ΕΝΙΙΣΧΥΣΗ ΔΗΜΙΙΟΥΡΓΙΙΚΟΤΗΤΑΣ Έκθεση για το ερευνητικό πρόγραμμα INNOREGIO: διάδοση τεχνολογιών ανάπτυξης καινοτομίας ερευνητική μονάδα URENIO Ι ΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2000
1 Περιεχόμενα 1 Περιγραφή 1.1 Τι είναι η τεχνική ανάπτυξης της δημιουργικότητας 1.2 Στόχοι της τεχνικής ανάπτυξης δημιουργικότητας 1.3 Περιγραφή/ Διάρθρωση μεθοδολογίας/ εναλλακτικές λύσεις 1.4 Αναμενόμενα αποτελέσματα 1.5 Χαρακτηριστικά προμηθευτών 2 Εφαρμογή 2.1 Πού έχει εφαρμοστεί η τεχνική ανάπτυξης της δημιουργικότητας 2.2 Τύποι ενδιαφερόμενων επιχειρήσεων/ οργανισμών 2.3 Κόστος υλοποίησης 2.4 Συνθήκες υλοποίησης 3 Διαδικασία εφαρμογής Καταιγισμός ιδεών (Brainstorming) Διαδοχική σειρά σχεδίων (Story boarding) Ανθισμένο νούφαρο (Lotus Blossom) Κατάλογοι (Checklists) Μορφολογική ανάλυση (Morphological Analysis) Διαδικασία χαρτογράφησης (Mapping Process) Τεχνική περιήγησης (The Excursion Technique) Τεχνικές δημιουργικότητας με χρήση υπολογιστή (Computer-based creativity techniques) Μοντέλα δημιουργικότητας τεχνητής νοημοσύνης (Artificial Intelligence models of creativity) Λογισμικό επεξεργαστών ιδεών(idea processors software) Εργαλεία γραφικής και οπτικής αναπαράστασης (Visualisation and graphical systems) Εργαλεία χωρικής αναπαράστασης (Spatial representation tools) 4 Βιβλιογραφικές αναφορές Παραρτήματα Πίνακας 1. Ερεθίσματα για την διεύρυνση των προοπτικών προσέγγισης ενός προβλήματος Πίνακας 2: Φάσεις καταιγισμού ιδεών Πίνακας 3: Κατάλογοι Osborn Σχήμα 1: Δείγμα Ανθισμένου Νούφαρου (Lotus blossom)
2 1 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ 1.1 Τι είναι η τεχνική ανάπτυξης της δημιουργικότητας Υπάρχουν πολλοί ορισμοί της δημιουργικότητας. Μερικοί από αυτούς ορίζουν ως δημιουργικότητα την παραγωγή νέων πρωτότυπων ιδεών (Newell & Shaw 1972) που συνιστούν μια ριζοσπαστική πρωτότυπη καινοτομία ή λύση σε ένα πρόβλημα και μια ριζοσπαστική αναδιατύπωση των προβλημάτων. Σύμφωνα με άλλους ορισμούς, μια δημιουργική λύση μπορεί απλά να ενσωματώνει με ένα διαφορετικό τρόπο την υπάρχουσα γνώση. Μία τρίτη ομάδα ερμηνείας της έννοιας θεωρεί ότι μια δημιουργική λύση, είτε πρωτότυπη είτε ανασύνθεση άλλων, πρέπει να έχει αξία (Higgins 1999). Μια καινούρια ιδέα δεν συνιστά δημιουργική ιδέα παρά μόνο εάν είναι αξιοποιήσιμη ή προϊδεάζει για θετική αξιολόγηση. Επίσης, όπως αναφέρεται στο άρθρο της εταιρείας dt ogilvie (1998), η φαντασία, που προϋποθέτει τη δημιουργία ιδεών που δεν υπήρχαν πριν καθώς και η δημιουργία διαφορετικών τρόπων αντιμετώπισης των γεγονότων, είναι σημαντικό για την επίτευξη δημιουργικών δράσεων. Προκειμένου να συνδυάσουμε όλη αυτήν την πολυφωνία απόψεων, μπορούμε να πούμε ότι η δημιουργικότητα συνίσταται στη δημιουργία νέων ιδεών ή την ανασύνθεση γνωστών δεδομένων σε κάτι καινούριο, προτείνοντας αξιοποιήσιμες λύσεις σε ένα πρόβλημα. Επίσης προϋποθέτει κίνητρο και συναίσθημα. Η δημιουργικότητα αποτελεί ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό της ανθρώπινης νοημοσύνης εν γένει. Βασίζεται σε καθημερινές ικανότητες όπως η συσχέτιση ιδεών, η μνήμη, η αντίληψη, η αναλογική σκέψη, η αναζήτηση ενός διαρθρωμένου χωρικού προβλήματος και η σε βάθος αυτοκριτική. Δεν εμπεριέχει μόνο μια γνωστική διάσταση (δημιουργία νέων ιδεών) αλλά επίσης και το κίνητρο και το συναίσθημα, και συνδέεται άμεσα με το πολιτισμικό περιβάλλον και στοιχεία της προσωπικότητας. (Boden 1998). Σύμφωνα με την Boden (1998), υπάρχουν τρεις τύποι δημιουργικότητας, που συνιστούν και διαφορετικούς τρόπους δημιουργίας καινοτόμων ιδεών: α) Η συνδυαστική δημιουργικότητα που περιλαμβάνει τη δημιουργία νέων συνδυασμών γνωστών ιδεών. β) Η διερευνητική δημιουργικότητα που περιλαμβάνει τη δημιουργία νέων ιδεών με τη διερεύνηση δομημένων εννοιών. γ) Η μετασχηματιστική δημιουργικότητα που περιλαμβάνει το μετασχηματισμό κάποιας διάστασης της δομής, προκειμένου να δημιουργηθούν νέες δομές. Η δημιουργική σκέψη που αναπτύσσεται με συστηματικό τρόπο μπορεί να διαδραματίσει έναν ουσιαστικό ρόλο στην καινοτομία. Η δημιουργικότητα και η καινοτομία αποτελούν συμπληρωματικές δραστηριότητες, εφόσον η δημιουργικότητα αποτελεί τη βάση της καινοτομίας, η οποία στην εξέλιξή της παρουσιάζει δυσκολίες που για να επιλυθούν απαιτούν και πάλι δημιουργικότητα. Η σύλληψη μίας καινοτομίας δεν είναι δυνατή χωρίς δημιουργικές ιδέες, που αποτελούν το σημείο αφετηρίας. (European Commission 1998). Η καινοτομία προκύπτει όταν η δημιουργικότητα λαμβάνει χώρα μέσα στην κατάλληλη κουλτούρα ενός οργανισμού. Ως κατάλληλη κουλτούρα ενός οργανισμού θεωρείται αυτή που παρέχει μέσω διαδικασιών δημιουργικότητας - τεχνικές δημιουργικότητας - τις δυνατότητες για την ανάπτυξη ατομικών και ομαδικών δημιουργικών ικανοτήτων. Μπορούμε λοιπόν να ορίσουμε την τεχνική διαχείρισης καινοτομίας για την ανάπτυξη της δημιουργικότητας ως την απόκτηση δημιουργικών ικανοτήτων με την εφαρμογή τεχνικών που παράγουν δημιουργικότητα.
3 1.2 Στόχοι της τεχνικής ανάπτυξης δημιουργικότητας Κύριοι στόχοι της διαδικασίας δημιουργικής σκέψης είναι να υπερβαίνει τα υπάρχοντα σύνορα, να διεγείρει την περιέργεια, να μην προσκολλάται σε ορθολογιστικές, συμβατικές ιδέες και στερεότυπες διαδικασίες, να βασίζεται στη φαντασία, στην οδό που αποκλίνει της πεπατημένης, στο τυχαίο και να λαμβάνει υπόψη πολλαπλές λύσεις και εναλλακτικές προτάσεις (Candy 1997, Schlange & Juttner 1997). Τα αποτελέσματα της διαδικασίας δημιουργικής σκέψης είναι ιδιαίτερα σημαντικά για τις επιχειρήσεις. Οι διοικητικοί, και κατά συνέπεια οι αποφάσεις και οι ενέργειές τους, λειτουργούν σε αβέβαια και γρήγορα μεταβαλλόμενα επιχειρηματικά περιβάλλοντα. Για το λόγο αυτό πρέπει να αναπτύξουν δημιουργικές λύσεις και δημιουργικές στρατηγικές δράσης για την επίλυση προβλημάτων. Κάτι τέτοιο θα επιτρέψει: την αύξηση της κατανόησης προβληματικών καταστάσεων, τον εντοπισμό πολλαπλών προβλημάτων, την παραγωγή νέων συνδυασμών, τη δημιουργία πολλαπλών λύσεων που είναι διαφορετικές απ ό,τι στο παρελθόν, την εξέταση πιθανών εναλλακτικών λύσεων σε διάφορες καταστάσεις που θα μπορούσαν να προκύψουν στο μέλλον και τη «διεύρυνση του ορίζοντα των ευκαιριών και της βάσης στην οποία στηρίζεται η ικανότητα των επιχειρήσεων» (dt ogilvie 1998). 1.3 Περιγραφή / διάρθρωση μεθοδολογίας / εναλλακτικές λύσεις Η δημιουργικότητα δεν αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό λίγων και εκλεκτών. Η δημιουργικότητα υπάρχει στον καθένα μας. Με τη χρήση δοκιμασμένων τεχνικών, μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο εκμάθησης, εξάσκησης και εξέλιξης. Οι τεχνικές αυτές, εμπλουτίζοντας και διεγείροντας τις δημιουργικές ικανότητες, τις ιδέες και τα δημιουργικά αποτελέσματα, βοηθά τα άτομα να ξεφύγουν από το συνηθισμένο τρόπο επίλυσης προβλημάτων, τους επιτρέπει να εξετάσουν ένα ευρύ φάσμα εναλλακτικών λύσεων και να βελτιώσουν την παραγωγικότητα και την ποιότητα της εργασίας τους. Συνεπώς, η δημιουργικότητα έχει μια τέτοια διάρθρωση ως επίκτητη μαθησιακή ικανότητα ώστε να μας επιτρέπει να ορίσουμε νέες σχέσεις μεταξύ εννοιών ή συμβάντων, που μέχρι τώρα θεωρούνταν ασύνδετα, και έχει ως αποτέλεσμα ένα καινούριο πεδίο γνώσης (European Commission 1998). Η γνώση και η πληροφόρηση αποτελούν τη βάση της δημιουργικότητας. Η επιστημονική έρευνα, τα τελευταία χρόνια, προσανατολίζεται προς την ανάπτυξη της δημιουργικότητας ως μια εκπαιδευτική διαδικασία. Σύμφωνα με πολλές μελέτες, οι δημιουργικές ικανότητες μπορούν να αναπτυχθούν με την εφαρμογή των τεχνικών δημιουργικότητας (βλ. Mansfield, Busse & Krepelka 1978, Parnes & Brunelle 1967, Rose & Lin 1984, Taylor 1972). Οι συγκεκριμένες τεχνικές υποστήριξης της δημιουργικότητας, που περιλαμβάνουν επίσης και εργαλεία υποστήριξης με χρήση υπολογιστή (μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης, λογισμικά προγράμματα επεξεργασίας ιδεών, πληροφορικά συστήματα, κ.