5η - 6η Εβδομάδα: Θεωρίες για την Ανάπτυξη της Θρησκευτικής Σκέψης.

Κατ Επιλογήν Υποχρεωτικό Μάθημα Παιδαγωγικής και Διδακτικής Επάρκειας (Ζ Εξάμηνο) ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΚΩΝ, ΠΑΤΕΡΙΚΩΝ, ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΔΟΓΜΑΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ Διδάσκων: Αθανάσιος Στογιαννίδης - Επίκουρος Καθηγητής 5η - 6η Εβδομάδα: Θεωρίες για την Ανάπτυξη της Θρησκευτικής Σκέψης. Θεολογική Σχολή -

2 Βιβλιογραφία Στογιαννίδης, Αθ. (2016). Η Διδακτική του Συμβόλου. Προσεγγίσεις στη Θεωρία της Διδασκαλίας του Μαθήματος των Θρησκευτικών (σσ. 312-345). Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Κυριακίδη.

3 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Η Από τον Kohlberg οι Oser / Gmünder υιοθέτησαν αφενός μεν τον τρόπο έρευνας μέσω των ηθικών διλημμάτων, αφετέρου δε την αναπτυξιακή πορεία των έξι διαδοχικών σταδίων. Για τους Oser / Gmünder η θρησκευτική ανάπτυξη είναι το αποτέλεσμα μίας αμοιβαίας σχέσης, αλληλεπίδρασης και εξισορρόπησης μεταξύ δύο παραγόντων: α. του ατόμου, συναποτελούμενου φυσικά από όλα τα ιδιαίτερα κοινωνικά, βιογραφικά, γονιδιακά κτλ. γνωρίσματα που φέρει πάνω του, και β. μίας έσχατης αναφοράς (das Letztgültige) που λειτουργεί απέναντι στο άτομο ως μία ανώτατη δύναμη (das Ultimate) που νομιμοποιεί και νοηματοδοτεί τις πράξεις του. Η δύναμη αυτή μπορεί να είναι ο Θεός ή κάποια ιδέα στην οποία το άτομο προσδίδει την έννοια της απολυτότητας.

4 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Προκειμένου να μελετήσουν την αμοιβαία αυτή σχέση οι δύο επιστήμονες εστίασαν το ενδιαφέρον τους στη διερεύνηση της θρησκευτικής κρίσης (das religiöse Urteil). Η θρησκευτική κρίση δηλ. η διατύπωση μίας θρησκευτικής άποψης για κάποιο θέμα παραπέμπει στη δυνατότητα του ανθρώπου να διαμορφώνει με τη βοήθεια του νοητικού του εξοπλισμού και των γνωστικών του δομών μία σχέση απέναντι στη λεγόμενη ανώτατη δύναμη (das Ultimate).

5 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Η σχέση του ανθρώπου απέναντι στην ανώτατη δύναμη εξελίσσεται ως μία μεταβαλλόμενη σχέση μεταξύ δύο πόλων. Παρατηρούμε επτά ζευγάρια πόλων: α. Ιερό και Κοσμικό (Heiliges und Profanes). β. Υπερβατικό και Ενδοκοσμικό (Transzendenz und Immanenz). γ. Ελευθερία και Εξάρτηση (Freiheit und Abhängigkeit).

6 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Εισαγωγικά Στοιχεία. δ. Ελπίδα και απόγνωση-παντελής έλλειψη νοήματος (Hoffnung und Absurdität). ε. Εμπιστοσύνη και Αγωνία (Vertrauen und Angst), στ. Αιώνιο και Πεπερασμένο (Ewigkeit und Vergänglichkeit), ζ. Ανερμήνευτο, γεμάτο μυστήριο και Λειτουργικό που εμπίπτει άμεσα στις αισθήσεις (Unerklärliches-Magisches und funktional Durchschaubares).

7 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Η μεταβολή της σχέσης αυτή μεταξύ των δύο πόλων συνεπάγεται και τη μεταβολή της σχέσης ανάμεσα στο άτομο και στην ανώτατη δύναμη, και άρα την εμφάνιση ενός καινούριου σταδίου ανάπτυξης της θρησκευτικής κρίσης. Ειδικότερα, να σημειώσουμε ότι κατά τους Oser / Gmünder το κάθε μεταγενέστερο στάδιο αναφορικά με το προηγούμενο εκφράζει μία πιο ισορροπημένη σχέση μεταξύ των προαναφερθέντων πόλων.

8 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Χαρακτηριστικό στοιχείο του κάθε σταδίου είναι η παρουσία μίας συγκεκριμένης γνωστικής θρησκευτικής δομής, η οποία θα πρέπει να διακρίνεται εμφανώς από οποιαδήποτε επιμέρους θρησκευτικά περιεχόμενα και αντιλήψεις. Και τούτο διότι η θρησκευτική δομή δεν εκφράζει ορισμένα περιεχόμενα δηλ. στάσεις ζωής, αλλά εξάπαντος τρόπο οργάνωσης της σκέψης απέναντι σε υπαρξιακά-θρησκευτικά θέματα. Μια λοιπόν αναγκαία διάκριση που επιχειρούν οι Oser / Gmünder είναι και αυτή μεταξύ δομής (Struktur) και περιεχομένου (Inhalt) της θρησκευτικής κρίσης.

9 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Κατά τους Fritz Oser και Paul Gmünder η αναζήτηση του νοήματος της ζωής παραπέμπει σε μία στάση απέναντι στη ζωή και άρα συνδέεται άμεσα με τη θρησκευτική διάσταση. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η θρησκευτική κρίση εμφανίζεται εκεί όπου ο άνθρωπος καλείται να πάρει θέση απέναντι στα υπαρξιακά θέματα. Ωστόσο η κρίση αυτή είναι προϊόν της ανθρώπινης σκέψης και οικοδομείται πάνω σε κάποιες ιδιαίτερες γνωστικές δομές που ασχολούνται μόνο με τον τρόπο αντιμετώπισης των υπαρξιακών ζητημάτων (kognitive Strukturen der Wirklichkeitsbewätligung). Αυτές είναι οι λεγόμενες γνωστικές θρησκευτικές δομές (kognitive religiöse Strukturen).

