Σδνπκέξθαο Ισάλλεο Ζ ΑΜΦΗΖΜΗΑ ΣΖ ΑΡΗΣΟΣΔΛΗΚΖ ΚΑΘΑΡΖ

Σδνπκέξθαο Ισάλλεο Ζ ΑΜΦΗΖΜΗΑ ΣΖ ΑΡΗΣΟΣΔΛΗΚΖ ΚΑΘΑΡΖ Αθήνα 2009

Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων Περιοδικό Φιλολογική, 2009, τ. 25 Ζ αμυισημία της αριστοτελικής κάθαρσης ΟI ὅ τι δρῶν ή τὶ φωνῶν τήνδε ῥυσαίμην πόλιν 1 Οηδ. Σχξ. 72 ΥO πολλῶν γὰρ ἀνταλλαγὰν πημάτων ἱκνουμένων πάλιν σφε δαίμων δίκαιος αὔξοι 2 Οηδ επί Κνι. 1565 Η αλαθνξά ηεο ιέμεο κάθαρσις, θαη κάιηζηα άπαμ, ζηνλ αξηζηνηειηθφ νξηζκφ ηεο Σξαγσδίαο νδήγεζε ζην λα ζθεηεξηζηεί απηή ε ιέμε φια φζα πεξηιακβάλνληαη ζηελ έλλνηα οἰκεία ἡδονὴ 3. Ωο ἡδονή λνείηαη απηή ε ηδηφηππε επραξίζηεζε πνπ πξνθαιεί ε ηξαγσδία, θαη ζπλίζηαηαη ζηελ επίδξαζε πνπ αζθεί ζηνλ ζεαηή ή ηνλ αλαγλψζηε, ψζηε λα ληψζεη φηη θαηέθηεζε κηα εζσηεξηθή ηζνξξνπία. Όηη δνθίκαζε ηε θξίθε θαη ηε ζπγθίλεζε θαη, ζην ηέινο, ε ζχγθξνπζε νδεγήζεθε ζηε ιχζε ηεο, ε δηθαηνζχλε απνθαηαζηάζεθε θαη ν ήξσαο ππνθέξεη αιιά εζηθά είλαη δηθαησκέλνο. Δίλαη θαλεξφ φηη ζε κηα ηέηνηα αληίιεςε ε θάζαξζε θαη ε νηθεηφηεηα ηεο εδνλήο λννχληαη απφ ηελ πιεπξά ηνπ ζεαηή ηεο ηξαγσδίαο. ε κηα αζελατθή θνηλσλία, φπνπ νη άλζξσπνη είλαη εζηζκέλνη κε ηελ θαζεκεξηλή απφδνζε δηθαηνζχλεο ζηα δηθαζηήξηα 4, ν ζεαηήο αηζζάλεηαη σο δηθαζηήο : πξέπεη λα ληψζεη ηα γεγνλφηα σο θάηη πνπ αθνξνχλ ηνλ ίδην θαη κάιηζηα, λα εθθέξεη θξίζε ζην ηέινο γη απηά. Σν εξψηεκα πνπ πξνθχπηεη απφ κηα ηέηνηα αλάγλσζε ζρεηίδεηαη κε ην αλ ε θάζαξζε (: ε απνκάθξπλζε απφ ηα παζήκαηα) έρεη λα θάλεη κε ηα πάζε πνπ απηή πξνθαιεί ζηε γεκάηε θξίθε θαη ιχπε πινθή, ηα πάθη ησλ ηξαγηθψλ πξνζψπσλ, ή ηε θξίθε θαη ηε ιχπε ησλ αθξναηψλ. Απηή ε ακθηζεκία είλαη ζπρλφηαηε ζηηο πεξηγξαθέο ηεο καθάπζευρ. 5 Η πξνζπάζεηα ηνπ A. Lesky 6 λα αξθεζηεί ζε κηα ζπκβηβαζηηθή δηαηχπσζε γηα ηελ επίδξαζε ηεο ηξαγσδίαο σο κηα αλαθνχθηζε απφ ηα πάζε πνπ απηή πξνθαιεί, δελ επηιχεη ην ζέκα. Σν δήηεκα πηζαλφ λα έρεη ζπλέπεηεο γηα ηνλ ίδην ηνλ νξηζκφ ηνπ είδοςρ ζηελ πεξίπησζε ηεο ηξαγσδίαο αιιά θαη ηεο ηέρλεο. Σειηθά, ε κάθαπζιρ είλαη θάηη πνπ ζπκβαίλεη κέζα ζην ίδην ην δξάκα ή ζρεηίδεηαη κε ην ζθνπφ ηεο ηξαγσδίαο θαη ηελ «ηξαγηθή εδνλή»; 7 Γηαηί, αλ έξγν ηεο ηξαγσδίαο είλαη «ε εμάιεηςε παζψλ», ηφηε πψο απηή ζρεηίδεηαη κε ηε «κάζεζηλ» θαη ηελ «παηδείαλ» θαη φρη απιψο κε ηελ «θαζαξηηθήλ ραξά»; Σν γλσζηηθφ, αιιά θαη ειδηηικό, εξψηεκα γηα ην διά ηί ηεο ηξαγσδίαο δελ εθπίπηεη ζην εζηθφ θαη 1 «ηη θάλνληαο ή ηη ιέγνληαο ζα έζσδα απηήλ εδψ ηελ πφιε;» 2 «χζηεξα απφ φια φζα ππέθεξε, καθάξη έλαο δίθαηνο ζεφο λα ηνπ δείμεη ηψξα δηθαηνζχλε» 3 I. Düring, (1994), ζ. 289 4 φπνπ, κε άιια ιφγηα, ε ίδηα ε ιεηηνπξγία ηεο δεκνθξαηηθήο θνηλφηεηαο σο θξηηή πξάμεσλ θαη εξκελεπηή θαηαζηάζεσλ παξαπέκπεη ζε κηα νηνλεί εζηθή (: πνιηηηθή) αληηκεηψπηζε ησλ ζεαηξηθψλ δξψκελσλ. 5 βι. φ.π. ζ.285 6 Α. Lesky, ( 1972), ζει.789 7 Φπζηθά, ηφζν ν Düring, (1994), ζ.282, φζν θαη ν Schadewaldt, (1955), ζ.158, δελ ηαπηίδνπλ ηελ κάθαπζιν κε ηελ ἡδονήν, ζε αληίζεζε κε ηελ Μ. Nussbaum, (1986), ζει. 145 2

Σδνπκέξθαο Ισάλλεο Ζ αμθιζημία ηηρ απιζηοηελικήρ κάθαπζηρ κεζνδνινγηθφ εξψηεκα γηα ηελ επίδξαζή ηεο ζηνπο ζεαηέο θαη ησλ κέζσλ πνπ ρξεζηκνπνηεί γηα λα επηηχρεη απηφ ην ζθνπφ ηεο; χκθσλα κε ηελ θιαζηθή αλάγλσζε ηνπ Else ην φιν πξφβιεκα ηεο θάζαξζεο κεηαηνπίδεηαη απφ ηελ πιεπξά ησλ ζεαηψλ αλαγλσζηψλ ηνπ έξγνπ ζε απηή ηεο ίδηαο ηεο δξακαηηθήο πξάμεο θαη ησλ δξαζηψλ ηεο 8.Ο Else δηαβάδεη ηελ Ποιηηική θαηά ιέμε θαη θαηαιήγεη ζην φηη ε θάζαξζε δε ζπληζηά κηα αιιαγή ή ην ηειηθφ απνηέιεζκα ζηελ ςπρή ηνπ ζεαηή αιιά ηνλ εμαγληζκφ ηεο ηξαγηθήο πξάμεο κε ηελ απφδεημε φηη ην θίλεηξφ ηεο δελ ήηαλ κηαξφλ. Απηφ επηηπγράλεηαη κε ηελ φιε δνκή ηνπ δξάκαηνο αιιά πάλσ απ φια κε ηελ αλαγλψξηζε ή ηελ πεξηπέηεηα ή θαη ηα δχν 9. Δπεηδή φκσο κηα ηφζν ζθηρηή αληίιεςε πξνυπνζέηεη κηα εηδηθή θαη εθιεθηηθή αιιεινζχλδεζε ησλ κεξψλ ηεο πάζνο, ακαξηία, αλαγλψξηζε θαη θάζαξζηο- πνπ ηειηθά ζα ηαηξηάδεη κφλν ζε ιίγεο ηξαγσδίεο (κφλν ζε δχν απφ ηηο 32 ζσδφκελεο), 10 ν Else ακθηβάιιεη ηειηθψο γηα ηελ ηθαλφηεηα ηνπ Αξηζηνηέιε σο θξηηηθνχ ηεο ινγνηερλίαο 11. Παξαδέρεηαη θπζηθά φηη ε οικεία ηδονή ηεο ηξαγσδίαο ζρεηίδεηαη κε απηήλ ηεο μιμήσεως θάζε κνξθήο, επηζεκαίλεη, φκσο, φηη ζηελ πεξίπησζε ηεο ηξαγσδίαο πξέπεη λα πξνθχπηεη απφ ηα ζπλαηζζήκαηα ηνπ ελέοςρ θαη ηνπ θόβος, θαη επεηδή ε επραξίζηεζε έρεη θάηη ην δηαλνεηηθφ 12, είλαη, ηειηθά, κηα εδνλή πνπ αλαβιχδεη απφ ην ζπλαίζζεκα, αιιά έλα ζπλαίζζεκα πνπ επηθπξψλεηαη θαη απνδεζκεχεηαη απφ κηα δηαλνεηηθά θαζνξηζκέλε δνκή ηεο δξάζεο. Σν αίηεκα ηνπ Else είλαη κηα αλάγλσζε πνπ ζα είλαη ζπλεπήο πξνο ηελ ίδηα ηελ Ποιηηική, σο ζχλνιν, θαη φρη κηα πηζαλή ζρέζε ηεο κε άιια αξηζηνηειηθά έξγα. Γηαπηφ, πξνζπαζψληαο λα εμεγήζεη ηε ζχλδεζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ κε έλα ζηνηρείν θξίζεο, καο ιέεη φηη, φηαλ θηάλνπκε «ζηηο θξίζεηο θαη ηα αηζζήκαηα ελφο κέζνπ ζεαηή αθξναηή ή αλαγλψζηε, πξέπεη λα θάλεη δχν θξίζεηο (α).