόκληρες σελίδες και εκεί οι ιστορίες παρουσιάζονται είτε σε συνέχειες από τεύχος σε τεύχος είτε αυτοτελώς, οπότε και ονομάζονται γραφικές ή εικονογραφημένες νουβέλες (graphic novels) ή απλώς βιβλία κόμικς. ΠΩΣ ΞΕΚΙΝΗΣΑΝ ΟΛΑ; «Η ιστορία των κόμικς είναι υπόθεση της Νεότερης Ιστορίας του Πολιτισμού, σχεδόν σύγχρονη μας, του "Πολιτισμού της εικόνας", σταυραδέρφι του Κινηματογράφου, ίδιας πάνω κάτω ηλικίας, 7η Τέχνη εκείνος, 9η το κόμικς. Και ψάχνοντας την καταγωγή φτάνεις πίσω, εκεί που η Ιστορία μπλέκεται με τη Μυθολογία, περνάς από το Δίσκο της Φαιστού, χάνεσαι στα σπήλαια της Αλταμίρα, χάνεις τα ίχνη των πρώτων σχεδιασμάτων μαζί με τα ίχνη της πρωτόγονης ανθρώπινης έκφρασης. Μια ιδέα φωτοσκιάς πλανάται στο σπήλαιο του Πλάτωνα κι εκεί αναζητάμε τις αρχές του κινηματογράφου, μια ιδέα σκίτσων πλανάται σε κάποιο βράχο κι εκεί αναζητήσαμε την αρχή των κόμικς μια ιδέα, η ιδέα μας είναι, πως κάπως έτσι
ξεκίνησαν όλα. Σημασία έχει το πού φτάσαμε σήμερα: εκεί που τα κόμικς κατέκλυσαν τον κόσμο των εικόνων, τον κόσμο της φαντασίας μας.» Λευτέτης Ταρταλέντζος 4 Η ρίζα των κόμικς ανάγεται στη εποχή του προϊστορικου ανθρώπου, όταν η ζωγραφική στα βράχια των σπηλαίων αποτελούσε τον τρόπο έκφρασής του. Μέσω αυτής, δήλωνε τα συναισθήματά του, τις σκέψεις του και τις ιδέες του. Αργότερα, έχουμε μαρτυρίες από ευρήματα αρχαίων πολιτισμών, όπως του ελληνικού με τον δίσκο της Φαιστού και αναπαραστάσεις σε αρχαιοελληνικούς αμφορείς, αλλά και του αιγυπτιακού με τη γραφή των ιερογλυφικών. Ακόμη, προγόνους των εικονογραφηγημάτων, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τις σχεδιογραφές των ινδιάνικων φυλών της Αμερικής, των Εσκιμώων και των Σουμερίων. Στη Βυζαντινή περίοδο, αφού δεν είχε ευφευρεθεί η Τυπογραφία, οι καλόγεροι στα μοναστήρια συνοδεύουν την αντιγραφή αναπαραγωγή ιερών κειμένων με μινιατούρες στην «ώα», δηλαδή στο περιθώριο του βιβλίου, σύμφωνα πάντα με το νόημα του ιερού κειμένου. 5 Σε όλα τα περιθώρια του βιβλίου είχαν εισβάλει μικροσκοπικές φιγούρες που γεννιούνταν ως φυσική σχεδόν προέκταση από τους έλικες των υπέροχα χαραγμένων γραμμάτων: σειρήνες της θάλασσας, ελάφια που έτρεχαν, χίμαιρες, κορμοί ανθρώπινοι χωρίς βραχίονες, που αναδύονταν σαν σαλιγκάρια μέσα από το ίδιο το σώμα των στίχων. Ουμπέρτο Έκο 6 Παρόλα αυτά η σημερινά μορφή τους (με καρέ και κείμενο σε συννεφάκια ή λεζάντες) εμφανίστηκε στα τέλη του 19 ου αιώνα. Πρωτοπόροι του είδους θεωρούνται για την Ευρώπη το περιοδικό Ally Sloper s half holiday που κυκλοφόρησε στην Αγγλία στις 3 Μαϊου του 1884 και
διεκδικεί τον τίτλο του πρώτου περιοδικού κόμικς, με συγγραφέα τον Charles Henry Ross και σκιτσογράφο την Emilie de Tessier. Ήρωάς του ήταν ο Ally Sloper ένας θορυβώδης τεμπέλης σκευωρός, που συχνά περιφέρεται στους δρόμους προσπαθώντας να κρυφτεί από τους πιστωτές του. Ωστοσο, για πολλούς αφετηρία του είδους θεωρείται το Hogan's Alley του Ρίτσαρντ Άουτκολτ (Richard Outcault), του οποίου κύριος χαρακτήρας ήταν το Κίτρινο Παιδί (The Yellow Kid) και ξεκίνησε να δημοσιεύεται σαν ένθετο στριπ σε εφημερίδες το 1895. Το κίτρινο παιδί ήταν ένα φαλακρό, με στραβά δόντια και μεγάλες κίτρινες πυτζάμες παιδί, που περιπλανιόταν στους δρόμους εξαθλιωμένων συνοικιών, χαρακτηριστικών στη Νέα Υόρκη στις αρχές του 20 ου αιώνα. Με ένα μόνιμο ανόητο χαμόγελο το παιδί μιλούσε χρησιμοποιώντας μια ιδιόμορφη αργκό γνώρισε μεγάλη επιτυχία και η θεματολογία απευθυνόταν κατά κύριο λόγο στα παιδιά. 7
Τα στριπ, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ήταν συνήθως λίγα διαδοχικά καρέ, με τα οποια ο δημιουργός προσπαθούσε να πει κάτι, να περάσει ένα μήνυμα, με λιτότητα και περιεκτικότητα, αφού ο χώρος που του προσφέροταν ήταν περιορισμένος. Συνήθως αυτό δεν ήταν κάτι παραπάνω από μερικές καθημερινές σκηνές, επηρεασμένες από τα προσωπικά βιώματα του εκάστοτε δημιουργού. Με τον καιρό, όταν μαζευόταν ένας συγκεκριμένος αριθμός από στριπ, αυτά δημοσιεύονταν σε συλλογικές εκδόσεις, και ακολούθως δημιουργήθηκαν τα «καθαρά» κόμικς, με τη μορφή που τα γνωρίζουμε σήμερα, όσον αφορά τον χωρισμό σε καρέ και την τοποθέτηση των κειμένων σε μπαλονάκια. 8 Τα Κόμικς γνώρισαν μεγάλη επιτυχία στις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα στην Αμερική, κυρίως από τις ιστορίες με υπερωρίες των εταιρειών DC Comics και Marvel Comics. Η DC Comics ιδρύθηκε το 1938 και αποτελεί μέχρι και σήμερα μια από τις μεγαλύτερες και πιο επιτυχημένες εταιρείες στη αγορά των κόμικς. Η παραγωγή της περιλαμβάνει έναν μεγάλο αριθμό πολύ γνωστών ηρώων ανάμεσα στους οποίους βρίσκονται ο Σούπερμαν, ο Μπάτμαν, κ.α. Τα αρχικά DC προέρχονται από μια δημοφιλή σειρά κόμικς τα Detective Comics μέσα από τα οποία έκανε την εμφάνισή του ο Μπάτμαν.