10 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Τα δομικά προσδιοριστικά στοιχεία των σταδίων υιοθετούν οι Oser / Gmünder από τη θεωρία του Lawrence Kohlberg για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης. Αυτά είναι τέσσερα: α. Ποιοτική διαφοροποίηση (Qualitative Verschiedenheit): Το κάθε στάδιο αναδεικνύει διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά, δηλ. όχι διαφορετικά περιεχόμενα ως προς τις θρησκευτικές αντιλήψεις αλλά ένα διαφορετικό τρόπο σκέψης και κατανόησης των θρησκευτικών θεμάτων. β. Μη αναστρέψιμη ακολουθία (unumkehrbare Sequentialität): η διαδοχική πορεία των σταδίων δεν είναι αναστρέψιμη. Μετά το πρώτο στάδιο ακολουθεί το δεύτερο, στη συνέχεια το τρίτο κ.ο.κ.

11 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Εισαγωγικά Στοιχεία. γ. Καθολικότητα και ακεραιότητα της κάθε δομής (strukturierte Ganzheit): ο τρόπος σκέψης που οδηγεί στη διατύπωση μιας θρησκευτικής κρίσης είναι ενιαίος για κάθε ένα στάδιο. Αυτό σημαίνει ότι άνθρωποι διαφορετικών αντιλήψεων που βρίσκονται όμως στο ίδιο στάδιο θρησκευτικής ανάπτυξης παρουσιάζουν έναν κοινό τρόπο οργάνωσης της σκέψης τους απέναντι σε θρησκευτικά ζητήματα. δ. Ιεραρχική διαφοροποίηση και ενσωμάτωση (hierarchische Differenzierung und Reintegration): το κάθε μεταγενέστερο στάδιο είναι, συγκριτικά με τα προηγούμενα, ποιοτικά ανώτερο. Μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι ένα πιο εξελιγμένο στάδιο ενσωματώνει όλα τα προηγούμενα με την έννοια ότι η οργάνωση της θρησκευτικής κρίσης λαμβάνει υπόψη της περισσότερα πράγματα από ό,τι τα προηγούμενα.

12 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Ιστορίες-Διλήμματα. Ας ρίξουμε μια ματιά σε μία από τις ιστορίες-διλήμματα, στις οποίες είχαν υποβληθεί τα άτομα που είχαν λάβει μέρος στην έρευνα. Θα αναφερθούμε στο δίλημμα του Παύλου (Paul-Dilemma), όπως ονομάζεται από τους Oser / Gmünder. Ο Παύλος είναι ένας νέος γιατρός από την Ελβετία, που σχετίζεται με μία γυναίκα, στην οποία και υποσχέθηκε ότι θα την παντρευτεί. Πριν από τον επικείμενο γάμο τους ο Παύλος πραγματοποιεί μόνος του ένα ταξίδι στην Αγγλία, που του το προσφέρουν οι γονείς του, επειδή αποφοίτησε από την ιατρική σχολή. Κατά τη διάρκεια της πτήσης ο κινητήρας παρουσιάζει σοβαρή βλάβη και το αεροπλάνο αρχίζει να πέφτει. Τότε ο Παύλος γεμάτος αγωνία και φόβο αρχίζει να προσεύχεται στον Θεό.

13 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Ιστορίες-Διλήμματα. Στην προσευχή του, υπόσχεσται στον Θεό ότι: εάν γλυτώσει από τον θάνατο, θα αφιερώσει όλη του την ιατρική καριέρα στις τριτοκοσμικές χώρες της Αφρικής, προσφέροντας αφιλοκερδώς τις υπηρεσίες του στους δύστυχους ανθρώπους των υποανάπτυκτων χωρών. Μάλιστα θα ζητήσει από τη μέλλουσα γυναίκα του να τον ακολουθήσει, ειδάλλως δεν θα την παντρευτεί. Τελικά το αεροπλάνο συντρίβεται αλλά ο Παύλος ω του θαύματος! Επιβιώνει. Λίγες μέρες μετά από το συνταρακτικό αυτό γεγονός, ο Παύλος επιλέγεται ανάμεσα σε πολλούς άλλους συναδέλφους του να αναλάβει μία σημαντική θέση σε κάποια κλινική, κάτι που θα του εξασφαλίσει ένα λαμπρό μέλλον.

14 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Ιστορίες-Διλήμματα. Ωστόσο, ο Παύλος τότε θυμάται την προσευχή του μέσα στο αεροπλάνο και την υπόσχεση που είχε δώσει στον Θεό. Το δίλημμα είναι: τι θα πρέπει να κάνει ο Παύλος; Να τηρήσει την υπόσχεσή του και να εγκαταλείψει τη μέλλουσα γυναίκα του και τη λαμπρή του σταδιοδρομία ή να ξεχάσει την υπόσχεσή του κάνοντας σαν να μη συνέβη τίποτε;

15 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Ιστορίες-Διλήμματα. Το παραπάνω δίλημμα τέθηκε στους εξεταζόμενους. Από τις απαντήσεις που έδωσαν οι Oser / Gmünder συγκρότησαν έναν πίνακα έξι σταδίων που αντιστοιχούν στις διαδοχικές φάσεις ανάπτυξης της θρησκευτικής κρίσης. Να σημειώσουμε μόνο ότι υπάρχει και κάποιο μηδενικό στάδιο (Stufe O) το οποίο χαρακτηρίζεται ως αθρησκευτική στάση, επειδή το παιδί, απόλυτα εγωκεντρικό και μην μπορώντας να διακρίνει κάποιον άλλο ρυθμιστικό παράγοντα της ζωής του έξω από τον εαυτό του, αδυνατεί να κατανοήσει την έννοια της απόλυτης δύναμης (das Ultimate).

