ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ Ενότητα 13: ΟΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3

Σκοποί ενότητας Ξεκαθαρίζεται ότι η ιεραποστολή, ο θεολογικός διάλογος και η λειτουργική προσευχή συμπεριλαμβάνονται στην εκκλησιαστική Ποιμαντική. Αναφέρονται οι λόγοι που η Ορθόδοξη Εκκλησία λαμβάνει μέρος στους διαλόγους μεταξύ των χριστιανικών ομολογιών, οι αιτίες της αναποτελεσματικότητας όσο αφορά τη σύγκλιση των απόψεων μεταξύ τους, οι πνευματικές καταστάσεις που μέσα στην Εκκλησία λαμβάνουν οικουμενικό και πανανθρώπινο χαρακτήρα και το νόημα της λειτουργικής προσευχής. 4

Περιεχόμενα ενότητας ΟΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ. 5

Της Ποιμαντικής (1 από 24) Τα ερωτήματα που εγείρονται στο κεφάλαιο αυτό είναι: Μπορεί να ασκηθεί κάποιο είδος ποιμαντικής σε όσους βρίσκονται εκτός Εκκλησίας, και αν ναι με ποιες μορφές; Μπορεί να ευλογηθεί οποιαδήποτε φυσικά πάλη με το κακό για την επιβολή ή επικράτηση της χριστιανικής πίστης; Στη Δύση οι χριστιανοί στη βία του κακού αντέταξαν βία και δύναμη. (ποιμαντική του φόβου) Στην Ανατολή δεν υιοθετήθηκε αυτή η αρχή. Το κακό αντιμετωπίζεται με το αγαθό. Το μήνυμα της αγάπης του Θεού δεν μπορεί να επιβληθεί με τη βία. Οι άνθρωποι καλούνται να εμπνευστούν από αυτό και ανάλογα να ρυθμίσουν τη ζωή τους. 6

Της Ποιμαντικής (2 από 24) Σκοπός της ενανθρώπησης του Χριστού είναι η σωτηρία όλων των ανθρώπων. Ο Χριστός δίδαξε τον τρόπο με τον οποίο θα αντιδρούν οι μαθητές Του, σε περίπτωση που οι άνθρωποι δεν τους δέχονταν: «εἰς ἣν δ ἂν πόλιν εἰσέρχησθε καὶ μὴ δέχωνται ὑμᾶς, ἐξελθόντες εἰς τὰς πλατείας αὐτῆς εἴπατε καὶ τὸν κονιορτὸν τὸν κολληθέντα ἡμῖν ἀπὸ τῆς πόλεως ὑμῶν εἰς τοὺς πόδας ἡμῶν ἀπομασσόμεθα ὑμῖν πλὴν τοῦτο γινώσκετε, ὅτι ἤγγικεν ἐφ ὑμᾶς ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ». (Λκ 10, 10-11). 7

Της Ποιμαντικής (3 από 24) Συνεπώς η ποιμαντική της Εκκλησίας ασκείται και προς εκείνους που βρίσκονται έξω από τα κανονικά και εκκλησιαστικά όριά της, και λαμβάνει διάφορες μορφές. Μπορεί να εκδηλώνεται ως ιεραποστολή, ως θεολογικός διάλογος, ως αναγνώριση της άρνησης και της διαφοράς, ως κοινωνική προσφορά ή ως έμπονη λειτουργική προσευχή. Οι Πατέρες της Εκκλησίας διέκριναν σαφώς ανάμεσα στην πλάνη και τους πλανημένους ανθρώπους. Αναθεμάτιζαν τις αιρέσεις και έλεγχαν την ασέβεια, συμπονούσαν όμως τους ανθρώπους και εύχονταν για τη σωτηρία τους (Ιωάννου Χρυσοστόμου, Περί τοῦ μὴ δεῖν ἀναθεματίζειν 4, PG 48, 952). 8