Η Marvel Comics ιδρύθηκε το 1939. Οι χαρακτήρες της είναι πασίγνωστοι, με κυριότερους τον Σπάιντερμαν, τους X-Men, τους Fantastic-4, τον Χαλκ, τον Iron Man, τον Κάπταιν Αμέρικα και πολλούς άλλους. Το χαρακτηριστικό που έκανε τόσο δημοφιλείς από την πρώτη στιγμή τους ήρωές τoυς ήταν το ότι για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο κοινό ρεαλιστικοί υπερήρωες με ανθρώπινα χαρακτηριστικά και προβλήματα, με τους οποίους μπορούσε να ταυτιστεί και να κατανοήσει ο αναγνώστης. Οι δύο εταιρείες μοιράζονται το 80% της συνολικής αμερικάνικής αγοράς των κόμικς (στοιχεία 2008). Τα κόμικς, όμως, γνώρισαν άνθηση σχεδόν ταυτόχρονα σε όλο τον κόσμο. Αρχικά οι ευρωπαϊκές χώρες αναδημοσίευαν αμερικάνικα δημιουργήματα μεταφρασμένα στη γλώσσα τους, δεν περιορίστηκαν όμως σε αυτό. Πρώτες η Γαλλία κσι το Βέλγιο μπήκαν δυναμικά στο παιχνίδι, με τα bandes dessinées όπως ονομάζονται μέχρι και σήμερα τα κόμικς στη χώρα τους, αν και αυτός ο όρος πλέον χρησιμοποιείται στις μη γαλλόφωνες χώρες για να περιγράψει τα γαλλοβέλγικα δημιουργήματα της 9 ης Τέχνης. Ο Τεν Τεν του Hergé το 1929 ήταν ο πρώτος «ευρωπαίος» ήρωας που κατάφερε να γίνει γνωστός και δημοφιλής σε ολόκληρη την Ευρώπη και εν συνεχεία στην Αμερική, κερδίζοντας μικρούς και μεγάλους με τις περιπέτειές του σε κάθε γωνία του πλανήτη. ΤΑ ΚΟΜΙΚΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ Ανάπτυξη είχε και η βιομηχανία των κόμικς στις χώρες της Ανατολής. Ιδιαίτερα στην Ιαπωνία δημιουργήθηκε μία χαρακτηριστική και πλέον διεθνώς αναγνωρίσιμη τεχνοτροπία, με «ανάποδο» τρόπο ανάγνωσης (από τα δεξιά προς τα αριστερά, σύμφωνα με τους κανόνες γραφής που ακολουθούν οι Ιάπωνες), σχεδόν αποκλειστικά ασπρόμαυρες εικόνες και πιο ζωηρή, κινηματογραφική θα λέγαμε, απόδοση της κίνησης - τα Manga (μάνγκα). Έτσι ονομάζονται γενικά τα κόμικς στην Ιαπωνία, ενώ διεθνώς με αυτή τη λέξη
χαρακτηρίζονται όσα εικονογραφήματα ακολουθούν τη συγκεκριμένη τεχνική. 浮 世 絵 Η ανάπτυξη των Manga στη σημερινή τους μορφή, ήρθε μετά το τέλος του Β Παγκόσμιου Πολέμου με την ανάμιξη της παραδοσιακής ζωγραφικής που ονομάζεται Ukiyoe - ουκίγιο-ε ( - ακριβής μετάφραση: ζωγραφιές από τον κόσμο που επιπλέει ) και του δυτικού τρόπου ζωγραφικής κόμικς των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο λόγος γι αυτήν την ανάμιξη, προσδίδεται στην προσπάθεια εκσυγχρονισμού της Ιαπωνίας με την εισαγωγή δυτικών καλλιτεχνών, προκειμένου να διδαχθούν έννοιες, όπως η μορφή και το χρώμα, μέθοδοι στις οποίες οι Ιάπωνες δεν έδιναν ιδιαίτερη βαρύτητα. 9 Σε κατά λέξη μετάφραση μάνγκα σημαίνει "τυχαίες (ή παράξενες) εικόνες". Σε γενικές γραμμές, η τεχνοτροπία των μάνγκα είναι πολύ εύκολα αναγνωρίσιμη. Ο σχεδιασμός τους είναι πολύ ιδιαίτερος και, συνήθως, δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στις γραμμές παρά στη μορφή. Αντίθετα με τα δυτικά κόμικς, τα καρέ που χρησιμοποιούνται είναι πολύ πιο ελεύθερα και συχνά μπορούν να παραβιάζονται από τους χαρακτήρες της ιστορίας. Οι ίδιοι οι χαρακτήρες, δείχνουν τον συναισθηματισμό τους με διάφορα έντονα χαρακτηριστικά του προσώπου (κυρίως τα μεγάλα μάτια) ή του σώματος τους, όπως χαρακτηριστικά φαίνεται και στη εικόνα που ακολουθεί. Ένας από τους πιο δημοφιλείς και αναγνωρισμένους πρωτοπόρους μανγκάκα (δημιουργοί μάνγκα) είναι ο Οσάμου Τεζούκα, δημιουργός του περίφημου Astro Boy, ο οποίος πρόσθεσε τη
δική του πινελιά στη διαμόρφωση του είδους με το ταλέντο του και την ευρηματικότητά του σε ό,τι αφορά αφηγηματικές αλλά και σχεδιαστικές τεχνικές. Τα Manga παίζουν πολύ σημαντικό μέρος της Ιαπωνικής κουλτούρας. Θεωρημένα ως υψηλή μορφή τέχνης αλλά και ως ανάπτυξη λαϊκής λογοτεχνίας, είναι σεβαστά από την κοινωνία της Ιαπωνίας. Απευθύνονται σε άτομα όλων των ηλικιών και αντιπροσωπεύουν πολλά και διαφορετικά θέματα, είτε είναι κοινωνικά και πολιτικά, είτε συναισθηματικά και οικογενειακά. Στην Ιαπωνία υπάρχουν τα μανγκα κίσσατεν (manga kissaten), ένα είδος καφετέριας στις οποίες συγκεντρώνονται άτομα για να πιουν καφέ και να διαβάσουν μάνγκα. Μετά την έκρηξη των Manga στον παγκόσμιο χώρο, εκτός από πολλούς ακόλουθους είχε και πολλούς μιμητές που προσπάθησαν να δώσουν μια manga διάσταση στο έργο τους. Αυτό προκαλεί δυτικότροπους καλλιτέχνες να επηρεάζουν και να κάνουν τον κόσμο των Manga ολοένα και πιο προσιτό. Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ Τα υπερηρωικά κόμικς απέκτησαν σύντομα φανατικό κοινό και, συνυπάρχοντας με τα καρτουνίστικα κόμικς, όπως αυτά με τους χαρακτήρες του Ντίσνεϋ ή τα Looney Tunes, εξελίχθηκαν γρήγορα σε ένα ανάγνωσμα που διασκέδαζε ανθρώπους κάθε ηλικίας και κοινωνικής τάξης, μιας και αποτελούσε έναν ευπρόσιτο τρόπο ψυχαγωγίας, κυρίως χάρη στο χαμηλό του κόστος. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 40 υπολογιζόταν πως το 95% των παιδιών ηλικίας 8-14 ετών και το 65% ηλικίας 15-18 ετών ήταν τακτικοί αναγνώστες κόμικς. Η απίστευτη δημοφιλία τους δεν πέρασε απαρατήρητη από το χώρο της παιδαγωγικής. Το μέσο θεωρήθηκε ύψιστης σημασίας και άρχισε να γίνεται ευρεία χρήση του στην εκπαίδευση. Μάλιστα το περιοδικό Journal of Educational Sociology αφιέρωσε ένα ολόκληρο τεύχος (το 1944) στις δυνατότητες αξιοποίησης της νέας «τέχνης» ως μέσου διδασκαλίας. Στη συνέχεια, τα κόμικς έπεσαν θύμα του ψυχρού πολέμου και της συντηρητικής στροφής της αμερικανικής κοινωνίας, κατηγορήθηκαν ότι προάγουν τη παιδική παραβατικότητα και χάθηκαν από το προσκήνιο για περίπου 30 έτη. Η αύξηση της
