ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ 13 Βήματα αξιολόγησης φωνολογικής ενημερότητας Πιλοτική χορήγηση» ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΥΡΑΛΕΜΙΔΗΣ ΣΤΕΡΓΙΟΣ 8926 ΧΑΤΖΗΕΥΘΥΜΙΟΥ ΘΕΟΔΩΡΑ 9032 Επιβλέπων : Δρ. Β. Ζακοπούλου Επίκουρος Καθηγήτρια ΙΩΑΝΝΙΝΑ 2009 1

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ «13 Βήματα αξιολόγησης φωνολογικής ενημερότητας Πιλοτική χορήγηση» ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΥΡΑΛΕΜΙΔΗΣ ΣΤΕΡΓΙΟΣ 8926 ΧΑΤΖΗΕΥΘΥΜΙΟΥ ΘΕΟΔΩΡΑ 9032 Επιβλέπων : Δρ. Β. Ζακοπούλου Επίκουρος Καθηγήτρια Επιτροπή Αξιολόγησης : Ημερομηνία παρουσίασης Αύξων Αριθμός Πτυχιακής Εργασίας : 2

Αφιερωμένο στα παιδιά που μας έχουν ανάγκη 3

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστούμε πολύ την επόπτριά της εργασίας Κα Ζακοπούλου Βικτωρία, τους καθηγητές του τμήματος λογοθεραπείας, το 8 ο και 19 ο νηπιαγωγείο Καβάλας και τις δασκάλες τους Κα Καρατσιουμπάνη Μαγδαληνη και την Κα Τσουλκάνη Ελένη αντίστοιχα, το 56 ο νηπιαγωγείο Λάρισας και τη δασκάλα του την Κα Μπρέλλα Δήμητρα, το Κέντρο Λογοθεραπείας και Εργοθεραπείας και τη λογοθεραπεύτρια του Κα Αραμπατζή Κωνσταντίνα, το στατιστικό μας αναλυτή Κο Συρακούλη Κλεάνθη και τη βοηθό του Πούλιου Αφροδίτη, τους γονείς των παιδιών αλλά και τα ίδια τα παιδιά που μας βοήθησαν να φέρουμε εις πέρας αυτή την έρευνα. 4

ΣΚΟΠΟΣ Η παρούσα έρευνα περιλαμβάνει τη χορήγηση των 13 βημάτων φωνολογικής ενημερότητας σε πενήντα παιδιά ηλικίας 5 ετών έως 6 ετών και 3 μηνών. Ο κύριος σκοπός είναι να αποτελέσει το πρώτο βήμα για τη δημιουργία ενός εργαλείου φωνολογικής ενημερότητας στην ελληνική γλώσσα διότι, αυτή τη στιγμή, στο ελληνικό εμπόριο δεν υπάρχει κάτι παρόμοιο, άρα είναι καινοτόμο και πρωτοπόρο. Η δημιουργία ενός τέτοιου εργαλείου που περιλαμβάνει όλες τις δοκιμασίες οι οποίες είναι απαραίτητες για τη διάγνωση όλων των δυσκολιών που μπορεί να παρουσιάζουν τα παιδιά αυτής της ηλικιακής ομάδας στη φωνολογία δίνει τη δυνατότητα στο λογοθεραπευτή να εκπονήσει το κατάλληλο θεραπευτικό πρόγραμμα προσαρμοσμένο στις ανάγκες του κάθε παιδιού. Παράλληλα με την έγκαιρη διάγνωση των φωνολογικών διαταραχών, και κατά συνέπεια την παρέμβαση αυτών, μειώνονται οι πιθανότητες τα παιδιά αυτά να παρουσιάσουν μαθησιακές δυσκολίες κατά την είσοδο τους στη σχολική κοινότητα Πέραν όμως των λογοθεραπευτών υπάρχουν κι άλλες ειδικότητες στις οποίες θα μπορούσε να φανεί χρήσιμο αυτό το εργαλείο. Πιο συγκεκριμένα, ο πρώτος που ασχολείται με τα παιδιά αυτής της ηλικίας, τα εκπαιδεύει και περνά αρκετές ώρες της ημέρας μαζί τους είναι η νηπιαγωγός. Επίσης οι παιδίατροι, οι αναπτυξιολόγοι καθώς και άλλες ειδικότητες που ασχολούνται με τα παιδιά θα μπορούν να χρησιμοποιήσουν το συγκεκριμένο εργαλείο για να μπορέσουν να εντοπίσουν μια φωνολογική διαταραχή και να κρίνουν τη παραπομπή ή μη παραπομπή στους στον ειδικό. Τέλος, τα 13 βήματα φωνολογικής ενημερότητας μπορεί να αποτελέσει ένα καλό εκπαιδευτικό εργαλείο για έναν σπουδαστή - φοιτητή λογοθεραπείας ή ειδικής αγωγής και θα τον βοηθήσει να μάθει να κάνει σωστή διάγνωση και θεραπεία. 5

Περιεχόμενα Σελίδες Αφιέρωση 3 Ευχαριστίες 4 Σκοπός 5 Περιεχόμενα 6 Εισαγωγή 7 1 ο Κεφάλαιο : Φωνολογική ανάπτυξη 1.1 Ορισμοί 9 1.2 Στάδια φωνολογικής ανάπτυξης 11 2 ο Κεφάλαιο : Διαγνωστικά εργαλεία για τη φωνολογική ενημερότητα 2.1 Κύριες θεωρητικές αρχές 17 2.1.1 Κώδικας για δίκαιες πρακτικές TESTING στην εκπαίδευση 17 2.2 Διαγνωστικά εργαλεία 21 2.2.1 Ελληνικές Εκδόσεις 21 2.2.2 Ξένες εκδόσεις 24 3 ο Κεφάλαιο : Παρουσίαση του διαγνωστικού εργαλείου 3.1 Πιλοτική χορήγηση 32 3.1.1 Τα 13 βήματα αξιολόγησης της φωνολογικής ενημερότητας 32 3.1.2 Προσαρμογή των 13 βημάτων σε μια συνοπτική μορφή ενός τεστ 36 3.2 Στατιστική επεξεργασία δεδομένων Ανάλυση δεδομένων 39 3.3 Συμπεράσματα 70 Βιβλιογραφία 72 Παράρτημα 77 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο προφορικός λόγος ξεκινά να αναπτύσσεται από τους πρώτους μήνες ζωής του παιδιού. Βέβαια, εκείνο το διάστημα το παιδί δεν μιλάει όπως ένας ενήλικας, αλλά χρησιμοποίει ήχους, φωνούλες, οι οποίες είναι τα πρώτα στάδια για την κατάκτηση του λόγου. Καθώς μεγαλώνει το παιδί και φτάνει στην ηλικία του ενός έτους, ξεκινά να φτιάχνει λέξεις με τις πιο εύκολες συλλαβές και να κάνει τις πρώτες του, ουσιαστικά, προσπάθειες για να αρχίσει να επικοινωνεί με τους τρίτους. Όταν φτάσει στην ηλικία των 5 ετών και 5 μηνών έχει κατακτήσει πλήρως όλα τα φωνήματα και μπορεί να δημιουργήσει προτάσεις και να αφηγηθεί γεγονότα που του έχουν συμβεί.( Ward, 2004.) Όμως, ένας σημαντικός αριθμός παιδιών εμφανίζουν δυσκολία στην απόκτηση της γλώσσας, αδυνατώντας να διακινήσουν μόνα τους, τους μηχανισμούς εκείνους που διέπουν την ανάπτυξη της γλώσσας. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ορισμένα παιδιά να μη μιλούν καθόλου ή να χρησιμοποιούν την άρθρωση παιδιών μικρότερης ηλικίας ή ακόμη να χρησιμοποιούν φωνολογικά ή γλωσσικά σχήματα που δεν εμπεριέχονται στην εξελικτική πορεία της ανάπτυξης της γλώσσας, όταν οι συνομήλικοι τους ήδη επικοινωνούν με προτάσεις (Αλεξάνδρου, χ.χ.). Έτσι, όταν τα παιδιά δεν μπορούν να εκφράσουν τις ανάγκες, τις ιδέες, τις σκέψεις τους με τον λόγο μπορεί να εμφανίσουν μία ή περισσότερες αποκλίσεις συμπεριφοράς, όπως υπερκινητικότητα, επιθετικότητα, εσωστρέφεια, μελαγχολία δυσκολίες κοινωνικής επαφής κ.α. Η ικανότητα των παιδιών να κατανοούν ότι ο προφορικός λόγος αποτελείται από φωνολογικές μονάδες και ότι αυτές είναι διακριτές μέσα στις λέξεις, είναι μια απόλυτα απαραίτητη ικανότητα και προϋπόθεση για τη μάθηση της ανάγνωσης και της γραφής. (Ζακοπούλου, 2005). Πιο συγκεκριμένα έχει αποδειχθεί ότι μια σειρά από λάθη που εμφανίζουν τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες στη γραφή έχουν σαν αιτιολογία το φωνολογικό έλλειμμα. Όταν τα παιδιά γράφουν μια λέξη τη γράφουν αφού προηγούμενα την προφέρουν μέσα τους.(ζάχος, 2001) 7