Της Ποιμαντικής (4 από 24) Στις τελευταίες δεκαετίες διεξάγονται θεολογικοί διάλογοι ανάμεσα στους χριστιανούς των διαφόρων ομολογιών. Σ αυτούς λαμβάνει μέρος και η Ορθόδοξη Εκκλησία. Η συμμετοχή της κρίθηκε απαραίτητη στο πλαίσιο της ποιμαντικής της μέριμνας. Οι λόγοι είναι οι ακόλουθοι: Α) για να αντιμετωπιστεί από κοινού η σύγχρονη αθεϊστική προπαγάνδα. Β) για να δοθεί η οικουμενική μαρτυρία της και να προβληθεί η ορθόδοξη παράδοση, Γ) για να αποδυναμωθούν οι διάφορες προσηλυτιστικές προσπάθειες των ετεροδόξων σε βάρος της Ορθοδοξίας, και Δ) για να δοθεί απάντηση στα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα. 9

Της Ποιμαντικής (5 από 24) Έτσι η Ορθόδοξη Εκκλησία ανέλαβε από τις αρχές του εικοστού αιώνα την πρωτοβουλία για τη διεξαγωγή θεολογικών διαλόγων, ενώ από τα μέσα της δεκαετίας του 60 διεξάγει σε παγκόσμιο επίπεδο επίσημους διμερείς θεολογικούς διαλόγους με τις χριστιανικές ομολογίες της Ανατολής και της Δύσεως. Η Ορθόδοξη Εκκλησία συμμετέχει ακόμη και ως ιδρυτικό μέλος στις εργασίες του Παγκοσμίου Συμβουλίου των Εκκλησιών, στο καταστατικό του οποίου ως πρώτος στόχος τίθεται η κλήση των Εκκλησιών «προς την ορατή ενότητα, μέσα στη μία και αυτή πίστη και ευχαριστιακή κοινότητα, που εκφράζονται μέσα στην λατρεία και την εν Χριστώ ζωή, αφ ετέρου δε να προχωρήσουν προς την ενότητα αυτή ίνα ο κόσμος πιστεύσει». 10

Της Ποιμαντικής (6 από 24) Έχουν μετρηθεί εικοσιοκτώ περίπου διμερείς θεολογικοί διάλογοι. Σ αυτούς λαμβάνουν μέρος με επίσημες εκκλησιαστικές αποστολές, η Ορθόδοξη Εκκλησία στο σύνολό της, όλες οι προχαλκηδόνιες Εκκλησίες, οι Ρωμαιοκαθολικοί, οι Προτεστάντες, οι Παλαιοκαθολικοί, οι δύο μείζονες Διαμαρτυρόμενες Εκκλησίες και οι νεότερες Προτεσταντικές ομολογίες, όπως Μεθοδιστές, Βαπτιστές, Οπαδοί του Χριστού, Πεντηκοστιανοί και άλλοι. Διεξάγονται επίσης και πολλοί άλλοι θεολογικοί διάλογοι σε τοπικό, περιφερειακό ή εθνικό επίπεδο. 11

Της Ποιμαντικής (7 από 24) Κάθε διάλογος διαφέρει ως προς τη σκοπιμότητα από τους άλλους και διακρίνεται από τα δικά χαρακτηριστικά. Έτσι, άλλοι επιδιώκουν την από κοινού αντιμετώπιση διάφορων τοπικών ποιμαντικών προβλημάτων και άλλοι στην αποκατάσταση της ορθής πίστης και της αγαπητικής ενότητας των Εκκλησιών. Τα προβλήματα που προκύπτουν από τον θεολογικό διάλογο δεν είναι λίγα. Πολλές φορές κατά τη διάρκεια του διαλόγου συνειδητοποιούνται και ισχυροποιούνται οι ομολογιακές διαφορές. (παράδειγμα Παλαιοκαθολικών). 12