φηη ν ήξσαο είλαη ζαλ ηνλ ίδην θαη (β). φηη δελ αμίμεη ηελ αηπρία ηνπ. Απηέο νη θξίζεηο δελ είλαη ε ζπλέπεηα ησλ αηζζεκάησλ ηνπ ζεαηή αιιά είλαη πξναπαηηνχκελα γη απηφ, νη φξνη πνπ πξέπεη λα ηθαλνπνηεζνχλ πξνηνχ ε ςπρή ηνπ (δειαδή ην έιινγν θνκκάηη ηεο ςπρήο ηνπ) ζα επηηξέςνπλ ζηα αηζζήκαηα λα αλαπηπρζνχλ» 13 Σν θξηηηθφ ελέξγεκα ηνπ ζεαηή ζρεηίδεηαη κε ηα αηζζήκαηά ηνπ σο πξναπαηηνχκελα γη απηφ. 14 Γηα ηελ Μ. Νussbaum, ν Αξηζηνηέιεο εμηζψλεη ηελ οικεία ηδονή ηεο ηξαγσδίαο κε ηελ θάζαξζε, γηαπηφ θαη δελ εθπιήζζεηαη πνπ ηελ αλαθέξεη άπαμ ζηνλ νξηζκφ ηεο ηξαγσδίαο, θαζψο, έθηνηε, ηελ ππαηλίζζεηαη θάζε θνξά πνπ κηιάεη γηα ηνλ έιεν θαη ην θφβν θαη «θάζε θνξά πνπ αλαθέξεηαη ζηηο γεληθέο αλζξψπηλεο δπλαηφηεηεο, θάζε θνξά πνπ αλαθέξεηαη ζηελ εδνλή ηεο κάζεζεο θαη ηε θηινζνθηθή ζπλεηζθνξά ηεο πνίεζεο», 15 γηαηί, ελψ «γηα ηνλ Πιάησλα δελ ππάξρεη κάζεζε θαη δηαζάθεζε κέζα απφ ηνλ έιεν θαη ην θφβν, γηα ηνλ Αξηζηνηέιε ππάξρεη».σειηθά, ην δήηεκα είλαη αλ ηα ζπλαηζζήκαηα ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα απνθαζάξνπλ κηα ζπλαηζζεκαηηθή εκπεη- 8 G. F. Else, (1963), ζ.439 9 Πνηεη. 1452a16-17 10 Else, φ.π. ζ.445 11 ιφγνο επαξθήο γηα ηελ απφξξηςε ηεο ζέζεο ηνπ απφ ηνπο πεξηζζφηεξνπο κεηαγελέζηεξα, ν νπνίνο, φκσο, πηζαλφλ λα απνθαιχπηεη έλα ππαξθηφ δήηεκα εξκελείαο, φπσο ζα δνχκε παξαθάησ 12 φπσο θαίλεηαη απφ ην θεθ. 4 ηεο Ποιηηικήρ 13 Else, φ.π. ζ.436 14 Απηφ ζεσξεί ν εθάθεο θαη βαζηθφ κεηνλέθηεκα ηεο άπνςήο ηνπ : «Απηφ πνπ ιείπεη είλαη κηα ζεψξεζε ηνπ δηαλνεηηθνχ ζηνηρείνπ ηεο ηξαγηθήο εδνλήο... Απηή ε πεξηγξαθή, πνπ θάλεη ηελ άζθεζε κηαο θξίζεο απφ ηελ πιεπξά ηνπ ζεαηή πξνυπφζεζε ηεο ηξαγηθήο εδνλήο, δελ αθήλεη ρψξν γηα ηελ δηαδηθαζία ηεο παξαηήξεζεο θαη ηεο κάζεζεο απφ ηελ ηξαγσδία σο κίκεζε θαη ηελ εδνλή πνπ απνξξέεη απφ απηήλ. ( :G. M. Sifakis, (2001), ζ.105) 15 M. Nussbaum, (1992), ζ.144 3

Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων Περιοδικό Φιλολογική, 2009, τ. 25 ξία θαη απηφ, θαηά ηελ ίδηα, θαηαιήγεη φρη ζε κηα νκνηνπαζεηηθή αλαθνχθηζε αιιά ζε κηα κνξθή δηαλνεηηθήο δηαζάθεζεο. 16 Αληίζεηα, ππέξ ηεο ζηελήο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ θάζαξζε ησλ Πολιηικών θαη ζηελ ηξαγηθή ηάζζεηαη ν Halliwell, ζεσξψληαο φηη ην «δι λέος και θόβος πεπαίνοςζα ηήν η ν ηοιούηυν παθημάηυν κάθαπζιν» εθθξάδεη άκεζα κηα ηαπηφηεηα κέζσλ θαη αληηθεηκέλνπ 17. Φπζηθά, εδψ, ε θάζαξζε ζρεηίδεηαη απνθιεηζηηθά κε ηνπο ζεαηέο θαη ηηο ςπρνινγηθέο δηεξγαζίεο ζηε ςπρή ηνπο, φπνπ ην απνηέιεζκα ηεο ςπρνινγηθήο θάζαξζεο (ζπγθξίζηκεο αιιά φρη ηαπηφζεκεο κε απηή ηεο ηαηξηθήο ζεξαπείαο ) πνπ παξάγεηαη απφ ηε κνπζηθή ή ηελ ηξαγσδία, «κπνξεί ηειηθά λα είλαη ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ζπκβαηή κε ηελ δηαδηθαζία πνπ ν Αξηζηνηέιεο ραξαθηεξίδεη ζηα Πολιηικά VIII σο έλα δήηεκα εμνηθείσζεο κε ηα ζπλαηζζήκαηα κε ην ζσζηφ ηξφπν θαη κε ηα ζσζηά αληηθείκελα (1340a16-18) 18». Ωο πξνο ηηο παξαπάλσ ζεσξίεο ν εθάθεο ζεκεηψλεη : «Η εδνλή ηεο κάζεζεο αγλνείηαη ή ππνηηκάηαη απφ ηνπο νπαδνχο ησλ θαζαξηηθψλ ζεσξηψλ θαη άιινπο αληηγλσζηηθηζηέο νη νπνίνη ζεσξνχλ φηη ε γλψζε πνπ πξνθχπηεη απφ ηελ παξαηήξεζε κηαο εηθφλαο είλαη κηα απιή αλαγλψξηζε ηνπ ζέκαηνο ηεο αλαπαξάζηαζεο. Αληίζεηα, έκθαζε δίλεηαη ζηελ ίδηα εδνλή απφ ηνπο γλσζηηθηζηέο δειαδή ηνπο νπαδνχο ησλ ζεσξηψλ πνπ εξκελεχνπλ ηελ θάζαξζε σο κηα δηαλνεηηθή «δηεπθξίληζε» ή «μεθαζάξηζκα» («έλα μεθαζάξηζκα ζθνηεηλψλ δεηεκάησλ» Nussbaum,1986, The Fragility of Goodness) Οη θαζαξηηθέο ζεσξίεο παξεξκελεχνπλ ην θεθ. 4 (πνπ αλαθέξεηαη ζηελ ζπλαγσγή ζπκπεξαζκάησλ θαη ζηε κάζεζε απφ ηελ ηέρλε) θαη ράλνπλ ηε ζρέζε ηνπ κε ην θεθ. 9 πνπ αλαθέξεηαη ζηελ πνίεζε σο δεισηηθή θαζνιηθψλ δεηεκάησλ. Οη ζεσξίεο απνζαθήληζεο ππνηηκνχλ ην ζπλαηζζεκαηηθφ ραξαθηήξα ηεο εδνλήο πνπ πξνέξρεηαη απφ ηνλ έιεν θαη ην θφβν. Δπηπιένλ απηνί πνπ πηζηεχνπλ φηη ε ηξαγσδία (θαη γηα κεξηθνχο θαη ε θσκσδία) δηαπαηδαγσγεί ηα ζπλαηζζήκαηα (ή νξίδεη ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο) ελφο θνηλνχ κε ηελ έλλνηα πνπ ππνλνείηαη ζηα Ηζηθά Νηθνκάρεηα (1103a32 θ.ε., 1106b5 θ.ε.), έηζη ψζηε λα απνθηήζεη ην αθξναηήξην ην επηζπκεηφ κέζν γηα λα αληηδξάζεη ζε εξεζίζκαηα πνπ πξνθαινχλ ηνλ έιεν θαη ην θφβν, παξαβιέπνπλ (ή ππνηηκνχλ) δχν ζηνηρεία : (α) φηη ζηα Πνιηηηθά, ε θαζαξηηθή κνπζηθή απνθιείεηαη ξεηά απφ ηελ εθπαίδεπζε θαη (β) φηη γηα ηνλ Αξηζηνηέιε ν έιενο θαη ν θφβνο ζηελ πξαγκαηηθή δσή είλαη κε κεηξηάζηκνη πφλνη (Ρεη. 1382a21θ.ε., 1385b13θ.ε.), ελψ ζηηο θαιιηηερληθέο κηκήζεηο ηα ίδηα ζπλαηζζήκαηα θαηαιήγνπλ ζηελ εδνλή (ε νπνία ζα ήηαλ «εληειψο αλάξκνζηε ζηηο ηξαγηθέο θαηαζηάζεηο ηεο πξαγκαηηθήο δσήο» Lear 1998). Απηφ ινηπφλ πνπ κνπ θαίλεηαη ιάζνο κε φιεο απηέο ηηο ζεσξίεο είλαη φηη απνηπγράλνπλ λα ελνπνηήζνπλ ηα δχν είδε εδνλήο ηε γλσζηηθή θαη ηε ζπλαηζζεκαηηθή πνπ αλαθέξνληαη απφ ηνλ Αξηζηνηέιε ρσξίο λα ππνηηκήζνπλ θάπνηα απφ απηέο 19.» Μφλν πνπ ν Αξηζηνηέιεο πνπζελά δελ ππαηλίζζεηαη κηα δνκηθή παξαιιειία ή, έζησ, ηζνδπλακία γλσζηηθήο θαη ζπλαηζζεκαηηθήο εδνλήο, θαη επηπιένλ, ν εθάθεο θαίλεηαη λα κεηαζέηεη ην πξφβιεκα εδψ απφ ηελ αλαθνξά ηεο θάζαξζεο ζηελ νηθεηφηεηα ηεο εδνλήο, γλσζηηθήο θαη ζπλαηζζεκαηηθήο, έρνληαο πξνθαλψο, αλ θαη ρσξίο 16 πξάγκα πνπ πξνμελεί ηελ έλζηαζε ηνπ εθάθε : «Απηφ δε δείρλεη ππεξβνιηθή έκθαζε ζηε γλσζηηθή αμηνινγηθή πιεπξά ησλ ζπλαηζζεκάησλ εηο βάξνο ηεο θχζεο ηνπο σο ςπρνζσκαηηθά πάζε (παζήκαηα);» (φ.π., ζ.107). Γηα ηα ζπλαηζζήκαηα σο ηπθιέο δσψδεηο αληηδξάζεηο, παξφκνηεο ή ίδηεο κε ηα ζσκαηηθά αηζζήκαηα βι. θαη M. Nussbaum, (1990), ζεκ.71 17 φπσο εμεγεί ν ίδηνο ««ε ηδέα ηνπ Αξηζηνηέιε γηα ηε ςπρνινγηθή θάζαξζε ζπλδπάδεη έλα ζηνηρείν απαιιαγήο κε κηα αίζζεζε ηεο βειηησκέλεο ή εμεπγεληζκέλεο θαηάζηαζεο απφ απηφ πνπ απνκέλεη : πην ζπγθεθξηκέλα ζπλεπάγεηαη ηφζν κηα δαπάλε ζπλαηζζήκαηνο φζν θαη κηα βειηίσζε ηεο βαζχηεξεο ζπλαηζζεκαηηθήο πξνδηάζεζεο», (Halliwell S., 2 1998, ζ.198) 18 φ.π., ζ.195-6 19 Sifakis, φ.π., ζ.108 4