16 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Στάδια Ανάπτυξης. Α' στάδιο: Απόλυτη Ετερονομία, απόλυτη εξουσία της ανώτατης δύναμης, κατανόηση του Θεού ως από μηχανής Θεού (Deus ex machina). Μία χαρακτηριστική απάντηση που συγκαταλέγεται στο στάδιο ήταν και η ακόλουθη: «Ο Παύλος οφείλει να πάει στην Αφρική διότι είχε πει στον Θεό ότι θα πήγαινε στην Αφρική και ότι δεν θα έμενε πια στην Ελβετία. [ ] Δεν θα ήταν σωστό να αθετήσει την υπόσχεσή του απέναντι στον Θεό». Το παιδί αντιλαμβάνεται ότι η ζωή του κατευθύνεται από μία ανώτατη δύναμη που βρίσκεται έξω από τον εαυτό του.

17 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Στάδια Ανάπτυξης. Β' στάδιο: Σχέση δούναι και λαβείν (Du ut des Perspektive). Μία από τις απαντήσεις που εκφράζουν το στάδιο αυτό είναι και η ακόλουθη: «Ναι, ο Παύλος πρέπει να κρατήσει την υπόσχεσή του [ ] Εάν δηλαδή είμαστε σωστοί απέναντι στον Θεό, τότε ο Θεός θα μας βοηθήσει ενδεχομένως και στο μέλλον. Το παιδί του σταδίου αυτού αντιμετωπίζει τον Θεό ως μία ανώτατη δύναμη, η οποία όμως μπορεί να επηρεαστεί θετικά είτε από μία ορθή συμπεριφορά του ανθρώπου είτε από την προσευχή είτε από τάματα.

18 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Στάδια Ανάπτυξης. Γ' στάδιο: Απόλυτη αυτονομία του ανθρώπου και απόλυτος διαχωρισμός μεταξύ ανθρώπου και ανώτατης δύναμης (Deismus). Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την ακόλουθη απάντηση ως αντιπροσωπευτική του σταδίου αυτού: «Δεν πιστεύω ότι είναι θέλημα του Θεού, να πάει ο Παύλος στην Αφρική. [ ] Εν τέλει ο Παύλος πρέπει από μόνος του να έχει επίγνωση του τι πραγματικά θέλει να κάνει στη ζωή του». Χαρακτηριστικό γνώρισμα του σταδίου αυτού αποτελεί το γεγονός, ότι το άτομο διαχωρίζει πλήρως τη θέση του απέναντι στην ανώτατη δύναμη και εμφανίζεται εντελώς ανεξάρτητο από αυτήν.

19 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Στάδια Ανάπτυξης. Δ' στάδιο: αυτονομία του ανθρώπου εντός κάποιων ορίων (κάποιου θεϊκού σχεδίου) που θέτει η απόλυτη δύναμη. Μία από τις απαντήσεις που αντιστοιχούν στο Δ' στάδιο είναι η εξής: «ο Παύλος πρέπει να πάει στην Αφρική εάν όντως πιστεύει στον Θεό, τότε προκύπτουν αβίαστα ορισμένες υποχρεώσεις, οι οποίες όμως πηγάζουν περισσότερο από μία εσωτερική ανάγκη καθώς και από την ίδια την ελευθερία του ανθρώπου να επιλέγει υπεύθυνα αυτό που πραγματικά θέλει στη ζωή του». Το άτομα του σταδίου αυτού επανασυνάπτουν και πάλι σχέσεις εξάρτησης και αποδοχής απέναντι σε μία ύψιστη δύναμη. Ο Θεός παρουσιάζεται ως εκείνος ο παράγοντας που δίνει στον άνθρωπο τη δύναμη να αποφασίζει και να ενεργεί ελεύθερα.

20 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Στάδια Ανάπτυξης. Δ' στάδιο: Η πρόοδος έναντι του Γ σταδίου συνίσταται στο ότι ο άνθρωπος είναι πλέον σε θέση να ελέγχει την απολυτότητα της αυτονομίας του, δηλ. κατανοεί ότι ως άτομο δεν είναι πλέον σε θέση να δώσει μια απάντηση βασιζόμενος στις δικές του εμπειρίες. Έχει ανάγκη ένα σημείο αναφοράς έξω από αυτόν.

21 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Στάδια Ανάπτυξης. Ε' στάδιο: Συνύπαρξη άμεσης θρησκευτικής εμπειρίας και ύψιστης θρησκευτικής αυτονομίας. Το στάδιο αυτό οι Oser / Gmünder δεν μπόρεσαν να το εντοπίσουν σε κανέναν εξεταζόμενο. Μόνο οι άγιοι, οι σοφοί και οι μεγάλοι διανοητές ενδεχομένως να ενσαρκώνουν τα ποιοτικά γνωρίσματα του σταδίου αυτού. Εδώ η ανώτατη δύναμη εμφανίζεται ως εγγυητής και ως νομιμοποιητικός παράγοντας της ελευθερίας του ανθρώπου να καθορίζει τη στάση του και τη συμπεριφορά του απέναντι στους συνανθρώπους του. Μεταξύ ανώτατης δύναμης και ανθρώπου υφίσταται μία αμεσότητα. Χαρακτηριστικές έννοιες στο στάδιο αυτό είναι η διαπροσωπικότητα (Intersubjektivität) και η επικοινωνία.