Της Ποιμαντικής (8 από 24) Ένα άλλο πρόβλημα συνδέεται με τον όρο «κοινωνία των Εκκλησιών» του Καταστατικού του Π.Σ.Ε., στον οποίο δίνεται εκκλησιολογικό περιεχόμενο και υπάρχει προσπάθεια σύνδεσης με τη μυστηριακή κοινωνία. Στα σημεία αυτά δεν συμφωνεί η Ορθόδοξη Εκκλησία. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο επεσήμανε ότι ο εκκλησιολογικός και ευχαριστιακός όρος «κοινωνία» θα έπρεπε να νοείται ως «κοινότητα». Διότι η «κοινωνία» είναι επιδιωκόμενο και ζητούμενο όχι δεδομένο. 13

Της Ποιμαντικής (9 από 24) Σχετικά με την Πνευματολογία, όπου τονίζεται ο ενοποιητικός ρόλος του Αγίου Πνεύματος στην Εκκλησία, προκύπτουν δύο ερωτήματα: 1. Μήπως η αναφορά στο έργο του Αγίου Πνεύματος από τους Προτεστάντες αποτελεί έκφραση χριστιανική ιδεολογίας χωρίς εμπειρική βάση; 2. Αφού αναγνωρίζεται ο ενοποιητικό ρόλος του Αγίου Πνεύματος και από τους Προτεστάντες, δεν θα έπρεπε να φανούν οι καρποί της καταλλαγής στους κόλπους τους; 14

Της Ποιμαντικής (10 από 24) Η δέηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας «Ὑπέρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου, εὐσταθείας τῶν ἁγίων τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησιῶν καὶ τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως», που έχει ενσωματωθεί στα ειρηνικά των Βυζαντινών Λειτουργιών, αποτελεί προσευχή της Εκκλησίας που συμπεριλαμβάνει ολόκληρο το σύμπαν ως δημιούργημα της αγάπης του Θεού. 15

Της Ποιμαντικής (11 από 24) Η παραπάνω δέηση αντικατέστησε εκείνη της θείας λειτουργίας των Αποστολικών Διαταγών: «Ὑπὲρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου καὶ τῶν ἁγίων Ἐκκλησιῶν δεηθῶμεν. Ὅπως ὁ τῶν ὅλων Θεὸς ἀΐδιον καὶ ἀναφαίρετον τὴν ἑαυτοῦ εἰρήνην παράσχοιτο, ἵνα τῆς κατ εὐσέβειαν ἀρετῆς διατελοῦντας ἡμᾶς συντηρήσει». Ἐπίσης, προσθέτει: «Ὑπὲρ τῆς ἁγίας καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας τῆς ἀπὸ περάτων ἕως περάτων δεηθῶμεν. Ὅπως ὁ Κύριος ἄσειστον αὐτὴν καὶ ἀκλυδώνιστον διαφυλάξῃ καὶ διατηρήσῃ μέχρι τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος τεθεμελιωμένην ἐπὶ τὴν πέτραν». Η διαφορά μεταξύ της δέησης των Αποστολικών Διαταγών και της δέησης των Βυζαντινών Λειτουργιών είναι εμφανής. 16

Της Ποιμαντικής (12 από 24) Στην ευχή της αναφοράς της θείας λειτουργίας του Μ. Βασιλείου υπάρχουν ανάλογες δεήσεις με εκείνες της θείας Λειτουργίας των Αποστολικών Διαταγών: «Μνήσθητι, Κύριε, τῆς ἁγίας σου καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας, τῆς ἀπό περάτων ἓως περάτων τῆς οἰκουμένης καὶ εἰρήνευσον αὐτήν, ἣν περιεποιήσω τῷ τιμίῳ αἵματι τοῦ Χριστοῦ σου Τούς ἐσκορπισμένους ἐπισυνάγαγε, τούς πλανημένους ἐπανάγαγε καὶ σύναψον τῇ ἁγίᾳ σου καθολικῇ καὶ ἀποστολικῇ Ἐκκλησίᾳ Παῦσον τὰ σχίσματα τῶν Ἐκκλησιῶν, σβέσον τά φρυάγματα τῶν ἐθνῶν, τάς τῶν αἱρέσεων ἐπαναστάσεις ταχέως κατάλυσον τῇ δυνάμει τοῦ Ἁγίου σου Πνεύματος». 17

