Εισαγωγή στη Φιλοσοφία Ενότητα 5: Ηράκλειτος Κωνσταντίνος Μαντζανάρης Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Να κατανοηθεί η διαλεκτική της ταυτότητας. Να συσχετισθεί η μεταβολή με την αρμονία. Να εξηγείται η έννοια του κοινού. Να ορίζεται ο κοινός λόγος. Να συσχετίζονται τα αντίθετα με την αρμονία. Να εξηγείται το πυρ σε σχέση με τον κόσμο. 4
Περιεχόμενα ενότητας 1/2 Λέξεις κλειδιά. Περίγραμμα. Μεταβολή. Πόλεμος. 5
Περιεχόμενα ενότητας 2/2 Λόγος. Αρμονία. Αντίθετα. Κόσμος. Προτεινόμενη Βιβλιογραφία. 6
Λέξεις κλειδιά 1/2 Πυρ. Διαλεκτική αντίθεση-σύγκρουση. Μονισμός. Ενότητα. 7
Λέξεις κλειδιά 2/2 Μεταβολή. Γίγνεσθαι. Λόγος. 8
Περίγραμμα 1/5 Περιβάλλον. 5 ος αι. Ιωνική επανάσταση, αλλαγή πολιτεύματος. Απομακρύνονται οι τύραννοι, εγκαθίστανται επαναστατικοί πυρήνες. Βίος έργο. Έφεσος πατρίδα του Ηράκλειτου: υποτέλεια σε Πέρσες. 9
Περίγραμμα 2/5 Αριστοκράτης. Δημοκράτης. Σκοτεινός. Σύγγραμμα: Περί φύσεως, ιωνική διάλεκτος. Πρότεινε μια αξιοκρατία προσχωρώντας τη διοίκηση σε άξιους δημοκράτες με πνευματική κατεύθυνση. Ασχολείται με την προέλευση του κόσμου και κατ επέκταση με τους ανθρώπους (αφυπνισμένουςκαθεύδοντες). 10
Περίγραμμα 3/5 Διδασκαλία. Γίγνεσθαι : συμπαντικός νόμος, αρμονική σύγκρουση των αντιθέτων, μετάβαση από μια κατάσταση σε άλλη, αέναη κίνηση και αλλαγή (αμετάβλητος νόμος), γεννά τον κόσμο μέσα από τις μεταβολές. Λόγος: πρώτη αρχή, κοσμικός νόμος, η δομή των αντιθέσεων, πραγμάτων, σχέσεων, κοινός και υποχρεωτικός, εξισορροπεί τις αντιθέσεις, συντείνει στην αρμονία. Σοφός : αυτός που κατανοεί τον Λόγο, τη φύση των σχέσεων Πόλεμος : μόνιμη σύγκρουση αντιθέτων, ισορροπία, αρμονία, παγκόσμια δικαιοσύνη, κοσμική λειτουργία συμπαντικής ισορροπίας. Πυρ (ενέργεια), αέρια, νερό, εξάτμιση, υπολείμματα, στερεά : αποσταθεροποιητικό στοιχείο, συντελεί στη μεταβολή από τη μια κατάσταση σε άλλη. 11
Περίγραμμα 4/5 Δικαιοσύνη, ηθική : απορρέουν από τον Λόγο. Κόσμος : ενιαίο σύνολο. Χρόνος : διέλευση από τη μια κατάσταση στην άλλη. Συμφωνία ανθρώπινης φρόνησης και συμπαντικής έλλογης τάξης. Λογική : συνέπεια του κοσμικού Λόγου. 12
Περίγραμμα 5/5 Επιρροές. Στοά. Χέγκελ. Μαρξ. Νίτσε. 13
1. Μεταβολή Η. Diels, Ἡράκλειτος, frgm., Ι, σ. 171, στχ. 9 10: Ποταμῷ γάρ οὐκ ἒστιν ἐμβῆναι δίς τῷ αὐτῷ. (Δεν είναι δυνατόν να εισέλθει κανείς δύο φορές μέσα στο ίδιο ποτάμι). Ερωτήσεις: Σχολιάστε το ανωτέρω απόσπασμα Ενδεικτικές απαντήσεις: Η αδιάκοπη ροή διαλέγεται με την καλλίστη αρμονία, προκειμένου να βρίσκεται στο ίδιο γίγνεσθαι. Πρόκειται για μια κρυμμένη αρμονική δομή, που ποτέ δεν μεταβάλλεται παρά την φαινομενική ροή των αντίθετων στοιχείων. 14