22 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Στάδια Ανάπτυξης. Ε' στάδιο: Κατά το στάδιο αυτό, ο Θεός παρέχει άμεση ελευθερία κινήσεων στον άνθρωπο, με σκοπό η ελευθερία αυτή να εκφραστεί ως ενδιαφέρον και μέριμνα για τον συνάνθρωπο. Αν λοιπόν το τρίτο στάδιο σηματοδοτούσε μία ελευθερία από την ανώτατη δύναμη, το τέταρτο στάδιο την ελευθερία του ανθρώπου μέσω της ανώτατης δύναμης, τότε το Ε στάδιο εκφράζει την ελευθερία του ανθρώπου για χάρη της ανώτατης δύναμης, δηλ. για χάρη του συνανθρώπου.

23 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Στάδια Ανάπτυξης. Στ στάδιο: Η ανώτατη δύναμη ως απόλυτο νόημα της ζωής του ανθρώπου. Το στάδιο αυτό έχει έναν υποθετικό χαρακτήρα. Εμπειρικά παραδείγματα ανθρώπων που βρίσκονται στο στάδιο αυτό δεν αναφέρονται. Οι Oser / Gmünder με το Στ στάδιο απλώς θέλουν να δείξουν ένα ύστατο σημείο ολοκλήρωσης της θρησκευτικής ανάπτυξης, που μάλλον προσδιορίζεται από θεολογικά παρά εμπειρικά δεδομένα. Το Στ στάδιο εκφράζει μία ποιοτική διαφοροποίηση σε σχέση με το Ε ως προς το ότι η ανώτατη δύναμη δίνει νόημα όχι μόνο στην ελεύθερη διαπροσωπική επικοινωνία του ανθρώπου αλλά και σε κάθε πτυχή της ζωής του. Ο Θεός είναι το νόημα της ευτυχίας αλλά και της δυστυχίας, της οποιασδήποτε αδυναμίας του ανθρώπου και της αγάπης.

24 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Στάδια Ανάπτυξης. Όσον αφορά τώρα στις ηλικίες κατά τις οποίες εμφανίζονται τα επιμέρους στάδια, δεν υπήρξε δυνατόν από πλευράς των ερευνητών να εξάγουν κάποιες ομαδοποιήσεις. Ωστόσο, μπορούμε να πούμε ότι τα δύο πρώτα στάδια εμφανίζονται συνήθως στην παιδική ηλικία χωρίς αυτό να είναι απόλυτο. Το Γ στάδιο μπορεί να παρατηρηθεί είτε στην εφηβεία είτε σε μεταγενέστερες ηλικίες. Οι ηλικίες των υπολοίπων σταδίων επίσης ποικίλουν.

25 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Κριτική Προσέγγιση. Η θεωρία των Oser και Gmünder δεν έγινε εξολοκλήρου αποδεκτή. Διατυπώθηκαν κατά καιρούς κάποιες ενστάσεις που αφορούν τόσο το αποτελέσματα της έρευνάς τους όσο και το ιδεολογικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο οικοδόμησαν τη θεωρία τους.

26 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Κριτική Προσέγγιση. Ο Clark Power σημειώνει ότι κατά τον Piaget υφίστανται δύο ποιοτικά είδη νοητικών δομών: τα συμπαγή (harte Stufen) και τα χαλαρά (weiche Stufen). Οι συμπαγείς δομές έχουν πολύ συγκεκριμένη λειτουργία και οργανώνουν τη σκέψη κατά την επίλυση προβλημάτων (problemlösendes Denken). Απεναντίας οι χαλαρές δομές, δεν απευθύνονται μόνο στις λογικές-νοητικές λειτουργίες αλλά περιλαμβάνουν και άλλες παραμέτρους του ανθρώπινου δυναμικού, όπως π.χ. η ψυχολογική φόρτιση. Οι χαλαρές δομές ενεργοποιούνται κατά την οργάνωση της μεταθεωρητικής σκέψης (metatheoretisches Denken).

27 Η θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής κρίσης. Κριτική Προσέγγιση. Η θεωρία των Oser / Gmünder αν και περιορίζεται στο επίπεδο των συμπαγών δομών, εντούτοις δεν θα ήταν επιστημονικά γόνιμο να προσεγγίσει τη θρησκευτική διάσταση μέσω των δομών που ενεργοποιούνται για την επίλυση προβλημάτων. Η φύση του αντικειμένου της θρησκείας είναι τέτοια που δεν μας επιτρέπει να δούμε τη θρησκευτική σφαίρα ως ένα πρόβλημα που ζητεί την επίλυσή του. Η ανώτατη δύναμη (das Ultimate) ή ο Θεός δεν μπορούν να εξομοιωθούν με τα αντιείμενα του φυσικού μας περιβάλλοντος και που επιδρούν στον άνθρωπο κατά την οργάνωση της σκέψης του σύμφωνα με τα πιαζετιανά πρότυπα

28 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Ο Fowler στηρίζεται στα κριτήρια της γνωστικής ψυχολογίας του Piaget, και ταυτόχρονα λαμβάνει υπόψη του τα στάδια του Kohlberg που αναφέρονται στην ανάπτυξη της ηθικής σκέψης. Εντούτοις, προσπαθεί όλα αυτά να τα συνδέσει αρμονικά με τα πορίσματα της ψυχανάλυσης και πιο συγκεκριμένα με τη θεωρία του Erik Erikson. Παράλληλα η μεγάλη συμβολή του Fowler στη μελέτη της ανάπτυξης της θρησκευτικής σκέψης, συνίσταται στο ότι μας έδωσε κάποια στοιχεία για τον τρόπο κατανόησης των συμβόλων στα επιμέρους στάδια.

29 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Απαραίτητη προϋπόθεση για να κατανοήσει κανείς τη θεωρία του Fowler για την ανάπτυξη της πίστης, είναι να αποσαφηνίσει τη σημασία που προσδίδει ο Fowler στη λέξη αυτή. Βασικό μέλημα του εν λόγω ερευνητή είναι να δώσει ένα γενικό ορισμό για την πίστη, ξεφεύγοντας από τα καθορισμένα πλαίσια της θεσμοποιημένης θρησκείας. Η πίστη είναι κάτι ευρύτερο και πολυδιάστατο είναι ένας τρόπος σκέψης, μία βιοθεωρία η οποία προσδίδει νόημα σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής.