Το πρώτο βήμα επομένως του λογοθεραπευτή που θέλει να ασχοληθεί με αυτά τα παιδιά είναι να χρησιμοποιήσει μια δοκιμασία που να ελέγχει όλους τους τομείς της φωνολογίας. Για αυτό το λόγο η δημιουργία ενός τέτοιου εργαλείου θα μπορεί να βοηθήσει το θεραπευτή στην άμεση παρέμβαση των φωνολογικών διαταραχών στο στάδιο της προσχολικής ηλικίας και πριν ακόμα το παιδί να ξεκινήσει την σχολική του ζωή. 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο Φωνολογική Ανάπτυξη 1.1 Ορισμοί 1.1.1 Ορισμός Φωνολογικής Ενημερότητας Η φωνολογική επίγνωση (ή «συνειδητότητα» ή «ενημερότητα» στα αγγλικά «phonological awareness») αφορά στη συνειδητοποίηση των φωνολογικών μερών του λόγου σε επίπεδο συλλαβής και φωνήματος και στο χειρισμό τους πέρα από το νόημα και την επικοινωνιακή τους φύση. Διακρίνεται σε συλλαβικό και φωνημικό επίπεδο, τα οποία αναφέρονται στην επίγνωση της ύπαρξης και τη δυνατότητα χειρισμού της συλλαβής και του φωνήματος αντίστοιχα. Η επίγνωση της συλλαβικής δομής είναι ευκολότερη από τη φωνηµική και συνεπώς, προγενέστερη (Aidinis & Nunes, 2001). 1.1.2 Ορισμός Φωνολογίας Σύμφωνα με τους Smiley & Goldstein (1998), η φωνολογία εξετάζει το σύστημα των ήχων της ομιλίας και τους κανόνες που διέπουν τη χρήση τους. Αυτοί οι κανόνες υποδεικνύουν ποιοι ήχοι εμφανίζονται, ποιοι συνδυασμοί ήχων είναι αποδεκτοί και που μπορούν να εμφανιστούν αυτοί οι ήχοι και οι συνδυασμοί τους σε μια συγκεκριμένη γλώσσα. Η κεντρική μονάδα ήχου στην οποία επικεντρώνεται η φωνολογία, είναι το φώνημα. Φώνημα είναι το μικρότερο τμήμα λόγου που συντελεί στη δημιουργία λέξεων καθώς επίσης και στη διάκριση μίας λέξης από κάποια άλλη (Πετρούνιας, 2001). Η φωνολογία μπορεί να οριστεί ως η περιγραφή των συστημάτων και των προτύπων των φωνημάτων που εμφανίζονται σε μία γλώσσα. Περιλαμβάνει τον καθορισμό των συγκεκριμένων γλωσσικών χαρακτηριστικών των φωνημάτων καθώς επίσης και τους κανόνες που περιγράφουν το σύνολο των αλλαγών που πραγματοποιούνται όταν αυτά τα φωνήματα εμφανίζονται σε λέξεις (Ladefoged, 2006). Μέσα σε αυτό το σύστημα, η μικρότερη οντότητα που μπορεί να διακριθεί 9

από τη διαφοροποιητική της λειτουργία μέσα στις λέξεις, ονομάζεται φώνημα. Το φώνημα είναι η κεντρική μονάδα της φωνολογίας. Φωνολογία είναι η επιστήμη η οποία μελετάει το πώς οργανώνονται τα φωνήματα και το πώς λειτουργούν στην επικοινωνία (Lowe, 1994). Η φωνολογία ασχολείται με την περιγραφή των φθόγγων μόνο στον βαθμό που γίνεται σαφής η διαφορά τους ως προς τη διακριτική τους λειτουργία στη γλωσσική επικοινωνία. Εξετάζει τους ήχους μιας γλώσσας από λειτουργική άποψη (Παυλίδου, 1997). 1.1.3 Ορισμός Φωνητικής Ο κλάδος της γλωσσολογίας που μελετά τα φυσικά χαρακτηριστικά των φθόγγων που χρησιμοποιούνται στις φυσικές γλώσσες, ονομάζεται φωνητική. Ενώ η φωνολογία παράγει μια συγκεκριμένη φωνολογική δομή, η φωνητική τη μεταφράζει σε φυσικό αντικείμενο. Όλοι οι αρθρώσιμοι ήχοι δεν αποτελούν δυνατούς φθόγγους ενός γλωσσικού συστήματος (π.χ. ο ήχος του τριγμού των δοντιών δε χρησιμοποιείται σε καμιά γλώσσα του κόσμου). Αυτός ο ήχος αποκλείεται από τη φωνητική, καθώς επίσης και οι ήχοι που παράγονται από ακούσιες κινήσεις, όπως το χασμουρητό. Στη φωνητική, ένας φθόγγος μπορεί να μελετηθεί σε τρεις τομείς. Η αρθρωτική φωνητική μελετάει την παραγωγή των φθόγγων μέσω των φωνητικών χορδών, η ακουστική φωνητική αναλύει εργαστηριακά τα ακουστικά χαρακτηριστικά του σήματος και η αντιληπτική φωνητική η οποία προσδιορίζει την αντίληψη των φθόγγων από την πλευρά του ακροατή (Νέσπορ, 1999). 1.1.4 Διαφοροποίηση Φωνολογίας - Φωνητικής Η φωνολογία ασχολείται με τη νοητική πλευρά, δηλαδή με το σύστημα που καθορίζει τη φωνολογική ικανότητα του φυσικού ομιλητή, ενώ η φωνητική ασχολείται με τη φυσική πλευρά του φθόγγου. Σύμφωνα με τους Chomsky & Halle, ένα φωνολογικό σύστημα αναφέρεται, εν μέρει τουλάχιστον, σε μια συγκεκριμένη γλώσσα, ενώ η φωνητική έχει καθολικό χαρακτήρα. «Η φωνητική ασχολείται με τους φθόγγους που αρθρώνονται και ακούγονται, η φωνολογία ασχολείται με τις αφηρημένες ενότητες, τα φωνήματα. Μπορούμε να συγκρίνουμε φθόγγους από διαφορετικές γλώσσες, τα φωνήματα όμως, σαν αφηρημένες ενότητες που είναι, τα αντιμετωπίζουμε μέσα σε μία συγκεκριμένη γλώσσα» (Πετρούνιας, 2001, 448) 10

Στη φωνητική, μας ενδιαφέρει ο τρόπος με τον οποίο παράγονται ή εκφέρονται οι ήχοι, ενώ στη φωνολογία, μας ενδιαφέρει η μελέτη του τρόπου με τον οποίο οι ήχοι ενώνονται για να φτιάξουν συλλαβές. Στη φωνητική, μας απασχολούν όλοι οι ήχοι της ομιλίας που μπορούν να παραχθούν, ενώ στη φωνολογία, μας απασχολεί ο αριθμός και τα είδη συμφώνων και φωνηέντων της γλώσσας μας. Η φωνητική μελετάει τα ακουστικά χαρακτηριστικά των ήχων καθώς και το πως γίνονται αντιληπτοί από όλους μας, ενώ στη φωνολογία μας ενδιαφέρει η κατάλληλη σειρά τοποθέτησης των ήχων για τη δημιουργία λέξεων. 11

1.2 Στάδια Φωνολογικής Ανάπτυξης 0 7 Ετών 0-6 Μήνες Κατά τη διάρκεια του πρώτου μήνα ζωής το βρέφος ανταποκρίνεται στην ανθρώπινη φωνή αντιδρώντας συνήθως σιωπηλά. Κλαίει για να ζητήσει βοήθεια, παράγει γουργουρητά και κάνει ήχους που το ευχαριστούνε. Το δεύτερο μήνα, μπορεί να διακρίνει ότι τα φωνήματα παράγονται σε διαφορετικό σημείο μέσα στη στοματική κοιλότητα, αλλά δεν μπορεί να παράγει συνειδητά και για πολύ ώρα αυτούς τους ήχους (Eimas, Siqueland, Jusczyk & Vigorito, 1971). Με τον ερχομό του τρίτου μήνα, το βρέφος αρχίζει να ανταποκρίνεται φωνητικά προσπαθώντας να απαντήσει στην ομιλία των άλλων. Παράγει οπίσθιους συμφωνικούς ήχους καθώς επίσης οπίσθιους και μεσαίους φωνηεντικούς ήχους. Τα σύμφωνα αποτελούνται από υπερωικούς και τριβόμενους ήχους που μοιάζουν με το /s/ και υπερωικούς έκκροτους που μοιάζουν με το /k/ και το /g/ (Robert & Owens, 1978). Το κλάμα αυτήν την περίοδο διαφοροποιείται ανάλογα με την περίπτωση. Σύμφωνα με τους Wasz Hockert et al. (1968) διακρίνονται τέσσερεις κατηγορίες κλάματος: Γέννηση, το κλάμα είναι έντονο και μικρό σε διάρκεια. Πόνος, το κλάμα είναι έντονο και μεγάλης διάρκειας. Η συχνότητά του κυμαίνεται στα 700Hz και η μελωδία του πέφτει ή παραμένει σταθερή. Πείνα, η συχνότητά του κυμαίνεται στα 500Hz και η μελωδία του υψώνεται και πέφτει. Ευχαρίστηση, το κλάμα είναι συχνά ρινικό και η συχνότητά του κυμαίνεται στα 650Hz. Στις αρχές του πέμπτου μήνα, το βρέφος πειραματίζεται με την παραγωγή ορισμένων καινούργιων ήχων, κάτι το οποίο θεωρεί πολύ διασκεδαστικό παιχνίδι. Στα μέσα του ίδιου μήνα γελάει δυνατά. Τον έκτο μήνα το βρέφος αρθρώνει για να τραβήξει την προσοχή του περίγυρού του. Σε αυτό το χρονικό σημείο θα διαφοροποιηθεί η ένταση, το ύψος και ο ρυθμός του βαβίσματος. Σύμφωνα με τον Oller (1978), το νεογνό είναι ικανό να παράγει με κανονική φώνηση ένα φωνήεν που μοιάζει με το /a/. Τον έκτο μήνα κυριαρχούν οι χειλικοί ήχοι. Κατά τη διάρκεια του βαβίσματος, το βρέφος πειραματίζεται με την παραγωγή ήχων. Συχνά οι ήχοι που 12