2. Πόλεμος 1/2 Η. Diels, Ἡράλειτος, frgm., I, ΙΒ, 80: Εἰδέναι χρή τόν πόλεμον ἐόντα ξυνόν, καί δίκην ἔριν, καί γινόμενα πάντα κατ ἔριν καί χρεών. 15
2. Πόλεμος 2/2 Ερωτήσεις: 1. Γιατί ο πόλεμος είναι ξυνός; 2. Με ποιο τρόπο υπάρχει η αρμονία; Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Διότι αποτελεί το κοινό στοιχείο όλων των αντιτιθέμενων θέσεων. 2. Η αρμονία υπάρχει σε μια πραγματικότητα, που συμφιλιώνει τα αντίθετα χωρίς να καταστρέφει την τάξη των αντιθέσεων. 16
3. Λόγος 1/2 Η. Diels, Ἡράκλειτος, frgm., Ι, σ. 151, στχ. 1 4:"Τοῦ λό γουδ` ἐόντος ξυνοῦ ζώουσιν οἱ πολλοί ὡς ἰδίαν ἒχοντε ς φρόνησιν ". (Ενώ όμως ο λόγος είναι κοινός, οι πολλοί ζουν σαν να είχαν δική τους φρόνηση) Ερωτήσεις: 1. Τι μας αποκαλύπτει ο κοινός λόγος; 2. Τι δείχνει αυτή η μετοχή; 3. Τι προβάλλεται με αυτόν τον τρόπο; 17
3. Λόγος 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις : 1. Ότι μετέχουμε όλοι στον παγκόσμιο λόγο έχοντας μια ορθή επικοινωνία με αυτόν. 2. Την σοφία του ανθρώπου να μετέχει σε μια σχέση εναρμόνισης με τον κόσμο, ως κομμάτι αυτού. 3. Η σχέση μικρόκοσμου και μακρόκοσμου. 18
4. Αρμονία 1/2 Η. Diels, Ἡράκλειτος, frgm., Ι, ΙΒ 8: Τό άντίξουν συμφέρον και τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν. 19
4. Αρμονία 2/2 Ερωτήσεις: 1. Γιατί η αρμονία είναι καλλίστην ; 2. Ποιο είναι το νόημα της αρμονίας; Ενδεικτικές απαντήσεις : 1. Διότι συμβάλλει σε μια αρμονική πραγματικότητα. 2. Η συγκρότηση των αντιθέσεων σε μια ασταμάτητη ροή. 20
5. Αντίθετα 1/2 Η. Diels, Ἡράκλειτος, frgm., Ι, : Συνάψιες ὅλα οὐχ ὅλα, συμφερόμενον διαφερόμενον, συνᾶδον διᾶδον, καί ἐκ πάντων καί ἐξ ἑνός πάντα. (Ενότητες και όλα και μη όλα, μονοιασμένοαμόνοιαστο, ταιριασμένο- αταίριαστο. απ όλα το ένα και από ένα όλα) Ερωτήσεις: 1. Ποιος είναι ο ρόλος των αντιθέτων; 2. Πώς νοούνται τα αντίθετα; 3. Γιατί δεν αίρονται ποτέ; 21
5. Αντίθετα 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Συμβάλλουν στη διαρκή κίνηση της αρμονικής πραγματικότητας. 2. Λειτουργικά, προκειμένου να συνεργάζονται για την επίτευξη της αρμονίας. 3. Τα αντίθετα δεν αίρονται, προκειμένου να για να υπάρχουν πάντα οι όψεις της αρμονικής κατάστασης. 22
6. Κόσμος 1/2 Η. Diels, Ἡράκλειτος, frgm., I, σ. 157, στχ. 11, σ. 158, στχ. 1 3: Κόσμον τόνδε, τόν αὐτόν ἀπάντων, οὒτε τις θεῶν οὒτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ ἦν ἀεί καί ἒστιν καί ἒσται πῦρ ἀείζωον, ἀπτόμενον μέτρα καί ἀποσβεν νύμενον μέτρα. (Τον κόσμο αυτό ούτε θεός ούτε άνθρωπος τον έκαμε, αλλά ήταν πάντα και είναι και θα είναι φωτιά αιώνια, που ανάβει και σβήνει με μέτρο) Ερωτήσεις: 1. Τι είναι η φωτιά; 2. Ποιος είναι ο ρόλος της; 3. Τι μας αποκαλύπτει το ανωτέρω απόσπασμα; 23