Σδνπκέξθαο Ισάλλεο Ζ αμθιζημία ηηρ απιζηοηελικήρ κάθαπζηρ επηρείξεκα, ελζηεξληζηεί ηελ άπνςε φηη ε θάζαξζε ζρεηίδεηαη κε ηνπο ζεαηέο. Δδψ, έρνπκε δχν ελζηάζεηο : Πξψηνλ, ζην φγδνν βηβιίν ησλ Πολιηικών,(1341a-b) ηo νπνίo επηθαιείηαη, πξάγκαηη δηεξεπλάηαη ε νηθεία εδνλή εθ ηεο κνπζηθήο θαη απηή απφ ην δξάκα, αιιά θαζφινπ δελ παξαιιειίδεη ηηο δχν ηνπο : Σα παηδηά πξέπεη λα εμαζθνχληαη θαη ζην παίμηκν κνπζηθνχ νξγάλνπ «κέρξηο φηνπ απνθηήζνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα αηζζάλνληαη επραξίζηεζε απφ ηηο επγελείο κεισδίεο θαη ηνπο επγελείο ξπζκνχο, θαη λα κε ζπκκεηέρνπλ απιψο ζηελ θνηλή, απφ ηε κνπζηθή, επραξίζηεζε, θαζψο θαη κεξηθά απφ ηα άιια δψα, αθφκα δε θαη ην πιήζνο απφ ηνπο δνχινπο θαη ηα παηδηά.» 20. Καη επεηδή «...απνδερφκαζηε, ηελ επηρεηξνχκελε απφ θάπνηνπο θηινζφθνπο, δηάθξηζε ησλ κεισδηθψλ αζκάησλ ζε εζηθά, πξαθηηθά θαη ελζνπζηαζηηθά» 21, «είλαη θαλεξφ φηη πξέπεη λα ρξεζηκνπνηνχκε φιεο κελ ηηο αξκνλίεο αιιά φρη γηα ηνλ ίδην ζθνπφ φιεο : απηέο πνπ είλαη θπξίσο εζηθνχ ραξαθηήξα, γηα ηελ παηδεία, ελψ γηα ηελ αθξφαζε, θαη κάιηζηα κε ηελ εθηέιεζε άιισλ, ηηο πξαθηηθέο θαη ηηο ελζνπζηαζηηθέο» 22. Τπάξρεη ινηπφλ δηαθνξά κέζσλ θαη ζθνπψλ, φηαλ αλαθεξφκαζηε ζηε γλσζηηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή επίδξαζε ησλ κεισδηθψλ αζκάησλ, ηφζν βαζηά κάιηζηα ψζηε κνλάρα νξηζκέλνη κεισδηθνί θαλφλεο λα ηαηξηάδνπλ ζηελ παηδεία (:νη λςπικοί) ελψ γηα ηηο πξαθηηθέο θαη ελζνπζηαζηηθέο (πξνπάλησλ, ν αςλικόρ) φρη κφλν δελ ππάξρεη παηδεπηηθή πξνζδνθία αιιά νχηε θαλ πξέπεη νη λένη λα εμαζθνχληαη ζηελ εθηέιεζή ηνπο (απηφ ηαηξηάδεη ζε επαγγεικαηίεο ιατθνχο!). Φπζηθά, κηιψληαο γηα παηδεία ν Αξηζηνηέιεο έρεη ζην κπαιφ ηνπ αίζνπζα δηδαζθαιίαο θαη καζεηέο θαη φρη έλα κεγάιν ζρνιείν έκκεζεο ιατθήο επηκφξθσζεο. Γεχηεξνλ, ε βλαβήρ σαπά πνπ «παξέρνπλ ζηνπο αλζξψπνπο ηα επηθέξνληα ηελ θάζαξζε κεισδήκαηα απηά» ζρεηίδεηαη κε ηε ζεξαπεία θαη ηελ θάζαξζε ησλ παζρφλησλ θαη ησλ επεπίθνξσλ ζηνλ έιεν θαη ην θφβν θαη αλαινγία κάιηζηα ηνπ βαζκνχ ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο εππάζεηαο εθάζηνπ. Καη γηα λα κε κείλεη θακκηά ακθηβνιία, ζπλερίδεη : «Γηαπηφ θαη ζηελ πεξηνρή ησλ ηέηνηνπ είδνπο αξκνληψλ θαη ηέηνησλ ξπζκψλ πξέπεη λα θαηαηάμνπκε ηνπο δεκηνπξγνχο ζεαηξηθήο κνπζηθήο (επεηδή δε είλαη δχν εηδψλ νη αθξναηέο, άιινη κελ ειεχζεξνη θαη θαιιηεξγεκέλνη, άιινη δε πην ιατθνί, πνπ θάλνπλ παξέα κε εξγάηεο θαη ρεηξσλάθηεο θαη άιινπο ηέηνηνπο, νθείινπκε θαη ζε απηνχο λα παξέρνπκε κνπζηθνχο αγψλεο θαη ζεάκαηα γηα αλάπαπζε επεηδή δε νη ςπρέο ηνπο είλαη παξαζηξαηεκέλεο απφ ηε θπζηθή θαηάζηαζε, έηζη θαη απφ ηηο αξκνλίεο νη παξεθβάζεηο είλαη νη ζνξπβψδεηο θαη παξαγεκηζκέλεο κεισδίεο ζηνλ θαζέλα βέβαηα πξνζαξκφδεηαη φ,ηη πξνμελεί επραξίζηεζε ζην θπζηθφ ηνπ ραξαθηήξα γηαπηφ θαη πξέπεη λα επηηξέπεηαη ζηνπο πνηεηέο πνπ δηαγσλίδνληαη ζηνπο δξακαηηθνχο αγψλεο λα κεηαρεηξίδνληαη ηέηνην είδνο κνπζηθήο κπξνζηά ζε έλα ηέηνην αθξναηήξην) κε ζθνπφ ηελ παηδεία, φκσο, φπσο ιέρζεθε, πξέπεη λα ρξεζηκνπνηνχκε ηηο κεισδίεο πνπ έρνπλ εζηθφ ραξαθηήξα, θαη ηηο αλάινγεο αξκνλίεο. Σέηνηα δε είλαη ε δσξηθή...» 23 Δπνκέλσο ε θαζαξηηθή ραξά, δειαδή ε εξεκία πνπ αθνινπζεί ηε ζπλαηζζεκαηηθή δηέγεξζε, ε άθαθε εδνλή ηεο θάζαξζεο, κπνξεί λα «είλαη ην επαθφινπζν κηαο ζπλαηζζεκαηηθά θνξηηζκέλεο εκπεηξίαο θαη ε θαηάζηαζε ζηελ νπνία πεξαίλεηαη ε ζπλαηζζεκαηηθή ππεξδηέγεξζε», αιιά κε πνην ηξφπν «είλαη θάηη παξαπάλσ απφ απηφ» 24 ; Αλ ε ηξαγσδία πξφθεηηαη λα δηεθδηθήζεη έλα παηδεπηηθφ πξνζδφθηκν, απηφ δελ κπνξεί λα βαζηζηεί ζηελ (δηαιεθηηθή;) ζπζρέηηζε γλσζηηθήο θαη ζπλαηζζεκαηηθήο 20 Πνιηηηθά, 1341a13-16 21 1341b33-35 22 1342a1-5 23 1342a17-30 24 Sifakis, (2001), ζ.112 5

Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων Περιοδικό Φιλολογική, 2009, τ. 25 εδνλήο κε, εθ ησλ πζηέξσλ, εμηζνξξφπεζή ηνπο. Οχηε ην αθξναηήξην είλαη εληαίν, νχηε ηα κέζα θνηλά, νχηε θαλ νη ζθνπνί, νη ειηθίεο, ηα ελδηαθέξνληα. Ο Αξηζηνηέιεο θαίλεηαη λα έρεη πιήξε ζπλαίζζεζε φισλ απηψλ αιιά δέρεηαη πσο έλα ζχλζεην θαη ηφζν καδηθφ γεγνλφο, φπσο ε ηξαγσδία, δελ κπνξεί λα ππαθνχεη ζηνπο ζηελνχο θαη απφιπηα ζαθείο πεξηνξηζηηθνχο φξνπο ησλ κέζσλ γηα παηδεπηηθνχο ζθνπνχο 25 : επηηξέπεηαη ινηπφλ ζηνπο δξακαηηθνχο πνηεηέο λα ρξεζηκνπνηνχλ θαη άιιεο κεισδίεο, φρη φκσο γηα άιιν ιφγν αιιά επεηδή ην αθξναηήξην δελ απνηειείηαη κνλάρα απφ κνξθσκέλνπο θαη ειεχζεξνπο. Κάζε είδνο κίκεζεο ινηπφλ πξνθαιεί κηα εδνλή αιιά δελ είλαη φιεο νη εδνλέο ην ίδην θαη κπνξεί, θαηά ην εθάθε, 26 ε γενική εδνλή ηεο κάζεζεο θαη ηεο θαηαλφεζεο, απφ ηε κηα, θαη ε εηδηθή ηδονή από ηον έλεο και ηο θόβο 27, απφ ηελ άιιε, λα ζπλαληψληαη εδψ, αιιά απηφ κέιεη λα απνδεηρζεί, θαζψο, φπσο είδακε παξαπάλσ, κηα ραξά νη άλζξσπνη κπνξνχλ λα επθξαίλνληαη κε ηελ δεχηεξε, ρσξίο λα απαζρνινχληαη κε ηελ πξψηε. Ή, γηα λα ην πνχκε θαη αιιηψο, ε ςπρνινγηθή εξκελεία γέλλεζεο ηεο πποαιπέζευρ δελ εμεγεί θαη ην διά ηί απηήο ηεο πποαιπέζευρ. Μηα