παράγει δεν εμφανίζονται στην γηγενή τους γλώσσα. Σύμφωνα με τον Ferguson (1978) αυτό συμβαίνει για τρεις λόγους: Το φωνητικό σύστημα των βρεφών διαφέρει από αυτό των ενηλίκων. Τα βρέφη δεν έχουν κερδίσει ακόμα τον βασικό κινητικό έλεγχο για τον προγραμματισμό και την διαδοχικότητα ολόκληρου του μηχανισμού ομιλίας. Το βρέφος δεν έχει αποκτήσει ακόμη τα φωνολογικά πρότυπα της γλώσσας του περιγύρου του, όπως διαδοχικότητα και διαχωρισμός των ήχων. Τα βρέφη παράγουν ήχους του περιβάλλοντός τους από ότι άλλους ήχους (Cruttenden, 1970; Rees, 1972). Θα σταματήσει τη δραστηριότητά του προκειμένου να ακούσει άλλους ήχους, κυρίως τη φωνή της μητέρας του. Εκφέρει ορισμένους ευχάριστους καθώς επίσης και δυσάρεστους ήχους (Robert E. Owens Jr, 1984). 7-12 Μήνες Κατά τη διάρκεια του έβδομου μήνα το βάβισμα αρχίζει να αλλάζει. Εμφανίζονται επαναλήψεις συλλαβών με δομή συμφώνου φωνήεντος όπως «μα-μαμα-μα-μα» ή «πα-πα-πα-πα-πα» (Jakobson, 1962). Αρχικά το ρεπερτόριο των συμφώνων του βρέφους περιορίζεται στα χειλικά και χειλεοδοντικά έκκροτα όπως είναι τα /p/, /b/, /t/, και /d/ καθώς επίσης και στα ρινικά (Stark, 1979). Τα φωνήματα δεν εκφέρονται πλήρως και παράγονται με αργό ρυθμό. Τον όγδοο μήνα, το βάβισμα του βρέφους αρχίζει να ακούγεται σαν μικρές προτάσεις ξένης γλώσσας, προτάσεις οι οποίες έχουν ρυθμό, μελωδικότητα και ένταση. Τον ένατο μήνα χρησιμοποιεί μια ιδιόρρυθμη λέξη δικής του έμπνευσης για να δηλώσει κάποιο αντικείμενο και όχι ένα ηχητικό μοντέλο. Το δέκατο μήνα ζωής, το βρέφος μπορεί να κάνει τις απαραίτητες διακρίσεις στους φθόγγους και στα φωνήματα της μητρικής του γλώσσας καθώς επίσης να αναγνωρίσει μία οικεία λέξη μέσα σε μία μικρή πρόταση (Ferguson, 1978). Κατά τη διάρκεια του βαβίσματος, η παραγωγή των ήχων είναι μελωδική και σύμφωνη με όλα τα γλωσσικά μοντέλα ρυθμού και έντασης. Στις αρχές του ενδέκατου μήνα, το βρέφος χαίρεται με τη μίμηση ήχων όπως «σσσς» ή «μπαμπαμπα» αλλά και ήχων που παράγονται από αντικείμενα. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου το βάβισμα ποικίλει και ο επιτονισμός μοιάζει με αυτό των ενηλίκων (Oller, 1978). Στα τέλη του πρώτου έτους το βρέφος φλυαρεί με 13

μακρόσυρτους ήχους που μοιάζουν με ομιλία. Το φωνητικό του ρεπερτόριο περιλαμβάνει τώρα φθόγγους που σχηματίζονται στο μπροστινό μέρος του στόματος, στην περιοχή των χειλιών (για παράδειγμα «π» και «μπ»), στην περιοχή των δοντιών («τα» και «ντ») και στο πίσω μέρος, στην περιοχή του λάρυγγα («κ» και «γκ»). Αρχίζει να χρησιμοποιεί τους «αστείους ήχους» σαν να ήταν λέξεις λέει, για παράδειγμα, «βζιν βζιν» ή «βρουμ βρουμ» και εννοεί το αυτοκίνητο, - και παρεμβάλλει μερικές δικές του λέξεις, κάποιες ιδιαίτερες, δικές του συλλαβές με σταθερό τόνο, που καταλήγουν να χρησιμοποιούνται επίμονα και μόνιμα για κάποιο συγκεκριμένο αντικείμενο ή γεγονός. 12-16 Μήνες Σύμφωνα με την Ferguson (1978), πολλοί ήχοι από τους οποίους παράγει το παιδί, είναι ήχοι με νόημα καθώς λειτουργούν για το βρέφος ως λέξεις. Αυτοί οι ήχοι διαχωρίζονται σε τέσσερεις κατηγορίες: 1. Μονά ή επαναλαμβανόμενα φωνήεντα 2. Έρρινες συλλαβές 3. Συλλαβές τριβόμενων φωνημάτων 4. Μονές ή επαναλαμβανόμενες συλλαβές δομής σύμφωνου φωνήεν όπου το σύμφωνο είναι έρρινο ή στιγμιαίο (Hallidy, 1975a, 1975b; Lewis, 1951). Οι ήχοι αυτοί αποτελούν το σύνδεσμο ανάμεσα στο βάβισμα και στην ομιλία των ήχων. Το παιδί κατά τη διάρκεια αυτών των μηνών, αναπτύσσει ένα μικρό λεξιλόγιο τεσσάρων με έξι λέξεων. Οι λέξεις αυτές είναι συνήθως τα ονόματα γνωστών αντικειμένων, τροφίμων, ρούχων ή παιχνιδιών. 16 24 Μήνες Η ομιλία του παιδιού αυτήν την περίοδο γίνεται αντιληπτή μόνο από πολύ οικεία άτομα. Εξακολουθεί να βαβίζει στην ιδιότυπη γλώσσα του η οποία περιέχει μεγάλη ποικιλία ήχων και διακυμάνσεων στον τόνο. Σταδιακά αναπτύσσεται το λεξιλόγιο του. Στο τέλος του δέκατο όγδοου μήνα εμφανίζεται το ολοφραστικό στάδιο και γίνεται χρήση λέξεων με μεγάλη λειτουργικότητα, οι οποίες εκφράζουν 14

μεγάλη γκάμα προθέσεων. Κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου και εικοστού μήνα το παιδί μπορεί να χρησιμοποιήσει από πενήντα μέχρι εκατό λέξεις. Στο λεξιλόγιό του περιλαμβάνονται κυρίως ονόματα μελών της οικογένειας, αγαπημένων παιχνιδιών και διαπροσωπικές λέξεις όπως «γεια» (Ward, 1998). Συχνά παρουσιάζονται οι εξής απλοποιήσεις: i. Αντικαταστάσεις δύσκολων φθόγγων (π.χ. νελό αντί για νερό) ii. Αναδιπλασιασμοί (π.χ. λάλα αντί για γάλα) iii. Παραλήψεις συλλαβών (π.χ. νάνα αντί για μπανάνα) Το παιδί από τον εικοστό μήνα έως το δεύτερο χρόνο συνεχίζει τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου του. Για να πει μια πρόταση χρησιμοποιεί δύο με τρεις λέξεις. Εξακολουθούν να υπάρχουν κάποιες παραλείψεις συλλαβών και φθόγγων, απλοποιήσεις συμφωνικών συμπλεγμάτων και αντικαταστάσεις δύσκολων συμφώνων. Ένα παιδί δύο χρονών γνωρίζει διακόσιες με τριακόσιες λέξεις, ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει και ανάλογα με το μορφωτικό επίπεδο των γονιών του (Robert & Owens, 1984). Ο Garnica (1973) ανέφερε ότι το παιδί στην ηλικία των δεκαεπτά με είκοσι δύο μηνών μπορεί να διακρίνει ανούσιες λέξεις οι οποίες περιέχουν υγρά φωνήματα από λέξεις οι οποίες περιέχουν συριστικά ή μη συριστικά. Οι διακρίσεις ανάμεσα σε έκκροτα και μη τριβόμενα αλλά και σε ηχηρά και άηχα είναι πολύ δύσκολες. Στο δεύτερο έτος ηλικίας, το παιδί είναι ικανό να διακρίνει τις διαφορές της φωνής σε οικείες λέξεις (Barton, 1978). 3 ο Έτος Στην ηλικία των δυόμισι ετών το παιδί χρησιμοποιεί τα οδοντικά φωνήματα /t/, /d/ και τα υπερωικά /k/, /g/, x/, /γ/. Ένα παιδί ηλικίας τριών ετών έχει εκφραστικό λεξιλόγιο εννιακοσίων με χίλιες λέξεις (Lipsitt, 1966; Wehrabian, 1970). Χρησιμοποιεί προτάσεις τριών έως τεσσάρων λέξεων δομής υποκειμένου ρήμα αντικειμένου. Στην ηλικία των αυτή το φωνολογικό σύστημα έχει αναπτυχθεί αλλά δεν έχει ολοκληρωθεί. Συνεπώς το παιδί δεν είναι ικανό να απομονώνει ένα συγκεκριμένο ήχο σε μία λέξη. 15

4 ο Έτος Ένα παιδί ηλικίας τεσσάρων ετών είναι ικανό να αποφασίζει εάν μία αλληλουχία ήχων συμφωνεί με τους φωνολογικούς κανόνες (Morehead, 1971). Θα επαναλάβει λέξεις οι οποίες περιέχουν πιθανές αλληλουχίες ακόμα και όταν οι λέξεις αυτές δεν είναι αληθινές. Επίσης θα τροποποιήσει αυτές τις αλληλουχίες όταν τις επαναλαμβάνει, προκειμένου να παράγει άλλες οι οποίες μοιάζουν στην ομιλούμενή του γλώσσα (Messer, 1967). Η παραγωγή των συμφώνων σε όλες τις δυνατές θέσεις έχει βελτιωθεί και εμφανίζονται τα συμφωνικά συμπλέγματα. Επίσης, την εμφάνισή του κάνει και ενός αριθμός φωνολογικών διαδικασιών οι οποίες συντελούν στο να απλοποιεί την ομιλία του (Stampe, 1972). Ο Ingram (1972), χρησιμοποίησε αυτές τις διαδικασίες για να χαρακτηρίσει τα λάθος πρότυπα στην φωνολογική ενημερότητα. Τα λάθη σχετίζονται με τη συλλαβική δομή, με την αφομοίωση και με αντικαταστάσεις φωνημάτων. Πιο συγκεκριμένα: Ως προς τη συλλαβική δομή παρατηρήθηκαν τελική διαγραφή συμφώνου, απαλοιφή συμφωνικού συμπλέγματος, αναδιπλασιασμός συλλαβής και διαγραφή συλλαβής. Ως προς τις διαδικασίες αφομοίωσης παρατηρήθηκαν ηχηροποίηση του συμφώνου σε αρχική θέση, αποηχηροποίηση του τελικού συμφώνου, φωνηεντική αφομοίωση, ρινικοποίηση των φωνηέντων και συμφωνική αρμονία. Ως προς τις αντικαταστάσεις φωνημάτων, τα παιδιά απορινικοποιούν ή χρησιμοποιούν στιγμιαία αντί για τριβόμενα, φατνιακά αντί για υπερωικά και ουρανικά. Το λεξιλόγιό του ανέρχεται στις χίλιες πεντακόσιες με χίλιες εξακόσιες λέξεις (Lipsitt, 1966; Wehrabian, 1970). Τα περισσότερα παιδιά αυτής της ηλικίας μπορούν να αρθρώσουν σωστά τους συμφωνικούς ήχους /p, m, n, b, k, g, d, t, f, γ, x/. Σύμφωνα με τον Sanders (1972), ένα στα δύο παιδιά μπορούν να παράγουν το /r, l, s, z/. 16