30 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Η πίστη θα μπορούσε να αποτυπωθεί σχηματικά με τη μορφή ενός τριγώνου (Die triadische Form des Glaubens). Στην κορυφή αυτού του τριγώνου βρίσκεται το κοινά αποδεκτό αξιολογικό κέντρο (Gemeinsame Wert- und Machtzentrum). Το κέντρο αυτό λειτουργεί ως κατευθυντήριος δύναμη της επικοινωνίας και προσδιορίζει τις σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών μιας ομάδας. Στις δύο άκρες του τριγώνου αυτού βρίσκονται ο εαυτός μας και ο άλλος αντίστοιχα. Ο Fowler κάνει λόγο για την τριαδική μορφή της πίστης, η οποία αναπαρίσταται ως ακολούθως:

31 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Εισαγωγικά Στοιχεία.

32 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Ερμηνεύοντας το παραπάνω σχήμα βλέπουμε στην πίστη να συνυπάρχουν τρεις παράγοντες. Ο εαυτός μας, ο άλλος και οι αξίες που δίνουν νόημα στη ζωή μας. Η πίστη στην πρακτική της πλευρά εκδηλώνεται ως σχέση εμπιστοσύνης που αναπτύσσεται μεταξύ του εαυτού μας και των συνανθρώπων μας που ανήκουν στην ίδια κοινωνική ομάδα με εμάς. Η εμπιστοσύνη αυτή βασίζεται σε μία σχέση εμπιστοσύνης και αφοσίωσης του κάθε ενός μέλους ξεχωριστά απέναντι σε μία υπέρτατη δύναμη, σε μία βιοθεωρία, σε ένα έσχατο σημείο αναφοράς, το οποίο δίνει νόημα στη ζωή μιας κοινωνικής ομάδας. Η τριαδική μορφή της πίστης φανερώνει τον συλλογικό και συνεκτικό της χαρακτήρα: εμπιστεύομαι κάποιους ανθρώπους επειδή και αυτοί όπως και εγώ αναγνωρίζουμε κάποιες κοινές αξίες στη ζωή μας, επειδή έχουμε μία κοινή πίστη.

33 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Η πιαζετιανή έννοια της δομής οδήγησε τον Fowler στη διατύπωση της υπόθεσης, ότι ενδεχομένως να υπάρχουν κάποια κοινά και πανανθρώπινα ποιοτικά χαρακτηριστικά τα οποία να αναφέρονται στην πίστη. Ωστόσο, στον Fowler μεγαλύτερη έλξη και γοητεία άσκησε το έργο του Lawrence Kohlberg, και τούτο διότι αυτός ο δεύτερος άνοιξε το δρόμο για μία ευρύτερη κατανόηση των νοητικών διαδικασιών.

34 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Εισαγωγικά Στοιχεία. Να αναφέρουμε ότι, για τον Erikson, η πίστη, ως συναίσθημα εμπιστοσύνης απέναντι σε μία δύναμη που υπερβαίνει τον άνθρωπο, διαδραματίζει σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητάς του. Ο Fowler προσπαθεί να βρει μία αντιστοιχία μεταξύ των επτά σταδίων ανάπτυξης της πίστης που προτείνει ο ίδιος και των οχτώ ψυχοκοινωνικών κρίσεων του ανθρώπου που επισημαίνει ο Erik Erikson.

35 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Μηδενικό Στάδιο: Βρεφική ηλικία, αδιαφοροποίητη-προλογική πίστη Undifferenzierter Glaube)-βρεφική ηλικία. Στο στάδιο αυτό τίθενται τα θεμέλια της εμπιστοσύνης, της ελπίδας και της αγάπης μ έναν τρόπο βέβαια που δεν έχει γίνει απόλυτα συνειδητός. Γι αυτό και γίνεται λόγος για μία αδιαφοροποίητη και προλογική πίστη. Το βρέφος βιώνει τη στοργή των γονέων του και γαλουχείται μέσα σ ένα κλίμα εμπιστοσύνης και τρυφερότητας.

36 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Α' Στάδιο: Διαισθητική πίστη, που λειτουργεί με προβολές (Intuitivprojektiver Glaube) ηλικία 3-7 ετών. Χαρακτηριστικά στοιχεία του σταδίου αυτού είναι η εγωκεντρική μονομέρεια, η μαγική σκέψη και η απουσία συλλογισμών. Η πίστη των παιδιών είναι ετερόνομη, διότι βασίζεται αποκλειστικά στις στάσεις ζωής, τις αντιλήψεις αλλά και τις ιστορίες των μεγάλων, τις οποίες και προβάλλει μέσω της φαντασίας. Κατά το στάδιο αυτό η κατανόηση των συμβόλων είναι μαγική (magisch-numinose Verstehen). Αυτό συνεπάγεται ότι τα παιδιά αυτής της ηλικίας δεν μπορούν να ξεχωρίσουν το σύμβολο από το συμβολιζόμενο, όπως επίσης και το τεχνητό από το πραγματικό.