βίας στα κόμικς καθώς και η άνοδος μερικών μακάβριων τίτλων προκάλεσαν τις πρώτες αντιδράσεις και κατέληξαν να θεωρούνται υπεύθυνα για την παιδική εγκληματικότητα, τον αναλφαβητισμό, τον κομμουνιστικό κίνδυνο και γενικά για όλα τα κακά της παραστρατημένης νεολαίας. Στις 16 Ιουλίου του 1949 ψηφίζεται στο γαλλικό κοινοβούλιο, μετά από πιέσεις των Καθολικών και της αριστεράς, νόμος σχετικός με τις εκδόσεις που απευθύνονται στη νεολαία. Ο νόμος αυτός, γνωστός ως «ο νόμος 1949» βάζει στα κόμικς που καταναλώνονται στη Γαλλία μια σειρά από περιορισμούς, θέλοντας έτσι αφενός να προστατέψει τον ψυχικό και ηθικό κόσμο του παιδιού και αφετέρου να μειώσει την μετάδοση επικίνδυνων πολιτικών ιδεών. Άμεσο αποτέλεσμα του νόμου υπήρξε η κατακόρυφη πτώση των εισαγωγών αμερικάνικων κόμικς στη Γαλλία και στην Ευρώπη γενικότερα και η απαρχή της ανάπτυξης των γαλλικών κόμικς. Με τη μεσολάβηση, όμως, της δεκαετίας του 60 που αγκάλιασε αντικουλτούρες όπως τα κόμικς και την άφιξη των αμερικάνικων κόμικς στην Ευρώπη, αυτά σιγά σιγά καθιερώθηκαν ως σοβαρό είδος τέχνης. 10 Αμέτρητα περιοδικά κυκλοφορούσαν ανά τακτά χρονικά διαστήματα, με διάφορους ήρωες να γεννιούνται κάθε τόσο στις σελίδες τους. Εξ αρχής, στην 9 η Τέχνη υπήρχε ένας διαχωρισμός σε ό,τι αφορά το σχεδιαστικό στυλ, αλλά σιγά σιγά άρχισε να αποκτά μεγαλύτερες διαστάσεις, ενώ επίσης και να διαμορφώνονται συγκεκριμένα υποείδη που διαφοροποιούσαν τα έργα μεταξύ τους. Για παράδειγμα, το καρτουνίστικο στυλ στόχευε κυρίως σε άτομα νεαρής ηλικίας, έχοντας για πρωταγωνιστές ζωόμορφους χαρακτήρες όπως είναι ο Ντόναλντ και ο Μίκυ, οι οποίοι ήταν εύπλαστοι και δεν ήταν απαραίτητο σε καμία περίπτωση να σέβονται τους νόμους της φυσικής και της ανθρώπινης ανατομίας, σε αντίθεση με το ρεαλιστικό στυλ, όπου τα πάντα πρέπει να θυμίζουν τον αληθινό κόσμο, από το σώμα των ηρωών μέχρι και το φόντο. Κατ επέκταση, πάνω στο ρεαλιστικό σχεδιαστικό στυλ δημιουργούνται πάμπολλες διαφοροποιήσεις ως προς το αφηγηματικό: υπερηρωικά, ουέστερν, πολεμικά, επιστημονικής φαντασίας, μυστηρίου, κάθε πιθανό είδος που μπορεί να σκεφτεί κανείς, όπως ακριβώς στον κινηματογράφο ή στη λογοτεχνία. Τα κόμικς συχνά επηρεάζουν και διαφορετικές μορφές τέχνης, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που βλέπουμε γνωστά και πολυβραβευμένα κόμικς να διασκευάζονται σε κινηματογραφικές ταινίες. Μία ακόμα ιδιαιτερότητα που συναντάει κανείς στην 9 η Τέχνη είναι η συλλεκτική αξία που αποκτούν συχνά παλαιότερα έντυπα ή πρωτότυπες σελίδες δημιουργών. Τα κόμικς είναι ένα σύνηθες αντικείμενο συλλογής, ενώ οι μανιώδεις συλλέκτες δε διστάζουν να ξοδέψουν ακόμη και
εκατομμύρια για να αποκτήσουν ένα σπάνιο τεύχος ή πρωτότυπες σελίδες από ιστορίες που είχαν μείνει ξεχασμένες σε κάποιο συρτάρι μέχρι τη στιγμή που καταλήγουν σε δημοπρασίες. Το μέσο έχει γνωρίσει πλέον τέτοια ανάπτυξη που κάθε χρόνο λαμβάνουν χώρα πολλές εκδηλώσεις και εκθέσεις με θέμα τα κόμικς, όπως το πολύ γνωστό Διεθνές Φεστιβάλ της Ανγκουλέμ στη Γαλλία, το Comic-Con του Σαν Ντιέγκο στην Αμερική ή το Lucca Comics στην ομώνυμη πόλη στην Τοσκάνα της Ιταλίας. Σήμερα τα κόμικς έχουν καταφέρει να στήθουν ως μία ανεπτυγμένη βιομηχανία, με αμέτρητες εκδοτικές εταιρείες να βγάζουν τον έναν τίτλο μετά τον άλλο, και υπεράριθμους δημιουργούς να ελευθερώνουν τη φαντασία τους και το καλλιτεχνικό τους ταλέντο στο χαρτί, με μόνα τους όπλα ένα μολύβι και μία γομολάστιχα. ΤΑ ΚΟΜΙΚΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ελληνική σκηνή των κόμικς έκανε τα πρώτα της βήματα στις πρώτες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα με τις γελοιογραφίες και τα εικονογραφήματα των τότε περιοδικών. Ουσιαστικά όμως, όπως και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, αναπτύχθηκε και ανδρώθηκε στα χρόνια μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, με την άφιξη των αμερικάνικων κόμικς, για να περάσει στην ωριμότητα και την αυθυπαρξία από το 1980 και έπειτα.
Το 1951 κυκλοφορούνν τα Κλασσικά Εικονογραφημένα μια σειρά κόμικς, που διασκευάζουν γνωστά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η σειρά βασίστηκε στην αντίστοιχη αμερικανική, και από τότε γνωρίζει συνεχείς ανατυπώσεις. Χαρακτηριστικό της ελληνικής έκδοσης ήταν η προσαρμογή θεμάτων ελληνικού ενδιαφέροντος, για την απόδοση των οποίων δούλεψαν γνωστοί Έλληνες εικαστικοί και λογοτέχνες. Τα Κλασσικά Εικονογραφημένα αποτέλεσαν μέρος της πολιτιστικής ζωής της χώρας για περίπου δυο δεκαετίες, και σύντροφο της παιδικής και νεανικής ηλικίας χιλιάδων Ελλήνων. Το 1953 κυκλοφορεί ο Μικρός Ήρως ένα εβδομαδιαίο ανάγνωσμα που συνέγραψε ο Στέλιος Ανεμοδουράς και διάνθισε με σκίτσα του ο Βύρων Απτόσογλου και το οποίο επικράτησε για μία ολόκληρη 16ετία, από το 1953 έως το 1968 όταν και διακόπηκε για λόγους που είχαν άμεση σχέση με την επιβολή λογοκρισίας που εφάρμοσε το τότε δικτατορικό καθεστώς. Πρόκειται για τις περιπέτειες τριών ηρωϊκών Ελληνόπουλων (του Γιώργου Θαλάσση, της Κατερίνας και του "Σπίθα") κατά τη διάρκεια της κατοχής και του αγώνα τους απέναντι σε Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους φασίστες. Το περιοδικό αγαπήθηκε πολύ από τις πρώτες μεταπολεμικές γενιές, σε μία προσπάθεια του δημιουργού του να αμβλύνει μέσω αυτού τις οδυνηρές συνέπειες του πολέμου, της κατοχής και του εμφυλίου σπαραγμού που είχαν μόλις
προηγηθεί. Στόχος του Ανεμοδουρά δεν ήταν τόσο η απόδοση υψηλών λογοτεχνικών εκφράσεων, όσο η χρήση λιτής και κατανοητής γλώσσας αλλά και η αποφυγή διχαστικών αναφορών, προκειμένου να επιτύχει την ανάδειξη αισθήματος πατριωτικής υπερηφάνειας και ομόνοιας, κάτι που πίστευε ότι είχε τόσο ανάγκη η "φουρνιά" των νεαρών κυρίως αναγνωστών εκείνη τη δύσκολη εποχή. Την 1η Ιουλίου του 1966 κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος του Μίκυ Μάους, όπως και η σειρά του Αστερίξ και το 1970 ακολουθεί η έκδοση πλήθους τίτλων με υπερήρωες όπως ο Σούπερμαν και ο Σπάιντερμαν. Το εβδομαδιαίο περιοδικό κόμικς Αγόρι αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες παρουσίες στο χώρο των νεανικών εκδόσεων που απευθύνονταν κυρίως σε αγόρια, κυκλοφορώντας σχεδόν για μία εικοσαετία. Πρωτοεμφανίσθηκε ως Δυναμικό Αγόρι (τίτλος της πρώτης περιόδου ζωής του) το 1975 και διατηρήθηκε έως τις αρχές της δεκαετίας του '90. Στο περιοδικό παρουσιάσθηκαν σειρές κυρίως Βρετανικών και αμερικάνικων κόμικς με πιο χαρακτηριστικές τις ιστορίες του "Ελ Ζαμπάτο", του "Δικαστή Ντρεντ" και του "Roy of the Rovers" που γνώρισαν μεγάλη επιτυχία. Ωστόσο, τα κόμικς στην Ελλάδα επί πολλά χρόνια θεωρούνταν αμιγώς παιδικό ανάγνωσμα και μάλιστα χαμηλής ψυχαγωγικής αξίας -κάποιοι μάλιστα επέμεναν να τα θεωρούν «σκουπίδια». Οπως υποστηρίζει η επικοινωνιολόγος Λήδα Τσενέ, «η διαφορά στην Ελλάδα είναι το γεγονός ότι τα κόμικς δεν ήταν ποτέ ενταγμένα στην αναγνωστική κουλτούρα μας, όπως συμβαίνει στην υπόλοιπη