5 ο Έτος Κατά τη διάρκεια του πέμπτου έτους, το παιδί χρησιμοποιεί μία γλώσσα η οποία μοιάζει πολύ με αυτή των ενηλίκων. Το εκφραστικό του λεξιλόγιο αποτελείται από δύο χιλιάδες λέξεις. H ανάπτυξη του λεξιλογίου στην ηλικία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο την αύξηση στην ποσότητα των λέξεων που χειρίζεται το παιδί στις συνομιλίες του, αλλά και την αύξηση στην ακρίβεια με την οποία το παιδί χειρίζεται τις λέξεις που γνωρίζει. Μπορούν να αρθρώσουν σωστά τους ακόλουθους συμφωνικούς ήχους /p, m, b, n, k, g, d, t, ŋ, f, γ, x, r, l, s, ks, ps, z, dz/ (Sanders, 1972). Το παιδί αυτής της ηλικίας παρουσιάζει ακόμα δυσκολίες στην παραγωγή ορισμένων συμφώνων και συμφωνικών συμπλεγμάτων. 6 ο Έτος Σύμφωνα με έρευνες, με τη συμπλήρωση του 6 ου έτους το παιδί δύναται να αρθρώνει σωστά τα 89% των φθόγγων. Συγκεκριμένα, σε αυτή την ηλικία κατακτάται το υγρό /r/ και ξεκινά η κατάκτηση των συμπλεγμάτων που έχουν το /r/ σε τελική θέση. Εν τούτοις, συχνά κάποια παιδιά δυσκολεύονται στην ηχηροποίηση φθόγγων διαρκείας αντικαθιστώντας τους με τους αντίστοιχους άηχους. Σύμφωνα με τον Hakes (1980), το παιδί μπορεί να διακρίνει φωνημικά τμήματα σε συλλαβές. Στην ηλικία των έξι ετών διαβλέπουμε την ανάπτυξη των: /θ, v, δ/. Το εκφραστικό του λεξιλόγιο αποτελείται από δύο χιλιάδες εξακόσιες λέξεις. 7 ο Έτος Το παιδί στην ηλικία των 7 χρόνων έχει κατακτήσει όλα τα φωνήματα και τα συμπλέγματα. /α/ /v/ /γ/ /δ/ /e/ /z/ /i/ /θ/ /κ/ /l/ /m/ /n/ /ks/ /o/ /p/ /r/ /s/ /t/ /f/ /x/ /ps/ /ts/ /u/ /dz/ /b/ /d/ /j/. Ήχοι σε μεγαλύτερες λέξεις ή συνδυασμοί ήχων μπορεί ακόμα να είναι δύσκολοι. Το παιδί είναι ικανό να παράγει μια επακόλουθη λέξη αφού διαγραφεί ένας ήχος από μία λέξη (Bruce, 1964) π.χ. εάν αφαιρέσουμε το /s/ από τη λέξη /sela/ παράγουμε τη λέξη /ela/. 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Διαγνωστικά εργαλεία για τη φωνολογική ενημερότητα 2.1 Κύριες θεωρητικές αρχές που διέπουν τα διαγνωστικά εργαλεία Όλα τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση διαταραχών, ακολουθούν έναν κώδικα ο οποίος βοηθάει να επιλεγεί το κατάλληλο εργαλείο ώστε να παρέχει σωστά αποτελέσματα για την ορθή διάγνωση των εκάστοτε διαταραχών. Επίσης, βοηθά τους εξεταστές να εντοπίσουν τις παραμέτρους που προκύπτουν έτσι ώστε το αποτέλεσμα να παραμείνει αξιόπιστο. Γι αυτό το σκοπό, υπάρχει ο παρακάτω κώδικας των Shipley & McAfee που πρέπει να τηρείται. Ο κώδικας χωρίζεται σε πέντε (5) διαφορετικούς τομείς, οι οποίοι βοηθούν στη σωστή επιλογή του εργαλείου, στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων, στην εκτίμηση του εργαλείου και στις πληροφορίες που μπορούμε να αντλήσουμε από αυτό 2.1.1 ΚΩΔΙΚΑΣ ΓΙΑ ΔΙΚΑΙΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ TESTING ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Α. Αναπτύσσοντας/ Επιλέγοντας τα Κατάλληλα Τεστ Οι χρήστες των τεστ θα πρέπει να επιλέγουν εργαλεία τα οποία χρησιμοποιούνται για το λόγο που δημιουργήθηκαν και είναι κατάλληλα για το επιθυμητό δείγμα πληθυσμού που εξετάζουμε. Οι χρήστες των τεστ θα πρέπει: 1) Να καθορίζουν το σκοπό του τεστ και του πληθυσμού που πρόκειται να εξεταστεί. 2) Να επιλέγουν ένα τεστ για τον συγκεκριμένο σκοπό και πληθυσμό, το οποίο θα βασίζεται σε μια λεπτομερή έρευνα της πληροφορίας που διατίθεται. 18

3) Να ερευνούν πιθανές χρήσιμες πηγές πληροφοριών, επιπρόσθετα με τη βαθμολόγηση του τεστ, για να επιβεβαιώσουν την πληροφορία που παρέχεται από το τεστ. 4) Να διαβάζουν τα υλικά που παρέχουν οι δημιουργοί του τεστ. 5) Να αποφεύγουν τη χρήση τεστ στα οποία παρέχονται μη ξεκάθαρες και μη ολοκληρωμένες πληροφορίες. 6) Να μαθαίνουν το πώς και πότε αναπτύχθηκε και δοκιμάστηκε το τεστ. 7) Να διαβάζουν ανεξάρτητες εκτιμήσεις ενός τεστ και πιθανές εναλλακτικές μετρήσεις. Οι χρήστες θα πρέπει να ψάξουν για στοιχεία που υποστηρίζουν τους ισχυρισμούς των δημιουργών του τεστ. 8) Να εξετάζουν το αντιπροσωπευτικό δείγμα, τα δείγματα από ερωτήσεις, κατευθύνσεις, ερωτηματολόγια, εγχειρίδια και αναφορές βαθμολόγησης, πριν να επιλέξουν ένα τεστ. 9) Να εξακριβώνουν το πότε το περιεχόμενο του τεστ και το μοντέλο σύγκρισης είναι κατάλληλα για αυτούς που δίνουν το τεστ. 10) Να επιλέγουν και να χρησιμοποιούν μόνο εκείνα τα τεστ για τα οποία οι ικανότητες που απαιτούνται για την διαχείρισή τους και τη σωστή ερμηνεία των αποτελεσμάτων είναι διαθέσιμα, (Shipley & McAfee, 1998). Β. Ερμηνεύοντας τα αποτελέσματα Οι χρήστες των τεστ θα πρέπει να είναι σε θέση να ερμηνεύουν σωστά τα αποτελέσματα. Γι αυτό θα πρέπει: 1) Να αποκτούν πληροφορίες για την καταγραφή των αποτελεσμάτων, τα χαρακτηριστικά οποιασδήποτε νόρμας ή συγκριτικών ομάδων εργασίας και ελέγχου και τους περιορισμούς της βαθμολόγησης. 2) Όταν ερμηνεύουν αποτελέσματα θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη οποιεσδήποτε μεγάλες διαφορές στις νόρμες ή στις συγκριτικές ομάδες εργασίας και ελέγχου και σε αυτούς που πραγματικά δίνουν τα τεστ. 3) Να αποφεύγουν να χρησιμοποιούν τεστ για σκοπούς που δεν ενδείκνυνται συγκεκριμένα από το δημιουργό του τεστ, εκτός και αν έχουν αποκτήσει πληροφορίες που υποστηρίζουν τη συγκεκριμένη χρήση. 19

4) Να εξηγούν πώς ορίστηκαν οι βαθμολογίες που είναι απαραίτητες για να επιτύχει το τεστ, και να συγκεντρώσουν στοιχεία για να υποστηρίξουν την ορθότητα των αποτελεσμάτων. 5) Να συγκεντρώνουν στοιχεία για να αποδείξουν ότι το τεστ είναι κατάλληλο για το σκοπό που είναι προορισμένο, (Shipley & McAfee, 1998). Γ. Προσπάθεια για δικαιοσύνη Οι χρήστες των τεστ, θα πρέπει να επιλέγουν τεστ τα οποία έχουν διαμορφωθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι προσαρμοσμένα για τους εξεταζόμενους με βάση τη φυλή τους, το γένος, το εθνικό υπόβαθρο, ή τις περιπτώσεις ατόμων με ειδικές ανάγκες. Οι χρήστες των τεστ θα πρέπει: 1) Να αξιολογούν τις διαδικασίες που χρησιμοποιήθηκαν από τους δημιουργούς των τεστ, για να αποφύγουν περιεχόμενο ή χρήση γλώσσας που δεν είναι ευαίσθητη ως προς αυτούς που χορηγούν το τεστ. 2) Να αναθεωρούν την επίδοση αυτών που χορηγούν το τεστ και ανήκουν σε διαφορετική φυλή, γένος και εθνικά υπόβαθρα, όταν δείγματα επαρκούς μεγέθους είναι διαθέσιμα. 3) Να αξιολογούν το βαθμό στον οποίο ορισμένες διαφορές στην απόδοση, μπορεί να έχουν προκληθεί εξαιτίας μη κατάλληλων χαρακτηριστικών του τεστ. 4) Όταν είναι απαραίτητο και εφικτό, να χρησιμοποιούν διαφοροποιημένες μορφές των τεστ ή τις διαδικασίες διαχείρισης ατόμων με ειδικές ανάγκες. 5) Να ερμηνεύουν τις δεδομένες νόρμες με προσοχή, σύμφωνα με τις αλλαγές που έχουν γίνει.(shipley & McAfee, 1998) Δ. Πληροφορίες αυτών που χορηγούν το τεστ Κάτω από ορισμένες συνθήκες οι δημιουργοί των τεστ έχουν άμεση επαφή με αυτούς που χορηγούν το τεστ. Οι χρήστες των τεστ, πρέπει να παρέχουν τις πληροφορίες που περιγράφονται παρακάτω στους εξεταζόμενους ή στα άτομα τα οποία τους φροντίζουν. Θα πρέπει: 20