Της Ποιμαντικής (13 από 24) Τα κείμενα αυτά υπενθυμίζουν το μεγάλο πρόβλημα της Εκκλησίας που είναι η αίρεση, η διαίρεση και το σχίσμα. Η ευχή της αναφοράς καλλιεργεί τη συνείδηση ότι με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος η Εκκλησία αποτελεί το πνευματικό κέντρο του κόσμου, που συγκεφαλαιώνει ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας. 18

Της Ποιμαντικής (14 από 24) Από τη λατρευτική εμπειρία πηγάζει η Ορθόδοξη αυτοσυνειδησία. Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αισθάνεται ότι είναι μια ομολογία ανάμεσα στις πολλές. Θεωρεί ότι είναι η Εκκλησία των Αποστόλων, των Πατέρων και των Οικουμενικών Συνόδων, η μια Εκκλησία που διαφυλάσσει την αλήθεια και την ενότητα της πίστεως. Η θέση αυτή φαίνεται απόλυτη και συντηρητική. Στο πλαίσιο του Π.Σ.Ε. οι ορθόδοξοι εκπρόσωποι στην οικουμενική κίνηση δήλωσαν με σαφήνεια ότι «Για τους Ορθοδόξους, η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι η Εκκλησία». Η συμμετοχή τους στους διαλόγους αυτούς γίνεται στο πλαίσιο της εκκλησιαστικής οικονομίας και όχι της εκκλησιαστικής ακρίβειας. 19

Της Ποιμαντικής (15 από 24) Η παραπάνω ξεκάθαρη ορθόδοξη αυτοσυνειδησία σε πολλές περιπτώσεις σχετικοποιείται, είτε από κάποιον ενθουσιασμό για την προσέγγιση των Εκκλησιών, είτε από μια διάθεση «οικουμενικής αβρότητας», που παρατηρείται από διάφορες πλευρές. Οι πρωτεργάτες του οικουμενικού διαλόγου συνειδητοποίησαν και ομολόγησαν ότι ο δρόμος αυτός δεν είναι ασφαλής. 20

Της Ποιμαντικής (16 από 24) Τα τελευταία χρόνια υπήρξε κάποια σχετικοποίηση της ορθόδοξης αυτοσυνειδησίας κυρίως με το σχέδιο συμφωνίας μεταξύ Oρθοδόξων και Pωμαιοκαθολικών στο στο Μπαλαμάντ του Λιβάνου (1993), που αφορούσε το ζήτημα της ουνίας. Οι Καθολικοί αναγνώρισαν ότι η ουνία ήταν το σφάλμα του παρελθόντος. Στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία το κείμενο του Μπαλαμάντ προκάλεσε αμφιλεγόμενη αντίδραση, όπως ακριβώς και στην Ορθόδοξη Εκκλησία. 21

Της Ποιμαντικής (17 από 24) Ένας από τους λόγους ήταν η χρήση από το κείμενο του όρου «Αδελφές Εκκλησίες», ο οποίος αναφέρονταν στην Ορθόδοξη και Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Ήδη στην αρχή του 21 αιώνα ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ εξέδωσε ένα κείμενο, όπου έλεγε ότι ο όρος «Αδελφές Εκκλησίες» δεν πρέπει να εφαρμόζεται ως προς εκείνες τις Εκκλησίες, οι οποίες ευρίσκονται εκτός κοινωνίας με την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Από την πλευρά της Ορθόδοξης Εκκλησίας, έτυχε ευρείας συζήτησης το ζήτημα εάν πρέπει και είναι δυνατό να εφαρμόζεται ο όρος «Αδελφές Εκκλησίες» ως προς εκείνες τις Εκκλησίες, οι οποίες ευρίσκονται εκτός κοινωνίας με την Ορθόδοξη Εκκλησία. 22