Ευρώπη και Αμερική. Ταυτόχρονα, σε μεγάλη μερίδα του κοινού υπάρχει η αντίληψη ότι τα κόμικς δεν είναι για ενήλικες, ότι δεν είναι αξιοπρεπές είδος αναγνώσματος, με ευρύτερο ενδιαφέρον.» 11 Το πρώτο καθαρά ελληνικό κόμικς, που πρωτοεκδόθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980, χωρίς καμιά ξένη επιρροή, ήταν οι κωμωδίες του Αριστοφάνη. Η σειρά κόμικς κωμωδίες του Αριστοφάνη εκδόθηκε από τις Αγροτικές Συνεταιριστικές Εκδόσεις βασισμένη στις 11 σωζόμενες κωμωδίες του Αριστοφάνη. Τα κείμενα επεξεργάστηκε ο Τάσος Αποστολίδης και τα σκίτσα φιλοτέχνησε ο Γιώργος Ακοκαλίδης. Η σταδιακή έκδοση των κωμωδιών, είχε ευμενέστατη υποδοχή από το αναγνωστικό κοινό, ώστε πολλά από τα τεύχη να μεταφραστούν και σε άλλες γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά). Η μεγάλη του επιτυχία οφείλεται στο ότι χωρίς να ξεφεύγει από το αρχικό κείμενο κατάφερε να μεταφέρει την κριτική στη σύγχρονη πολιτική κατάσταση. Τον Φεβρουάριο του 1981 στα ελληνικά περίπτερα έκανε την εμφάνισή του ένα περιοδικό αλλιώτικο από τα άλλα, που έδωσε νέα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά στην ανάπτυξη των κόμικς. Τίτλος του «Βαβέλ» και αντικείμενό του τα κόμικς, όχι ως τέχνη που αφορά στην αναψυχή και ενδεχομένως τη διάπλαση των παίδων, αλλά ως ενήλικη τέχνη με πολύπλοκους εκφραστικούς κώδικες. Το ευτύχημα ήταν ότι δύο μόλις μήνες πριν από την έκδοση της «Βαβέλ» είχε αρχίσει να κυκλοφορεί και
το περιοδικό «Μαμούθ», με την ίδια λογική. Ενα στοιχείο διαφοροποιούσε τις δύο φιλόδοξες εκδόσεις: η «Βαβέλ» ενείχε έντονο το στοιχείο της πολιτικής κριτικής. Αρχικά μόνο με ξένους σχεδιαστές, αλλά στη συνέχεια και με Έλληνες, φιλοξενεί τους πιο ζωντανούς εκπροσώπους του παγκόσμιου μοντέρνου κόμικς και εκφράζει τους καλλιτεχνικούς αλλά και τους πολιτικούς προβληματισμούς ενός κατά βάσιν νεανικού κοινού που αρνείται με έμφαση τα πολιτικά (και κυρίως τα κομματικά) στερεότυπα. 12 Στη συνέχεια, ακολούθησαν και άλλα αντίστοιχα περιοδικά κόμις που απευθύνονταν σε ενήλικες όπως το Παρά Πέντε, το Εννέα, η Γαλέρα, κ.α. Το 1984, εμφανίζεται ο Αρκάς ένας Έλληνας καλλιτέχνης, δημοσιεύοντας τη σειρά "Ο Κόκκορας" στο περιοδικό Βαβέλ και στη συνέχεια στο ΠΑΡΑ ΠΕΝΤΕ και στο ΜΙΚΡΟ ΠΑΡΑ ΠΕΝΤΕ. Το έργο του αποτελείται κυρίως από σειρές με συγκεκριμένο θέμα - πρωταγωνιστές που δημοσιεύονται σε περιοδικά και εφημερίδες και συγκεντρώνονται στη συνέχεια σε άλμπουμ. Δημοφιλής και πολυδιαβασμένος σατιρικός σκιτσογράφος και δημιουργός κόμικς, οι ιστορίες του χαρακτηρίζονται από ένα ιδιόρρυθμο ανατρεπτικό χιούμορ, γνωστός και στο εξωτερικό όπου έχουν εκδοθεί άλμπουμ του σε διάφορες χώρες. Το Διεθνές Φεστιβάλ Κόμικς Αθήνας, το Φεστιβάλ της Βαβέλ όπως συχνά αναφέρεται, διοργανώνεται από το 1996 και αποτελεί έναν θεσμό στα πολιτιστικά δρώμενα της Αθήνας. Έχει αποκλειστικά πολιτιστικό και επικοινωνιακό προσανατολισμό, παρουσιάζοντας το έργο παγκοσμίως αναγνωρισμένων καλλιτεχνών από τους χώρους των κόμικς, των εικαστικών τεχνών και της μουσικής. Παράλληλα παρουσιάζει και στηρίζει μεθοδικά το έργο νέων ανερχόμενων Ελλήνων
καλλιτεχνών, επιδιώκοντας την προβολή τους και την δημιουργία ευκαιριών συνεργασίας και μιας γέφυρας επικοινωνίας ανάμεσα στις παλαιότερες αναγνωρισμένες γενιές και στις νεότερες ανερχόμενες.
ΤΑ ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΚΟΜΙΚΣ Τα κόμικς είναι μια μορφή οπτικής τέχνης αφήγησης ιστοριών που αποτελείται από σχεδιασμένες εικόνες που συνήθως συνδυάζονται με κείμενο, το οποίο συχνά βρίσκεται σε συννεφάκια κειμένου ή λεζάντες, δημιουργώντας τα καρέ, μεταξύ των οποίων υπάρχει μια αφηγηματική αλληλουχία. Συγκεκριμένα: Είναι ένα διήγημα με αρχή, μέση και τέλος μια συγκροτημένη ιστορία. Υπάρχει μια ακολουθία μικρών τετραγώνων, οι βινιέτες ή καρέ. Κάθε καρέ αποτελεί μια αφηγηματική μονάδα που περιλαμβάνει σχέδια και κείμενα. Οι διάλογοι εμφανίζονται μέσα σε μπαλόνια. Τα λόγια του αφηγητή εμφανίζονται μέσα σε ορθογώνια πλαίσια, τις λεζάντες.
Ένα εικονοποιημένο αφήγημα, όπως συχνά χαρακτηρίζεται ένα κόμικς, βασίζεται στο τρίπτυχο: εικόνα, κείμενο και αφήγηση πλοκή (αλληλουχία καρέ στην σελίδα). Η ΕΙΚΟΝΑ Τα κόμικς αποτελούν μια μορφή τέχνης που στηρίζεται πρωταρχικά σχεδόν αποκλειστικά-στην εικόνα και δευτερευόντως στον λόγο. Ο ρόλος των εικόνων δεν είναι να συμπληρώσουν ή να ζωντανέψουν την ιστορία, αλλά πολλές φορές αφηγούνται από μόνες τους μια ιστορία, με έναν σχεδόν κινηματογραφικό τρόπο. Οι εικόνες «μιλούν» περισσότερο από το κείμενο, δημιουργούν μια έλξη του αναγνώστη προς αυτές, πολλές φορές ακόμη και σε βάρος του γραπτού λόγου. Έτσι τα στοιχεία της αφήγησης προκύπτουν κυρίως μέσα από τις εικόνες. Για παράδειγμα η πληροφορία ότι ο Οβελίξ είναι χοντρός ή ότι οι αδελφοί Ντάλτον είναι ολόιδιοι μεταξύ τους αλλά διαφορετικού ύψους, δεν προκύπτει από κάποια γραπτή ή προφορική περογραφή, αλλά μέσα από τις αντίστοιχες εικόνες που αποτελούν το εικονοποιημένο κείμενο του κόμικς.
Ο τρόπος μέσα από τον οποίο ο δημιουργός ξεδιπλώνει την ιστορία του μέσα από την παράθεση ξεχωριστών ακίνητων εικόνων, έχει κάποια χαρακτηριστικά. Ένα από αποτελεί η κλίμακα του κάδρου που χρησιμοποιείται σε κάθε καρέ. Κλίμακα κάδρου ονομάζουμε το εμβαδό που καταλαμβάνει το πρόσωπο ή κάποιο άλλο πρωταγωνιστικό στοιχείο μέσα στα εκάστοτε όρια του καρέ. Γενικά, συναντάμε τρεις χαρακτηριστικές κλίμακες κάδρων: Το γενικό κάδρο όπου κυριαρχούν τα στοιχεία του χώρου και οι ήρωες εικονίζονται από μακρυά, ενταγμένοι στον γύρω χώρο τους. Το εμβαδό που καταλαμβάνει το πρόσωπο ενός ήρωα μέσα σε ένα τέτοιο κάδρο είναι ελάχιστο. Το μεσαίο κάδρο, όπου κυριαρχεί η συνήθως ολόσωμη παρουσία των ηρώων, με ελάχιστα στοιχεία από τον περιβάλλοντα χώρο. Εδώ το πρόσωπο του ήρωα καταλαμβάνει περισσότερο χώρο και η έμφαση της εικόνας συνίσταται στη δράση των ηρώων και στη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ τους.