λπ.), αναπτύχθηκαν προκειμένου να προωθηθεί η δημιουργικότητα, να επέλθει ρήξη με παγιωμένες ιδέες, να διεγερθεί η φαντασία, όπως επίσης και να καθοριστούν οι συνθήκες μέσα στις οποίες αναπτύσσεται η δημιουργικότητα (το δημιουργικό περιβάλλον ή κλίμα). Χρησιμοποιώντας τέτοιου είδους τεχνικές, μια επιχείρηση αποβλέπει στην «ενσωμάτωση του δυναμικού δημιουργικότητας των εργαζομένων μέσα στη διαδικασία δημιουργίας επιδόσεων» (Bullinger 1999). Υπάρχουν πολυάριθμες τεχνικές δημιουργικότητας, οι οποίες με τη σειρά τους ταξινομούνται με διάφορους τρόπους (Higgins 1994). Σε γενικές γραμμές, ένα συγκεκριμένο είδος ερώτησης ή μία συγκεκριμένη περιοχή εφαρμογής (όπως το μάρκετινγκ, η ανάπτυξη προϊόντος ή υπηρεσίας, ο στρατηγικός προγραμματισμός και η
4 λήψη αποφάσεων, ο σχεδιασμός, η διαχείριση της ποιότητας, κ.λπ.) συχνά απαιτούν ένα συγκεκριμένο τύπο ή μία συγκεκριμένη ομάδα τεχνικών δημιουργικότητας. Στο κεφάλαιο 3 περιγράφονται ορισμένες πολύ γνωστές και βασικές τεχνικές και η διαδικασία εφαρμογής τους. Ένας τρόπος ταξινόμησης αυτών των τεχνικών μπορεί να γίνει ανάμεσα σε αναλυτικές τεχνικές και ενστικτώδεις τεχνικές. Οι αναλυτικές τεχνικές ακολουθούν ένα γραμμικό μοντέλο σκέψης ή μία ακολουθία βημάτων, όπως η τεχνική 5 Ws and H (από τα αρχικά των ερωτημάτων: ποιος, τι, πότε, πού, γιατί και πώς, στα αγγλικά: who, what, when, where, why και how) και έχουν καλύτερη εφαρμογή σε πολύ ειδικά, αναλυτικά ερωτήματα (Higgins 1999). Οι τεχνικές αυτές διεγείρουν διαφορετικούς τρόπους οργάνωσης της ήδη υπάρχουσας πληροφορίας και συμβάλλουν στην προσέγγιση των προβλημάτων από καινούριες οπτικές γωνίες (Miller 1987). Οι ενστικτώδεις τεχνικές έχουν απλούστερη διάρθρωση. Έχουν τη τάση να παραλείπουν βήματα σε μια ακολουθία της σκέψης και επίσης να παρέχουν διαμιάς μια ολοκληρωμένη απάντηση, όπως, για παράδειγμα, η τεχνική της επιθυμητής σκέψης wishful thinking (που θέτει ως αξίωση τις ιδανικές πιθανότητες και λύσεις). Οι τεχνικές αυτές είναι καταλληλότερες για ερωτήσεις που δεν προσδιορίζονται με μεγάλη σαφήνεια (Higgins 1999). Μία άλλη ταξινόμηση που μπορεί να γίνει είναι ανάμεσα σε τεχνικές που είναι καταλληλότερες για την ανάπτυξη δημιουργικότητας σε ατομικό επίπεδο και σε τεχνικές που βοηθούν τη δημιουργικότητα σε επίπεδο ομάδων εργασίας. Η βελτίωση της προσωπικής δημιουργικότητας στα άτομα συνεπάγεται την αύξηση της χρήσης της διαίσθησης του ατόμου και τη μείωση των νοητικών εμποδίων στη δημιουργικότητα, όπως ο φόβος της αποτυχίας. Σε επίπεδο ομάδας απαιτείται η συγκρότηση αισθήματος ομαδικότητας και να καταβληθούν προσπάθειες που θα αυξήσουν τη χρησιμοποίηση της δυναμικής της ομάδας στο να επιτευχθεί δημιουργικότητα και καινοτομία (Higgins 1996). Ωστόσο, η ταξινόμηση αυτή δεν είναι ιδιαίτερα αυστηρή, διότι πολλές τεχνικές ομαδικής δημιουργίας ιδεών μπορούν να χρησιμοποιηθούν εξίσου καλά και σε ατομικό επίπεδο. Εξάλλου, το άτομο και η ομάδα είναι δύο βασικοί παράγοντες που πάντοτε αλληλεπιδρούν κατά τη διαδικασία της δημιουργικότητας στην επιχειρηματική και τη βιομηχανική καινοτομία. Η δημιουργικότητα συνιστά ένα χαρακτηριστικό του ατόμου, παρότι εν γένει μπορεί να αναπτυχθεί αποτελεσματικά μόνο όταν διενεργείται σε ομαδικό επίπεδο. Για το λόγο αυτό, οι περισσότερες τεχνικές δημιουργικότητας προτείνονται και εφαρμόζονται στο πλαίσιο ειδικών ομάδων εργασίας, εντός των επιχειρήσεων και άλλων οργανισμών (European Commission 1998). Μία τρίτη ταξινόμηση μπορεί να γίνει ανάμεσα σε τεχνικές δημιουργικότητας που βασίζονται στην αποκλίνουσα σκέψη (divergent thinking) και σε τεχνικές δημιουργικότητας που βασίζονται στην συγκλίνουσα σκέψη (convergent thinking). Η αποκλίνουσα σκέψη αφορά τη δημιουργία και την ελεύθερη ροή ιδεών και απαιτεί αξιοσημείωτη πειθαρχία, η οποία υποστηρίζεται με την εφαρμογή αυστηρών τεχνικών που ενισχύουν την απόκλιση προς πολλές εναλλακτικές λύσεις. Η συγκλίνουσα σκέψη, αντιθέτως, απαιτεί τεχνικές φιλτραρίσματος και αποβλέπει στον εντοπισμό ιδεών που έχουν πραγματική καινοτόμο αξία, προκειμένου να συγκλίνουν σε μια αποδεκτή λύση (Hall 1996). Η αποκλίνουσα και η συγκλίνουσα σκέψη αποτελούν συμπληρωματικά στάδια μιας διαδικασίας, καθώς η απόκλιση προσανατολίζει προς πολλές εναλλακτικές και πιθανές επιλογές πριν την σύγκλιση προς μία κατάλληλη λύση. Θεμελιώδεις έννοιες για όλες τις τεχνικές δημιουργικότητας είναι: Η αναβολή πρόωρης κρίσης και η αποφυγή φιλτραρίσματος των ιδεών. Η χρήση της ενδιάμεσης αδύνατης κατάστασης.
5 Η δημιουργία αναλογιών και μεταφορών, με τη χρήση συμβόλων, κ.λπ., εντοπίζοντας ομοιότητες μεταξύ της κατάστασης που θέλουμε να κατανοήσουμε και μιας άλλης κατάστασης που έχουμε ήδη κατανοήσει. Η συγκρότηση φανταστικών και ιδανικών καταστάσεων (εφεύρεση του ιδανικού οράματος). Η αναζήτηση και εύρεση τρόπων για την πραγματοποίηση του ιδανικού οράματος. Η συσχέτιση πραγμάτων ή ιδεών που μέχρι πρότινος δεν είχαν συσχετιστεί. Η δημιουργία πολλαπλών λύσεων σε ένα πρόβλημα. Βασικά στοιχεία για την αύξηση ή την ενθάρρυνση της δημιουργικότητας σε μια επιχείρηση είναι: το αίσθημα της ευτυχίας, της διασκέδασης το να διατηρούνται ανοιχτά τα κανάλια της επικοινωνίας η εμπιστοσύνη, η αποδοχή της αποτυχίας οι επαφές με εξωτερικές πηγές πληροφόρησης η ανεξαρτησία, η λήψη πρωτοβουλιών η στήριξη της λήψης αποφάσεων μέσα από συμμετοχικές διαδικασίες και τη συμβολή των εργαζομένων ο πειραματισμός με νέες ιδέες 1.4 Αναμενόμενα αποτελέσματα / οφέλη Η δημιουργικότητα, μέσω της δημιουργίας ιδεών με αξία, είναι απαραίτητη για την επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων, τη διευκόλυνση της προσαρμογής σε αλλαγές, τη βελτιστοποίηση της απόδοσης του οργανισμού, τη βέλτιστη πρακτική στην παραγωγή, και την αλλαγή νοοτροπίας του προσωπικού του οργανισμού. Οι διαδικασίες δημιουργικής σκέψης είναι επίσης σημαντικές σε όλα τα στάδια της διαδικασίας έρευνας και ανάπτυξης (Ε&Α). Ορισμένα αναμενόμενα αποτελέσματα της διαδικασίας δημιουργικότητας είναι: η καινοτομία μέσω ιδεών για νέα προϊόντα ή διαδικασίες η συνεχής βελτίωση προϊόντων ή υπηρεσιών η αύξηση της παραγωγικότητας η αποτελεσματικότητα η ταχύτητα η ευελιξία η ποιότητα των προϊόντων ή των υπηρεσιών η υψηλή απόδοση 1.5 Χαρακτηριστικά προμηθευτών Η εφαρμογή των τεχνικών δημιουργικότητας στο πλαίσιο ομάδων εργασίας, απαιτεί τη συνδρομή και τη συμβουλευτική αρωγή εξωτερικών συμβούλων. Ένας ή δύο σύμβουλοι, ειδικοί σε τεχνικές δημιουργικότητας, είναι συνήθως αρκετοί προκειμένου να αναλάβουν τη διαδικασία εφαρμογής της τεχνικής σε μια επιχείρηση. Η ασχολία τους συνήθως έγκειται στο να παρουσιάσουν τις διαφορετικές τεχνικές και τη μέθοδο εφαρμογής τους, να ορίσουν το πρόβλημα που πρόκειται να τεθεί στους συμμετέχοντες προς εξέταση, να διασαφηνίσουν και να θέσουν σε εφαρμογή τους κανόνες της τεχνικής, να συλλέξουν τα απαραίτητα στοιχεία και πληροφορίες για την προσέγγιση του προβλήματος, να ενθαρρύνουν τη δημιουργία ιδεών από τους συμμετέχοντες και να αξιολογήσουν τις ιδέες πριν να προχωρήσουν στην πρακτική εφαρμογή τους.