37 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Β' Στάδιο: Μυθική πίστη, που μένει εγκλωβισμένη στην κατά λέξη κατανόηση των διηγήσεων (mythisch-w.rtlicher Glaube)-σχολική ηλικία. Κατά τη φάση αυτή η πίστη των παιδιών επηρεάζεται από τις διηγήσεις των μεγάλων. Οι ιστορίες που διηγούνται οι μεγάλοι γίνονται αποδεκτές από τα παιδιά χωρίς καμία αμφιβολία, σαν να επρόκειτο για ηθικούς κανόνες. Η πίστη των παιδιών τεκμηριώνεται μέσα στη διήγηση, δηλ. κάτι είναι αληθινό και σωστό «επειδή το λέει η ιστορία. Τα σύμβολα ερμηνεύονται επίσης μονοδιάστατα δηλ. η σημασία τους περιορίζεται στις συγκεκριμένες παραστάσεις του αισθητού κόσμου με τις οποίες συνδέονται (eindimensionales-w.rtliches Verstehen). Συμβολικές έννοιες όπως «ουρανός», «βασιλεία του Θεού», «το χέρι του Θεού» κατανοούνται κατά λέξη. Ο τρόπος αυτός κατανόησης αφήνει ελεύθερο χώρο για τη δημιουργία ανθρωπομορφικών και μυθολογικών παραστάσεων.

38 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Γ' Στάδιο: Συνδυαστική-συμβατική πίστη (Synthetische-konventioneller Glaube)- εφηβική ηλικία ή νεότητα. Κατά το στάδιο αυτό η πίστη των παιδιών εξακολουθεί να είναι συμβατική και ετερόνομη. Αυτό σημαίνει ότι οικοδομείται πάνω στις προσδοκίες και τις αντιλήψεις των άλλων Η αλλαγή που συμβαίνει στη φάση αυτή έχει να κάνει με το γεγονός ότι η πίστη των παιδιών δεν λαμβάνει υπόψη της μόνο το στενό οικογενειακό περιβάλλον. Εκτός από αυτό έρχονται στο προσκήνιο οι ιδέες και οι στάσεις των δασκάλων, των συμμαθητών, των οικογενειακών φίλων, των ανθρώπων που εκτιμούν ιδιαίτερα κτλ. Η πρόοδος που συντελείται κατά το στάδιο αυτό, οφείλεται στο ότι οι έννοιες της πίστης εσωτερικεύονται και κατανοούνται σε βάθος.

39 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Γ' Στάδιο: Συνδυαστική-συμβατική πίστη (Synthetische-konventioneller Glaube) - εφηβική ηλικία ή νεότητα. Οι διηγήσεις δηλ. κατά το στάδιο αυτό δεν ερμηνεύονται κατά λέξη, αλλά γίνονται αντικείμενο ανάλυσης περαιτέρω εμβάθυνσης. Όσον αφορά στον τρόπο κατανόησης των συμβόλων, η εμμονή σε ανθρωπομορφικές αντιλήψεις υπερβαίνεται, διότι επισημαίνεται πλέον η μεταφορική σημασία των συμβόλων. Εντούτοις, το συμβολικό νόημα στο οποίο παραπέμπουν τα σύμβολα, δεν θεωρείται κάτι ανεξάρτητο από αυτά. Η σημασία συνδέεται με το συγκεκριμένο σύμβολο.

40 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Δ' Στάδιο: Ατομική πίστη και κριτική στάση απέναντι στην πίστη της παράδοσης (Individuierend-reflektierend Glaube) - όψιμη εφηβεία και νεότητα. Κατά το στάδιο αυτό επιτελείται εκείνο που θα μπορούσε να ονομάσει κάποιος «επανάσταση της εφηβείας», αν και τα γνωρίσματα του σταδίου αυτού ενδεχομένως να εμφανιστούν και αργότερα. Κατά το στάδιο αυτό η πίστη των μεγάλων τίθεται υπό αμφισβήτηση. Τα άτομα του σταδίου αυτού θέλουν να διαμορφώσουν ένα απόλυτα προσωπικό «εγώ», το οποίο να φέρει τη δική τους αποκλειστική σφραγίδα. Τα σύμβολα στο 4ο στάδιο απομυθοποιούνται. Πρόκειται για μία κριτική στάση και κατανόηση των συμβόλων (Symbolkritisches Verstehen). Το σημαίνον διαχωρίζεται παντελώς από το σημαινόμενο. Η δύναμη του συμβόλου εντοπίζεται μόνο στη σημασία του και όχι στο σύμβολο αυτό καθ εαυτό.

41 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Ε' Στάδιο: συνδετική πίστη, πίστη που δημιουργεί δεσμούς με τους συνανθρώπους (Verbindender Glaube). Μετά από την εποχή της μεγάλης αμφισβήτησης ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί να εξουσιάζει απόλυτα τον εαυτό του οι αντιλήψεις του δεν μπορεί να είναι αποκλειστικό προϊόν της δικής του δράσης Ο άνθρωπος κατανοεί ότι δεν προσδιορίζει μόνος του τις δικές του στάσεις ζωής. Στο επίπεδο της νοητικής ανάπτυξης η αφηρημένη λειτουργική του σκέψη απομακρύνεται από το διχοτομικό τρόπο σκέψης που τον ανάγκαζε να βλέπει τα πράγματα μέσα από τη λογική του «άσπρομαύρο», και καθίσταται πλέον διαλεκτική. Στο εξής ένα πρόβλημα αντιμετωπίζεται μέσα από πολλές οπτικές γωνίες.

42 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Η πίστη του 5ου σταδίου ονομάζεται συνδετική, διότι ο άνθρωπος προσπαθεί πλέον να δημιουργήσει ένα αξιολογικό σύστημα συνυπολογίζοντας διάφορες μεταξύ τους θρησκευτικές παραδόσεις, επειδή ακριβώς μέσα από την ποικιλομορφία μπορεί να συνθέσει καλύτερα μία σταθερή βάση αξιών και στάσεων ζωής. Στο συμβολικό επίπεδο εμφανίζεται η ώρα της μετακριτικής κατανόησης των συμβόλων (Nachkritisches Verstehen). Αφού τήρησε κατά το 4ο στάδιο μία έντονη κριτική στάση, έρχεται τώρα να αναθεωρήσει τις απόψεις του και να αναζητήσει και πάλι τη συγκίνηση που προσφέρουν τα σύμβολα. Οι μύθοι, τα τελετουργικά και τα θρησκευτικά σύμβολα όλων των θρησκειών αντιμετωπίζονται με μεγάλο δέος και σεβασμό, διότι αποκαλύπτουν πτυχές του απόλυτου που μπορούν να προσδώσουν νόημα στη ζωή του.