επηηπρέζηεξε δηαπξαγκάηεπζε ηνπ φινπ δεηήκαηνο πεξηιακβάλεη, λνκίδσ, θαη ηηο εμήο παξακέηξνπο θαη εξσηήκαηα : (1) Ποιος είναι ο ηθικο-πολιηικός ρόλος ηοσ ποιηηή; Δίλαη ζαθέο φηη ν Αξηζηνηέιεο θαζφινπ δελ ελζηεξλίδεηαη ηελ θπξηαξρηθή θαη θαζνδεγεηηθή απνζηνιή πνπ επηθπιάζζεη ν Πιάησλαο γηα ηνλ πνηεηή θαη ηνλ θηιφζνθν (απαίηεζε εμάιινπ πνπ νδήγεζε ηνλ Πιάησλα ζηελ ερζξφηεηά ηνπ πξνο ηνπο πνηεηέο, γηαηί αθξηβψο δελ επηηεινχλ νξζψο ηνλ ηζηνξηθφ ηνπο ξφιν). Απφ κηα πιαησληθή ζθνπηά ην ζέκα ηεο θάζαξζεο ζα εηίζεην βεβαίσο σο πξφβιεκα εζηθνπνιηηηθήο απζεληηθφηεηαο ηεο παξέκβαζεο ηνπ πνηεηή. Ο Αξηζηνηέιεο δηαηεξεί ηελ αληίιεςε ηνπ δαζθάινπ ηνπ γηα ηελ εζηθνπνιηηηθή επίδξαζε ηεο ηέρλεο ζηελ θνηλφηεηα, αιιά γη απηφλ ε ζρέζε πιένλ είλαη πην ραιαξή. Ο πνηεηήο ζέηεη θξίζηκα εξσηήκαηα ζε δεκφζην δηάινγν, θαλεξψλεη θηλδχλνπο, ζθηαγξαθεί ην πιαίζην ηεο ιχζεο, αιιά, θαηά ηα άιια, είλαη έλαο απφ καο, είλαη απηφο πνπ αλνίγεη ηε ζπδήηεζε, κε κηα πξνλνκηαθή ζέαζε κελ αιιά θαη αλνηρηφ κπαιφ. Έηζη ινηπφλ, επιηπέπεηαι ζηνπο πνηεηέο λα ρξεζηκνπνηνχλ εθείλεο ή θαη ηηο άιιεο κεισδίεο, γηαηί έλα κέξνο ηνπ αθξναηεξίνπ είλαη έηζη θη φρη αιιηψο θιπ. Σέηνηα αλεθηηθφηεηα θαλείο δε ζα πεξίκελε θπζηθά απφ ηνλ Πιάησλα. Δπνκέλσο, ν Αξηζηνηέιεο πεξηζζφηεξν παξαθνινπζεί θαη πξνζπαζεί λα εξκελεχζεη επηζηεκνληθά ην θαηλφκελν ηεο ηξαγσδίαο παξά ζρεδηάδεη κηα γηγαληηαία εζηθνπνιηηηθή παξέκβαζε κε φπιν ηελ ηέρλε φπσο ζα έιεγε ε Μ. Ννπζκπάνπκ, ε ηξαγσδία θαη ην ζχγρξνλν κπζηζηφξεκα ιεηηνπξγνχλ σο κεγάια παξαδείγκαηα κε βάζε ηα νπνία ε θνηλσλία κπνξεί λα δηεμάγεη κηα δηεπξπκέλε θαη αλνηρηή εζηθή θαη πνιηηηθή ζπδήηεζε 28. Κη έηζη, ην ζέκα, ηειηθά, δελ είλαη πψο ν πνηεηήο επηηπγράλεη ρξεζηκνπνηψληαο ηνπο κεραληζκνχο ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο δηέγεξζεο, ηεο πεξηπέηεηαο, ηεο μαθληθήο θάζαξζεο θαη ηεο αλαθνχθηζεο εμαηηίαο ηεο, λα ελζηαιιάμεη ζηνπο ζεαηέο ην κήλπκα πνπ έρεη εμαξρήο ζην κπαιφ ηνπ -σζεί παηδαγσγφο-, αιιά ην πψο ν πνηεηήο επηηπγράλεη λα ζέζεη απνηειεζκαηηθά, ππφ φξνπο λνεηηθήο ζαθήλεηαο θαη ζπλαηζζεκαηηθήο νηθεηφηεηαο, ην ζέκα ηνπ. 25 Να ηνλίζνπκε εδψ φηη ν Αξηζηνηέιεο, ζε πιήξε αληίζεζε κε ηνλ Πιάησλα, δελ παίξλεη ηε κίκεζε εληειψο θαηά γξάκκα θαη, επηπιένλ, παξαδέρεηαη φηη «φηαλ θξίλνπκε ηελ πνηεηηθή ηέρλε, δελ κπνξνχκε λα απαηηνχκε ηελ ίδηα νξζφηεηα πνπ απαηηνχκε ζηελ εζηθή» (: 1460b13) 26 φ.π. 27 1453b12 28 M. Nussbaum, (1990) 6

Σδνπκέξθαο Ισάλλεο Ζ αμθιζημία ηηρ απιζηοηελικήρ κάθαπζηρ (2) Το νοηηικό περιετόμενο ηων ζσναιζθημάηων. Ο Αξηζηνηέιεο, ζηε Ρεηνξηθή 29 (ζε έλα ρσξίν γεληθά παξαγλσξηζκέλν), ζεσξεί ηζνδχλακε θαη ζπκπιεξσκαηηθή πξνο ηνλ έιεν (ηό λεε ν) ηελ αμία ηεο αγαλάθηεζεο (ηό νεμεζ ν). Αλαθχνληαη, φκσο, δχν πξνβιήκαηα εδψ : πξψηνλ, ν έιενο/θφβνο θαη ε αγαλάθηεζε δελ είλαη ίδηαο ηάμεο πξάγκαηα, αλ ζεσξεζεί βέβαηα φηη κε ηα πξψηα ν Αξηζηνηέιεο αλαθέξεηαη ζε ςπρνζσκαηηθά πάζε ρσξίο λνεηηθφ ππφβαζξν. Πξάγκαηη, ν έιενο θαη ν θφβνο ζπρλά ππαθνχνπλ ζε έλα ζπλαηζζεκαηηθφ απηνκαηηζκφ (δε ρξεηάδεηαη, ι.ρ., παξά ελεξγνπνίεζε ηνπ ελζηίθηνπ απηνζπληήξεζεο γηα λα ληψζσ ηξφκν θαη απνζηξνθή κπξνζηά ζε έλα απηνθηλεηηζηηθφ δπζηχρεκα). Αληίζεηα, ε αγαλάθηεζε εκπεξηέρεη εμαξρήο έλα λνεηηθφ θνξηίν, θαζψο είλαη αδχλαην λα ελεξγνπνηεζεί κέζα κνπ βιέπνληαο, ι.ρ., κηα απζαηξεζία ηεο εμνπζίαο αλ δελ δηαζέησ ήδε κηα νξηζκέλε αληίιεςε γηα ηελ πνιηηηθή ζπγθξφηεζε ηεο θνηλσλίαο. Γεχηεξνλ, ν Αξηζηνηέιεο ζηνλ νξηζκφ ηεο Σξαγσδίαο δελ κλεκνλεχεη θαη ηελ αγαλάθηεζε καδί κε ηνλ έιεν θαη ην θφβν. Απηφ έρεη ζπλέπεηεο. Γηαηί, βέβαηα, ζηελ πεξίπησζε ηνπ Οηδίπνδα κπνξεί λα ηζρπξηζηεί φηη ην θαζνξηζηηθφ ζπλαίζζεκα ηνπ ζεαηή είλαη ν έιενο/θφβνο αιιά ζηελ πεξίπησζε ηεο Αληηγφλεο, ι.ρ., δελ είλαη ε αγαλάθηεζε; Δπηπιένλ, δελ ηζρχεη φηη, επεηδή γεληθά νη άλζξσπνη πξνηηκνχλ ηηο επηπρείο εθβάζεηο 30, ν πνηεηήο ρξεζηκνπνηεί πεξίπινθα κέζα (: κνπζηθή, ελδπκαζίεο θιπ) γηα λα πξνθαιέζεη ζηνπο ζεαηέο ηνλ έιεν/θφβν; Σέηνηα, φκσο, κέζα κπνξνχλ λα πξνθαιέζνπλ αγαλάθηεζε; Όρη βέβαηα. Γηαηί, απηή δελ πεγάδεη απφ ηνλ ρξσκαηηζκφ κηαο θαηάζηαζεο εληνλφηεξα αιιά απφ απηή ηελ ίδηα ηελ θαηάζηαζε κε ηξφπν εθξεθηηθφ πιελ έληνλα δηακεζνιαβεκέλν λνεηηθά 31 (: γίλνκαη έμαιινο κε ην γνληφ πνπ δέξλεη ην παηδί ηνπ θαη απηφ θάηη ζεκαίλεη βεβαίσο γηα ηηο πνιηηηθέο κνπ πεπνηζήζεηο αιιά ηίπνηα γηα ηα ξνχρα ηνπ παηδηνχ ή ηελ ψξα ηεο εκέξαο) 32. Σν φηη, ινηπφλ, ν Αξηζηνηέιεο παξαβιέπεη ηελ αγαλάθηεζε ζηνλ νξηζκφ ηεο Σξαγσδίαο, ζπληζηά έλα επξχηεξν πξφβιεκα κε αξθεηέο πηζαλέο εξκελείεο : φηη δελ ηε ζεσξεί ζρεηηδφκελε κε ηελ θάζαξζε πξάγκα ζνβαξφ γηαηί ηφηε έρνπκε κηα ζπξξίθλσζε ηνπ πεδίνπ ηεο ίδηαο ηεο ηξαγσδίαο, ελψ κάιηζηα ν ίδηνο δηαηείλεηαη φηη ε δξακαηηθή ηέρλε αλαπαξάγεη πιεξέζηεξα απφ ηηο άιιεο πνηεηηθέο ηέρλεο ηηο πξάμεηο 33 φηη παξαζχξεηαη ζε κηα ηζηνξηθηζηηθή εξκελεία, θαζψο ιακβάλεη ππφςε ηνπ ηα εληνλφηεξα ζπλαηζζήκαηα (: έιενο/θφβνο) ησλ ζεαηψλ ηεο επνρήο ηνπ πξάγκα ζνβαξφ, γηαηί ζπλαξηά ην Δίδνο ηεο Σξαγσδίαο κε ηνπο νηνλεί ζεαηέο ηεο θαη κάιηζηα απηνχο πνπ ηελ βιέπνπλ έλα αηψλα κεηά ην ζάλαηφ ηεο θαη είλαη εμαηξεηηθά ακθίβνιν 29 Ρεηνξ.1386b9-24 Σν αληίζεην ηνπ νίθηνπ είλαη θπξίσο ε αγαλάθηεζε. Πξάγκαηη, ε ιχπε γηα ηα παζήκαηα, πνπ πθίζηαληαη άιινη ρσξίο λα ην αμίδνπλ, έρεη σο αληίζηνηρφ ηεο ηε ιχπε γηα ην θαιφ πνπ ζπκβαίλεη ζε ηξίηνπο ρσξίο λα είλαη άμηνη. Καη ηα δχν απηά ζπλαηζζήκαηα πεγάδνπλ απφ ηελ ίδηα εζηθή θαηάζηαζε. Δίλαη δε θαη ηα δπφ ηνπο νξζά ζπλαηζζήκαηα. Πξάγκαηη, πξέπεη θαη λα ιππάηαη θαλείο γηα εθείλνπο πνπ δεηλνπαζνχλ παξά ηελ αμία ηνπο θαη λα αηζζάλεηαη νίθην γηα απηνχο, εμίζνπ, φκσο, λα ιππάηαη θαη γηα φζνπο παξά ηελ αμία ηνπο πεηπραίλνπλ. Γηαηί, φ,ηη πξάγκα γίλεηαη παξά ηελ αμία είλαη άδηθν. Γηαπηφ θαη αθφκε θαη ζηνπο ζενχο απνδίδνπκε ην ζπλαίζζεκα ηεο αγαλάθηεζεο. 