6 Η κατάρτιση του διοικητικού προσωπικού από ειδικούς μπορεί επίσης να αποδειχθεί ιδιαίτερα χρήσιμη. Τα διευθυντικά στελέχη πρέπει να καταρτιστούν προκειμένου να ενισχύσουν το στοιχείο της δημιουργικότητας στους εργαζόμενους, να δώσουν κίνητρα, να διευκολύνουν στη διαμόρφωση ενός ευνοϊκού κλίματος για την ανάπτυξη της δημιουργικότητας και να ενθαρρύνουν τη χρήση τεχνικών δημιουργικότητας. Τα διευθυντικά στελέχη μπορούν επίσης να εκπαιδευτούν για να εφαρμόσουν οι ίδιοι τεχνικές δημιουργικότητας. 2 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 2.1 Πού έχει εφαρμοστεί η τεχνική ανάπτυξης της δημιουργικότητας Οι διαδικασίες δημιουργικότητας χρησιμοποιούνται σε τακτική βάση από οργανισμούς του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα σε κάθε είδους παραγωγικών, τραπεζικών, κατασκευαστικών εταιριών ή εταιριών παροχής υπηρεσιών. Μεγάλες εταιρίες όπως οι Xerox, AT&T, Frito-Lay, καθώς και αυτοκινητοβιομηχανίες, εταιρίες παραγωγής λογισμικών προγραμμάτων, σιδηροδρομικές, φαρμακευτικές εταιρίες κ.λπ., χρησιμοποιούν τις τεχνικές δημιουργικότητας για να αυξήσουν την αποτελεσματικότητα και την ποιότητα, ιδιαίτερα όσον αφορά τους τομείς της έρευνας, του στρατηγικού σχεδιασμού και του μάρκετινγκ. Μικρότερες επιχειρήσεις και καινοτόμοι οργανισμοί Ε&Α, όπως μικρομεσαίες επιχειρήσεις βιοτεχνολογίας (Arlington 1997), αρχίζουν με τη σειρά τους να εφαρμόζουν τεχνικές δημιουργικότητας προκειμένου να λύσουν προβλήματα και να βελτιώσουν τη χρήση ικανοτήτων, τεχνικών και διαδικασιών. Οι τεχνικές δημιουργικότητας μπορούν να εφαρμοστούν σχεδόν σε όλες τα λειτουργικά πεδία μιας επιχείρησης: το στρατηγικό σχεδιασμό, την εταιρική στρατηγική, την ανάπτυξη προϊόντων, τη βελτίωση υπηρεσιών, τη λειτουργική στρατηγική, τα χρηματοοικονομικά, το ανθρώπινο δυναμικό, το μάρκετινγκ, τη διαχείριση συλλογής πληροφοριών, το σχεδιασμό προϊόντος, το σχεδιασμό λογισμικού, τη διαχείριση ποιότητας, κ.λπ. Σχεδόν όλες οι τεχνικές διαχείρισης καινοτομίας που μπορούν να εφαρμοστούν σε επιχειρήσεις (BPR, συγκριτική παρακολούθηση-benchmarking, TQM, MRP II, συμμετοχή εργαζομένων, μάρκετινγκ καινοτομίας, κ.λπ.) απαιτούν επίσης την εφαρμογή τεχνικών δημιουργικότητας. Για παράδειγμα, στο Πρόγραμμα Καινοτομίας της ΓΔ XII της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, πέραν των άλλων τεχνικών διαχείρισης καινοτομίας, οι τεχνικές δημιουργικότητας έχουν εφαρμοστεί στα ακόλουθα προγράμματα IMT (βλέπε European Commission 1998): -INVENT (Pro. 006) - Εφαρμογή μιας Μεθόδου Έρευνας Στόχου με Οικονομικό Προσανατολισμό στη Διαχείριση Καινοτομίας σε ΜΜΕ. - IMPACQT (Pro. 008) - PARTNERS (Pro 010) - Προώθηση Τεχνικών Διαχείρισης Καινοτομίας στον τομέα της Υπεργολαβίας. - IDEAS (PRO 017 - Ολοκληρωμένη Ειδίκευση στην Ανάπτυξη Προϊόντων που Εφαρμόζεται σε ΜΜΕ. - PRIISME (Pro 029) - Προώθηση Τεχνικών Διαχείρισης Καινοτομίας σε ΜΜΕ του Ισραήλ. - Πρόγραμμα για τη Δημιουργία Νέων Δραστηριοτήτων σε ΜΜΕ (Pro 045). - MARKPRO (Pro 050) - Εφαρμογή Καινοτομίας Προϊόντων που Προσανατολίζονται στην Αγορά σε ΜΜΕ της Δανίας
7 2.2 Τύποι ενδιαφερόμενων επιχειρήσεων / οργανισμών Οι τεχνικές δημιουργικότητας μπορούν να εφαρμοστούν από όλες τις επιχειρήσεις και τους δημόσιους οργανισμούς που έρχονται αντιμέτωπες με την επίλυση προβλημάτων και που προσανατολίζονται στην ανάπτυξη καινοτομίας σε διαδικασίες, προϊόντα ή υπηρεσίες. Στις περιπτώσεις που η εφαρμογή τεχνικών δημιουργικότητας αφορά την ενίσχυση της ατομικής δημιουργικότητας, όπως στην περίπτωση χρησιμοποίησης των τεχνικών αυτών για υποστήριξη του ατομικού έργου των σχεδιαστών στην ανάπτυξη νέων προϊόντων, ή στην περίπτωση χρησιμοποίησής τους για την υποστήριξη του ατομικού έργου των επιστημόνων στο εργαστήριο, πολύ μικρές επιχειρήσεις ή ακόμη και ένα άτομο μπορεί να εφαρμόσει ατομικές τεχνικές δημιουργικότητας. Στις περιπτώσεις όπου μια επιχείρηση ενδιαφέρεται για την ανάπτυξη της ομαδικής δημιουργικότητας και τη διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος όπου τα άτομα μιας ομάδας να συνεργάζονται δημιουργικά μεταξύ τους, η επιχείρηση πρέπει να έχει τουλάχιστον 20 εργαζόμενους, μεταξύ των οποίων και 3 διευθυντικά στελέχη. 2.3 Κόστος υλοποίησης Η εφαρμογή των τεχνικών δημιουργικότητας αποτελεί μια συνεχή διαδικασία. Οι συνεδριάσεις δημιουργικότητας στο πλαίσιο ομάδων εργασίας, συνήθως πραγματοποιούνται στις εγκαταστάσεις της επιχείρησης κατά τις συνήθεις ώρες και υπό συνθήκες εργασίας. Η εφαρμογή μιας τεχνικής δημιουργικότητας περιλαμβάνει τις ακόλουθες δαπάνες: Την αμοιβή ενός εξωτερικού συμβούλου για 4-7 ημέρες εργασίας για την πραγματοποίηση μίας συνεδρίασης δημιουργικότητας (προετοιμασία, εφαρμογή, αξιολόγηση). Το κόστος των λογισμικών πακέτων για προσωπικούς υπολογιστές ή τερματικά (εάν χρειάζονται). Το υλικό και ο εξοπλισμός πρέπει να είναι κατάλληλα για τη διεκπεραίωση δικτύων επικοινωνίας. Το κόστος κατάρτισης (2-4 ημέρες) (εάν χρειάζεται). Κόστος: από 3.000 έως 7.000 Ευρώ. 2.4 Συνθήκες υλοποίησης Όσον αφορά την εφαρμογή των τεχνικών δημιουργικότητας, ορισμένες από αυτές είναι εύκολες στην εφαρμογή τους, ενώ άλλες απαιτούν συγκεκριμένη υποδομή, ειδικούς, ομάδες εργασίας, κατάρτιση, συλλογή πληροφοριών, πόρους, κ.λπ. Στην περίπτωση αυτή, απαιτείται η συνδρομή ενός εξωτερικού συμβούλου. Πέραν της συνδρομής των εξωτερικών συμβούλων, η ίδια η επιχείρηση πρέπει να ενισχύει το δημιουργικό περιβάλλον. Αυτό συνεπάγεται τη συμμετοχή όλων των εργαζομένων σε ό,τι αφορά την επιχείρηση και μία ανοιχτή και ευέλικτη στάση από την πλευρά της διοίκησης. Σύμφωνα με τον Higgins (1999) οι παράγοντες που ενθαρρύνουν μια ατμόσφαιρα δημιουργικής εργασίας είναι οι εξής: Ένα ασφαλές περιβάλλον με ελάχιστη διοικητική παρέμβαση. Μια οργάνωση που να προσελκύει και να διευκολύνει τους εργαζόμενους στο να ανακαλύπτουν και να επιλύουν προβλήματα. Ανταμοιβές για την απόδοση των εργαζομένων και ενίσχυση των εγγενών κινήτρων.