43 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Το Ε στάδιο χαρακτηρίζεται από το συναίσθημα μίας έντονης αντίφασης: ενώ επισημαίνεται η ενότητα όλων των ανθρώπων μέσω της πολυμορφίας, το γεγονός δηλ. ότι όλες οι θρησκευτικές παραδόσεις αποτελούν μικρές σταλαγματιές της απόλυτης αλήθειας και άρα όλοι οι άνθρωποι συμμετέχουν από κοινού στη βίωση του υπερβατικού και του απόλυτου, ταυτόχρονα παρατηρείται μία αφοσίωση απέναντι στις αντιλήψεις μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας. Οι άνθρωποι του σταδίου αυτού ζούνε με ορισμένες αντιλήψεις, και συγχρόνως οραματίζονται την ενότητα όλων των ανθρώπων.

44 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Στ' Στάδιο: παγκόσμια-οικουμενική πίστη (Universalisierender Glaube). Στο τελευταίο στάδιο ανάπτυξης της πίστης ο άνθρωπος βιώνει επιτέλους την υπέρβαση αυτής της παράδοξης έντασης και ειρωνείας του Ε σταδίου. Ο άλλος, ο διαφορετικός, γίνεται πλέον αποδεκτός εξολοκλήρου. Το άτομο νιώθει πια την υποχρέωση να εφαρμόσει στην πράξη την ενότητα όλων των ανθρώπων που οραματιζόταν. Μια ενότητα που θα στηρίζεται σε μία υπερβατική δύναμη.

45 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Στ Στάδιο: Ο άνθρωπος είναι έτοιμος να θυσιάσει τα προσωπικά του δικαιώματα για χάρη του άλλου. Δεν περιορίζεται από τις ιδέες μιας συγκεκριμένης θρησκευτικής παράδοσης, διότι αντιμετωπίζει όλους τους ανθρώπους ως πραγματικά αδέλφια. Απόλυτη αγάπη, απόλυτη θυσία και αγώνας για μια παγκόσμια δικαιοσύνη συνιστούν τα γνωρίσματα του σταδίου αυτού. Η πίστη γίνεται αφορμή βίωσης μιας οικουμενικής και πανανθρώπινης ενότητας. Η ενότητα αυτή δεν προσδιορίζεται από τα κριτήρια μιας συγκεκριμένης θρησκείας.

46 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Στ Στάδιο: Ένα άλλο επίσης γνώρισμα του σταδίου αυτού είναι η αντίληψη ότι η κάθε επιμέρους θρησκευτική παράδοση αποτελεί ένα διαφορετικό τρόπο βίωσης του απόλυτου. Ο Fowler κάνει λόγο για την απολυτότητα του επιμέρους (Absolutheit des Partikularen). Με άλλα λόγια, πίσω από κάθε θρησκεία κρύβεται η αναζήτηση ενός σημείου αναφοράς έξω από τον άνθρωπο, που να είναι σε θέση ως υπερβατικό να προσφέρει νόημα στη ζωή του. Οι άνθρωποι είναι αδέλφια μεταξύ τους, διότι έχουν τις ίδιες υπαρξιακές ανάγκες, την ίδια δίψα για ευτυχία, για δικαιοσύνη, για αγάπη, για ψυχική πληρότητα.

47 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Στ Στάδιο: Αυτή είναι η έννοια της απολυτότητας και κάτω από αυτήν την προοπτική ο άνθρωπος που βιώνει το Στ στάδιο θρησκευτικής ανάπτυξης δεν βλέπει σύνορα μεταξύ των ανθρώπων, διότι όλοι οι άνθρωποι ανεξαρτήτως του σε ποια θρησκεία ανήκουν, αναζητούν μία υπερβατική δύναμη ανώτερη από τον άνθρωπο, η οποία θα είναι σε θέση να δίνει νόημα σε κάθε πτυχή της ζωής τους, στον πόνο και στη χαρά, στην ελπίδα και στη δυστυχία, στη γέννηση και στο θάνατο.

48 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Στ Στάδιο: Κατά τον Fowler στο στάδιο αυτό καταφθάνουν οι μεγάλες μορφές της ιστορίας των θρησκειών όπως π.χ. ο Martin Luther King, η μητέρα Τερέζα, ο Dietrich Bonhoeffer, ο Gandhi κ.ά.

49 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Ανάλυση των Επιμέρους Σταδίων. Τέλος, να σημειώσουμε ότι τα ηλικιακά όρια των έξι σταδίων είναι ενδεικτικά και όχι απόλυτα. Τα πρώτα δύο στάδιο αφορούν στην παιδική ηλικία, ενώ το τρίτο και το τέταρτο στάδιο εμφανίζονται και κατά την εφηβεία και κατά τις επόμενες ηλικίες. Πάντως οι έφηβοι, σύμφωνα με την έρευνα του Fowler, έδωσαν απαντήσεις που δεν μπορούν να ενταχθούν σε ένα ανώτερο στάδιο πέραν του Δ σταδίου.

50 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Κριτική Προσέγγιση. Έντονες συζητήσεις προκάλεσε το περιεχόμενο του Στ σταδίου. Πολλοί πρόσαψαν στον Fowler την κατηγορία ότι συνδέει μία επιστημονική έρευνα με ένα συγκεκριμένο θεολογικό περιεχόμενο, το οποίο στην περίπτωσή μας ήταν η έννοια της Βασιλείας του Θεού. Ο Fowler απάντησε στις ενστάσεις αυτές υποστηρίζοντας δύο πράγματα: Πρώτον ότι η έννοια «Βασιλεία του Θεού» χρησιμοποιήθηκε όχι με τη θεολογική της διάσταση, αλλά ως μεταφορά που αποσκοπεί στο να εκφράσει το όραμα της ενότητας όλων των ανθρώπων καθώς και τον τρόπο δράσης των ατόμων που βρίσκονται στο Στ στάδιο.