Της Ποιμαντικής (18 από 24) Ο απόστολος Παύλος κατακλείοντας την Α προς Κορινθίους επιστολή γράφει: «Ο ἀσπασμὸς τῇ ἐμῇ χειρὶ Παύλου. εἴ τις οὐ φιλεῖ τὸν Κύριον Ιησοῦν Χριστόν, ἤτω ἀνάθεμα. μαρὰν ἀθᾶ» (Α Κορ. 16, 21-22). Η αγάπη προς τον Κύριο αποτελεί στοιχειώδη προϋπόθεση μετοχής στο σώμα της Εκκλησίας. Όποιος δεν αγαπάει τον Κύριο Ιησού Χριστό ας γίνει ανάθεμα. Η αγάπη προς τον Θεό δεν είναι αυτόνομη, διέρχεται μέσα από τον συνάνθρωπο «ἐάν τις εἴπῃ ὅτι ἀγαπῶ τὸν Θεόν, καὶ τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ μισῇ, ψεύστης ἐστίν ὁ γὰρ μὴ ἀγαπῶν τὸν ἀδελφὸν ὃν ἐώρακε, τὸν Θεόν ὃν οὐχ ἑώρακε πῶς δύναται ἀγαπᾶν;» (Α Ιω. 4, 20). 23

Της Ποιμαντικής (19 από 24) Ένδειξη της αγάπης για τον Θεό είναι η τήρηση των θείων εντολών. Η τέλεση της θείας Ευχαριστίας στηρίζεται στην εντολή του Χριστού «καὶ λαβὼν ἄρτον εὐχαριστήσας ἔκλασε καὶ ἔδωκεν αὐτοῖς λέγων τοῦτό ἐστι τὸ σῶμά μου τὸ ὑπὲρ ὑμῶν διδόμενον τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν» (Λκ. 22, 19). 24

Της Ποιμαντικής (20 από 24) Ο ησυχαστικός και ασκητικός χαρακτήρας της πνευματικής ζωής προϋποθέτει τον εκκλησιολογικό της χαρακτήρα. Με κέντρο της πνευματικής τους ζωής την Ευχαριστία οι χριστιανοί ενώνονται για να δηλώσουν την αγάπη τους προς τους άλλους και να εκφράσουν την προσευχή τους «ὑπέρ τοῦ σύμπαντος κόσμου». Στην Εκκλησία ο προσωπικός αγώνας γίνεται κοινός και κορυφώνεται με τη μετοχή στη θεία Ευχαριστία. Έτσι εξηγείται το ανάθεμα του αποστόλου Παύλου, που όπως και στην Προς Γαλάτας επιστολή «ἀλλὰ καὶ ἐὰν ἡμεῖς ἢ ἄγγελος ἐξ οὐρανοῦ εὐαγγελίζηται ὑμῖν παρ' ὃ εὐηγγελισάμεθα ὑμῖν, ἀνάθεμα ἔστω. ὡς προειρήκαμεν, καὶ ἄρτι πάλιν λέγω εἴ τις ὑμᾶς εὐαγγελίζεται παρ' ὃ παρελάβετε, ἀνάθεμα ἔστω» (Γαλ. 1, 8-9) δεν έχει προσωπικό χαρακτήρα. Η αποκοπή από το σώμα της Εκκλησίας έρχεται ως επιβεβαίωση της ελεύθερης επιλογής του ανθρώπου, που αποφέρει ο πνευματικός θάνατος. 25