1) Όταν ένα τεστ είναι προαιρετικό, να παρέχονται πληροφορίες, σε αυτούς που δίνουν το τεστ, τους γονείς / αυτούς που τους φροντίζουν, που θα τους βοηθήσουν να κρίνουν το αν το τεστ πρέπει να χρησιμοποιηθεί, ή αν κάποια εναλλακτική λύση θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί. 2) Να πληροφορούν αυτούς που χορηγούν το τεστ, με ότι χρειάζεται να ξέρουν για το εύρος του τεστ, το είδος των ερωτήσεων, τις κατευθύνσεις, και τις κατάλληλες στρατηγικές χρήσης του τεστ. 3) Να προσπαθούν να κάνουν εξίσου διαθέσιμες αυτές τις πληροφορίες σε όσους χορηγούν το τεστ. (Shipley & McAfee, 1998) Ε. Κάτω από ορισμένες περιπτώσεις οι δημιουργοί των τεστ έχουν άμεσο έλεγχο των τεστ και των βαθμολογιών Οποιαδήποτε ομάδα, η οποία έχει άμεσο έλεγχο των τεστ και των βαθμολογιών, θα πρέπει να ακολουθεί τα παρακάτω βήματα. Οι δημιουργοί ή οι χρήστες των τεστ θα πρέπει: 1) Να ενημερώνουν αυτούς που χορηγούν το τεστ ή τους γονείς / αυτούς που τους φροντίζουν, με τα δικαιώματά τους σχετικά με τη διαδικασία του τεστ, όπως ότι μπορεί να έχουν αντίγραφα του τεστ και συμπληρωμένα ερωτηματολόγια, ότι μπορούν να χορηγήσουν ξανά το τεστ, να ζητήσουν αναβαθμολόγηση ή να ακυρώσουν κάποιες βαθμολογίες. 2) Να ενημερώνουν αυτούς που χορηγούν το τεστ ή τους γονείς / αυτούς που τους φροντίζουν, για πόσο καιρό θα κρατηθούν στον φάκελο τα αποτελέσματα, και να υποδείξουν σε ποιόν και κάτω από ποιες συνθήκες τα αποτελέσματα των τεστ θα ή δεν θα δημοσιευτούν. 3) Να περιγράφουν τις διαδικασίες που μπορούν να χρησιμοποιήσουν αυτοί που χορηγούν το τεστ ή οι γονείς / αυτοί που τους φροντίζουν, για να υποβάλλουν παράπονα ή για να επιλύσουν τυχόν προβλήματα. (Shipley & McAfee, 1998) 21

2.2 Διαγνωστικά εργαλεία Υπάρχουν αρκετά διαγνωστικά εργαλεία τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη φωνολογική ενημερότητα. Τα περισσότερα αξιολογούν διάφορους τομείς οι οποίοι μπορούν να εμφανίσουν κάποια διαταραχή συμπεριλαμβανομένης και της φωνολογίας. Ελάχιστα είναι εκείνα που αναφέρονται μόνο στη φωνολογία. 2.2.1 Ελληνικές εκδόσεις 2.2.1.1 ΑνΟμιΛο 4 (Ανιχνευτικό τεστ διαταραχών Ομιλίας και Λόγου στην ηλικία των 4 χρονών) : Το τεστ αποτελεί προσαρμογή και στάθμιση στην ελληνική γλώσσα του γαλλικού πρωτότυπου ERTL4 στο πλαίσιο της πρόληψης και της έγκαιρης παρέμβασης των διαταραχών λόγου και ομιλίας. Ο σκοπός του τεστ είναι η ανίχνευση προβλημάτων λόγου και ομιλίας. Τα βασικά πλεονεκτήματα του τεστ είναι η πεντάλεπτη διάρκεια χορήγησης του από τους ειδικούς που είναι σε επαφή με τα παιδιά αυτής της ηλικίας (όπως παιδίατροι, νηπιαγωγοί κλπ.), η ενημέρωση των γονέων, ιατρών, δασκάλων για τα πρώτα συμπτώματα μιας πιθανής διαταραχής λόγου και ομιλίας, η παροχή συμβούλων για την προαγωγή και εδραίωση αρμονικής επικοινωνίας ανάμεσα στο παιδί και στο περιβάλλον του, καθώς και οι δυο μορφές παρουσίασης του τεστ, την ηλεκτρονική και την έντυπη. (ΑνΟμιΛο 4, Ελληνικά Γράμματα) Το ΑνΟμιΛο 4 ανιχνεύει ελλείμματα στην αισθητηριακή, αντιληπτική και μνημονική λειτουργία, καθυστέρηση ή διαταραχή της φωνολογικής ικανότητας (φωνολογία, κατάτμηση, ρυθμός), διαταραχή της γλωσσικής ικανότητας (λεξιλόγιο, μορφο-συντακτική δομή, σημασιολογία), διαταραχή της ικανότητας 22

συνομιλίας (πραγματολογία, προσαρμογή στον άλλον) και διαταραχή της φωνής και το ρυθμού (τραυλισμός). (ΑνΟμιΛο 4, Ελληνικά Γράμματα) Το ΑνΟμιΛο 4 κυκλοφορεί σε δυο μορφές, έντυπη και ηλεκτρονική. Αποτελείται από: o Κάρτα με εικόνες, τις οποίες βλέπει το παιδί και απαντά σε ερωτήσεις του εξεταστή, o Εγχειρίδιο με πληροφορίες και οδηγίες για τη χορήγηση του τεστ, o Φυλλάδια ενημέρωσης για την εξέλιξη του λόγου, τα οποία δίνονται στους γονείς μετά τη χορήγηση του τεστ, o Προφίλ των παιδιών, ανάλογα με τα αποτελέσματά τους στο τεστ. Χωρίζονται σε δυο μέρη. Στο πάνω μέρος ο εξεταστής συμπληρώνει και κρατά για αρχείο του τα στοιχεία του παιδιού, ενώ το κάτω μέρος περιλαμβάνει συμβουλές και δίνεται στους γονείς, o Σελίδες βαθμολόγησης. (ΑνΟμιΛο 4, Ελληνικά Γράμματα) 2.2.1.2 ΜέταΦΩΝ Τέστ: Το ΜέταΦΩΝ τεστ είναι ένα σταθμισμένο εργαλείο αξιολόγησης δεξιοτήτων φωνολογικής επίγνωσης για την ανίχνευση πιθανών δυσκολιών στην ανάγνωση και στη γραφή. Πρόκειται για πρωτότυπη ερευνητική εργασία σε ελληνικό δείγμα 1.225 παιδιών προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας. Αποτελείται από δύο μέρη: 23

Το Αναπτυξιακό «ΜέταΦΩΝ τεστ» (ΠΛΗΡΗΣ ΧΟΡΗΓΗΣΗ): Για τις ηλικίες 3:10 6:6 ετών, με διαγνωστικό χαρακτήρα για την προσχολική ηλικία. Η πλήρης χορήγηση περιλαμβάνει 37 κριτήρια αξιολόγησης χωρισμένα στα γλωσσολογικά επίπεδα ομοιοκαταληξίας συλλαβής φωνήματος. Ερμηνεύει τις επιδόσεις των παιδιών μέσω: Διαγνωστικού Διαγράμματος Φωνολογικής Επίγνωσης, Αναπτυξιακού προφίλ φωνολογικής επίγνωσης, Αναπτυξιακών ηλικιών. (Γιαννετοπούλου, Κιρπότιν, 199) Το Ανιχνευτικό «ΜέταΦΩΝ τεστ» (ΒΡΑΧΕΙΑ ΧΟΡΗΓΗΣΗ) Για τις ηλικίες 5:0 7:0 ετών, για παιδιά νηπιαγωγείου και μαθητές Α Δημοτικού. Έχει ανιχνευτικό χαρακτήρα (screening), με 15 κριτήρια αξιολόγησης τα οποία αποτελούν τμήμα της πλήρους χορήγησης. Αξιολογεί την Αναγνωστική Ετοιμότητα ως προς τη Φωνολογική Επίγνωση και παρέχει τη δυνατότητα έγκαιρου εντοπισμού και πρώιμης παρέμβασης σε παιδιά υψηλού κινδύνου για εκδήλωση μαθησιακών δυσκολιών. Το τεστ μπορεί να χορηγηθεί από αναπτυξιολόγους, παιδοψυχιάτρους, λογοθεραπευτές, ψυχολόγους, γλωσσολόγους, ειδικούς παιδαγωγούς, νηπιαγωγούς και δασκάλους γενικής και ειδικής αγωγής κ.α. που έχουν συνάφεια με αξιολόγηση σε ΚΕΔΥ (Κέντρα Διάγνωσης και Αξιολόγησης του Υπουργείου Παιδείας), ΚΨΥ (Κέντρα Ψυχικής Υγείας του ομώνυμου Υπουργείου), Ιατροπαιδαγωγικά κλπ. Πλαίσια με διαγνωστικές αρμοδιότητες με στόχο τον εντοπισμό παιδιών μειωμένης αναγνωστικής ετοιμότητας. (www.logopedists.gr) Είναι το πρώτο τεστ στο είδος του στον Ελλαδικό χώρο. Πρόκειται για ένα έγκυρο και αξιόπιστο διαγνωστικό εργαλείο, σταθμισμένο πανελλαδικά, που έχει σκοπό την αξιολόγηση των φωνολογικών δεξιοτήτων των παιδιών προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας για την ανίχνευση των δυσκολιών στο γραπτό λόγο, δηλαδή την πρόληψη μαθησιακών δυσκολιών. Η φωνολογική επίγνωση αποτελεί προαπαιτούμενη διαδικασία για την ανάπτυξη των αναγνωστικών δεξιοτήτων. Το 30% των παιδιών στην προσχολική ηλικία παρουσιάζει δυσκολίες σ αυτόν το γλωσσικό τομέα. Πιθανά φωνολογικά ελλείμματα κατά την προσχολική ηλικία συνδέονται άμεσα με αδυναμίες στην ανάγνωση και στη γραφή. Δυσκολίες στο 24