51 Η θεωρία του James W. Fowler για τα στάδια της πίστης. Κριτική Προσέγγιση. Η εικόνα αυτή μιας τελικής ολοκλήρωσης δεν είναι στοιχείο που συναντάει κανείς μόνο στη θεωρία του Fowler. Στον Marx, στον Erikson, στον Kohlberg, και στον Habermas εντοπίζονται τέτοιου είδους οράματα ολοκλήρωσης και τελείωσης. (π.χ. στον Marx έχουμε την εικόνα της αταξικής κοινωνίας). Ο σκοπός, το τέλος, η τέλεια-ιδανική μορφή μιας θεωρίας που περιγράφει κάποια στάδια ανάπτυξης και εξέλιξης είναι στοιχείο που δεν θεμελιώνεται σε καμία περίπτωση πειραματικά και εμπειρικά, ωστόσο λειτουργεί ως κανονιστικό και νομιμοποιητικό όραμα (normative Vision), ως δηλ. ένας παράγοντας που προσδιορίζει το σημείο ολοκλήρωσης της εξελικτικής πορείας. Χωρίς το τελικό αυτό σημείο δεν είναι δυνατόν να οικοδομήσει κανείς μία εξελικτική θεωρία.

52 Θεωρίες για την Ανάπτυξη της Θρησκευτικής Σκέψης. Ορθόδοξη Χριστιανοπαιδαγωγική Προσέγγιση. Εάν η θρησκευτική σκέψη αναφέρεται στις θρησκευτικές έννοιες, τότε οι θεωρίες για την ανάπτυξη της θρησκευτικότητας φιλοδοξούν να δώσουν μία τυπολογία για το σταδιακό και εξελικτικό τρόπο με τον οποίον ο άνθρωπος οργανώνει λογικά και κατανοεί τις έννοιες αυτές. Η διερεύνηση της θρησκευτικής σκέψης οπωσδήποτε αποτελεί σημαντικότατο ερμηνευτικό εργαλείο για την Παιδαγωγική που συνδέθηκε με την ανθρωπολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, διότι προσανατολίζει ως προς το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα πρέπει να διδαχθεί το προς μάθησιν αντικείμενο. Όλες οι ηλικίες δεν είναι δυνατόν να αντιλαμβάνονται το περιεχόμενο ενός μαθήματος με τον ίδιο τρόπο.

53 Θεωρίες για την Ανάπτυξη της Θρησκευτικής Σκέψης. Ορθόδοξη Χριστιανοπαιδαγωγική Προσέγγιση. Εάν όμως οι θεωρίες αυτές χρησιμοποιούνταν στον ορθόδοξο χώρο για να μας δώσουν μία εικόνα για την έννοια της θρησκευτικότητας καθώς και για την πνευματική πρόοδο του ανθρώπου στην πίστη, τότε από την πλευρά της Ορθόδοξης Χριστιανικής Παιδαγωγικής τίθενται ορισμένες επιφυλάξεις. Ο λόγος είναι ευνόητος: οι θεολογικές και ανθρωπολογικές προϋποθέσεις της είναι εντελώς διαφορετικές από εκείνες στις οποίες βασίσθηκαν οι θεωρίες που παρουσιάσαμε.

54 Ερωτήσεις 1. Οι Fritz Oser και Paul Gmünder εστίασαν το ενδιαφέρον τους στη διερεύνηση της θρησκευτικής κρίσης. Σε τι ακριβώς αναφέρονταν με τον όρο αυτό; 2. Κατά τους Fritz Oser και Paul Gmünder η σχέση του ανθρώπου απέναντι στην ανώτατη δύναμη εξελίσσεται ως μία μεταβαλλόμενη σχέση μεταξύ δύο πόλων. Παρατηρούμε επτά ζευγάρια πόλων. Να αναφέρετε επιγραμματικά τρία εξ αυτών και να επισημάνετε τον τρόπο με τον οποίον τα ζεύγη αυτά συνδέονται με την ανάπτυξη της θρησκευτικής σκέψης.

55 Ερωτήσεις 3. Ποια είναι τα στάδια ανάπτυξης της θρησκευτικής σκέψης κατά τους Fritz Oser και Paul Gmünder; Να αναφέρετε και να αναλύσετε με συντομία τρία εξ αυτών, όπως επίσης και να επισημάνετε την ηλικία στην οποίαν τα εν λόγω στάδια εμφανίζονται. 4. Να αναφερθείτε με συντομία σε ορισμένες εντάσεις που διατυπώθηκαν αναφορικά με τη θεωρία των Fritz Oser και Paul Gmünder για την ανάπτυξη της θρησκευτικής σκέψης.

56 Ερωτήσεις 5. Ποιο περιεχόμενο προσδίδει ο J. W. Fowler στην έννοια πίστη ; 6. Ποια είναι τα στάδια της πίστης σύμφωνα με τη θεωρία του J. W. Fowler; Να περιγράψετε με συντομία τρία από αυτά, επισημαίνοντας παράλληλα και το επίπεδο της συμβολικής σκέψης που εμφανίζεται κάθε φορά.

57 Ερωτήσεις 7. Να αναφερθείτε με συντομία σε ορισμένες εντάσεις που διατυπώθηκαν αναφορικά με τη θεωρία του J. W. Fowler για τα στάδια της πίστης. 8. Με ποιες προϋποθέσεις θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε τις θεωρίες για την ανάπτυξη της θρησκευτικής σκέψης μέσα στο πλαίσιο της Ορθόδοξης Χριστιανικής Παιδαγωγικής;

Καλό σας α'όγευ+α!