Της Ποιμαντικής (21 από 24) Μέσα στην Εκκλησία οικουμενικό και παγκόσμιο χαρακτήρα λαμβάνουν: 1. ο χώρος της θείας Ευχαριστίας, 2. η ασκητική ζωή του μοναχού αλλά και του κάθε χριστιανού, 3. τα πάθη και οι αρετές των πιστών. Όπως η αμαρτία του Αδάμ είχε πανανθρώπινες επιπτώσεις, έτσι και τα πάθη και οι αμαρτίες των ανθρώπων έχουν κοσμικές διαστάσεις. 26

Της Ποιμαντικής (22 από 24) Οικουμενικές διαστάσεις προσλαμβάνει και το σύνολο της πνευματικής ζωής, η υπακοή, η μετάνοια, η προσευχή, η αγάπη, αλλά και κάθε αρετή. Στην κοινή ζωή η υπακοή επιτρέπει να κατανοήσουμε την ψυχολογία των άλλων προσώπων. Όταν μάθουμε να ζούμε με ένα πρόσωπο μαθαίνουμε να ζούμε με εκατομμύρια άλλα που του μοιάζουν. Έτσι σταδιακά εισχωρούμε σε βαθύ πόνο για όλη την ανθρωπότητα. Επίσης, η μετάνοια δεν αποτελεί ατομική υπόθεση, αφού στη ζωή μας αντανακλάται η κατάσταση όλης της ανθρωπότητας. 27

Της Ποιμαντικής (23 από 24) Η παγκοσμιοποίηση στηρίζεται στον πολιτισμό της υπερηφάνειας και στην ισορροπία του τρόμου. Αντίθετα, η παγκοσμιοποίηση που προβάλλει η Εκκλησία θεμελιώνεται στο ανακαινισμένο πρόσωπο και πραγματοποιείται με την πλάτυνσή του σε τόπο «συγχωρήσεως» ολόκληρου του κόσμου. Η λειτουργική προσευχή αποτελεί την καλύτερη ορθόδοξη μαρτυρία για τον σύγχρονο κόσμο. 28

Της Ποιμαντικής (24 από 24) Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος το 1995 από το βήμα της Unesco, τόνισε ότι ο λειτουργός ιερέας «ἡρέμως, ἀθορύβως και πραγματικῶς βιοῖ καὶ ἱερουργεῖ μετὰ πάντων τῶν Ἁγίων, τὸ μυστήριον τῆς παγκοσμίου Λειτουργίας, τῆς σωτηρίας τοῦ σύμπαντος κόσμου». Ο λειτουργός καλείται να επαναλαμβάνει το απολυτρωτικό έργο του Χριστού, καθώς η θεία Λειτουργία είναι είναι θυσία «ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν τῆς ἀνθρωπότητος». Όταν καλλιεργείται αυτή η αντίληψη για την ποιμαντική της Εκκλησίας και την ιεροσύνη, η διακονία του ποιμένα δεν περιορίζεται μόνο στη σωτηρία της εκκλησιαστικής του κοινότητας και του εαυτού του, αλλά εκτείνεται στον «σύμπαντα κόσμο». 29

Βιβλιογραφία μαθήματος Γκίκας, Α. (2005). Μαθήματα Ποιμαντικής (4 η Έκδοση). Θεσσαλονίκη: Μυγδονία. Καλλιακμάνης, Β. (2005). Μεθοδολογικά πρότερα της ποιμαντικής. Λεντίῳ ζωννύμενοι I (2 η Έκδοση). Θεσσαλονίκη: Μυγδονία. Καλλιακμάνης, Β. (2013). Ποιμαντική και Εκκλησιολογία (1 η Έκδοση). Θεσσαλονίκη: Μυγδονία. Λουδοβίκος, Ν. (2002). Η αποφατική Εκκλησιολογία του ομοουσίου (1 η Έκδοση). Αθήνα: Αρμός. Σταυρόπουλος, Α. (2013). Προκλήσεις της Ποιμαντικής σήμερα (1 η Έκδοση). Αθήνα: Αρμός. 30

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ». Έκδοση: 1.0. θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 31

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 32

Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 33