8 Από την πλευρά της διοίκησης, επίδειξη προθυμίας για την ανάληψη κινδύνου με στόχο τη δημιουργικότητα και την καινοτομία, καθώς και μια ανοιχτή και ευέλικτη στάση. Παροχή στους εργαζόμενους μιας τυπικής και άτυπης κατάρτισης για την ανάπτυξη της δημιουργικότητας. Σημαντικές συνθήκες για την εφαρμογή τεχνικών δημιουργικότητας στο πλαίσιο ομάδων εργασίας σε μια επιχείρηση αποτελούν επίσης και η ύπαρξη καλά καταρτισμένου ανθρώπινου δυναμικού, ένας σαφής στρατηγικός προσανατολισμός της επιχείρησης και επικέντρωση στις βασικές ικανότητες της επιχείρησης (European Commission 1998). Για την επίλυση σύνθετων προβλημάτων όπου απαιτείται η συμμετοχή πολλών τομέων, π.χ. του μάρκετινγκ, της μηχανικής, του σχεδιασμού, η επιχείρηση είναι προτιμότερο να απασχολεί διεπιστημονικές ομάδες. 3 ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Όπως προαναφέρθηκε, υπάρχουν πολλές τεχνικές ενίσχυσης της δημιουργικότητας. Στο παρόν κεφάλαιο περιγράφονται, με επεξηγηματικό τρόπο, ορισμένες πολύ γνωστές τεχνικές δημιουργικότητας για την επίλυση προβλημάτων (επίσης στο Παράρτημα, Πίνακας 1, σχετικά με τη χρήση ορισμένων ερεθισμάτων τα οποία μπορούν να διευρύνουν τις προοπτικές για την προσέγγιση ενός προβλήματος). Καταιγισμός ιδεών (Brainstorming) Το Brainstorming αποτελεί μια από τις πιο γνωστές διαδικασίες ανάπτυξης της ομαδικής δημιουργικότητας η οποία χρησιμοποιείται περισσότερο απ όλες στον επιχειρηματικό κόσμο για την επίλυση προβλημάτων. Πρόκειται για μια μέθοδο συγκέντρωσης μεγάλου αριθμού ιδεών από μία ομάδα ανθρώπων σε σύντομο χρονικό διάστημα. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή πληθώρας ιδεών ή λύσεων για σαφώς καθορισμένα στρατηγικά ή λειτουργικά προβλήματα, όπως για διαδικασίες μηχανικού σχεδιασμού. Θέτει επίσης ένα βασικό πλαίσιο ή αποτελεί την αρχική φάση για την εφαρμογή πολλών άλλων ομαδικών τεχνικών δημιουργικότητας. Οι συνεδριάσεις καταιγισμού ιδεών (brainstorming sessions) πραγματοποιούνται από μία ομάδα 6-10 ατόμων. Απαραίτητες προϋποθέσεις είναι η παρουσία ενός επικεφαλής ο οποίος θα προτρέπει την παραγωγή ιδεών, καθώς και μία φάση προετοιμασίας για τη συγκέντρωση των απαραίτητων στοιχείων και πληροφοριών για την προσέγγιση του προβλήματος. Επίσης, κάποιος καταγράφει τη διατύπωση του προβλήματος και τις ιδέες που εκφέρονται από την ομάδα σε έναν άσπρο πίνακα. Για την έκφραση και τον καταιγισμό ιδεών, διατίθενται αρκετές κατευθυντήριες γραμμές, όπως κατάργηση ή αναστολή κριτικής, ελεύθερη ροή ιδεών, ποσότητα ιδεών και διασταύρωση ιδεών. Η συνολική διαδικασία διαρκεί συνήθως μία ώρα και διεξάγεται σε διάφορα στάδια. Με την έναρξη της συνεδρίασης, διατυπώνεται το πρόβλημα και τα μέλη της ομάδας καλούνται από τον επικεφαλής να προτείνουν λύσεις. Τα στάδια που ακολουθούν μπορούν να είναι: η αναδιατύπωση του προβλήματος υπό τη μορφή Πώς να, η επιλογή μιας βασικής αναδιατύπωσης και καταγραφή της με τη μορφή Με πόσους τρόπους μπορούμε να, η φάση προθέρμανσης, ο καταιγισμός ιδεών και ο εντοπισμός της πιο τολμηρής ιδέας. Χρησιμοποιείται επίσης και μία μέθοδος αξιολόγησης για τον εντοπισμό των ιδεών που θεωρούνται κατάλληλες να υλοποιηθούν. Οι τέσσερις βασικοί κανόνες της τεχνικής καταιγισμού ιδεών (brainstorming) είναι: α) καμία κριτική ή εκ των προτέρων κρίση οποιασδήποτε ιδέας, β) όλες οι ιδέες, ακόμη και οι πιο παράλογες είναι ευπρόσδεκτες, γ) η ποσότητα ιδεών παίζει σημαντικό ρόλο - όσο περισσότερες ιδέες υπάρχουν τόσο το καλύτερο - εάν διατυπωθούν πολλές ιδέες, είναι πολύ πιθανό ότι στο
9 τέλος θα συγκεντρωθούν υψηλής ποιότητας ιδέες, δ) ανταλλαγή και συνδυασμός ιδεών καθώς και δημιουργία ιδεών με βάση αυτές που διατυπώθηκαν από άλλα μέλη της ομάδας για την παραγωγή νέων ιδεών. Βλέπε: Osborne (1963), Rawlinson (1981), Chen (1998), Higgins (1996), European Commission (1998). Βλέπε επίσης Παράρτημα, Πίνακας 2: Φάσεις κατά τον καταιγισμό ιδεών (Brainstorming phases). Ένας ειδικός τύπος της τεχνικής καταιγισμού ιδεών (brainstorming) είναι το PMI. Με βάση αυτό, οι συμμετέχοντες προσανατολίζονται στο να εκφέρουν ιδέες ως προς τα Πλεονεκτήματα (Plus points), στη συνέχεια στα Μειονεκτήματα (Minus points) και τέλος στα Ενδιαφέροντα Σημεία (Interesting points) ενός προβλήματος (De Bono 1992, 1993). Σε σχέση με το brainstorming, που χαρακτηρίζεται από την προφορική επικοινωνία, χρησιμοποιείται επίσης και μια άλλη τεχνική που βασίζεται στη γραπτή επικοινωνία, η τεχνική καταγραφής ιδεών (brain-writing technique). Η διαδικασία συνίσταται στην καταγραφή των ιδεών που προκύπτουν από τα μέλη της ομάδας σε ένα φύλλο χαρτί και στη συνέχεια, στην ανταλλαγή και το συνδυασμό με τις ιδέες των άλλων ατόμων της ομάδας. Οι γραπτές ιδέες κυκλοφορούν και διαβάζονται από τους άλλους συμμετέχοντες στην ομάδα, οι οποίοι, ο καθένας με τη σειρά του, καταγράφει νέες ιδέες. Μια παραλλαγή της εν λόγω γραπτής επικοινωνίας είναι η μέθοδος 6-3-5, σύμφωνα με την οποία καθένας από τους 6 συμμετέχοντες στην ομάδα παράγει και καταγράφει στο χαρτί 3 ιδέες που σχετίζονται με το πρόβλημα μέσα σε 5 λεπτά. Μετά από 5 λεπτά, κάθε συμμετέχων δίνει το χαρτί στο άτομο που βρίσκεται στα δεξιά του, το οποίο διαβάζει τις ιδέες και προσθέτει 3 νέες ιδέες σε 5 λεπτά. Η διαδικασία συνεχίζεται με τον ίδιο τρόπο, έως ότου κάθε συμμετέχων παραλάβει το αρχικό χαρτί (European Commission 1998). Ο ηλεκτρονικός καταιγισμός ιδεών (electronic brainstorming) είναι επίσης μια τεχνική γραπτής επικοινωνίας, στην οποία χρησιμοποιούνται προγράμματα υπολογιστών για την διεξαγωγή της εν λόγω διαδικασίας. Διαδοχική σειρά σχεδίων (Story boarding) Πρόκειται για μια τεχνική δημιουργικότητας κατάλληλη για στρατηγικό προγραμματισμό και σχεδιασμό σεναρίου που βασίζεται στην τεχνική καταιγισμού ιδεών (brainstorming) και χρησιμοποιείται κυρίως από ομάδες. Απαιτείται ένας επικεφαλής, μία γραμματέας και εφαρμόζεται σε ομάδα 8-12 ατόμων. Ο επικεφαλής ταξινομεί τις ιδέες που προκύπτουν από την τεχνική καταιγισμού ιδεών (brainstorming) σε έναν άσπρο πίνακα, σύμφωνα με μια λογική σειρά, δημιουργώντας μία ιστορία. Με την τεχνική αυτή, είναι δυνατός ο εντοπισμός της συσχέτισης μεταξύ των ιδεών καθώς και ο τρόπος με τον οποίο όλα τα στοιχεία μπορούν να ταιριάξουν μεταξύ τους. Χρησιμοποιείται για τον εντοπισμό θεμάτων και προβλημάτων, για την επίλυση ενός περίπλοκου προβλήματος καθώς και για τον καθορισμό τρόπων εφαρμογής λύσεων. Η διαδικασία story boarding περιλαμβάνει τέσσερις φάσεις: α) το σχεδιασμό, β) τις ιδέες, γ) την οργάνωση και δ) την επικοινωνία. Κάθε φάση περιλαμβάνει μία συνεδρία δημιουργίας (διαρκεί 45 λεπτά) και μια συνεδρία κριτικής, κατά την οποία οι συμμετέχοντες κρίνουν την ιστορία που έφτιαξαν (story board). Η πρώτη φάση - η φάση σχεδιασμού - αρχίζει με τον καθορισμό του προβλήματος ή το θέμα που εξετάζεται το οποίο αποτελεί την επικεφαλίδα του κεντρικού προβλήματος προς συζήτηση. Στη συνέχεια σχηματίζεται ένας πίνακας που περιλαμβάνει μία στήλη που έχει ως επικεφαλίδα τους στόχους, μία στήλη που περιλαμβάνει τα θέματα που δεν εντάσσονται εκ πρώτης όψεως στο κεντρικό ζήτημα και άλλες στήλες με επικεφαλίδες που θεωρούνται βασικά θέματα για την επίλυση του κεντρικού προβλήματος, συνήθως