γραπτό λόγο έχουν ως συνέπεια δυσκολίες στην πρόσβαση σε πλήθος γνωστικών αντικειμένων της σχολικής μάθησης, μιας και το κυρίαρχο όχημα προσέγγισης της μαθησιακής διαδικασίας είναι η γλώσσα. (www.logopedists.gr) Στο βαλιτσάκι του «ΜέταΦΩΝ τεστ» περιέχονται: o Ένα εγχειρίδιο με τίτλο «Οδηγός Εξεταστή». Περιλαμβάνει την παρουσίαση του τεστ, σύντομη θεωρητική τεκμηρίωση, αναλυτικές οδηγίες για τη χορήγηση και τη βαθμολόγηση των κριτηρίων αξιολόγησης, ψυχομετρικά χαρακτηριστικά και πίνακες βαθμολόγησης της επίδοσης των παιδιών. o Το τεστ, «Βιβλίο Εξέτασης» σε μορφή σπιράλ, με έγχρωμες εικόνες για το παιδί και αναλυτικές οδηγίες για τον εξεταστή. o Πολύχρωμα καρτελάκια που χρησιμεύουν σε ορισμένα κριτήρια αξιολόγησης που δεν έχουν εικόνες. o 10 έγχρωμα «Φυλλάδια Απαντήσεων» 8/σέλιδα για την καταγραφή των αποτελεσμάτων και της βαθμολόγησης. (www.logopedists.gr) 2.2.2 Ξένες εκδόσεις 2.2.2.1 Clear Test: Το Clear είναι ένα εργαλείο αξιολόγησης και διάγνωσης των φωνολογικών διαταραχών στην Αγγλική γλώσσα. Καλύπτει όλα τα φωνήματα σε όλες τις συλλαβικές θέσεις. Το κάθε φώνημα έχει τη δική του σελίδα δίνοντας στον εξεταστή την ευελιξία να παραχθούν οι συγκεκριμένοι ήχοι, εφόσον η προσοχή του παιδιού περιπλανιέται ή έχουν προκληθεί άτυπες παρατηρήσεις και χρειάζεται η σωστή αξιολόγηση μέσω ενός εργαλείου ώστε να επιβεβαιωθούν οι παρατηρήσεις. (www.clear-resources.co.uk) 25

Τα σχέδια είναι σαφή, ενθουσιώδη και ζωηρόχρωμα. Όσα παιδιά δοκίμασαν αυτή την αξιολογητική μέθοδο, δεν παρουσίασαν καμία δυσκολία στην αναγνώριση των εικόνων. Οι ηλικίες των παιδιών κυμαίνονται από το 3 έτος έως το 9 έτος. Στο Clear υπάρχουν δύο φύλλα αρχείων που χωρίζουν τα ενιαία φωνήματα από τους δύο συνδυασμούς συστάδων ενός φωνήματος. (www.clear-resources.co.uk) 2.2.2.2 Clinical Assessment of Articulation and Phonology (CAAP): Το CAAP είναι ένα όργανο που αξιολογεί την άρθρωση και τη φωνολογία παιδιών ηλικίας από 2:6 μέχρι 8:11. Είναι ένα τεστ μη χρονοβόρο και αποδίδει ακριβή αποτελέσματα, τα οποία είναι εύκολα να σημειωθούν και ερμηνευθούν. Τα αρθρωτικά σχήματα μπορούν να χορηγηθούν μέσα σε 15 με 20 λεπτά. Η προσέγγιση των πινάκων ελέγχου στην αξιολόγηση των φωνολογικών διαδικασιών εξαλείφει ουσιαστικά την ανάγκη για φωνητική μεταγραφή. (www.superduperinc.com) Το CAAP περιλαμβάνει τους τομείς της άρθρωσης και της φωνολογίας και τους αξιολογεί με τις παρακάτω δραστηριότητες: Άρθρωση: Συλλαβές στις οποίες ακολουθείται η δομή Φωνήεν Σύμφωνο ή Σύμφωνο Φωνήεν για όλα τα φωνήματα, μια συστάδα λέξεων που θα περιέχουν τα /σ/, /ρ/ και /λ/ σε αρχική θέση, τρισύλλαβες και τετρασύλλαβες λέξεις με τα υπόλοιπα φωνήματα και παραγωγή όλων των φωνημάτων μέσα σε προτάσεις. Φωνολογία: Διαγραφή του τελικού συμφώνου, αυξομειώσεις των συλλαβών μέσα σε λέξεις, φώνηση, ολίσθηση, αντιμετώπιση των υπερωικών και των ουρανικών φωνημάτων, παύσεις, προφωνηεντική έκφραση. (www.superduperinc.com) Το βαλιτσάκι της CAAP περιλαμβάνει: 26

o Το βιβλίο ερεθισμάτων και το εγχειρίδιο οδηγιών o 50 φόρμες αξιολόγησης της άρθρωσης και 30 φόρμες της φωνολογίας o 5 κάρτες με ζωηρά χρώματα o Αφρό o 75 αυτοκόλλητες ετικέτες o Μια μεγάλη τσάντα μεταφοράς (www.superduperinc.com) 2.2.2.3 Comprehensive Test of Phonological Processing (CTOPP): Το CTOPP αξιολογεί τη φωνολογική συνειδητοποίηση, τη φωνολογική μνήμη και τη γρήγορη κατονομασία. Τα άτομα με ελλείμματα σε ένα ή περισσότερα από τα είδη των φωνολογικών δυνατοτήτων επεξεργασίας, μπορούν να έχουν δυσκολία εκμάθησης της ανάγνωσης. Το CTOPP αναπτύχθηκε για την ενίσχυση των ατόμων ηλικίας από 5 ετών έως 24:11 τα οποία παρουσιάζουν φωνολογικές διαταραχές. Το CTOPP χωρίζεται σε δυο διαφορετικά ηλικιακά φάσματα. Στο φάσμα των ηλικιών από 5 έως 6:11 ετών (τάξεις των νηπίων και της πρώτης δημοτικού) και στο φάσμα των ηλικιών από 7 έως 24:11 ετών (τάξεις δευτέρας δημοτικού μέχρι τα τελευταία έτη του πανεπιστημίου). Το CTOPP διαρκεί 30 λεπτά και επιτρέπει στον εξεταστή να αξιολογήσει προσεκτικότερα τις φωνολογικές δυνάμεις και αδυναμίες του ατόμου. (www.superduperinc.com) Το CTOPP έχει τέσσερις κύριες χρησιμότητες: Να προσδιορίζει τα άτομα που είναι κάτω από τους μέσους όρους με σημαντικές φωνολογικές δυνατότητες, Να καθορίζει τις δυνάμεις και τις αδυναμίες μεταξύ των ανεπτυγμένων φωνολογικών διαδικασιών, Να τεκμηριώνει την πρόοδο ενός ατόμου στη φωνολογική επεξεργασία σε συνέπεια με τα ειδικά προγράμματα επέμβασης, Και τέλος, να χρησιμεύει ως μια συσκευή μέτρησης στις ερευνητικές μελέτες για τη φωνολογική επεξεργασία. (www.superduperinc.com) 27

Κατά τη χορήγηση του CTOPP αξιολογείται η φωνολογική επεξεργασία με διαδικασίες όπως: ο συνδυασμός λέξεων, η μνήμη ψηφίων, επανάληψη ψευδολέξεων, η γρήγορη ονομασία χρωμάτων, ψηφίων, αντικειμένων και επιστολών, ο συνδυασμός ψευδολέξεων, η αντιστροφή φωνήματος, η τομή λέξεων και ψευδολέξεων. (www.superduperinc.com) Επίσης το CTOPP περιλαμβάνει: Το φωνολογικό πηλίκο συνειδητοποίησης (PAQ) το οποίο μετρά τη συνειδητοποίηση και την πρόσβαση ενός ατόμου στη φωνολογική δομή της προφορικής γλώσσας. Το φωνολογικό πηλίκο μνήμης (PMQ) το οποίο μετρά τη δυνατότητα του εξεταζόμενου να κωδικοποιήσει τις φωνολογικές πληροφορίες για την προσωρινή τους αποθήκευση. Το γρήγορο πηλίκο ονομασίας (RNQ) το οποίο μετρά την αποδοτική ανάκτηση του εξεταζόμενου των φωνολογικών πληροφοριών από τη μακροπρόθεσμη μνήμη, καθώς επίσης και τη δυνατότητα του εξεταζόμενου να εκτελέσει μια ακολουθία διαδικασιών γρήγορα και επανειλημμένα. (www.superduperinc.com) Το βαλιτσάκι του CTOPP περιλαμβάνει: o Το εγχειρίδιο του εξεταστή, o 25 βιβλιάρια αρχείων εξεταστών για 5 έως 6:11 ετών, o 25 βιβλιάρια αρχείων εξεταστών για 7 έως 24:11 ετών, o Βιβλίο εικόνων, o CD o Ένα μεγάλο κουτί μεταφοράς. (www.superduperinc.com) 28