Το κοντινό κάδρο, όπου κυριαρχεί το πρόσωπο ενός ή περισσοτέρων ηρώων. Εδώ η πρόθεση είναι να δοθεί έμφαση στην διάθεση ή στην ψυχολογική κατάσταση των ηρώων ή ακόμα να τονιστεί η σημασία κάποιου στοιχείου στην αφήγηση. Άλλη παράμετρος που χαρακτηρίζει κάθε εικόνα και συνεπώς την αφηγηματική ροή είναι η οπτική γωνία που αντικρίζουμε τον ήρωα ή το θέμα κάθε καρέ: Η εικονιζόμενη δράση παρουσιάζεται στο ύψος των ματιών ενός όρθιου ανθρώπου παρατηρητή. Αποτελεί την πιο συνηθισμένη οπτική γωνία, δίνοντας μια θεατρική αντίληψη στη αφήγηση. Η οπτική γωνία ενός ανθρώπου που παρατηρεί τη δράση από ψηλά. Αν αυτό συμβαίνει σε πολύ γενικό κάδρο τότε η οπτική αυτή γωνία μπορεί να εξυπηρετεί τις ανάγκες μιας περιγραφής. Όταν όμως το κάδρο πλησιάζει τον ήρωα (μεσαίο ή κοντινό), τότε αυτός εμφανίζεται αδύναμος και ανυπεράσπιστος και η δραματουργική ένταση κορυφώνεται.
Η οπτική γωνία ενός ανθρώπου που παρατηρεί τη δράση από χαμηλά. Εδώ, όταν το κάδρο πλησιάζει τον ήρωα, αυτός εμφανίζεται ισχυρός, σε θέση υπεροχής και κυριαρχίας. Από μόνη της, λοιπόν, η εικόνα αποτελεί ένα πολύ δυνατό αισθητικό ερέθισμα. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι πάντα απλή και ευκολοδιάβαστη ότι δεν χρειάζεται «μετάφραση». Η λειτουργία της έχει πολλές αντιστοιχίες με τον τρόπο λειτουργίας των εικαστικών τεχνών, καθώς έχει την ιδιότητα να μπορεί να συμπυκνώνει πληροφορίες. Όπως συμβαίνει στη ζωγραφική, έτσι και στα κόμικς ή εινονογραφημένες αφηγήσεις ο ρεαλισμός της εικόνας δεν είναι πάντα δεδομένος. Δεν αναπαριστά και δεν παρουσιάζει τον κόσμο και τους ανθρώπους μέσα σ αυτόν έτσι όπως είναι, χωρίς εξωραϊσμούς και ωραιοποιήσεις, δίχως να κρύβει τίποτα. Έτσι ο «καλός» αναγνώστης πρέπει να διακρίνει τα βασικά στοιχεία που τη συνθέτουν, να εντοπίσει τις
πληροφορίες αυτές και, στη συνέχεια, ανάλογα με τη φαντασία του, τις γνώσεις του, τα προσωπικά του βιώματακαι εμπειρίες, την εκάστοτε ψυχική του διάθεση, να προσπαθήσει να τις ερμηνεύσει νοηματικά. 13 Ο Διαμαντής Αϊδίνης κομίστας, προερχόμενος από την τέχνη της ζωγραφικής σημειώνει τα εξής: «Προσπαθώ να είμαι αφαιρετικός στους πίνακές μου με τη βοήθεια του κομικ, ενώ στο κόμικ αντιθέτως προσπαθώ να είμαι πλούσιος και περιγραφικός με τη βοήθεια της ζωγραφικής». Όπως και ο Σπύρος Βερύκιος: «Θέλω κάθε καρέ να λειτουργεί σαν ζωγραφικός πίνακας και από τη άλλη οι πίνακές μου να έχουν την αποσπασματικότητα του κόμικ. Δηλαδή μια ανολοκλήρωτη εικόνα ώστε να υπάρχει μια ροή από τα αριστερά προς τα δεξιά για να μπορεί να διαβάζεται». 14
Είναι χαρακτηριστικό ότι στα περισσότερα από τα κόμικς που μελετήσαμε, ο χώρος και η εποχή που διαδραματίζεται η ιστορία τους, οι κοινωνικές συνθήκες στις οποίες αναφέρονται, οι ιδεολογικές και φιλοσοφικές απόψεις που υπαινίσσονται, τα στερεότυπα και οι συμβολισμοί που χρησιμοποιούν, προκύπτουν μέσα από τις εικόνες, που στην ουσία αποτελούν το βασικό αφηγηματικό μέσο. Άλλωστε, το σκιτσογραφικό ύφος του εκάστοτε δημιουργού εκφράζει έντονα την προσωπική του ματιά πάνω στα πράγματα και φυσικά καθορίζει τη γενική ατμόσφαιρα της αφήγησης, που με τη σειρά της επηρεάζει καθοριστικά τη γενική εξέλιξε της ιστορίας. Το σχέδιο και το χρώμα δεν αποτελούν εικαστικά στοιχεία μόνο κάθε ξεχωριστής εικόνας (καρέ), αλλά καθορίζουν δυναμικά το σύνολο του έργου ενός δημιουργού και παραπέμπουν στο ιδιαίτερο ξεχωριστό του σύμπαν. ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Η γλώσσα των κόμικς, που λόγω της φύσης τους εντοπίζεται αλλά και πηγάζει εξ' ολοκλήρου από την εικονογραφία τους, γίνεται με γραφιστικά μέσα που αρμόζουν στο είδος. Εξετάζοντας ή ακόμη και παρατηρώντας τα κόμικς, θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε δεκάδες στοιχεία
σχηματοποίησης, που αποτελούν ήδη μέρος του κανόνα, με επακριβές εικονολογικό καταστατικό. Βασικό στοιχείο είναι το συμβατικό σύμβολο με το «συννεφάκι» ή αλλιώς «εκτόπλασμα» ή «μπαλονάκι», το οποίο ανάλογα με τον τρόπο σχεδίασης εκφράζει διαφορετικό τρόπο σκέψης ή ομιλίας. Συγκεκριμένα, το μπαλόνι διαλόγου είναι λευκό μπαλονάκια (bubble) με μυτερή απόλήξη που δείχνει ποιος μιλά κάθε φορά. Αν σχεδιαστεί σύμφωνα μ' έναν συμβατικό τρόπο και καταλήγει σε μια ακίδα που δείχνει το πρόσωπο του ομιλητή, σημαίνει τον «εκπεφρασμένο λόγο». Αν όμως περιβάλλεται από διακεκομμένα περιγράμματα με οξείες γωνίες, με πριονωτά δόντια ή με βελόνες σαν του σκαντζόχοιρου, μπορεί κατά περίπτωση να εκφράζει φόβο, οργή, ταραχή, έκρηξη θυμού, ουρλιαχτό, δυνατό κρότο σύμφωνα με μια επακριβή τυποποίηση των καταστάσεων. το πρόσωπο μιλάει κανονικά το πρόσωπο φοβάται ή φωνάζει το πρόσωπο μιλάει ψιθυριστά το πρόσωπο σκέφτεται Επίσης, οι λεζάντες είναι τα πλαίσια στα οποία περιορίζεται η φωνή του αφηγητή,συνήθως σε κάποια άκρη του καρέ. Η λειτουργία τουςς είναι να προσθέτουν πληροφορίες στους διαλόγους που περιλαμβάνονται στα καρέ. Στην απλή τους μορφή περιέχουν ενδείξεις χρόνου και τόπου. Σε άλλες περιπτώσεις παρέχουν πληροφορίες που βοηθούν τον αναγνώστη να συνδέσει νοηματικά τα καρέ.