10 10-12 συνολικά στήλες. Κάθε στήλη υποβάλλεται στη διαδικασία καταιγισμού ιδεών προκειμένου να προκύψουν ιδέες και πληροφορίες, οι οποίες καταχωρούνται κάτω από τις επικεφαλίδες (η στήλη που αφορά τους στόχους καταχωρείται πρώτη με ιδέες). Κατά τη δεύτερη φάση -φάση ιδεών- επιλέγεται μία στήλη από τον πίνακα σχεδιασμού που μετατρέπεται με τη σειρά της σε επικεφαλίδα του κεντρικού προβλήματος και οι καταχωρημένες ιδέες της στήλης αυτής μετατρέπονται σε επικεφαλίδες στηλών για να καταχωρηθούν νέες ιδέες. Κατά την τρίτη φάση -φάση οργάνωσης- οι συμμετέχοντες προσδιορίζουν τον κατάλληλο φορέα ή το κατάλληλο άτομο για την εφαρμογή των επιλεγμένων λύσεων και καθορίζουν το τι θα πρέπει να γίνει και πότε. Κατά την τελευταία φάση -η φάση επικοινωνίας- οι συμμετέχοντες προσδιορίζουν ποιος πρέπει να έρθει σε επικοινωνία με ποιον για να πραγματοποιηθούν όλα τα γεγονότα που προσδιορίστηκαν στη φάση οργάνωσης. Κατά τη διάρκεια όλης της διαδικασίας, παρουσιάζονται γραφικές παραστάσεις για την ανακεφαλαίωση ή την παρουσίαση σχετικών ζητημάτων από τον επικεφαλή. Αυτές οι παραστάσεις μπορεί να είναι στρατηγικά μοντέλα, τόποι ή πράγματα (Higgins 1996). Ανθισμένο Νούφαρο (Lotus Blossom) Η τεχνική αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί επίσης και στο σχεδιασμό σεναρίου, ενώ είναι πολύ χρήσιμη για πρόβλεψη στρατηγικών σεναρίων. Απευθύνεται σε ομάδες και εφαρμόζεται για μια εξέταση εις βάθος των διαφόρων λύσεων σε προβλήματα. Αρχίζει με μία κεντρική ιδέα γύρω από την οποία υπάρχουν οκτώ άδεια κουτιά ή κύκλοι. Με την τεχνική καταιγισμού ιδεών (brainstorming), οκτώ πρόσθετες ιδέες (λύσεις ή θέματα) καταγράφονται στα κουτιά αυτά. Στη συνέχεια, καθεμία από τις οκτώ ιδέες μετατρέπεται σε ιδέα-πυρήνα μιας άλλης ομάδας οκτώ άδειων κουτιών, τα οποία συμπληρώνονται με νέες ιδέες χρησιμοποιώντας την τεχνική καταιγισμού ιδεών (brainstorming). Η διαδικασία συνεχίζεται, έως ότου προκύψει μια ικανοποιητική λύση ή ένας ικανοποιητικός αριθμός ιδεών (Higgins 1996). (Παράρτημα, Σχήμα 1: Δείγμα Lotus blossom). Κατάλογοι (Checklists) Η εν λόγω τεχνική δημιουργικότητας χρησιμοποιείται κυρίως για τη βελτίωση ή την τροποποίηση προϊόντων. Πρόκειται για τη χρήση μιας σειράς λέξεων, ρημάτων, επιθέτων ή φράσεων που περιέχονται σε καταλόγους ή πίνακες για ένα υπάρχον προϊόν ή υπηρεσία ή των χαρακτηριστικών τους. Ο κατάλογος του Osborn (Osborn s Checklist) είναι ο πιο γνωστός και περιλαμβάνει τα ρήματα: βάζω άλλες χρήσεις, προσαρμόζω, τροποποιώ, μεγεθύνω, σμικρύνω, υποκαθιστώ, αναδιατάσσω, αναστρέφω και συνδυάζω. Κάθε ρήμα περιέχει επίσης και έναν εκτεταμένο ορισμό υπό μορφή ερωτήσεων. Για παράδειγμα, η περιγραφή του ρήματος υποκαθιστώ είναι: Ποιος άλλος στη θέση του; Τι άλλο στη θέση του; Άλλο συστατικό; Άλλο υλικό; Άλλη διαδικασία; Άλλη ενέργεια; Άλλος τόπος; Άλλη προσέγγιση; Άλλος τόνος φωνής; (Osborn 1963). Η μέθοδος συνίσταται στην εφαρμογή του κάθε ρήματος και της ευρείας σημασίας του σε ένα προϊόν ή υπηρεσία. (Παράρτημα, Πίνακας 3: κατάλογος Osborn). Η τεχνική Van Gundy s PICL (κατάλογος βελτίωσης προϊόντος) αποτελεί μία ακόμη τεχνική καταλόγου. Χρησιμοποιείται με τον ίδιο τρόπο, όπως ο κατάλογος του Osborn και παρέχει πολλές επιλογές με δυνατότητα χρησιμοποίησης 792 λέξεων, τόσο συνηθισμένων όσο και σπάνιων, που μπορούν να εφαρμοστούν σε υπάρχοντα προϊόντα
11 ή υπηρεσίες, καθώς και 102 ερωτήσεις που διεγείρουν το ενδιαφέρον (Van Gundy 1988, 1993). Μορφολογική Ανάλυση Η μέθοδος αυτή αποτελεί άλλη μία τεχνική δημιουργικότητας για τη βελτίωση προϊόντος, επιτρέποντας τη σε βάθος ανάλυση των προϊόντων ή διαδικασιών. Πρόκειται για την εφαρμογή σε μια ομάδα λέξεων για ένα θέμα μιας άλλης ομάδας λέξεων. Συνήθως, τα ρήματα σχηματίζουν τη μια ομάδα λέξεων και τα χαρακτηριστικά του προϊόντος την άλλη ομάδα. Ένας άλλος τρόπος είναι ότι μια ομάδα λέξεων να αποτελείται από στοιχεία του προϊόντος (αναλύοντας το προϊόν σε επιμέρους τμήματα) και η άλλη ομάδα λέξεων από εναλλακτικές λύσεις. Η μέθοδος συνίσταται στο συνδυασμό κάθε λέξης της μίας ομάδας με κάθε λέξη της άλλης ομάδας. Από αυτές τις δύο ομάδες λέξεων προκύπτει ένας πίνακας δύο διαστάσεων. Ένας τρισδιάστατος πίνακας μπορεί να δημιουργηθεί με την προσθήκη ενός τρίτου καταλόγου παραγόντων. Η δυσκολία της τεχνικής αυτής έγκειται στο πλήθος ιδεών που προκύπτουν από πολλαπλούς δυνατούς συνδυασμούς (Higgins 1996, European Commission 1998). Διαδικασία Χαρτογράφησης (Mapping Process) Η χρήση χαρτών είναι ιδιαίτερα χρήσιμη στη διαχείριση της στρατηγικής ενός οργανισμού, βοηθώντας τον στην οργάνωση ασυνεχειών, αντιθέσεων ή διαφορών και θέτοντας το πλαίσιο, τη σειρά και το νόημα σε μια περίπλοκη κατάσταση, καθώς λειτουργεί ως χωρική αναπαράσταση μιας προοπτικής. Υπάρχουν πολλές μορφές χαρτογράφησης, συμπεριλαμβανομένων και εργαλείων υποστήριξης χαρτογράφησης με τη χρήση υπολογιστών: Χαρτογράφηση ιδεών (Mind Mapping) Πρόκειται για μια τεχνική χαρτογράφησης ιδεών σε ατομικό επίπεδο με την τεχνική καταιγισμού ιδεών (brainstorming mapping technique), που επινόησε ο Tony Buzan. Ξεκινά με ένα κεντρικό σημείο εστιασμού, ένα πρόβλημα, ένα αντικείμενο, ένα όνομα ή ένα θέμα, το οποίο σημειώνεται στο κέντρο μιας κόλλας χαρτιού μέσα σε κύκλο. Κάθε σημαντική πλευρά του προβλήματος ή λύση του προβλήματος που προκύπτει από την κεντρική ιδέα υπόκειται στη διαδικασία καταιγισμού ιδεών για τη δημιουργία νέων ιδεών. Η καθεμιά από αυτές τις ιδέες γράφεται έπειτα πάνω σε γραμμές που ξεκινούν από τον κύκλο. Το επόμενο βήμα είναι το brainstorming των ιδεών αυτών προκειμένου να εντοπιστούν θέματα που σχετίζονται με το πρόβλημα, ή λύσεις που σημειώνονται πάνω σε μικρότερες γραμμές, οι οποίες ξεκινούν από τις αρχικές γραμμές σχηματίζοντας διακλαδώσεις. Πρόσθετες απόψεις, όπως παράγοντες εφαρμογής ή περαιτέρω καθορισμός των λύσεων μπορούν με τη σειρά τους να προστεθούν στις γραμμές αυτές. Μία διακλάδωση μπορεί επίσης να επιλεγεί για την ανάπτυξη ενός νέου χάρτη ιδεών που θα βασίζεται στο συγκεκριμένο κλάδο. Όταν ο χάρτης ιδεών ολοκληρωθεί, πρέπει να εξετασθούν οι πιθανοί συσχετισμοί και οι πιθανές πολλές όψεις των θεμάτων, καθώς και η συνολική σημασία του χάρτη στο πλαίσιο του προβλήματος (Buzan 1983). Δημιουργία Χάρτη για την παραγωγή συλλογικής δημιουργικότητας Η χρήση χαρτών για την παραγωγή συλλογικής δημιουργικότητας είναι μια πιο πολύπλοκη διαδικασία. Είναι απαραίτητη η χρήση κατάλληλων χαρτών για έναν ανάλογο τύπο οργανισμού, ο οποίος είναι προτιμότερο να απασχολεί διεπιστημονικές ομάδες. Επίσης, πολύ σημαντικό είναι οι χάρτες να θεωρούνται από τους συμμετέχοντες χρήσιμοι στην οργάνωση και το σχεδιασμό της εργασίας τους. Η διαδικασία δημιουργίας χάρτη συνήθως περιλαμβάνει τρεις φάσεις:
12 Η 1 η φάση ξεκινά με μία άσκηση καταιγισμού ιδεών, προκειμένου να αρχίσει η συζήτηση σχετικά με το πρόβλημα ή το προϊόν. Συνήθως, οι συμμετέχοντες καλούνται να αναφέρουν όλες τις πλευρές τις οποίες αυτοί θεωρούν ότι σχετίζονται με το χειρισμό του προβλήματος. Κατά τη διαδικασία αυτή, ένας μεγάλος αριθμός οπτικών αναφορών χρησιμοποιείται, προκειμένου να διευρύνει τις προοπτικές των μελών ως προς ενδεχόμενες νέες έννοιες. Καθίσταται σαφές στους συμμετέχοντες ότι οι χάρτες χρησιμοποιούνται με σκοπό να εμπλουτίσουν τη συζήτηση και δεν θα πρέπει να λαμβάνονται ως αναπαράσταση της ίδιας της έννοιας, αλλά περισσότερο ως το σημασιολογικό πεδίο ή ο χώρος, όπου καλύπτονται όλες οι πιθανές στρατηγικές. Οι γνώσεις που προκύπτουν συζητούνται και σε 2 ώρες περίπου οργανώνονται και διαρθρώνονται από τους συμμετέχοντες σε ένα χάρτη, τον οποίο κατανοούν διαισθητικά. Ο χάρτης αυτός αποτελεί τον αρχικό γνωστικό χάρτη, ο οποίος δίνει μια σύντομη περιγραφή όλων των θεμάτων που παρουσιάζουν προβλήματα. Στη δεύτερη φάση της διαδικασίας, κατά την οποία εκφέρεται η προσωπική άποψη των συμμετεχόντων, τόσο για αυτούς τους ίδιους όσο και για τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, οι συμμετέχοντες συζητούν τις αξίες συνδέοντάς τες με ένα ευρύ φάσμα αντικειμένων και εικόνων. Στη συνέχεια, επιλέγονται ορισμένες εικόνες οι οποίες θεωρούνται ότι αντιπροσωπεύουν μεταφορικά τις εν δυνάμει στρατηγικές στο προϊόν. Κατά την 3 η φάση, οι εικόνες αυτές και οι ανάλογοι σχολιασμοί ταξινομούνται σε ένα χώρο δύο διαστάσεων, τοποθετώντας τις εικόνες ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο αλληλοσχετίζονται οι αξίες των αντικειμένων αυτών. Για το σκοπό αυτό, η ομάδα χαρτογραφεί ένα πεδίο που αποτελείται από τις διαφορές μεταξύ των εικόνων, αναπαριστώντας το πεδίο των διαφορετικών στρατηγικών στο προϊόντος που είναι διαθέσιμες στην ομάδα (Fentem, Dumas & McDonnell 1998). Για τη δημιουργία χαρτών, διατίθενται πολλές εφαρμογές λογισμικού (βλέπε παρακάτω στις τεχνικές δημιουργικότητας με τη χρήση υπολογιστή). Η Τεχνική Περιήγησης (The Excursion Technique) Πρόκειται για μια πολύ χρήσιμη τεχνική, σύμφωνα με την οποία η ομάδα αναγκάζεται να αναπτύξει νέα πρότυπα σκέψης προκειμένου να διατυπώσει στρατηγικές. Η διαδικασία περιλαμβάνει πέντε στάδια (βλέπε Higgins 1996): Κατά το 1 ο στάδιο την περιήγηση ο σύμβουλος ζητά από τους συμμετέχοντες να πραγματοποιήσουν μια φανταστική περιήγηση σε έναν φυσικό τόπο (ένα μουσείο, μια ζούγκλα, μια πόλη, άλλον πλανήτη, κ.