30 1453a23-29 31 κεραληζκφ πνπ εμάιινπ γλσξίδνπλ άξηζηα ηα ειεθηξνληθά ΜΜΔ ζηηο κέξεο καο, ρξεζηκνπνηψληαο θάζε κέζν πξφθιεζεο ειένπο θαη θφβνπ θαη κάιηζηα κέζσ απηψλ αθξηβψο εγείξνληαο κηα ειεγρφκελε αγαλάθηεζε. 32 λα ηνλίζνπκε εδψ φηη θαη ν ίδηνο ν Αξηζηνηέιεο δέρεηαη πσο ππάξρεη λνεηηθή δηακεζνιάβεζε, κέζσ ηεο θαληαζίαο, φηαλ ν αθξναηήο (: ν αλαγλψζηεο) αλαπαξηζηά ηα ζπκβαίλνληα κπξνζηά ζηα κάηηα ηνπ θαη θξίηηεη θαη ειεεί λνήζαο (βι. Πεπί Εώυν κινήζευρ 701b18 : θανηαζία καί η νόηζιρ ηήν η ν ππαγμάηυν σοςζιν δύναμιν... διό καί θπίηηοςζιν καί θοβο νηαι νοήζανηερ μόνον, πξβι. θαη Πεπί τςσήρ 427b21-4 33 Να ζεκεησζεί εδψ φηη ν πιεξέζηεξνο ραξαθηήξαο ηεο δξακαηηθήο πνίεζεο ζηεξίδεηαη ζηελ πιεξφηεηα ησλ κέζσλ (ξπζκφο +ιφγνο+αξκνλία) πνπ ρξεζηκνπνηεί (1447a23-b29) θαη φρη ζην βαζκφ έληαζεο θαη βάζνπο ηεο αλάιπζεο ησλ ζεκάησλ πνπ δηαπξαγκαηεχεηαη 7

Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων Περιοδικό Φιλολογική, 2009, τ. 25 ην θαηά πφζν έρνπλ θνηλφηεηα αλεζπρηψλ θαη αληηιήςεσλ κε απηνχο ηνπ 5 νπ αηψλα. 34. (3) Το ερώηημα ηων αποζαθηνιζμένων ορίων. Ήδε, φηαλ ν Αξηζηνηέιεο εμεηάδεη ηελ Σξαγσδία ηνλ 4 ν αηψλα, απηή έρεη πεζάλεη. Γελ γξάθνληαη πιένλ λέα δξάκαηα, πξάγκα πνπ δηεπθνιχλεη ηελ πξαγκάηεπζή ηνπ, θαζψο ην είδνο απηφ έρεη θηάζεη ζηελ νινθιεξσκέλε κνξθή ηνπ. Έλαο θαιφο ηξαγηθφο κχζνο πξέπεη λα έρεη κήθνο ε μνημόνεςηον, λα έρεη αξρή, κέζε θαη ηέινο (: ηάξιν) θαη λα είλαη πιζμένον. Δπεηδή ινηπφλ, ε ηέρλε είλαη κίκεζηο ηεο θχζεο 35 (:φπνπ ηέρλε είλαη θαη ε ξεηνξηθή θαη ε λαππεγηθή θαη ε πνίεζε, ελψ θχζε είλαη ηα ηέζζεξα αίηηα κε ππφηαμε ησλ ηξηψλ πξψησλ ζην ηέινο ), 36 ην εξψηεκα είλαη πνηφ είλαη άξαγε ην Δίδνο ζηελ πεξίπησζε ηεο ηέρλεο. Η εκκνλή ηνπ Αξηζηνηέιε λα ηαπηίδεη ην είδνο (κνξθή) κε ηελ α- πνζαθήληζε ζπγθεθξηκέλσλ νξίσλ 37 έρεη βεβαίσο θαζνξηζηηθέο ζπλέπεηεο γηα ην διά ηί ηνπ φληνο, ην ηί ν ε ναι ησλ θχζεη φλησλ. (Φπζηθά, ε αξηζηνηειηθή ηειενινγία νδεγεί πάληνηε ζην βέιηηζηνλ 38 θαη φρη ζε ηπραίεο εκπνδηδφκελεο θαηαιήμεηο. Καη νχηε απφ ηελ άιιε είλαη πξφζπκνο λα δερηεί κηα πξνζδνθία νκνηφκνξθνπ ηέινπο 39.) Σν εξψηεκα γηα ηα φξηα σο πξνυπφζεζε ηνπ είδοςρ πξέπεη λα ζπλεμεηαζηεί κε ην επφκελν, ζρεηηθά κε ην γνώπιμον ηνπ Δίδνπο. (4) Το γνώριμον ηοσ είδοσς Τραγωδία. Πξάγκαηη, ν άλζξσπνο γελλά άλζξσπνλ 40 θαη ε θφηα ην αβγφ, φκσο, άιιν ην ζπέξκα ηεο ειεάο θη άιιν ην ζπέξκα ηνπ πνηεηή.η θαηεγνξηθή αλάιπζε ηεο αξηζηνηειηθήο ηξαγσδίαο πξνυπνζέηεη ην γλψξηκνλ 41 ηνπ Δίδνπο Σξαγσδία. Αλ φκσο ην παξάδεηγκά ηνπ είλαη ν Οηδίπνπο Σχξαλλνο 42, ηφηε ν εξσηεκαηηθφο ραξαθηήξαο δελ πεξηνξίδεηαη κνλάρα ζηνπο ζηίρνπο ηεο πξνκεησπίδαο αιιά θαη ζε νιφθιεξε ηελ ηξαγσδία : αλ ε θάζαξζε νδεγεί θαη ζηελ εληειέρεηα ηεο ηξαγσδίαο, ηφηε απφ ηί αθξηβψο θαζαίξεηαη 43 ν Οηδίπνδαο; Αλ ην δήηεκα είλαη ηειηθά ε θάζαξζε (: απνκάθξπλζε ) απφ ηα θνηλσληθά ηνπ θαηεγνξήκαηα θαη ε απνθάιπςε κηαο πιάλεο, ηφηε ηαπηίζακε πξάγκαηη ην Δίδνο κε ην θξηηηθφ ελέξγεκα ηεο δηθαληθήο απνηίκεζεο απφ ηνπο ζεαηέο-θξηηέο. 44 Απηή φκσο ε νξηνζέηεζε ησλ ξφισλ ήξσα-ζεαηή δηαζψδεη κέλ ην ηί ν ε ναι ηεο αξηζηνηειηθήο ηξαγσδίαο, δε καο απαληάεη φκσο ζε δχν εξσηήκαηα: πξψηνλ, ε πιάλε παξαπέκπεη ζηελ ηχρε, ε ηχρε είλαη πάληα θάηη πνπ ζπκβαίλεη ζε ζρέζε κε θάπνην 34 γηαηί άιιν είλαη βέβαηα λα ληψζσ νίθην θαη θφβν βιέπνληαο ηνλ 21 ν αηψλα έλα ληνθπκαληέξ γηα ην Άνπζβηηο θαη άιιν λα αγαλαθηψ ηελ δεθαεηία ηνπ 30 γηα ην ξαηζηζκφ ησλ Ναδί. Δίλαη κάιηζηα ακθηιεγφκελν αλ απφ ην πξψην κπνξψ λα αλαρζψ ζην δεχηεξν απηφκαηα 35 Πνηεη. 1449b24, Πιάη. Πνι. ΙΙΙ396 θ.ε., Υ597b θ.ε., νθ.235 c θ.ε., Νφκνη 669α θ.ε., Αξ. Φπζ.ΙΙ 199α15-17 θαη Κάιθαο (1999) ζ. 67. 36 Όπνπ κάιηζηα, φπσο επηζεκαίλεη ν Β. Κάιθαο (φ.π., ζ.58 ) «Η ηειηθή αηηηφηεηα έρεη λα θάλεη κε ηελ αληηθεηκεληθή δνκή ηνπ θφζκνπ θαη φρη κε ηηο γλσζηηθέο καο δπλαηφηεηεο θαη ηππνπνηήζεηο».καη ζχκθσλα κε ηνλ Gottheld (1987) ζ. 231 «πξφθεηηαη γηα έλα πξαγκαηνινγηθφ ή αληηθεηκεληθφ δήηεκα θαη δελ εμαξηάηαη απφ εμσγελείο θαλνληζηηθέο ηδέεο». 37 Πξβι. θαη ηελ δηαθνξά κεηαμχ πεδνχ θαη πνηεηηθνχ ιφγνπ σο πξνο ηε ζαθήλεηα, Πεξί Λέμεσο (Ρεη. ΙΙΙ)1404b1 θαη Πνηεη. 22, 1458 α18 ιέμεσο δέ ξεηή ζαθñ θαί κή ηαπεηλήλ ε λαη. 38 Πξάγκα πνπ ηζρχεη θαη γηα ηε ξεηνξηθή θαη ηελ πνίεζε, βι. Μχ 3,1078α36 ξηζκέλνλ ε λαη θαη Düring(1966) ηφκ. α` ζ. 272. 39 Φπζ. ΙΙ 199b15-20. 40 Πεξί θχζεσο ΙΙ,198α26-27 θαη Ι193b12. 41 Αλαι. Τζη. 71b21, φπνπ ην γλψξηκνλ δελ παξαπέκπεη ζε εκάο αιιά ζηελ Σξαγσδία,, θαζψο «φπνπ ν Αξηζηνηέιεο κηιά γηα ην ηέινο ή αγαζφ κηαο δηαδηθαζίαο, δελ αλαθέξεηαη απιψο ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη άλζξσπνη εμεγνχλ ην θαηλφκελν αιιά ζηελ ίδηα ηελ δνκή ηνπ θαηλνκέλνπ» (: Β. Κάιθαο, φ.π., ζ. 56). 42 Πνηεη. 1453b6. 43 Πνιηη. 1342α14 π ζη γίγλεζζαί ηηλα θάζαξζηλ θαί θνπθίδεζζαη κεζ δνλήο, θαη Πι. νθ. 226e- 231b. 44 βι. Düring, φ.π.,ζ. 288-9. 8