Η ε π ι λ ο γ ή τ η ς γ ρ α μ μ α τ ο σ ε ι ρ ά ς, το μέγεθος και το στυλ των γραμμάτων συνήθως αποτυπώνουν την ένταση, τα συναισθήματα και τη διάθεση των χαρακτήρων. Για παράδειγμα μικρότερα γράμματα δηλώνουν ψιθύρισμα, ενώ μεγαλύτερα βροντερή φωνή. Οι εκφράσεις που χρησιμοποιούνται στα κόμικς ανατρέχουν διαρκώς σ' ένα στοιχειώδη σ χ η μ α τ ο π ο ι η τ ι κ ό σ υ μ β ο λ ι σ μ ό τον οποίο ο αναγνώστης κατανοεί αμέσως. Για παράδειγμα, σε χιουμοριστικά κόμικς, εμφανίζονται διάφορες διαδικασίες οπτικοποίησης της μεταφοράς ή της παρομοίωσης όπως: «βλέπω αστράκια», «νιώθω το κεφάλι μου να γυρνά» αλλά και οι εικόνες από σταγόνες σάλιου ή το αναμμένο λαμπάκι που υποδηλώνει πόθο και ξαφνική ιδέα αντίστοιχα. Πολύ συχνά, επίσης, χρησιμοποιούνται σύμβολα για να εκφράσουν καταστάσεις και συναισθήματα. Για παράδειγμα καρδιές δηλώνουν την αγάπη ή θετικά συναισθήματα, αστεράκια δηλώνουν πόνο, τα σημεία στίξης δηλώνουν έκπληξη ή σύγχυση.15
Ένα ακόμη βασικό στοιχείο που παρατηρούμε είναι η ηχοποιήσεις, δηλαδή η αντικατάσταση λέξεων με ήχους. Οι ήχοι στα κόμικς αν και εκφέρονται μέσω του γραπτού λόγου, δεν περιγράφονται, αλλά «εγγράφονται» και νοερά αποδίδονται. Συχνά τα γράμματα ζωγραφίζονται ώστε να αποδίδουν την ένταση ή και το ηχόχρωμα ενός θορύβου. Έχουμε, λοιπόν, έναν μάλλον αυστηρό πίνακα ήχων που ξεκινά από το «ζιπ» της σφαίρας που φεύγει και φτάνει στο «κρακ» της καραμπίνας, κ.ο.κ. Σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για πραγματικές ονοματοποιίες, που ενώ ήταν γλωσσικά «σήματα», γίνονται οπτικά, αντίστοιχα του θορύβου, και επιστρέφουν στη λειτουργία τους ως «σήματα» μέσα στο πλαίσιο των σημαντικών συμβάσεων των κόμικς. 16 Τα βασικά γλωσσικά μέσα που χρησιμοποιούνται είναι η κεφαλαιογράμματη γραφή, ο ευθύς λόγος, πολλά σημεία στίξης και πολλά επιφωνήματα. Θα λέγαμε ότι συχνά η γλώσσα είναι φτωχή σε λεξιλόγιο, τυποποιημένη, με αρκετή χρήση φράσεων της αργκό, στερημένη από τον περιγραφικό της χαρακτήρα. Χρησιμοποιείται, λοιπόν, στα κόμικς ένας ειδικός κώδικας συνεννόησης με τη χρήση μιας «μη γλώσσας» ή «μεταγλώσσας», όπως χαρακτηρίζεται συχνά, η οποία συχνά παίρνει δευτερεύουσα θέση, αφού η μεταβίβαση των μηνυμάτων γίνεται κυρίως μέσα από την εικόνα.
Από την άλλη, όμως, μπορεί κανείς εύκολα να διαπιστώσει ότι πρόκειται για έναν λόγο περιεκτικό, νευρώδη, αιχμηρό, που φανερώνει δράση, χωρίς να φιλολογεί και να παρασύρεται στις «εγωκεντρικές ασάφειες» της ποίησης. Οι διαλογοι παρότι λακωνικοί είναι συχνά υπαινικτικοί, αλληγορικοί. Ο Ουμπέρτο Έκο στο βιβλίο του Κήνσορες και θεράποντες αναφέρει: «η ανάγνωση» μιας σελίδας κόμικ μας τοποθετεί στην ύπαρξη ενός αυτόνομου λογοτεχνικού είδους, που διαθέτει ιδιαίτερα δομικά στοιχεία και αυθεντική επικοινωνιακή τεχνική και βασίζεται σ' έναν κώδικα, τον οποίο κατανοούν οι αναγνώστες και στον οποίο καταφεύγει ο δημιουργός για να διαρθρώσει, σύμφωνα με πρωτότυπους μορφοποιητικούς νόμους, ένα μήνυμα που απευθύνεται συνολικά στη νόηση, τη φαντασία και τις προτιμήσεις των αναγνωστών του». Η ΑΦΗΓΗΣΗ Τα στοιχεία της αφήγησης στα κόμικς προκύπτουν τόσο από τους διαλόγους μέσα στα μπαλονάκια και τις συνδετικές φράσεις εκτός εικόνων, κυρίως όμως προκύπτουν μέσα από τις εικόνες.
Ο δημιουργός, λοιπον, αφηγείται με την παράθεση ξεχωριστών, ακίνητων εικόνων, όπου όμως η καθεμιά συνεχίζει το νόημα της προηγούμενής της. Η προφανής σύμβαση είναι ότι ο αναγνώστης του κόμικς διαβάζει νοερά το ακίνητο στιγμιότυπο ως κινούμενο. Αυτή η επιλεκτική απεικόνιση των στοιχείων της δράσης επιτρέπει στον δημιουργό να αφηγηθεί την ιστορία του να καθοδηγήσει τη ματια του αναγνώστη σε όποιο σημείο της δράσης θέλει κάθε στιγμή, να δώσει ιδιαίτερη έμφαση στα σημεία που αυτός επιλέγει, να παραλείψει όσα θεωρεί δευτερεύοντα. Έτσι οδηγούμαστε στη έννοια της αφηγηματικής ροής, του τρόπου δηλαδή που ο κάθε δημιουργός ξεδιπλώνει την ιστορία του μέσα από την παράθεση των διαδοχικών καρέ. 17 Επίσης, η εναλλαγή των τριών κλιμάκων κάδρου, που αναφέραμε παραπάνω, επιτρέπουν στον δημιουργό, κάθε στιγμή, σε κάθε καρέ να κατευθύνει την προσοχή του αναγνώστη όπου εκείνος κρίνει ότι εξυπηρετεί την αφήγησή του. Η ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΙΚΣ ΜΕ ΑΛΛΕΣ ΤΕΧΝΕΣ Όπως διαπιστώνεται και από τα παραπάνω, οι πιο προφανείς συγγένειες των κόμικς αναφέρονται σε εκφραστικά μέσα που υιοθετήθηκαν από τρεις παραδοσιακούς χώρους καλλιτεχνικής έκφρασης, αυτούς των εικαστικών, της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου αντίστοιχα. Για τη μελέτη όλων των παραπάνω παραμέτρων που χαρακτηρίζουν τα κόμικς θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν ερευνητικά εργαλεία των κριτικών και θεωρητικών που ασχολούνται με τις εικαστικές τέχνες, καθώς και των κριτικών της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου. Από τον χώρο των εικαστικών προέρχονται χαρακτηριστικά όπως η σύνθεση, το σχέδιο, το χρώμα, τα υλικά ζωγραφικής, οι διάφορες τεχνικές, η τονικότητα, οι σκιάσεις, κ.α. Οι παράμετροι που μπορούμε να ανιχνεύσουμε από τον χώρο της λογοτεχνίας ανιχνεύονται στα γραπτά μέρη του κόμικς, στους διαλόγους μέσα στα μπαλονάκια, στις εισαγωγικές ή στις συνδετικές φράσεις στις λεζάντες αλλά στη συνολική αφηγηματική δομή του κειμένου. Τέτοιες παράμετροι μπορεί να είναι το λεξιλόγιο, οι γλωσσικές ιδιαιτερότητες που μπορεί να χαρακτηρίζουν τον λόγο κάποιων ηρώων, κάποιες επαναλαμβανόμενες λέξεις που συμβάλλουν στον αφηγηματικό ρυθμό, οι πολιτισμικές χροιές που υποβάλλουν οι επιλογές των ονομάτων των ηρώων και των τόπων, οι πολιτισμικές χροιές που υποβάλλονται από το συγκεκριμένο λεξιλόγιο των ηρώων. Επίσης, από τον χώρο της λογοτεχνίας φαίνεται να επηρεάζονται και τα διάφορα
αφηγηματικά τεχνάσματα που αφορούν στη δομή της αφήγησης. Π.χ. σε ποιο σημείο της ιστορίας ξεκινά η αφήγηση, οι διάφορες αναφορές στο παρόν ή στο μέλλον, κ.α. Από τους περισσότερους, όμως, η τέχνη των κόμικς ταυτίζεται, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη τέχνη, με αυτήν του κινηματογράφου. Άλλωστε αυτό αποδεικνύεται εύκολα και μόνο από τη χρήση και συνδυασμό δύο διαφορετικών μέσων, της εικόνας και του λόγου. Έπειτα, από τον τρόπο που χρησιμοποιείται η εικόνα, η καθεμία ως συνέχεια της προηγούμενής της, αποδίδοντας έτσι τη νοηματική αλληλουχία και κατά συνέπεια τη αφηγηματική ροή. Επίσης, η χρήση της κλίμακας του κάδρου, όπως και η χρήση διαφορετικών οπτικών γωνιών αποτελούν βασικές κινηματογραφικές τεχνικές. Πέρα από την «θεατρική» αντίληψη της αφήγησης όταν τα καρέ υιοθετούν την τυπική οπτική γωνία, όταν η οπτική γωνία κάποιων καρέ μεταβάλλεται ριζικά και συγκρούεται αφηγηματικά με τα προηγούμενα ή τα επόμενα καρέ, τότε μεταφερόμαστε σε μια εντελώς κινηματογραφική αφήγηση της ιστορίας. Επίσης, η απόδοση του ήχου στα κόμικς αποτελεί παράμετρο που σαφώς δικαιούται να συγκαταλέγεται στον χώρο της οπτικοακουστικής έκφρασης. Πρόκειται όμως για μια άποψη που παραβλέπει το γεγονός ότι η εμφάνιση των κόμικς προηγήθηκε του κινηματογράφου, παρότι η ανάπτυξη της τεχνικής τους πήρε πολλά από αυτόν. Ο κινηματογράφος όμως είναι αιχμάλωτος της οθόνης, ενώ το κόμικς την καταργεί. Σε κάθε περίπτωση όμως, είναι κοινή θέση ότι τα κόμικς αποτελούν μια μεγάλη τράπεζα που έχει δανείσει στοιχεία σε άλλες τέχνες, αλλά ταυτόχρονα έχει επηρεαστεί και από πολλές από αυτές, βρίσκεται δηλαδή σε έναν συνεχή διάλογο με διάφορες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης.
ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ Τα κόμικς αποτελούν ένα Τα κόμικς αποτελούν ένα εκφραστικό μέσο που βασίζεται πολιτιστικό προϊόν της βιομηχανικής πάρα πολύ στην υπερβολή. Έχει άμεση σχέση με το θυμικό και κοινωνίας. Ως τέτοιο, στη σημερινή ίσως αυτό φοβίζει τους φορείς της εξουσίας. Έχει τρομερή αμεσότητα και ένα στοιχείο απροσδιόριστο, παραβατικό. Είναι μια τέχνη που βρίσκεται στο περιθώριο της επίσημης «εποχή της εικόνας» παίζουν τον ρόλο που έπαιζαν τα παραμύθια κουλτούρας. στην «εποχή του λόγου», Σπύρος Βερύκιος - κομίστας στηριζόμενα πρωταρχικώς στην εικόνα και δευτερευόντως στον λόγο. Αυτό οδηγεί πολλούς στην άποψη ότι τα κόμικς είναι εύπεπτα, ότι αποτελούν μια εύκολη διασκέδαση, ότι ευνουχίζουν τη φαντασία και αδιαφορούν για τον προβληματισμό του αναγνώστη, ότι του προσφέρουν μια πνευματική τροφή αμφίβολης, αν όχι ευτελούς αξίας. Έτσι, κατά καιρούς τα κόμικς έχουν χαρακτηριστεί ως προϊόν υποκουλτούρας ή παραφιλολογίας. Στηριζόμενοι στα κόμικς που μελετήσαμε, θα λέγαμε ότι οι αρνητικές επιδράσεις των κόμικς συνοψίζονται στα εξής: ΟΙ ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΚΟΜΙΚΣ Υπερτονίζονται η βία και η επιθετικότητα, παρουσιάζονται με λεπτομέρειες αντίστοιχες σκηνές και τελικά θεωρούνται φυσιολογικές και καθημερινές. Τα παιιδιά ταυτίζονται με ήρωες που παρουσιάζονται ως υπεράνθρωποι, ανίκητοι και με μοναδικά χαρακτηριστικά, με αποτέλεσμα να αποπροσανατολίζονατι από την πραγματικότητα. Πολλές φορές τονίζεται ιδιαίτερα η αξία του χρήματος και της απόκτησής του ως μέσου εξουσίας, ευημερίας και προσωπικής υπεροχής. Προβάλλεται περισσότερο ο δυτικός τρόπος ζωής και οι αξίες του, ενώ άλλοι πολιτισμοί εμφανίζονται κατώτεροι, υποδεέστεροι και μειονεκτικοί σε σύγκριση μαζί του.
Παρουσιάζονται μεροληπτικές και πολλές φορές ρατσιστικές αντιλήψεις και στερεότυπα «κακών» που προέρχονται από άλλους κόσμους και πολιτισμούς, οι οποίοι βέβαια στο τέλος κατατροπώνονται από τους «καλούς» ήρωες του δυτικού κόσμου. Κάποιες φορές, παραποιούνται η ιστορία και τα γεγονότα, προπαγανδίζοντας έτσι την ανωτερότητα των δυτικών κοινωνιών έναντι των άλλων. Το κλασσικό μοτίβο της σύγκρουσης του «καλού» με το «κακό» κάνουν τα κάποια σενάρια υποτυπώδη, χωρίς καλλιτεχνική αξία. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται είναι φτωχή σε λεξιλόγιο, τυποποιημένη, αργκό και πάντα σε δεύτερο ρόλο, αφού η εικόνα κυριαρχεί. Η ευκολία της ανάγνωσης σε συνδυασμό με την συνεισφορά της εικόνας κάνει την σκέψη να ατροφήσει και τον αναγνώστη να «τεμπελιάζει» και να μην θέλει να διαβάσει άλλα βιβλία με - κατά κάποιο τρόπο- μεγαλύτερη λογοτεχνική αξία. Οι ήρωες των περισσότερων κόμικς γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από το μάρκετιγκ, αφού δίνουν την εικόνα τους σε πάρα πολλά προϊόντα (ρούχα, παιχνίδια, είδη διατροφής, βιντεοπαιχνίδια κ.ά.). Ως επακόλουθο, τα παιδιά γίνονται εύκολος καταναλωτικός στόχος αγοράζοντας όλα αυτά τα προϊόντα. 18 ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΚΟΜΙΚΣ Αφήνοντας κατά μέρος όμως αυτούς του αφορισμούς, πρέπει να επιδιώξουμε μια ορθότερη νοηματική ερμηνεία του φαινομενικά τυποποιημένου κατασκευαστικά κόσμου των κόμικς. Όπως ήδη έχουμε αναφέρει στην ανάλυση των δομικών τους στοιχείων (2 ο κεφ.), με μια
καλύτερη ανάγνωση, εύκολα διαπιστώνουμε ότι ακόμα και τα κόμικς της μαζικής παραγωγής που εκδίδονται από μεγάλους οίκους είναι περιττό να μιλήσουμε για τα πολιτικοποιημένα ή «αντεργκράουντ» κόμικς-, συμπυκνώνουν στην εικόνα και στον λόγο νοήματα και πληροφορίες, τα οποία ο αναγνώστης πρέπει να ερμηνεύσει και να αναλύσει, μιας και ο ρεαλισμός τους δεν είναι εκ των προτέρων δεδομένος. Αναμφισβήτητα, δημιουργούν στον αναγνώστη εσωτερικοποιήσεις, αφού παρά τη σάτιρα, την ειρωνεία, την αυθάδεια, το «όραμα» του κόσμου που παρουσιάζουν είναι συχνά απροκάλυπτα ή συγκαλυμμένα αντιδραστικό. Κόσμοι αταξικοί, γεμάτοι χαρακτήρες «καλούς» και «κακούς», που συνέχεια αντιμάχονται ο ένας τον άλλο, ήρωες με διπλές ταυτότητες που πολέμούν για τη δικαιοσύνη (έννοια τελείως αφηρημένη και γενική), κ.λπ. Όπως και σε όλες τις τέχνες, όμως, δεν υπάρχει τίποτε που να εγγυάται ότι η αξία της χρήσης ενός κόμικς θα είναι η ίδια με αυτήν που ενδεχομένως να έχει επιδιώξει ο δημιουργός του. Σε κάθε περίπτωση, ο αναγνώστης δεν είναι ένα παθητικό υποκείμενο που απλώς διάβάζει, αλλά ένα ενεργοποιημένο πρόσωπο έτοιμο να αναλύσει και να αποσπάσει τη θετική αξία του αναγνώσματος. Και για τα τρία κόμικς που μελετήσαμε, θα λέγαμε ότι η εκκίνηση της σύλληψης της ιδέας της ιστορίας από τους δημιουργούς τους σχετίζεται σε κάποιο βαθμό άμεσα ή έμμεσα με τις υπάρχουσες κοινωνικές δομές της εποχής, ακόμα και αν η ίδια η ιστορία αναφέρεται αλλού. Ερευνώντας αυτές τις κοινωνικές δομές, αρθρώνουν έστω και συγκαλυμμένα έναν κριτικό λόγο για την κοινωνία. Οι χαρακτήρες δεν είναι απλώς φανταστικά πρόσωπα ενός επινοημένου κόσμου, αλλά και εκφραστές μιας κοινωνικής συνείδησης που έχει προβληθεί αυτούσια ή ανεστραμμένη μέσα στην ιστορία και που εκφράζει συγκεκριμένες ηθικές, κοινωνικές και ιδεολογικές αξίες. Σε μια ισοπεδωτική κοινωνία όπου οι ψυχολογικές διαταραχές, οι στερήσεις και τα διάφορα συμπλέγματα βρίσκονται σε ημερήσια διάταξη σε μια βιομηχανοποιημλενη κοινωνία όπου ο άνθρωπος γίνεται ένα νούμερο μέσα σε μια κοινωνική οργάνωση που αποφασίζει γι αυτόν κι όπου η ανθρώπινη δύναμη παραμένει καταπιεσμένη από τη μηχανή που δρα στη θέση του ανθρώπου σε μια τέτοια κοινωνία, λοιπόν, έγκειται στον θετικό ήρωα να ενσαρκώσει, πέρα από κάθε όριο, την απαίτηση για παντοδυναμία, που ο απλός πολίτης ονειρεύεται, χωρίς να μπορεί να ικανοποιήσει. Ουμπέρτο Έκο 19