λπ.), ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με το πραγματικό πρόβλημα. Μετά την περιήγηση, κάθε συμμετέχων καταγράφει 8-10 εικόνες, που είδε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού (πράγματα, ανθρώπους, τόπους ή αντικείμενα), στην πρώτη από τρεις στήλες. Στο 2 ο στάδιο, ο σύμβουλος ζητά από τους συμμετέχοντες να σχηματίσουν αναλογίες ή να εκφράσουν σχέσεις μεταξύ αυτών που είδαν στην περιήγηση και του προβλήματος, όπως έχει οριστεί, και να τις καταγράψουν στη δεύτερη στήλη, δίπλα σε κάθε ένα από τα θέματα που εντοπίστηκαν στην πρώτη στήλη. Στο 3 ο στάδιο, οι συμμετέχοντες καλούνται να καθορίσουν τις προτεινόμενες λύσεις στα προβλήματά τους με βάση τις αναλογίες ή τις σχέσεις της δεύτερης στήλης και να τις καταγράψουν στην τρίτη στήλη, δίπλα από τα θέματα και τις αναλογίες των άλλων στηλών. Στο 4 ο στάδιο, οι συμμετέχοντες ανταλλάσσουν εμπειρίες από την περιήγηση: τι είδαν, τις αναλογίες τους και τις λύσεις τους.
13 Στο 5 ο στάδιο, όπως και στην τεχνική καταιγισμού ιδεών, οι συμμετέχοντες σχολιάζουν τις ιδέες των άλλων. Ενδεχομένως, ο επικεφαλής βοηθά την ομάδα να καταλήξει σε μια κοινή λύση ή σε μια ομάδα προτάσεων για την επίλυση του προβλήματος. Τεχνικές δημιουργικότητας με τη χρήση υπολογιστή Οι τεχνικές υποστήριξης με τη χρήση υπολογιστή που χρησιμοποιούνται για την παρότρυνση της ανθρώπινης δημιουργικής διαδικασίας έχουν έναν άμεσο και πραγματικό στόχο, που είναι η εφαρμογή υπολογιστικών μοντέλων (λογισμικό) για την παραγωγή και οργάνωση ιδεών για δημιουργικό έργο. Χρησιμοποιούνται συχνότερα στον προγραμματισμό έρευνας, το σχεδιασμό προϊόντος, στην απόκτηση γνώσεων, στη λήψη αποφάσεων, στην παρακίνηση και ενθάρρυνση κινήτρων, κ.λπ. Μπορούμε να διακρίνουμε διάφορες ομάδες τεχνικών δημιουργικότητας με τη χρήση υπολογιστή, όπως μοντέλα Τεχνητής Νοημοσύνης, Συστήματα Επεξεργαστών Ιδεών, Συστήματα γραφικών και οπτικής αναπαράστασης. Τεχνητής νοημοσύνης μοντέλα δημιουργικότητας Η τεχνητή νοημοσύνη ασχολείται με την επίλυση αδόμητων και μη μετρήσιμων προβλημάτων. Αντικείμενό της είναι η αναπαράσταση της γνώσης και του συλλογισμού καθώς και η δημιουργία ευφυών, λογικών και αυτόνομων φορέων. Τα τρέχοντα τεχνητής νοημοσύνης μοντέλα αποτελούνται από διαφορετικούς τύπους και ανάλογες τεχνικές για τη δημιουργία νέων ιδεών. Σύμφωνα με τη Margaret Boden (1998), σε σχέση με τους τρεις τύπους δημιουργικότητας, υπάρχουν επίσης τρεις βασικοί τύποι μοντέλων με τη χρήση υπολογιστών που περιλαμβάνουν: α) Την παρακίνηση για το συνδυασμό ιδεών, χρησιμοποιώντας κυρίως αναλογίες με την έννοια ότι οι συσχετιζόμενες ιδέες διαθέτουν μια κοινή ενυπάρχουσα θεμελιώδη δομή. β) Τη διερεύνηση δομημένων εννοιών, ώστε να προκύψουν καινοφανείς και απροσδόκητες ιδέες. Απαιτείται μεγάλη εξειδίκευση στο συγκεκριμένο πεδίο, καθώς και αναλυτική ικανότητα για τον καθορισμό του εννοιολογικού χώρου και τον προσδιορισμό διαδικασιών που επιτρέπουν τη διερεύνηση των δυνατοτήτων του. γ) Το μετασχηματισμό ενός προβλήματος, έτσι ώστε να προκύψουν νέες δομές οι οποίες δεν ήταν δυνατό να προκύψουν πριν. Νέες λύσεις σε ένα πρόβλημα είναι δυνατό να προκύψουν με τη μετατροπή του προβλήματος σε ένα νέο πρόβλημα, να επιλυθεί το νέο πρόβλημα και στη συνέχεια να γίνει προσαρμογή της λύσης αυτής στο αρχικό πρόβλημα. Η τεχνητή νοημοσύνη χρησιμοποιεί συμβολικές προσεγγίσεις για τη δημιουργική επίλυση του προβλήματος και περιλαμβάνει ερεθίσματα, όπως την ευρετική μέθοδο, τη διερεύνηση, την αφύπνιση, την αναπαράσταση της γνώσης και τη συλλογιστική, προκειμένου να διευκολύνει τη δόμηση του προβλήματος και την παραγωγή ιδεών. Οι τεχνητής νοημοσύνης τεχνικές δημιουργικότητας με τη μορφή προγραμμάτων υπολογιστών, επικεντρώνονται στο να βοηθήσουν τους χρήστες να εξετάσουν με νέο πνεύμα τα προβλήματα, κατευθύνοντας αυτό που θα μπορούσε να ήταν αλλιώς μια ανυπότακτη διαίσθηση, μέσα από μια σειρά ασκήσεων επίλυσης προβλημάτων και να σκέφτονται μη γραμμικά και μη λογικά. Το βασικό πλεονέκτημα της κατευθυνόμενης επίλυσης προβλημάτων με τη χρήση υπολογιστή είναι ότι τα προγράμματα προτρέπουν το χρήση να παράγει ιδέες με εξονυχιστικό τρόπο. Τα πρόσφατα προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης περιλαμβάνουν, επίσης, προσεγγίσεις με βάση τη γνώση, χρησιμοποιώντας βάσεις δεδομένων ευρείας κλίμακας και αφηγηματικά συστήματα (Chen 1998). Οι έρευνες για την τεχνητή νοημοσύνη ανέπτυξαν επίσης αποτελεσματικούς αλγόριθμους έρευνας για την επίλυση προβλημάτων. Ορισμένα τεχνητής νοημοσύνης προγράμματα δημιουργικότητας είναι τα εξής:
14 - Το πρόγραμμα Copycat το οποίο αναζητά αναλογίες μεταξύ αλφαβητικών γραμματοσειρών (Hofstadter, FARG 1995, Mitchell 1993). - Το πρόγραμμα EURISKO, ένα σύστημα μετασχηματισμού που έχει επίσης και επεξεργαστή διερεύνησης ο οποίος μπορεί να εφαρμοστεί σε ένα ευρύ φάσμα πεδίων. - Το πρόγραμμα AARON, για τη διερεύνηση γραμμικού σχεδίου με συγκεκριμένα στιλ και χρωματισμούς (McCorduck 1991). - Το πρόγραμμα BACON, ένα τεχνητής νοημοσύνης σύστημα διερεύνησης δημιουργικότητας που έχει σχεδιαστεί για τη μοντελοποίηση επιστημονικών ανακαλύψεων (Langley, Simon, Bradshaw and Zytkow 1987). Λογισμικό Επεξεργαστών Ιδεών Οι επεξεργαστές ιδεών έχουν άμεση σχέση με την τεχνητή νοημοσύνη και χρησιμοποιούν πολλές τεχνικές τεχνητής νοημοσύνης. Πρόκειται, συνήθως, για πακέτα λογισμικού για προσωπικούς υπολογιστές ή τερματικά. Χρησιμοποιούνται στην παραγωγή και οργάνωση ιδεών σε ορισμένα συγκεκριμένα στάδια της συνολικής διαδικασίας επίλυσης προβλημάτων, ενεργώντας ως συστήματα υποστήριξης γνώσης (Chen 1998). Προκειμένου να βοηθήσουν την ανθρώπινη σκέψη, οι επεξεργαστές ιδεών συνήθως εκτελούν εκτεταμένη έρευνα σε εκτενείς βάσεις δεδομένων, βάσεις γνώσεων ή βάσεις κειμένων. Για πολλούς επεξεργαστές ιδεών, ο ηλεκτρονικός καταιγισμός ιδεών αποτελεί την πιο σημαντική τεχνική για την παραγωγή ιδεών. Η χρήση προγραμμάτων υπολογιστών βοηθά στην αποδόμηση και στη συνέχεια αναδόμηση της σκέψης με διαφορετικό τρόπο. Το πρόγραμμα Idea Generator Plus παρέχει στο χρήστη επτά στοιχεία, τα οποία του επιτρέπουν να πραγματοποιήσει μια βήμα προς βήμα ανάλυση του προβλήματος και της διαδικασίας εξεύρεσης λύσης: εξέταση παρόμοιων καταστάσεων, εξέταση μεταφορών, εξέταση άλλων προοπτικών, εστίαση σε στόχους, αναστροφή των στόχων, εστίαση στους ανθρώπους που συμμετέχουν, καθώς και την πραγματοποίηση όσο το δυνατό περισσότερων ιδεών (Nirenberg 1985). Σε ένα άλλο πρόγραμμα, το IdeaFisher, χρησιμοποιώντας βάσεις δεδομένων υπερκειμένου της Fisher Idea Systems Inc., όλες οι καταχωρήσεις διασταυρώνονται σύμφωνα με την έννοια και τη σχέση μεταξύ τους. Χρησιμοποιείται μια βάση κειμένου τεραστίων διαστάσεων που αποτελείται από λέξεις και φράσεις, οι οποίες αντιπροσωπεύουν έννοιες και εικόνες συνοδευόμενες από μια σειρά ερωτήσεων (βλέπε επίσης χωρικά συστήματα υπερκειμένου). Το πρόγραμμα, επίσης, παρέχει τη δυνατότητα παραγωγής νέων ιδεών που βασίζονται σε συνδυασμό λέξεων δημιουργώντας έναν κατάλογο ανθρώπων, ζώων, ρημάτων, επιθέτων και φράσεων που σχετίζονται με το συνδυασμό δύο λέξεων τις οποίες επιλέγει ο χρήστης. Ορισμένα άλλα προγράμματα τα οποία σχετίζονται με ένα επεξεργαστή ιδεών είναι τα εξής: - Το σύστημα Ideatree με διερευνητικό χαρακτήρα, το οποίο συνδέει με παράλληλο ή ιεραρχικό τρόπο έννοιες που περιέχονται στα κουτιά ιδεών του προγράμματος. - Το πρόγραμμα Emergent Media Environment (EME), ένα αλληλεπιδραστικό σύστημα υπολογιστή που ενσωματώνει υπηρεσίες υποστήριξης για την παραγωγή, τη συλλογή, την οργάνωση και την παρουσίαση ιδεών, και συμβουλές σχετικά με την απόκλιση και τη σύγκλιση των ιδεών. - Το πειραματικό σύστημα GENI (GENerating Ideas) που ενσωματώνει διάφορες τεχνικές οι οποίες συμβάλλουν στη δημιουργία διαφορετικών τύπων συσχετισμών: εσωτερικούς συσχετισμούς (μεταξύ των στοιχείων του ίδιου του κεντρικού