Σδνπκέξθαο Ισάλλεο Ζ αμθιζημία ηηρ απιζηοηελικήρ κάθαπζηρ ζθνπφ 45, ν ζθνπφο πξνυπνζέηεη έκβην πνηεηηθφ αίηην 46, επνκέλσο ρσξίο θαηαλφεζε ηνπ ζθνπνχ πψο ζα ήηαλ αλαγλσξίζηκε ε πιάλε; Με άιια ιφγηα, αλ ε πιάλε είλαη ε παηξνθηνλία θαη ε αηκνκημία, απηφ πψο ζπληζηά πιάλε ζε ζρέζε κε ην πζαίκελ ηήλδε πφιηλ ; Πξνθαλψο φκσο ν Αξηζηνηέιεο είρε ζην κπαιφ ηνπ ην πζαίκελ καπηφλ, ηελ επ-δαηκνλία ηνπ Οηδίπνδα 47. Αλ φκσο ε επδαηκνλία ήηαλ θάηη ηφζν ζαθέο ζηα φξηά ηνπ, αλ νη πξάμεηο ηνπ σο ζπλεηδεηή πξαθηηθή δξαζηεξηφηεηα έιινγνπ αλζξψπηλνπ φληνο κε πξναίξεζε, νη πξνζδνθίεο ηνπ θαη νη αλαδεηήζεηο ηνπ 48 αζηφρεζαλ ηφζν νηθηξά, ν Οηδίπνδαο ζα ήηαλ απιά θαθφηπρνο, φρη γηαηί παληξεχηεθε ηε κάλα ηνπ αιιά γηαηί απνθαιχθζεθε ην έγθιεκά ηνπ. Αιιά ηφηε ε ηξαγσδία ζα ηαπηηδφηαλ κε ηελ θαθνηπρία, ζα ήηαλ κηα ζπνπδή γηα κηα ηπραία αθνινπζία γεγνλφησλ πνπ απέηξεςε ηελ απηάξθεηα, ηελ επδαηκνλία. Αλ ινηπφλ απηφ πνπ βιέπνπκε ζην ηέινο είλαη ε νηθηξή θαηάιεμε κηαο εκπνδηδφκελεο πνξείαο, ηφηε ε αξηζηνηειηθή αλάιπζε εζηηάδεη θαη εγθισβίδεηαη ηαπηφρξνλα ζηελ θνηλσληθή έθπησζε ηνπ ήξσα, ζηελ απψιεηα ησλ θνηλσληθψλ ηνπ θαηεγνξεκάησλ (κίαζκα αληί γηα ήξσαο, παηξνθηφλνο, αηκνκίθηεο αληί γηα ηδαληθφο ζχδπγνο, αδειθφο θαη παηέξαο θιπ.). Όια απηά ζρεηίδνληαη βεβαίσο κε ηε κειέηε ηνπ ζεαηξηθνχ είδνπο Σξαγσδία, απφ ηε ζθνπηά φκσο ηνπ ηέινπο ηνπ ήξσα δεκηνπξγνχλ έλα ζνβαξφ παξάδνμν: δελ θαζίζηαηαη γλψξηκε ε πνξεία πξνο ηελ εληειέρεηα ηνπ ήξσα (απηνχ ηνπ ήξσα, φπσο απαηηεί ε αξηζηνηειηθή αλάιπζε, θαη φρη ησλ ζεαηψλ ή ηνπ αλζξψπνπ γεληθψο 49 ), θαζψο ην βάξνο κεηαηνπίδεηαη ζηελ αλαγλψξηζε κηαο απηνζπλεηδεζίαο παξεκπνδηδφκελεο απφ έλα ζθάικα, κηαο αζηνρίαο ζηε ζηφρεπζε, ηεο αξραηνειιεληθήο ακαξηίαο. Απηή ε δπλαηφηεηα αλαγλψξηζεο πξνυπνζέηεη δχν πξάγκαηα: πξψηνλ, ηελ χπαξμε ελφο εμσηεξηθνχ παξαηεξεηή, ν νπνίνο ζα κπνξέζεη λα ζπγθξίλεη ηελ δηάζηαζε αλάκεζα ζηε ζηφρεπζε ηνπ ήξσα θαη ζηελ εκπνδηδφκελε θαηάιεμε. Απηφ ην ξφιν ν Αξηζηνηέιεο ηνλ αλαζέηεη ζηελ θνηλφηεηα, σο ην ζχλνιν ησλ παξφλησλ ζεαηψλ. Όκσο ε δπλαηφηεηα απνηίκεζεο απφ ηνπο ζεαηέο απαηηεί ηελ ηθαλνπνίεζε ηεο δεχηεξεο πξνυπφζεζεο - ηελ δπλαηφηεηά ηνπο λα αλαγλσξίζνπλ επαξθψο ηφζν ηε ζηφρεπζε, φζν θαη ην εκπφδην. Απηά ηα δχν φκσο είλαη δηαθνξεηηθήο ηάμεο πξάγκαηα ε γλψζε ηνπ δεχηεξνπ δελ νδεγεί θαη αλάγθε θαη ζηελ θαηαλφεζε ηνπ πξψηνπ θαη, επηπιένλ, ε ηξνπηθφηεηα ηεο εκπινθήο ηνπ ήξσα ζηελ θαηάζηαζε ησλ πξαγκάησλ νξίδεη έλα ξηδηθά δηαθνξεηηθφ modus cognoscendi απφ απηφ ησλ ζεαηψλ. (5) Το modus cognoscendi ηοσ ηραγικού διλήμμαηος 50. Σν πξφβιεκα βξίζθεηαη ζηελ αλαινγηθή 51 ζχλδεζε ηεο πξναίξεζεο κε ην είδνο ησλ ππνδεηγκάησλ 52 πνπ αθνινπζεί ε αξηζηνηειηθή θχζε, κνινλφηη ε ίδηα είλαη άινγνο δχλακηο 53.Σν δήηεκα δελ έxεη λα θάλεη κε ην αλ ν άλζξσπνο, πξνβαιιφκελνο ζηηο ελαιιαθηηθέο δπλαηφηεηεο ηνπ κέιινληνο 54, εκπιέθεηαη ζε κία ηξνπηθφηεηα θαη ζηελ αλάγθε 45 Φπζ. ΙΙ197α1-5. 46 Φπζ. 47 Οπνπ ε επδαηκνλία λνείηαη ή σο εὐπραξία μετ' ἀρετῆς, ἢ αὐτάρκεια ζωῆς, ἢ ὁ βίος μετ' ἀσφαλείας ἥδιστος, ἢ εὐθενία κτημάτων καὶ σωμάτων μετὰ δυνάμεως φυλακτικῆς τε καὶ πρακτικῆς τούτων Ρεη.1360b14-17. πξβι. θαη Ηζ. Νηθ.1097b5-7 48 Πεξί δψσλ θηλ. 700b24 ψζηε θηλεί πξψηνλ ην νξεθηφλ θαη ην δηαλνεηφλ θαη έηζη ην νξεθηφλ ζα ζπλδέεηαη πάληνηε κε ηη ην δηαλνεηφλ ζηελ πεξίπησζε ησλ αλζξψπσλ 49 Φπζ.ΙΙ198b8 θαί δηφηη βέιηηνλ νχησο, νπρ απιψο, αιιά ην πξνο ηελ εθάζηνπ νπζίαλ 50 γηα ην modus cognoscendi γεληθά ησλ θαηεγνξηθψλ θξίζεσλ θαη ηε ζρέζε ηνπο κε ηηο ξεηνξηθέο θαη πνηεηηθέο βι. Πεπί Δπμηνείαρ 17a6 51 θαηά ιφγνλ, βι. Σνπ. θεθ. 18. 52 ε ζρέζε κε ηα πιαησληθά παξαδείγκαηα. 53 ηκπιίθηνο 310.23. θ.ε. θαη Hamelin (1907), ζ.84-90. 54 βι. θαη Πεπί Δπμηνείαρ ΗΧ θαη Becker, Gnomon 1958, ζ.ζ.261-264 9

Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων Περιοδικό Φιλολογική, 2009, τ. 25 πξναίξεζεο ελαιιαθηηθψλ δπλαηνηήησλ, αιιά ζην αλ απηέο νη δπλαηφηεηεο έρνπλ ηη ην γλψξηκνλ. Η αλάγθε, θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε, λα καζαίλεη θαλείο απ έμσ 55, λα δηαζέηεη έλα απφζεκα επηρεηξεκάησλ πξνο ινγηθή θαη δηαιεθηηθή επεμεξγαζία, πξνδηαζέηεη γηα ην είδνο ηνπ αληηθεηκέλνπ κηαο πξναίξεζεο πνπ έρεη ζην κπαιφ ηνπ. 56 Σν παηδαγσγηθφ ζχζηεκα ηεο αξραίαο Αζήλαο, εθηφο απφ ηελ δηδαζθαιία ησλ Οκεξηθψλ επψλ, αλαιψλεη πνιιά ζηελ θαηαλφεζε ησλ εζηθψλ θαη πνιηηηθψλ πξνβιεκάησλ απφ ηνπο εθήβνπο κε ρξήζε ινγηθψλ επηρεηξεκάησλ θαη ζηνραζκνχ 57. Οη ζσθξαηηθέο εξσηαπνθξίζεηο, νη ζνθηζηηθέο δηαιέμεηο θαη νη δεκεγνξίεο είλαη νη πην νηθείνη ηξφπνη ηέηνηαο δηαπξαγκάηεπζεο. Όηαλ, ινηπφλ, ν Οηδίπνδαο επίκνλα ξσηάεη ηνλ έλα κεηά ηνλ άιιν πέζηε κνπ πψο λα ην ζθεθηψ ην δήηεκα;, γηαηί ην έλα ζε πνι-ιά ζα καο νδεγνχζε αλ παίξλακε κηα κηθξή αξρή ειπίδαο 58 φηαλ δηαξθψο ν ίδηνο ξσ-ηάεη φρη κφλν γηα λα κάζεη αιιά θαη γηα λα θαηαλνήζεη ηνλ ηξφπν πνπ ζθέθηνληαη ηα πξάγκαηα νη άιινη, πξνζαξκφδνληαο ην ιφγν ηνπ ηφζν ζην ζηείξν ζπλαηζζεκαηηζκφ ηνπ Υνξνχ, φζν θαη ζηελ κπζηηθνπάζεηα ηνπ Σεηξεζία φηαλ κε επηρεηξήκαηα μεπεξ-λά, ηνλ έλα κεηά ηνλ άιιν, ηνλ ηξφπν ζθέςεο ησλ πξαγκάησλ ησλ ζπλνκηιεηψλ ηνπ (:ηε κνηξνιαηξία ηνπ ιανχ, ηελ πνιηηηθή απηαξέζθεηα θαη εθεζπραζκφ ηνπ Κξένληα, ηνλ απνθξπθηζκφ θαη ηελ θξπκέλε θαιά εμνπζηαζηηθφηεηα ηνπ Σεηξεζία, ηελ ζνθη-ζηηθή ηδηνηέιεηα ηεο Ινθάζηεο, ηνλ ηξφκν θαη ηελ αθαζία ηνπ βνζθνχ θαη ηελ άζιηα δηαπξαγκάηεπζε ηνπ Άγγεινπ) φηαλ επνκέλσο, ν νθνθιήο, κέζα ζε κία θαη κφλε ηξαγσδία, φρη κφλν πξαγκαηεχεηαη (θαη πνιεκάεη ιπζαιέα κεξηθέο απφ) ηηο απφςεηο ηεο επνρήο ηνπ γηα ην πψο πξέπεη λα δνχκε αιιά θαη πψο πξέπεη λα ζθεθηφκαζηε ηα πξάγκαηα δελ έρνπκε εδψ κηα κειέηε φρη κφλν γηα ην modus vivendi θαη ην modus cognoscendi ησλ πξαγκάησλ θαη ηαπηφρξνλα, θαη ησλ γεληθψλ φξσλ θαη ηξφπσλ δηα-πξαγκάηεπζεο; Σν εξψηεκα ινηπφλ δελ πεξηνξίδεηαη ζηνλ έιεν/θφβν απφ ηελ μαθληθή θαη αλειέεηε θαηαηγίδα αιιά πεξηιακβάλεη επίζεο (θαη ηζφηηκα) κηα κειέηε δηαπξαγ-κάηεπζεο γηα ηνπο φξνπο θαηαλφεζεο ησλ απεηιψλ. Καη ν Οηδίπνδαο δελ δηέζεηε, νχ-ηε θαλ ζα κπνξνχζε λα δηαζέηεη θάπνην, γλσζηφ ζηελ θνηλφηεηα, ηξφπν δηαπξαγκά-ηεπζεο ησλ δεδνκέλσλ εθηφο βέβαηα απφ απηφλ ηνπ Σεηξεζία, αιιά ε θνηλφηεηα ηνπ Οηδίπνδα είρε ζηεξηρζεί αθξηβψο ζε δεκφζηα αλαθνηλψζηκνπο, θαη επαιεζεχζη-κνπο απφ ηελ δεκφζηα θξηηηθή, ηξφπνπο θαη φρη ζηελ ηέρλε ηεο δηαρείξηζεο απφθξπ-θσλ πιεξνθνξηψλ γηα πνιηηηθή εμνπζία. (6) Η ενόηηηα ηοσ ακροαηηρίοσ 59 και η διαβρωηικόηηηα ηων ανηικροσόμενων επιλογών και σποτρεώζεων. Η δηεθπεξαίσζε ηεο ηξαγηθήο θαηάζηαζεο κέζα ζε 55 εμεπίζηαζζαη, Σνπ. VΙΙΙ 14 56 Να πξνζζέζνπκε εδψ πσο ε ίδηα ε αξηζηνηειηθή δηαιεθηηθή ζηεξίδεηαη ζηελ παξαδνρή πσο ην ζπκπέξαζκα ηνπ ζπιινγηζκνχ είλαη κεζνδνινγηθά πξφηεξν ησλ πξνθείκελσλ θαη φρη ην αληίζηξνθν, άξα ε έξεπλα γηα ην αληηθείκελν ηεο πξναηξέζεσο έρεη ζπλέπεηεο θαη γηα ηελ δπλαηφηεηα πξνηάγκαηνο ηνπ ζπκπεξάζκαηνο ελφο ζπιινγηζκνχ. 57 γηα ηε ζρέζε δεκφζηαο θξηηηθήο ζπδήηεζεο θαη αλάπηπμεο ινγηθνχ επηρεηξήκαηνο βι. G. E.R. Lloyd, Magic, Reason, and Experience (Cambridge,Eng., 1981) 58 βι. νθνθιή, Οιδίποςρ Τύπαννορ, ζη. 120-121 59 Να ηνλίζνπκε εδψ ηε ζεκαζία πνπ ν ίδηνο ν Αξηζηνηέιεο απνδίδεη ζηελ δπλαηφηεηα εληαίαο, αλ θαη πνιππξηζκαηηθήο, θξίζεο ηνπ αθξναηεξίνπ, ζηελ γεληθή δηαπξαγκάηεπζε ηεο ππεξνρήο (αθξηβψο θαηά ηνχην) ηεο δεκνθξαηίαο έλαληη ηεο νιηγαξρίαο, θαη ηεο ζρέζεο ησλ πνιιψλ θαη ησλ ζπνπδαίσλ : (Πολιηικά ΗΗΗ, 1281b5-18)... γηαηί, νη πνιινί θαζέλαο απφ ηνπο νπνίνπο δελ είλαη ζπνπδαίνο άληξαο, ελδέρεηαη, αθνχ ζπγθεληξσζνχλ, λα είλαη θαιχηεξνη απφ εθείλνπο φρη, βέβαηα, ν θαζέλαο κεκνλσκέλα αιιά σο ζχλνιν, φπσο θαη ηα ξεθελέ ζπκπφζηα είλαη θαιχηεξα απφ απηά πνπ γίλνληαη κε δαπάλε ηνπ ελφο. Ο θαζέλαο απφ ηνπο πνιινχο έρεη έλα κφξην αξεηήο θαη θξφλεζεο, κε ηε ζπγθέληξσζε, φ- κσο, πνιιψλ, φπσο αθξηβψο ην πιήζνο, απαξηίδνπλ έλαλ άλζξσπν πνιχπνδα θαη πνιχρεηξα θαη κε πνιιέο αηζζήζεηο, έηζη ζπκβαίλεη θαη ζηα ήζε θαη ηε ζθέςε ηνπο. Γηαπηφ, θαη νη πνιινί θξίλνπλ θαιχηεξα ηα έξγα ηεο κνπζηθήο θαη ησλ πνηεηψλ. Αιιά νη ζπνπδαίνη άλδξεο ζε απηφ δηαθέξνπλ απφ 10

Σδνπκέξθαο Ισάλλεο Ζ αμθιζημία ηηρ απιζηοηελικήρ κάθαπζηρ κία κφιηο εκέξα, εθηφο ησλ άιισλ ζπλεπεηψλ πνπ ζίρηεθαλ παξαπάλσ ζε ζρέζε κε ην έπνο, έρεη θαη εηνχηε : δελ επηηξέπεη ηελ δηάβξσζε απφ ην ρξφλν ησλ αληηθξνπφκελσλ επηινγψλ θαη ππνρξεψζεσλ, 60 έηζη ψζηε λα δηακνξθσζεί ε νμχηεηα ηνπ ηξαγηθνχ δηιήκκαηνο. Απέλαληη, φκσο, ζηηο γλσζηαθέο ζπλέπεηεο ελφο ηέηνηνπ δηιεκκαηηθνχ status, πξέπεη λα αληηπαξαβάιινπκε ηελ δηαβξσηηθφηεηα ηνπ αθξναηεξίνπ. Οη ζεαηέο ηνπ 4 νπ αηψλα δελ είλαη ίδηνη κε απηνχο ηνπ 5 νπ (νχηε, βέβαηα, κε ηνπο ζχγρξνλνπο). Απηφ δελ ζεκαίλεη πσο δελ ππάξρνπλ ζέκαηα πνπ έρνπλ κηα δηαρξνληθή παξνπζία ζηε δσή καο, αλ θαη δηφινπ αηψληα, αιιά φηη αιιάδεη ν ηξφπνο δηαπξαγκάηεπζήο ηνπο αλάινγα κε ηελ ηζηνξηθή πεξίνδν, ηελ θαηάζηαζε ηεο θνηλφηεηαο, ηελ εγγχηεηα ησλ πξνβιεκάησλ, ηελ νηθεηφηεηα ηεο αλάιπζεο 61. Οη πχξηλνη ιφγνη ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ Πνιέκνπ θαη ε ξεηνξηθή ηεο νθφθιεηαο Σξαγσδίαο έρνπλ πνιιά θνηλά, φρη σο πξνο ην ζέκα αιιά σο πξνο ηε ζπιινγηζηηθή. Η δηαβξσηηθή παξνπζία ησλ κάγσλ θαη ησλ κάληεσλ ηελ ηειεπηαία δεθαεηία ηνπ πνιέκνπ, ε ήηηα θαη ν εκθχιηνο, ε απψιεηα ηεο εγεκνλίαο, ε ζχγρπζε ηνπ 4 νπ αηψλα δελ έρνπλ λα θάλνπλ κφλν κε ην ζάλαην ηεο Σξαγσδίαο αιιά θαη κε ηνλ ηξφπν πνπ παξαθνινπζνχζε πιένλ ην αθξναηήξην. (7) Το έργο ηης ποίηζης είλαη λα δειψζεη ην θαζφινπ, 62 ην νπνίν νξίδεηαη κε ηνπο ίδηνπο αθξηβψο φξνπο, φπσο θαη ε ιεηηνπξγία ηνπ πνηεηή : λέγονηαρ καθολική δήλυζη εννοώ αςηή πος αθοπά ηο ηι έναρ ηέηοιορ ή άλλορ άνθπυπορ, πιθανόν ή αναγκαία, θα πει ή θα κάνει κάηι πος αποηελεί ηο ζκοπό ηηρ ποίηζηρ, αν και αποδίδει κύπια ονόμαηα ζηοςρ σαπακηήπερ, 63 κηα κειέηε, δειαδή, γηα ην δςνάμει θαζνιηθήο ηζρχνο ηεο πνίεζεο. ηελ αληίζεζε φκσο κε ηελ ηζηνξηνγξαθία, ε νπνία, θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε, πεξηγξάθεη απιά θαη κνλαδηθά γεγνλφηα, ην πεδίν ζχγθξηζεο πεξηνξίδεηαη ζηελ πινθή θαη ζην είδνο ηνπ αλζξψπνπ πνπ πηζαλφλ ή αλαγθαία ζα έιεγε ή ζα ελεξγνχζε έηζη ζε κηα δεδνκέλε θαηάζηαζε. Η κειέηε απηή, φκσο, πεξηιακβάλεη αλαγθαία πνιχ πεξηζζφηεξα πξάγκαηα απφ ηε ζπλαηζζεκαηηθή δηέγεξζε θαη απνθφξηηζε : ε ηξνπηθφηεηα ηεο εκπινθήο ησλ ηζηνξηθψλ πξνζψπσλ ζηελ Ιζηνξία ηνπ Θνπθπδίδε 64 έρεη πνιχ κεγάιε ζπλάθεηα κε απηή ηεο εκπινθήο ησλ ηξαγηθψλ εξψσλ, φρη ηελ ψξα ηεο απνηίκεζεο ηεο δξάζεο ηνπο αιιά ηελ ψξα ηεο εκπινθήο ηνπο, φηαλ ν Οηδίπνδαο αλαδεηά φρη κηα ιχζε αιιά ηελ δπλαηφηεηα κηαο ιχζεο. Τπφ απηνχο ηνπο φξνπο ε ηζηνξηνγξαθία ζα αλαδεηθλχνληαλ πνιχ πην πνηεηηθή θαη θαζνιηθή ηεο ηξαγσδίαο. Δπεηδή, ινηπφλ, φπσο είδακε, ν Αξηζηνηέιεο έρεη ζπλαίζζεζε (θαη αιινχ αλαιχεη κε νμπδέξθεηα) πνιιά απφ ηα δεηήκαηα πνπ ηέζεθαλ εδψ, παξακέλεη αλνηθηφ ην εξψηεκα γηαηί, ζηνλ νξηζκφ ηεο Σξαγσδίαο, εζηηάδεη ζην ζπλδπαζκφ ηεο θάζαξζεο κε ηνλ έιεν/θφβν, ππνβαζκίδνληαο ηα ππφινηπα ζε κέζα επηηέιεζεο απηνχ ηνπ θαζέλα απφ ηνπο πνιινχο,...