2.2.2.4 The Assessment of Phonological Processes (APP-R): Το APP-R είναι ένα αποδοτικό διαγνωστικό εργαλείο και ένας πρακτικός οδηγός για να προσδιορίσει και να κατανοήσει τις περισσότερες από 40 φωνολογικές διαδικασίες. (www.superduperinc.com) Το APP-R προσπαθεί να αποσπάσει προφορικές απαντήσεις με τις φωνολογικές διαδικασίες όπως είναι: οι παραλείψεις τμημάτων, τα σχέδια με λάθη, οι αντικαταστάσεις, οι προσθήκες και οι διαστρεβλώσεις. Τα αποτελέσματα έχουν ως σκοπό να δείξουν τον τύπο και τη δριμύτητα των προβλημάτων. (www.superduperinc.com) Το APP-R επιτρέπει στους εξεταστές να ταξινομήσουν ουσιαστικά όλες τις λεκτικές αποκλίσεις και να τις ερμηνέυει λογικά. Το τεστ παρέχει στον λογοθεραπευτή ένα αποδοτικό εργαλείο και δίνει στον επόπτη σπουδαστών έναν πρακτικό οδηγό για τον προσδιορισμό και την κατανόηση των φωνολογικών διαδικασιών. Το APP-R έχει διάρκεια χορήγησης από 15 έως 25 λεπτά. Τα αποτελέσματα παρέχουν μια βάση για τα αποδοτικά εξατομικευμένα προγράμματα θεραπείας για παιδιά με αυστηρές ή βαθιές λεκτικές διαταραχές. (www.superduperinc.com) Το βαλιτσάκι του APP-R αποτελείται από: o Το εγχειρίδιο του εξεταστή, o 50 φόρμες καταγραφής, o 50 φόρμες ανάλυσης των φωνολογικών διαδικασιών, o 50 φόρμες συνοπτικής ανάλυσης των φωνολογικών διαδικασιών, o 50 φόρμες φωνολογικής διαλογής της προσχολικής ηλικίας, o 50 φόρμες φωνολογικής διαλογής των πολυσύλλαβων λέξεων, o Ένα φύλλο εικόνων o Το κουτί μεταφοράς. (www.superduperinc.com) 29

2.2.2.5 Hodson Assessment of Phonological Patterns (Third Edition) (HAPP-3): Το HAPP-3 είναι μια αναθεωρημένη έκδοση της αξιολόγησης φωνολογικής διαδικασίας (The Assessment of Phonological Processes-Revised (APP- R)). Το HAPP-3 είναι μια περιεκτική αξιολογητική και διαγνωστική εξέταση των παιδιών που παρουσιάζουν διαταραχές κατανόησης στις ηλικίες από 3 έως 8 ετών. Η φωνολογική αξιολόγηση μπορεί να αξιολογηθεί σε διάστημα 20 λεπτών και περιέχει αντικείμενα και εικόνες για την απόσπαση 50 λέξεων ερεθισμάτων. (www.superduperinc.com) Μετά την αναθεώρηση της προηγούμενης έκδοσης, υπήρξαν κάποια θετικά αποτελέσματα. Πιο συγκεκριμένα το τεστ μπορεί: Να κωδικοποιήσει και να ταξινομήσει τις φωνολογικές αποκλίσεις, Να καθορίσει τη χρήση εκτιμήσεων δριμύτητας, σε ήπια, μέτρια, αυστηρή και βαθιά, Να προσδιορίσει τα σημαντικά φωνολογικά σχέδια του στόχου για επεξεργασία, Να ληφθούν τα αποτελέσματα για την τεκμηρίωση της προόδου επεξεργασίας. (www.superduperinc.com) Το βαλιτσάκι του HAPP-3 αποτελείται από: o 25 φόρμες φωνολογικής αξιολόγησης, o 25 φόρμες ανάλυσης των φωνολογικών αποκλίσεων, o 25 φόρμες αντικαταστάσεων και αναλυτικών στρατηγικών, o Φύλλο εικόνων διαλογής πολυσύλλαβων λέξεων, o 13 κάρτες εικόνων, o 30 κομμάτια αντικειμένων, o 50 φόρμες για συγκέντρωση προσχολικών φωνολογικών μορφών, o 50 φόρμες για συγκέντρωση διαμόρφωσης πολυσύλλαβων λέξεων, o Το κουτί μεταφοράς. (www.superduperinc.com) 30

2.2.2.6 Test of Phonological Awareness-Second Edition (TOPA-2+): Το TOPA-2+ είναι μια αναθεώρηση της δημοφιλούς δοκιμής της φωνολογικής συνειδητοποίησης (Test of Phonological Awareness) για τις ηλικίες από 5 έως 8 ετών. Το TOPA-2+ υπάρχει σε δύο εκδόσεις, η μία είναι για τα παιδιά νηπιαγωγείου και η άλλη για παιδιά πρώτης και δευτέρας δημοτικού. Και οι δυο εκδόσεις μετρούν τη δυνατότητα των παιδιών να απομονώνουν μεμονωμένα φωνήματα σε προφορικές λέξεις και πως να καταλαβαίνουν τις σχέσεις μεταξύ των φωνημάτων στα αγγλικά. Η έκδοση για τα νήπια χρησιμοποιεί δύο διαφορετικούς τύπους στοιχείων για να αξιολογήσει τη φθογγική συνειδητοποίηση, ο ένας περιέχει μία λέξη στόχο, την οποία πρέπει να την σχετίσουν με άλλες τρεις (από ένα πλήθος δέκα λέξεων), οι οποίες θα ξεκινάνε από τον ίδιο φώνημα και ο άλλος ζητά από τα παιδιά να ξεχωρίσουν από τις υπόλοιπες που έμειναν, τις τέσσερις που θα έχουν διαφορετικό αρχικό φώνημα. Η έκδοση για τα παιδιά του δημοτικού μπορεί να είναι παρόμοια με την έκδοση των νηπίων, αλλά περιέχει και ένα πιο δύσκολο στόχο στον οποίο τα παιδιά πρέπει να προσδιορίσουν τους τελικούς ήχους των λέξεων. (www.superduperinc.com) Το βαλιτσάκι του TOPA-2+ αποτελείται από: o Το εγχειρίδιο του εξεταστή, o 50 φόρμες για την έκδοση των νηπίων, o 50 φόρμες για την έκδοση των τάξεων του δημοτικού, o 25 φόρμες σπουδαστών για την έκδοση των νηπίων, o 25 φόρμες σπουδαστών για την έκδοση των τάξεων του δημοτικού, o Το κουτί μεταφοράς. (www.superduperinc.com) 31

2.2.2.7 Khan-Lewis Phonological Analysis - Second Edition (KLPA-2): Το KLPA-2 είναι εργασίες οι οποίες αφορούν τη φωνολογική ανάλυση, δίνοντας μια περιεκτική ανάλυση της δυνατότητας των αρθρώσεων και τη χρήση των φωνολογικών διαδικασιών. Το KLPA-2 μπορεί να αξιολογήσει άτομα των ηλικιών από 2 έως 21 ετών. Διαρκεί 10 με 30 λεπτά ανάλογα με το κάθε άτομο. Επεκτείνοντας τη χρήση του μπορεί να εντοπίσει για κοινές φωνολογικές διαταραχές όπως είναι η αρχική έκφραση και η υγρή απλοποίηση. (www.superduperinc.com) Ελέγχεται η άρθρωση σημαντικών λεκτικών ήχων σε αρχικές, μεσαίες και τελικές θέσεις όπως και η φωνολογική τους σημείωση. Με το βιβλιάριο εναλλαγής εντοπίζονται ποιες φωνολογικές διαδικασίες πρέπει να χρησιμοποιηθούν δίνοντας διαγνωστικές πληροφορίες με μια ματιά.. (www.superduperinc.com) Το βαλιτσάκι του KLPA-2 αποτελείται από: o Το εγχειρίδιο του εξεταστή, o 25 φόρμες ανάλυσης, o Ένα βιβλιάριο εναλλαγής, o Τη φωνολογική περίληψη, o Έκθεση προόδου. (www.superduperinc.com) 2.2.2.8 Test of Phonological Awareness in Spanish (TPAS): Το TPAS είναι ένα τεστ φωνολογικής συνειδητοποίησης στην ισπανική γλώσσα. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να βοηθήσει και να προσδιορίσει τα παιδιά που μπορούν να επωφεληθούν από τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες και να ενισχύσουν τις φωνολογικές δυνατότητες. (www.superduperinc.com) 32

Το TPAS περιλαμβάνει μια σειρά διαδικασιών: Αρχικοί ήχοι καθορίζουν εάν υπάρχει κάποια λέξη που να αρχίζει με τον ίδιο ήχο σε σχέση με τις λέξεις στόχους, Τελικοί ήχοι καθορίζουν εάν υπάρχει κάποια λέξη που να τελειώνει με τον ίδιο ήχο σε σχέση με τις λέξεις στόχους, Ομοιοκαταληξίες καθορίζουν εάν υπάρχει λέξη που να ομοιοκαταληκτεί σε σχέση με τις λέξεις στόχους, Διαγραφή επαναλαμβάνουν μια συγκεκριμένη λέξη διαγράφοντας μια συλλαβή ή έναν ήχο σε αρχική, μεσαία ή τελική θέση και να την συνδυάσουν με την λέξη στόχο. (www.superduperinc.com) Το βαλιτσάκι του TPAS αποτελείται από: o Το εγχειρίδιο του εξεταστή, o 25 φόρμες αρχείων οι οποίες περιλαμβάνουν τις παραπάνω διαδικασίες, o Το κουτί μεταφοράς. (www.superduperinc.com) 33