15 προβλήματος) και εξωτερικούς συσχετισμούς (μεταξύ του κεντρικού προβλήματος και των εξωτερικών παραγόντων). Υπάρχουν επίσης πολλά προγράμματα επεξεργασίας ιδεών που διατίθενται στο Internet (τα περισσότερα είναι εμπορικά προϊόντα) συμπεριλαμβανομένων των παρακάτω: http:/ideaprocessor.citi.doc.ca http:/www.maxthink.com http:/www.ozemail.com.au http:/www.inspiration.com http:/www.signet.com.sg/axon2000 Συστήματα γραφικής και οπτικής αναπαράστασης Διατίθενται επίσης διάφοροι μέθοδοι υποστήριξης με υπολογιστές, όπως οπτική αναπαράσταση δεδομένων και τεχνικές γραφικής απεικόνισης για την επισήμανση των οπτικών φαινομένων και την αναπαράσταση της γνώσης, σχετικά με τα δεδομένα σε μορφή κανόνων. Η οπτική αναπαράσταση των δεδομένων και οι τεχνικές γραφικής παρουσίασης είναι πολύ σημαντικές για τη δημιουργικότητα. Προϋποθέτουν τη χρήση ειδικών σε ένα πεδίο οπτικών δεδομένων, όπως εικόνες, σχέδια, σκιαγραφήματα, διαγράμματα, σχεδιαγράμματα, γραφήματα, γραφικά αντικείμενα, και εκφράζουν ιδέες και έννοιες μέσα από προσχέδια, σχολιασμούς και εξέταση πολλαπλών ή εναλλακτικών πτυχών για ίδια δεδομένα, που όμως διαφέρουν ως προς το πεδίο του ενδιαφέροντος. Υπάρχουν πολλά τέτοια συστήματα τα οποία παρέχουν διάφορες δυνατότητες στους χρήστες. Με ένα σύστημα οπτικής αναπαράστασης, το Inspiration (από την Inspiration Inc.), ο χρήστης μπορεί να καταγράψει και να ταξινομήσει, σε ένα μαύρο φόντο, τις ιδέες σε σύντομο χρονικό διάστημα, όπως αυτές εμφανίζονται, ενώ έχει τη δυνατότητα οπτικής προσέγγισης στην οργάνωση των σκέψεων. Το σύστημα μπορεί επίσης να αλλάξει τη σχέση μεταξύ των ιδεών και να συνδέσει σχετικές ιδέες με το σχηματισμό δεσμών, ώστε να δημιουργήσει έναν γραφικό χάρτη της σκέψης των χρηστών. Ένα άλλο σύστημα οπτικής αναπαράστασης είναι το Axon 200. Το πρόγραμμα αυτό χρησιμοποιείται για τη δημιουργία πολύπλοκων διαγραμμάτων ροής ή διαγραμμάτων εννοιών και περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικοί παράγοντες ή γεγονότα αλληλοεπηρεάζονται. Χρησιμοποιεί καταλόγους και οπτικά χαρακτηριστικά, όπως χρώμα, σχήμα, μέγεθος, θέση κλίμακας, βάθος, σύνδεση και εικόνα. Δημιουργεί επίσης διαγράμματα σχέσεων, τα οποία επιτρέπουν την αναπαράσταση από το χρήστη πολλαπλών σχέσεων μεταξύ διαφόρων οπτικών αντικειμένων στην οθόνη (Chen 1998). Τα συστήματα οπτικής αναπαράστασης είναι επίσης πολύ σημαντικά για το σχεδιασμό, όπως το σύστημα Speech Knowledge Interface (SKI), το οποίο υποστηρίζει ταχεία γραφική αλληλοεπίδραση με οπτικές εικόνες και το σύστημα Vehicle Packager Knowledge Support System (VPKSS), το οποίο βοηθά τους σχεδιαστές στο στάδιο σύλληψης της ιδέας κατά τη διαδικασία του σχεδιασμού (Candy 1997). Εργαλεία χωρικής αναπαράστασης Σε σχέση με τα συστήματα οπτικής αναπαράστασης, υπάρχουν επίσης εργαλεία που βασίζονται στη χρήση υπολογιστή, όπως συστήματα πληροφοριών και επικοινωνίας βασισμένα στη χρήση υπολογιστών, για την αναπαράσταση και τη δημιουργία γνωστικών χαρτών σε χώρους δύο διαστάσεων. Ορισμένες αναπαραστάσεις χρησιμοποιούν μια συγκεκριμένη σημειογραφία, άλλες χρησιμοποιούν τη χωρική εγγύτητα για να υποδείξουν τη σχέση μεταξύ των αντικειμένων στο χώρο (συνήθως λέξεις που έχουν σχέση με έννοιες), και άλλες, οι οποίες εφαρμόζονται σε τμήματα
16 μάρκετινγκ και σχεδιασμού, γνωστές με το όνομα mood boards, και χρησιμοποιούν συλλογές εικόνων ως μεταφορές που αντικατοπτρίζουν τις ποιοτικές πλευρές της στρατηγικής στο προϊόν (Fentem, Dumas & Mcdonnell 1998). Η Kelly Repertory Grid technique είναι μια τεχνική εκμαίευσης γνώσης, η οποία χρησιμοποιείται στον τομέα του μάρκετινγκ, του μάνατζμεντ και στην ανάπτυξη έμπειρων συστημάτων. Αναλύει δεδομένα χρησιμοποιώντας λογισμικό ανάλυσης κύριων συνιστωσών (Principal Components Analysis) και παράγει έναν χάρτη με την αποτύπωση των δύο πρώτων στοιχείων. Ο χάρτης τοποθετεί στο χώρο το κείμενο σε σχέση με τις διαστάσεις που ενδιαφέρουν τον συμμετέχοντα ή αντιστοιχούν στις προσωπικές αντιλήψεις του, σύμφωνα με τις οποίες κατηγοριοποιεί και αξιολογεί τον κόσμο (Kelly 1955). Μια έκδοση στο Internet της τεχνικής αυτής ονομάζεται Webgrid και βρίσκεται στη διεύθυνση http://www.cpsc.ucalgary.ca/ Χωρικά συστήματα πληροφοριών (Spatial Information Systems) Τα παραπάνω συστήματα έχουν σχεδιαστεί για να υποστηρίζουν τη δημιουργικότητα με χαρτογράφηση αντικειμένων (έννοιες, αντικείμενα κειμένου, απαιτήσεις σχεδιασμού και παράμετροι) σε χώρους δύο διαστάσεων, χρησιμοποιώντας διάφορους συνδυασμούς της επεξεργασίας της γνώσης και πολυποίκιλες τεχνικές στατιστικής ανάλυσης. Οι χρήστες μπορούν, επίσης, να επιλέξουν μια περιοχή του χώρου αυτού και να δημιουργήσουν έναν νέο χώρο με την εκ νέου επεξεργασία μόνο των δεδομένων που σχετίζονται με τα αντικείμενα που βρίσκονται μέσα στο τμήμα αυτού του χώρου, με τη βοήθεια της ανάλυσης κύριων συνιστωσών (PCA) (Fentem, Dumas & Mcdonnell 1998). Για παράδειγμα, ένα από τα συστήματα αυτά αναζητά ερευνητικά κείμενα για τη συχνότητα εμφάνισης ορισμένων λέξεων κλειδιών και χρησιμοποιεί έναν τύπο PCA για την ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας αυτής, παρουσιάζοντας τις λέξεις-κλειδιά και τα κείμενα σε έναν κοινό χώρο δύο διαστάσεων (Sugimoto, Hori & Ohsuga 1996). Ένα άλλο σύστημα που ονομάζεται En Passant 2 αποθηκεύει τις σημειώσεις του ερευνητή και λειτουργεί ως ερέθισμα για την ανάκληση και επανεξέτασή τους. Οι χρήστες μπορούν να αναζητήσουν τις σημειώσεις τους και να δουν τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση (Aihara & Hori 1998). Χωρικά συστήματα υπερκειμένου (Spatial hypertext systems) Τα συστήματα αυτά έχουν σχεδιαστεί για την διερεύνηση εναλλακτικών δομών σχετικά με το περιεχόμενο και για εφαρμογές στις οποίες η διάρθρωση του πεδίου δεν γίνεται αμέσως πλήρως κατανοητή ή για αλλαγές κατά τη διαδικασία μιας λειτουργίας. Στο χωρικό υπερκείμενο, οι σύνδεσμοι μεταξύ των κόμβων συνδέονται έμμεσα ταξινομώντας τους κόμβους στο χώρο. Οι κόμβοι εμφανίζονται σε διαφορετικά περιβάλλοντα μέσα από πολλαπλές χωρικές αναφορές στο ίδιο υφιστάμενο περιεχόμενο (Marshall & Shipman 1995). Στους χρήστες παρουσιάζεται ένα παράθυρο το οποίο λειτουργεί ως χώρος εργασίας, όπου οργανώνουν το υλικό τους. Οι ταξινομημένοι κόμβοι στο χώρο αναπαριστάνουν διασυνδέσεις με οικεία αντικείμενα, όπως έγγραφα, εικόνες, σχόλια, και συνδέσμους με σελίδες υπερκειμένου WWW καθώς και με πιο σπάνιες δομές γνωστές ως σύνθετα και σύνολα. Το χωρικό σύστημα υπερκειμένου VIKI των Marshall και Shipman s, για παράδειγμα, είχε σχεδιαστεί για να υποστηρίξει την ανάπτυξη νέων προϊόντων, βοηθώντας τις ομάδες να κατανοήσουν τα πολλά διαφορετικά είδη υλικών που σχετίζονται με το νέο προϊόν, συμβάλλοντας στην χωρική τους ταξινόμηση.