6. Κόσμος 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις : 1. Αρχή του παντός. 2. Συνέχει το σύμπαν. 3. Πρόκειται για μια αμετακίνητη νομοτέλεια, η οποία διαμορφώνει την παγκόσμια τάξη. 24
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 1/5 Die Fragmente der Vorsokratiker, Ι III, εκδ.ndiels H., Kranz W., Ireland 1972. Αξελός Κ., Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία, μτφρ Δημητριάδης Δ., εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα 1974. Αυγελής Ν., Εισαγωγή στη φιλοσοφία, χ.ε., Θεσσαλονίκη, 2001. 25
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 2/5 Βαμβακάς Κ., Οι θεμελιωτές της δυτικής σκέψης, εκδόσεις Π.Ε.Κ., Ηράκλειο, 2001. Γιανναράς Χ., Σχεδίασμα εισαγωγής στη φιλοσοφία, εκδόσεις Δόμος, Αθήνα,1990. Ιωαννίδης Ε., Ηράκλειτος. Γλώσσα και σκέψη, (διατριβή επί διδακτορία), Αθήνα, 1962. Ματσούκας Ν., Ιστορία της φιλοσοφίας, εκδόσεις Πουρναράς Π., Θεσσαλονίκη,2002. Μαντζανάρης Κ., Χρόνος ο κρυμμένος άρχοντας της ιστορίας, εκδόσεις Ψηφίδα, Αθήνα,2002. Πελεγρίνης Θ., Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998. 26
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 3/5 Σπυρόπουλος,Ν., Ο Ηράκλειτος, εκδόσεις Ελληνική εκδοτική εταιρεία, Αθήνα, 1948. Χρηστίδης Θ., Χάος και πιθανολογική αιτιότητα: Μεταξύ προκαθοριμού και τύχης, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1997. Kirk G., Raven J., Schofield M., Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Κούρτοβικ Δ., εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2001. Vegetti Μ, Ιστορία της φιλοσοφίας, μτφρ. Δημητρακοπούλου Γ., εκδόσεις Τραυλός Αθήνα, 2001. 27
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 4/5 Dilcher R., Studies in Heraclitus, Olms, New York, 1995. Du Moulin P., Heraclitus, or, Mans lookingglass and survey of life, Printed for Henry Seile, London, 1652. Du Moulin P., Heraclitus, or, Meditations vpon the vanity & misery of humane life, Ioseph Barnes, Oxford, 1609. 28
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 5/5 Kahn Ch., The art and thought of Heraclitus : an edition of the fragments with translation and commentary, Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1979. Libeskind D., Chamber works : architectural meditations on themes from Heraclitus, Architectural Association, London, 1983. Marshall W., Heraclitus dream, Printed for John Spencer, London, 1642. Wheelwright E., Heraclitus, Atheneum, New York, 1963. 29
Τέλος Ενότητας