Αυτό που διαφοροποιεί, όμως, τα κόμικς από τα άλλα λογοτεχνικά είδη και ίσως τα κάνει και πιο γοητευτικά στους νεαρούς αναγνώστες, είναι το αφηγηματικό μοντέλο που ακολουθούν σχεδόν πάντα: Η τελική αποκατάσταση της ισορροπίας και τάξης που έχει διαταραχθεί στην αρχή της αφήγησης. Ο ήρωας, ο καλός, ο δίκαιος, ο δυνατός είναι ο εκτελεστής της ποθούμενης αποκατάστασης και, κυρίως, ο κατά κάποιο τρόπο ο εξουσιοδοτημένος αντιπρόσωπος του αναγνώστη. Θα λέγαμε ότι οι ήρωες των κόμικς ικανοποιούν ένα από τα σταθερά χαρακτηριστικά της λαϊκής φαντασίας, ότι δηλαδή ο ήρωας είναι προικισμένος με ανώτερες δυνάμεις από εκείνες του κοινού ανθρώπου. Όπως αναφέραμε και παραπάνω, οι περισσότεροι από τους ήρωες, πέρα από την ανθρωποποίηση των υπερφυσικών τους δυνάμεων, ενσαρκώνουν σχεδόν πάντα και τον χαρακτήρα του βαθιά καλού, του ηθικού, του δίκαιου, που διοχετεύει την υπερδύναμή του μόνο για καλό σκοπό. Ακόμα και τα επεισόδια με βία που χαρακτηρίζουν τις διάφορες ιστορίες, φαίνεται ότι προσανατολίζονται προς την τελική απόρριψη του κακού και τον θρίαμβο του δικαίου. Έτσι, πολλοί αναγνώστες οδηγούνται στην ταύτιση τους με ήρωες έξυπνους και ανίκητους, που κυριαρχούν πάνω στις δυνάμεις του κακού. Με αυτή την έννοια, το παιδαγωγικό μήνυμα αυτών των ιστοριών, ιδωμένο κάτω από μια παιδιάστικη ματιά μιας και το δίδαγμα μοιάζει διφορούμενο, αν αναρωτηθούμε τι είναι καλό- γίνεται τελείως αποδεκτό. Η οπτική πρόσληψη του μηνύματος που είναι ο συνδυασμός της εικόνας και του λόγου, καθιστά την επικοινωνία γραμμική και η απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στον πομπό και στον δέκτη, δηλαδή ανάμεσα στο κόμικς και τον αναγνώστη του, επιτρέπει στον δεύτερο να αναπτύξει μια κριτική σχέση μαζί του. Οι πληροφορίες αντλούνται σε μία ώρα που έχει επιλεγεί από τον ίδιο τον αναγνώστη και με έναν ρυθμό που τον καθορίζει αυτός, δίνοντάς του τη δυνατότητα να συσσωρεύσει μέσα του την πληροφορία και να χρησιμοποιήσει όλο το εύρος της φαντασίας και των δυνατοτήτων του για να την κατανοήσει και να την αναλύσει. Η σχέση του, λοιπόν, δεν είναι μόνο καταναλωτική, αλλά και κριτική αφού ανάλογα με το δικό του σύστημα αξιών μπορεί να τη δεχτεί ή να την απορρίψει. Επομένως, όπως και σε κάθε άλλη μορφή τέχνης, εξαρτάται απ τον ίδιο τον αναγνώστη αν θα αξιοποιήσει αυτή τη δυνατότητα της ενεργητικής παρέμβασης ή θα παραμείνει παθητικός δέκτης πληροφοριών.
Με βάση όλα όσα αναφέραμε παραπάνω, θα συνοψίζαμε τις θετικές επιδράσεις των κόμικς στα εξής: Είναι ένα ψυχαγωγικό ανάγνωσμα, μια πραγματική απόλαυση που ξεκουράζει και χαλαρώνει τον αναγνώστη, προσφέροντάς του διαφυγή από τις καθημερινές δυσκολίες και τα προβλήματα. Είναι ένα λογοτεχνικό είδος με εύρος που καλύπτει όλα τα αφηγηματικά είδη (περιπέτεια, επιστημονική φαντασία, σάτιρα κ.ά.). Επομένως, ο αναγνώστης μπορεί να βρει σχεδόν ό,τι τον ενδιαφέρει. Μπορεί να διαβαστεί από όλους, ανεξαρτήτως ηλικίας, μόρφωσης, βιοτικού και κοινωνικού επιπέδου. Είναι πιο εύληπτα από τους νέους, οι οποίοι είναι εξοικειωμένοι από ανάλογες εικόνες, κυρίως μέσω της τηλεόρασης. Τα μικρά κείμενα και οι εικόνες βοηθούν τα μικρότερα παιδιά να κατανοήσουν ευκολότερα μία ιστορία μέσα από κόμικς Καλλιεργούν στα παιδιά την επαφή με το βιβλίο και την φιλαναγνωσία. Είναι ελκυστικό στην ανάγνωση και απορροφάει τον αναγνώστη καθώς τον μεταφέρει σε φανταστικούς κόσμους του παρελθόντος, του παρόντος ή του μέλλοντος, εκπληκτικά όμορφους, με εικόνες και ήρωες με τους οποίους πολλοί θα ήθελαν να ταυτιστούν. Εξάπτουν τη φαντασία και δίνουν ερεθίσματα δημιουργικής σκέψης και κρίσης. Συμπυκνώνουν στην εικόνα και στο λόγο νοήματα και πληροφορίες τα οποία ο αναγνώστης πρέπει να ερμηνεύσει, άρα να ασκήσει και πάλι δημιουργικά τη σκέψη του. Μέσω των κόμικς, οι αναγνώστες έρχονται σε επαφή με αντικείμενα με τα οποία ίσως διαφορετικά δεν θα είχαν ασχοληθεί, αφού κυκλοφορούν σε κόμικς: o Ιστορικά, μυθολογικά και θρησκευτικά γεγονότα όπως οι Κωμωδίες του Αριστοφάνη, η Οδύσσεια και η Ιλιάδα, οι Άθλοι του Ηρακλή, η Βίβλος κ.ά.
o Εκλαϊκευμένες εκδόσεις για τις επιστήμες και τις τέχνες, όπως η Χημεία σε κόμικς, η Βιολογία σε κόμικς κ.ά. o Παραμύθια, μύθοι και άλλα πεζογραφήματα, όπως οι Μύθοι του Αισώπου, τα Κλασσικά Εικονογραφημένα κ.ά. Λόγω της επικοινωνιακής τους δύναμης, μπορούν να αξιοποιηθούν για να προβάλουν σοβαρά κοινωνικά θέματα, όπως η βία, ο ρατσισμός, η ανεργία, η κρίση κ.ά. αλλά και για εκπαιδευτικούς σκοπούς, όπως περιβαλλοντική εκπαίδευση, αγωγή υγείας, κ.ά. Οι νεαροί κυρίως αναγνώστες ταυτίζονται με τους χαρακτήρες των κόμικς οι οποίοι, δρώντας ως πρότυπα, εκφράζουν συνήθως τις κοινωνικές και ιδεολογικές αξίες της κοινωνίας μας και παλεύουν για την επικράτησή τους. Η αισθητική τους παρουσίαση είναι ιδιαίτερα επιμελημένη, δημιουργώντας πολλές φορές ένα άριστο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, το οποίο προσελκύει τον αναγνώστη.