φηη θέξνπλ ζπγθεληξσκέλα ζε έλα απηά πνπ ζηνπο άιινπο είλαη δηαζπαξκέλα θαη ρψξηα.σα δηθά καο ζρφιηα δε ζπληζηνχλ δηαθσλία κε ηε ζπγρξνληθή δηαζηξσκάησζε ηνπ αθξναηεξίνπ αιιά κε ηελ δηαρξνληθά ελνπνηεκέλε ζπκπεξηθνξά ηνπ. 60 βι. αλαιπηηθφηεξα, M. Nussbaum, (1990), Form and Content, ζ.36-7 61 Γηαηί, αιιηψο, ζα εμηζψλνληαλ ηα θξηθηά θαη θνβεξά κε ην ηεξαηψδεο (βι. θαη Ποιηη. 1453b) 62 1451b6 θαη 1451b29-30 63 1451a36-37, 1451b8-10 64 εκεηψλσ εδψ πξφρεηξα ηελ λνεηηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή ζχγρπζε ησλ Αζελαίσλ θαζψο απνθαζίδνπλ λα εθζηξαηεχζνπλ ζηε ηθειία, ηελ εκπινθή ηνπ Νηθφζηξαηνπ ζηνλ εκθχιην ηεο Κέξθπξαο, ηνπο αλψλπκνπο - θαη ηφζν επψλπκνπο Αζελαίνπο ηξαπκαηίεο ηνπ ζηθειηθνχ ζηξαηνπέδνπ πνπ εγθαηαιείπνληαη, θαη άιια πνιιά παξαδείγκαηα δξακαηηθήο εκπινθήο ηζηνξηθψλ πξνζψπσλ, ηα νπνία δελ δηαθξίλνληαη απφ ηνπο ηξαγηθνχο ήξσεο θαηά ηελ απιφηεηα, ηε κνλαδηθφηεηα, ηελ δπλάκεη θαζνιηθφηεηα θαη ηε θαληαζία ηνπ αθνχνληα. Απηά, φκσο, ζα καο νδεγνχζαλ ζε επξχηεξεο ζπδεηήζεηο απφ ηo πιαίζηo απηνχ ηνπ άξζξνπ. 11

Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων Περιοδικό Φιλολογική, 2009, τ. 25 ζθνπνχ. Μηα ιχζε ζα ήηαλ φηη κε ην ηνηα ηα παζήκαηα ελλννχζε πνιχ πεξηζζφηεξα απφ απιά ςπρνζσκαηηθά πάζε. 65 ΠΗΝΑΚΑ ΥΧΡΗΧΝ ΑΡΗΣΟΣΔΛΖ ΠΟΗΖΣΗΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΑ ΡΖΣΟΡΗΚΖ ΜΤ 3 1447a23-b29 1340a16-18 1360b14-17 1078a36 1449b24 1341a13-16 1382a21 1451a36-37 1341b33-35 1385b13 1451b6 1342a1-5 1386b9-24 65 Να ζεκεησζεί, ηέινο, φηη ηα δεηήκαηα πνπ ζέηνπκε εδψ ζρεηίδνληαη κε γεληθφηεξα δεηήκαηα ηεο αξηζηνηειηθήο αληίιεςεο γηα ηελ ηέρλε (: φπνπ ηέρλε ζεσξείηαη θαη ε ζηξαηεγηθή θαη ε λαππεγηθή θιπ). Σν παξάδεηγκα κε ην ζηξαηεγφ θαη ην ζηξάηεπκα (:Λάκβδα ΙΥ) είλαη ραξαθηεξηζηηθφ, φπνπ ν Αξηζηνηέιεο ηαπηίδεη ην ο νεκα κε ηελ επηαμία, ζεσξψληαο ηελ, έηζη, σο βέληιζηον θαη φρη σο ύλη ηεο ζηξαηεγηθήο, γηαπηφ θαη δελ επηιχζεθε θαη ην δήηεκα ηεο δπλάκεσο σο ιεηηνπξγία θαη επίδξαζε ηεο πνίεζεο. Αλνίγεη έηζη ην εξψηεκα αλ ε θάζαξζε κέζσ ηνπ ειένπ θαη ηνπ θφβνπ θαη ε επηαμία κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ ηέλορ ηεο ηξαγσδίαο θαη ηεο ζηξαηεγηθήο, ή είλαη ελδεηθηηθέο ηεο εζηθνπνιηηηθήο αληίιεςεο ηνπ θηιφζνθνπ γηα ηελ ηέρλε. 12

Σδνπκέξθαο Ισάλλεο Ζ αμθιζημία ηηρ απιζηοηελικήρ κάθαπζηρ 1451b8-10, 29-33 1342a14 1452a16-17 1342a17-30 ΑΝΑΛΤΣΗΚΑ 1453a23-29 1281b5-18 ΤΣΔΡΑ 1453b6 71b21 1453b12 ΠΔΡΗ ΦΤΥΖ 1458a18 427b21-4 1460b13 ΖΘΗΚΑ ΝΗΚΟΜΑΥΔΗΑ ΦΤΗΚΑ Η ΦΤΗΚΑ ΗΗ ΠΔΡΗ ΕΧΧΝ 1097b5-7 193b12 197a1-5 700b24 1103a32 198a26-27 701b18 1106b5 ΠΔΡΗ ΔΡΜΖΝΔΗΑ 198b8 ΠΔΡΗ ΛΔΞΔΧ ΛΑΜΒΓΑ 17a6 199a15-17 1404b1 ΙΥ ΙΥ 199b15-20 ΠΛΑΣΧΝΑ ΠΟΛΗΣΔΗΑ ΟΦΗΣΖ ΝΟΜΟΗ III 396 θ.ε. 235 c θ.ε. 669a θ.ε. X 597 b θ.ε. 226 e-231b ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Aristotelis, De Arte Poetica Liber, re. R. Kassel, Oxford U.P., 1965 Ascombe G.E.M., Aristotle and the Sea Battle, Mind, 1956, ζ. 1-5 Βecker O., Zwei Untersushungen zur antiken Logik. Berlin 1957, ζην Gnomon 1958, ζ. 261-264 Düring I., Aristotles Darstellung und Interpretation seines Denkens, Carl Winter Universitätsverlag, Heidelberg, 1966 [ειιελ. κηθ. Π. Κνληδηά-Παληειή, εθδ. ΜΙΔΣ, Αζήλα, 2 1994) Else G. F., Aristotle s Poetics:The Argument, Cambridge Mass. 1963, ζ.439 13

Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων Περιοδικό Φιλολογική, 2009, τ. 25 Gotthelf A., Aristotle s Conseption of Final Causality, Review of Metaphisics ΧΧΧ, 1976,226-254. Αλαηππψζεθε κε πξνζζήθεο ζην A.Gotthelf θαη G. Lennox (επηκ.), Philosophical Issues in Aristotle s Biology, Cambridge, 1987, ζ.204-42 Halliwell S. Aristotle s Poetics, (London 1987), 2 1998 Hamelin O., Aristotle, Physique II, Traduction et commentaire, [1907], Paris 1972 Lear J., Katharsis, in the author s Open Minded. Working Out the Logic of the Soul (Cambridge MA, 1998), pp191-218; originally published in Phronesis 23, 1988, 297-326, and reprinted in Rotry 1992, pp297-326 Lloyd G. E.R., Magic, Reason, and Experience (Cambridge,Eng., 1981) Nussbaum Μ., The Fragility of Goodness, 1986 - Love s Knowledge, εηζαγσγή, Cambridge: Cambridge University Press, 1990 - Tragedy and Self Sufficiency : Plato and Aristotle on fear and pity, Oxford Studies in Ancient Philosophy 10, 1992 Κάιθαο Β., Απιζηοηέληρ, Πεπί Φύζευρ, Το Γεύηεπο Βιβλίο ηυν Φςζικών, Πφιηο, Αζήλα,1999 Schadewaldt W., Furtcht und Mitleid, Hermes 83, 1955, 129-171 Sifakis G. M., Aristotle on the Function of Tragic Poetry, Crete Univ. Press, Herakleion 2001 Simplicius, In Aristotelis Phisicorum libros tres priores commentaria, επηκ. H. Diels, Commentaria in Aristotelem Graeca, ηφκ. IX, Berlin 1882 πθνπηξήο Ι., Απιζηοηέλοςρ Πεπί Ποιηηικήρ, Δζηία, Αζήλα, 1937 14