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 o Παρουσίαση του διαγνωστικού εργαλείου 3.1 Πιλοτική χορήγηση Σε αυτό το κεφάλαιο θα γίνει η παρουσίαση του διαγνωστικού εργαλείου το οποίο έχει βασιστεί σε 13 βήματα/στάδια και τα οποία έχουν σχεδιαστεί ώστε να επιχειρούν μια ολοκληρωμένη αξιολόγηση για τη φωνολογική ενημερότητα του κάθε παιδιού. 3.1.1 Τα 13 βήματα αξιολόγησης της φωνολογικής ενημερότητας. 1 ο Βήμα: Συσχέτιση των γλωσσικών ήχων με τους φυσικούς ήχους κατά την άρθρωσή τους ( σε επίπεδο συμφώνων). Αυτό είναι το πρώτο βήμα για την αξιολόγηση της φωνολογικής ενημερότητας. Σε αυτό το στάδιο γίνεται ένας συνδυασμός της παραγωγής των συμφώνων με γνωστούς φυσικούς ήχους. Για παράδειγμα η παραγωγή του /v/ με συνεχόμενο τρόπο, vvvvvvvv, μας θυμίζει την μηχανή ενός αυτοκινήτου όταν είναι αναμμένη ή τον ήχο που κάνει το καράβι όταν φεύγει. 2 ο Βήμα: Προσδιορισμός σύμφωνα με το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο (Δ.Φ.Α.) των χαρακτηριστικών άρθρωσης των φωνημάτων (τρόπος και θέση άρθρωσης). Στο συγκεκριμένο στάδιο παρουσιάζεται ο προσδιορισμός των φωνημάτων σύμφωνα με το Δ.Φ.Α. για τα χαρακτηριστικά της άρθρωσης τους, δηλαδή τον τρόπο και την θέση άρθρωσή τους. Για παράδειγμα το /v/ είναι ένα ηχηρό, τριβόμενο, εξακολουθητικό και χειλεοδοντικό σύμφωνο. Δηλαδή, η παραγωγή του γίνεται από την ένωση των πάνω δοντιών με τα κάτω χείλη και διώχνοντας τον αέρα προς τα έξω δημιουργούνται παλμικές κινήσεις πάνω στα χείλη με αποτέλεσμα τον ήχο του /v/. 34

3 ο Βήμα: Δημιουργία συλλαβών ως μεμονωμένων ήχων. Η παραγωγή των φωνημάτων σε συλλαβές αξιολογεί πιο ολοκληρωμένα τη σωστή άρθρωση των φωνημάτων σε συνδυασμό με κάποιο φωνήεν ή με κάποιο άλλο σύμφωνο. Οι συνδυασμοί που έχουν δημιουργηθεί είναι: η εναλλαγή σύμφωνο φωνήεν (ΣΦ) π.χ. βα, η εναλλαγή σύμφωνο σύμφωνο (ΣΣ) π.χ. βγ, η εναλλαγή σύμφωνο σύμφωνο φωνήεν (ΣΣΦ) π.χ. βγα, η εναλλαγή φωνήεν σύμφωνο (ΦΣ) π.χ. αβ, η εναλλαγή φωνήεν σύμφωνο σύμφωνο (ΦΣΣ) π.χ. αβγ, η εναλλαγή σύμφωνο φωνήεν σύμφωνο (ΣΦΣ) π.χ. βαβ. 4 ο Βήμα: Δημιουργία συνδυασμών των συλλαβών μεταξύ τους, σύμφωνα με τις εναλλαγές του 3 ου βήματος. Είναι οι προηγούμενες εναλλαγές, αλλά συνδυάζονται μεταξύ τους δημιουργώντας λέξεις ή ψευδολέξεις (λέξεις που δεν υπάρχουν στην ελληνική γλώσσα). Οι συνδυασμοί είναι: ο συνδυασμός με εναλλαγή σύμφωνο φωνήεν, π.χ. βα-βα, ο συνδυασμός με εναλλαγή σύμφωνο σύμφωνο, π.χ. βγ-βγ, ο συνδυασμός με εναλλαγή σύμφωνο σύμφωνο φωνήεν, π.χ. βγα-βγα, ο συνδυασμός με εναλλαγή φωνήεν σύμφωνο, π.χ. αβ-αβ, ο συνδυασμός με εναλλαγή φωνήεν σύμφωνο σύμφωνο, π.χ. αβγ-αβγ, ο συνδυασμός με εναλλαγή σύμφωνο φωνήεν σύμφωνο, π.χ. βαβ-βαβ. 5 ο Βήμα: Κατασκευή εικονογραφημένου λεξιλογίου με λέξεις, στις οποίες το φώνημα στόχος θα βρίσκεται σε αρχική, μεσαία και τελική θέση ή συλλαβή. Σε αυτό το βήμα υπάρχει μια σειρά από εικόνες για το κάθε φώνημα. Το κάθε φώνημα βρίσκεται σε αρχική, μεσαία και τελική θέση ή συλλαβή. Με αυτό το βήμα θέλουμε να προσδιορίσουμε το λεξιλόγιο του κάθε ατόμου, αν μπορεί να κατονομάσει αυτό που βλέπει αλλά και κατά πόσο μπορεί να αρθρώσει σωστά τα φωνήματα μέσα σε μια λέξη. Για παράδειγμα, στο φώνημα /v/ υπάρχουν οι λέξεις 35

εικόνες, βάρκα (αρχική θέση του /v/), υποβρύχιο (μεσαία θέση και σύμπλεγμα), μολύβι (τελική συλλαβή) και βιβλίο (επανάληψη του /v/ και σύμπλεγμα). 6 ο Βήμα: Φθογγική διάκριση λέξεων και μη λέξεων. Με αυτό το στάδιο θέλουμε να καταλάβουμε κατά πόσο ένα άτομο γνωρίζει να ξεχωρίζει ένα φώνημα μέσα σε μια λέξη ή σε μια ψευδολέξη. Το κάθε φώνημα θα υπάρχει μέσα στις λέξεις σε διάφορους συνδυασμούς και πάντα στην αρχική θέση των λέξεων και ψευδολέξεων, για παράδειγμα στη λέξη βάζο το φώνημα /v/ εντάσσεται στον συνδυασμό του σύμφωνο φωνήεν (ΣΦ), ενώ στην λέξη βράχος το /v/ εντάσσεται στον συνδυασμό του σύμφωνο σύμφωνο φωνήεν (ΣΣΦ). 7 ο Βήμα: Κατάτμηση λέξεων με το φώνημα στόχο σε αρχική, μεσαία και τελική συλλαβή. Σε αυτό το στάδιο χρησιμοποιούνται μόνο λέξεις, οι οποίες έχουν το φώνημα στόχο σε αρχική, μεσαία ή τελική θέση και το οποίο υπόκειται σε δύο συνδυασμούς, σε σύμφωνο φωνήεν (ΣΦ) ή σε σύμφωνο σύμφωνο φωνήεν (ΣΣΦ). Η κάθε λέξη θα πρέπει να «κόβεται» σε συλλαβές. Με αυτόν τον τρόπο κατανοούμε πόσο καλά μπορεί κάποιος να χωρίσει τη λέξη σε συλλαβές αλλά και να αναγνωρίσει τη θέση και το συνδυασμό του φωνήματος στόχου. 8 ο Βήμα: Απόδοση διαφορετικών χαρακτηριστικών, ηχηρότητας και διάρκειας σε ζεύγη λέξεων και ψευδολέξεων. Σε αυτό το στάδιο γίνεται ένας συνδυασμός συμπλεγμάτων σύμφωνα με την ηχηρότητα τους αλλά και τη διάρκειά τους σε λέξεις και ψευδολέξεις. Για παράδειγμα, στη λέξη βδέλλα υπάρχει το σύμπλεγμα βδ το οποίο είναι ηχηρό και έχει διάρκεια λόγω των δύο συμφώνων που λαμβάνουν μέρος, το /v/ που είναι ηχηρό και εξακολουθητικό αλλά και το /δ/ που επίσης είναι ηχηρό και εξακολουθητικό. Αντίθετα, στην λέξη έκβαση, τα δύο σύμφωνα που λαμβάνουν μέρος στη δημιουργία 36

του συμπλέγματος παράγουν ένα ήχο οποίος δεν έχει ηχηρότητα αλλά ούτε και διάρκεια. Όλα αυτά οφείλονται στο /κ/, το οποίο είναι άηχο αλλά και στιγμιαίο δίνοντας τη δική του μορφή στο σύμπλεγμα. Εκτός από τον συνδυασμό των συμπλεγμάτων, αξιολογούμε με τον ίδιο τρόπο την ακολουθία σύμφωνο φωνήεν σύμφωνο που μπορεί να υπάρχει μέσα σε μια λέξη, δηλαδή την ηχηρότητα και τη διάρκεια τους. για παράδειγμα, στη λέξη καβγάς, ο συνδυασμός καβ δίνει ένα ηχηρό χαρακτήρα αλλά και διάρκεια στη λέξη. Ενώ στον αντίποδα, η λέξη εκβολή δεν δίνει τόσο δυνατό χαρακτήρα ηχηρότητας και διάρκειας, λόγω του συμπλέγματος που υπάρχει όπως αναλύσαμε παραπάνω. 9 ο Βήμα: Κατασκευή ομοιοκαταληξίας σε μορφή κειμένου για κάθε σύμφωνο. Η δημιουργία ενός δίστιχου με ομοιοκαταληξία, αλλά και με τη χρήση του φωνήματος που εξετάζεται, βοηθά στην αξιολόγηση του φωνήματος μέσα από λέξεις οι οποίες είναι σε προτάσεις και μπορούμε να διακρίνουμε αν τα λάθη είναι μεμονωμένα ή έχουν ευρύ χαρακτήρα. Για παράδειγμα, αυτό είναι ένα δίστιχο για το /v/: Η Βούλα έβαψε το μαλλί σα γέρασε, βαθύ κόκκινο στα χείλη σαν βερίκοκο σταφύλι. Το /v/ επαναλαμβάνεται αρκετές φορές είτε σε αρχική θέση είτε σε μεσαία, με αποτέλεσμα μια πιο ολοκληρωμένη αξιολόγηση. 10 ο Βήμα: Απομόνωση τελικών ήχων σε λέξεις με σύμφωνο φωνήεν σύμφωνο. Στο συγκεκριμένο στάδιο, δίνουμε λέξεις στις οποίες ζητάμε να γίνει η απομόνωση της τελευταίας συλλαβής, στην οποία υπάρχει το ζητούμενο φώνημα, ακολουθώντας τον συνδυασμό σύμφωνο φωνήεν σύμφωνο, αλλά και να γίνει η αναγνώρισή του κάθε φωνήματος. Για παράδειγμα στη λέξη κουβάς, η τελευταία συλλαβή είναι το βας, η οποία έχει το φώνημα στόχο, το /v/, ακολουθώντας το ζητούμενο συνδυασμό. 37