17 4 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ (1) Aihara, K., Hori, K. (1998), Enhancing creativity through reorganising mental space concealed in a research notes stack, Knowledge-Based Systems, No. 11, σελ. 469-478. (2) Arlington, S. (1997), Accelerating drug discovery: creating the right environment, Drug Discovery Today, Vol. 2, No. 12, σελ. 547-553. (3) Boden, M.A. (1998), Creativity and artificial intelligence, Artificial Intelligence, No. 103, σελ. 347-356. (4) Bullinger, H.J. (1999), Turbulent times require creative thinking: new European concepts in production management, Int. J. Production Economics, No. 60-81, σελ. 9-27. (5) Buzan, T. (1983) Use Both Sides of Your Brain, Dutton, New York. (6) Candy, L. (1997), Computers and creativity support: knowledge, visualisation and collaboration, Knowledge-Based Systems, No.10, σελ. 3-13. (7) Chen, Z.(1998), Toward a better understanding of idea processors, Information and Software Technology, No. 40, σελ. 541-553. (8) De Bono, E. (1992), Serious Creativity, Harper Collins, London. (9) De Bono, E. (1993), De Bono s Thinking Course, Facts and on File, New York. (10) dt ogilvie (1998), Creative action as a dynamic strategy: using imagination to improve strategic solutions in unstable environments, Journal of Business Research, No. 41, σελ. 49-56. (11) European Commission (1998), Innovation Management Techniques in Operation, European Commission, Luxembourg. (12) Fentem, A.C., Dumas, A., McDonnell, J. (1998), Knowledge-Based Systems, No. 11, σελ. 417-428. (13) Hall, D.J. (1996), The role of creativity within best practice manufacturing, Technovation, Vol. 16, No. 3, σελ. 115-121. (14) Higgins, J.M. (1996), Innovate or evaporate: creative techniques for strategists, Long Range Planning, Vol. 29, No. 3, σελ. 370-380. (15) Higgins, J.M. (1994), 101 Creative Problem Solving Techniques: the Handbook of New Ideas for Business, The New Management Publishing Company, Florida. (16) Higgins, L.F. (1999), Applying principles of creativity management to marketing research efforts in high-technology markets, Industrial Marketing Management, No. 28, σελ. 305-317. (17) Hofstadter, D.R., FARG (1995), Fluid Concepts and Creative Analogies: Computer Models of the Fundamental Mechanisms of Thought, Basic Books, New York. (18) Kelly, G.A. (1955), The Psychology of Personal Constructs, Norton. (19) Langley, P., Simon, H.A., Bradshaw, G.L. and Zytkow, J.M. (1987), Scientific Discovery: Computational Explorations of the Creative Process, MIT Press, Cambridge, MA. (20) McCorduck, P. (1991), Aaron s Code, W.H. Freeman, San Francisco, CA. (21) Mansfield, R.S., Busse, T.V. and Krepelka, E.G. (1978), The effectiveness of creative training Review of Educational Research, Vol. 48, No 4, σελ. 517-536. (22) Marshall, C.C., Shipman, F.M. (1995), Spatial hypertext: designing for change, Communication of the ACM, Vol. 38, No. 8, σελ. 88-97. (23) Miller, W. (1986), The Creative Edge, Addison-Wesley, Reading, MA. (24) Mitchell, M. (1993), Analogy-Making as Perception, MIT Press, Cambridge, MA. (25) Newell, A. and Shaw, J.C. (1972), The process of creative thinking, in A. Newell and H.A. Simon (eds), Human Problem Solving, Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ, σελ. 144-174. (26) Nirenberg, G. (1985), The Idea Generator, Experience in Software, Berkeley, CA.
18 (27) Osborne, A.F. (1963), Applied Imagination: Principles and Procedures of Creative Thinking, 3rd ed., Scribner, New York. (28) Parnes, S.J. and Brunelle, E.A. (1967), The literature of creativity, Journal of Creative Behavior, Vol. 1, No 1, σελ. 52-104. (29) Rose, L.H. and Lin, H.T. (1984), A meta-analysis of long-term creativity training programs, Journal of Creative Behavior, Vol. 18, No 1, σελ. 11-22. (30) Rawlinson, J.G. (1981) Creative Thinking and Brainstorming, Gower, UK. (31) Schlange, L.E., and Juttner, U. (1997), Helping managers to identify the key strategic issues, Long Range Planning, Vol. 30, No. 5, σελ. 777-786. (32) Sugimoto, M., Hori, K., Ohsuga, S. (1996) A system to visualise different viewpoints for supporting researches creativity, Knowledge-Based Systems, No. 9, σελ. 369-376. (33) Taylor, C.W. (1972), Can organisations be creative, too?, in C.W. Taylor (ed.), Climates for Creativity, Pergamon Press, New York, σελ. 1-15. (34) Van Gundy, Jr. A.B. (1988), Product improvement check list, New Product Development Newsletter, New Jersay. (35) Van Gundy, A.B. Jr. (1993), Techniques of Structured Problem Solving, Chapman & Hall, London.
19 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Πίνακας 1. Ερεθίσματα για την διεύρυνση των προοπτικών προσέγγισης ενός προβλήματος Καταγράψτε τα στοιχεία που μπορεί να επιφέρουν επιτυχία. Καταγράψτε τα στοιχεία που θεωρούμε ως αποτυχία. Οραματιστείτε την επιτυχία με προοπτική τα επόμενα πενήντα χρόνια. Οραματιστείτε την επιτυχία με προοπτική τα επόμενα εκατό χρόνια. Αναζητήστε απίθανες και ελκυστικές ιδέες. Δημιουργήστε αναλογίες με άλλα πράγματα που έχουν αποδειχθεί πετυχημένα. Φανταστείτε και καταγράψτε ιδέες που είναι τολμηρές, παράνομες, παράλογες κ.λπ. Μεταθέστε το πρόβλημα από το σημερινό σκηνικό σε ένα εντελώς διαφορετικό. Επιστρέψτε από το φανταστικό σκηνικό στο πραγματικό και προσπαθήστε να συσχετίσετε τις ιδέες που εκφράστηκαν στο φανταστικό σκηνικό, με ιδέες που μπορεί να βρίσκουν εφαρμογή στο πραγματικό πρόβλημα. Φανταστείτε τι θα έλεγαν άνθρωποι που θαυμάζουμε. Αναζητήστε ζεύγη ιδεών που φαινομενικά δεν συνδέονται αλλά μπορούν να συσχετιστούν με μία τρίτη. Φανταστείτε ότι τα πάντα υπάρχουν, αρκεί να ψάξουμε να τα βρούμε. Αλλάξτε το επίπεδο από το οποίο προσεγγίζεται το πρόβλημα. Πηγή: European Commission, Innovation Management Techniques in Operation, European Commission, DG XIII, Luxembourg, 1998. Πίνακας 2. Φάσεις Καταιγισμού Ιδεών (Brainstorming) Στάδιο Εφαρμογή Προσανατολισμός Προετοιμασία "Προθέρμανση" Παραγωγή ιδεών Επώαση Σύνθεση Αξιολόγηση Ορισμός του προβλήματος που θα τεθεί στους συμμετέχοντες για εξέταση, διασαφήνιση των κανόνων του παιχνιδιού. Συγκέντρωση δεδομένων και πληροφοριών που απαιτούνται για να προσεγγιστεί το πρόβλημα με αποτελεσματικό τρόπο. Εκτέλεση της άσκησης: να ορίσετε ένα πρόβλημα διαφορετικό από αυτό που τίθεται υπό εξέταση, πειραματιστείτε με αυτό για μερικά λεπτά. Δημιουργήστε το μέγιστο αριθμό ιδεών χωρίς πρότερη κρίση - να ρωτάτε πάντοτε "τι άλλο;" - η ποσότητα των ιδεών συνιστά ποιότητα - κανένας περιορισμός - καμία κριτική - τροποποιήστε τις ιδέες κάποιου άλλου για να δημιουργήσετε καινούριες ιδέες. Αφήστε το υποσυνείδητό σας να λειτουργήσει. Συγκεντρώστε τις ιδέες που έχουν εκφραστεί - αναλύστε τις - εργστείτε με λογική σκέψη. Αξιολογήστε τις ιδέες που συγκεντρώθηκαν και αναλύθηκαν - αναπτύξτε και συνδυάστε τις πριν να προχωρήσετε στην πρακτική εφαρμογή τους. Πηγή: European Commission, Innovation Management Techniques in Operation, European Commission, DG XIII, Luxembourg, 1998.