ΠΟΛΕΙΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Η 10 Η ΜΠΙΕΝΑΛΕ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ Νίκος Μπελαβίλας

ΠΟΛΕΙΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Η 10 Η ΜΠΙΕΝΑΛΕ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ Νίκος Μπελαβίλας Η 10 η Μπιενάλε της Βενετίας, η διεθνής έκθεση αρχιτεκτονικής, φέτος είναι αφιερωμένη στις πόλεις του κόσμου. Ο τίτλος της: «Πόλεις, αρχιτεκτονική και κοινωνία» σε επιμέλεια του Ρίτσαρτ Μπάρντετ. Το κεντρικό θέμα αναπτύσσεται στις θολωτές αίθουσες, στους νεώσοικους και τις αποθήκες οι οποίοι καταλαμβάνουν όλον τον κεντρικό χώρο του Αρσενάλε, του Βενετσιάνικου ναυστάθμου των χρόνων της ακμής της θαλασσινής πολιτείας. Τρεις μικρότερες εκθέσεις με θέματα: «Πόλεις σε συρρίκνωση», «Πόλεις από πέτρα» με επιμελητή τον Κλαούντιο Ντ Αμάτο Γκουεριέρι και «Πόλεις λιμάνια» με επιμελητή τον Ρίνιο Μπρουτομέσκο, η δεύτερη σε παράλληλη διοργάνωση στο Παλέρμο. Στα Τζιαρντίνι Πούμπλιτσι, τους καταπράσινους δημόσιους κήπους, η έκθεση των κρατών με 49 εθνικές συμμετοχές από τη Χιλή έως την Κίνα, και από τη Φινλανδία έως τη Νότια Αφρική. Αναμφισβήτητα η Μπιενάλε της Βενετίας, αποτελεί το μεγαλύτερο μη κτισμένο παγκόσμιο αρχιτεκτονικό γεγονός. Κάποιες από τις προηγούμενες σηματοδότησαν μεγάλες αλλαγές στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία. Η Μπιενάλε του 2006 φαίνεται ότι θα είναι μία από αυτές. Με μία σημαντική διαφορά. Δεν διακηρύσσει. Οι πρωταγωνιστές της έκθεσης, καταγράφουν, ερευνούν και αναρωτιόνται. Τι είναι αυτό που συμβαίνει γύρω μας; Ποια αστικότητα μας φέρνει ο νέος αιώνας; Τον τόνο δίνουν τα πρώτα κείμενα του οδηγού της έκθεσης. Των Ρίτσαρτ Μπάρντετ, Μιγκέλ Κανάι και της Σάσκια Σάσσεν. Πίσω τους κρύβεται μία σοβαρή ακαδημαϊκή έρευνα του London School of Economics. Αυτή η Μπιενάλε έχει πολλή κοινωνία. Μιλάει για αυτήν με όρους (επιτέλους) ανθρώπινους. Για τον μέσο όρο ζωής, για την παιδική θνησιμότητα, για την εκπαίδευση. Μιλάει επίσης για την οικονομία ως παράμετρο της κοινωνικής εξέλιξης και όχι ως εργαλείο της παγκοσμιοποιημένης αγοράς. Μιλάει για τα νέα πρωτόγνωρα φαινόμενα, την κινητικότητα, τη μετανάστευση, τη διαφορετικότητα, τις επικοινωνίες, τις κρίσεις σε κλίμακες που δεν έχουν ξαναϋπάρξει, το κλίμα και την υπερθέρμανση του πλανήτη, το ενεργειακή αδιέξοδο. Για τις νέες γιγαντιαίες αστικές ζώνες της Νοτιοδυτικής Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, τους εκρηκτικούς αριθμούς των αστικών πληθυσμών. Έχει καιρό να συμβεί αυτό. Η Μπιενάλε σε αρκετά σημεία δεν είναι ομοιογενής. Υπάρχουν εθνικές παρουσιάσεις, όπως αυτές των πρώην ανατολικών χωρών, οι οποίες πλέουν σε έναν ανούσιο αγνωστικισμό. Ένα κλειστοφοβικό περίπτερο του Βελγίου παρουσιάζει μία ζοφερή εικόνα ενός ασπρόμαυρου κόσμου όπως φαίνεται από δορυφόρο. Αντίθετα, οι Ισπανοί με μία καλοστημένη έκθεση επαναφέρουν την καλή αρχιτεκτονική στο προσκήνιο. Ο τίτλος τους: «Εμείς οι πόλεις» και καμιά σαρανταριά γυναίκες Ισπανίδες αρχιτεκτόνισσες μόνο γυναίκες οι οποίες μιλούν μέσα από ισάριθμες οθόνες για τις πόλεις και την αρχιτεκτονική. Το Αμερικανικό περίπτερο έχει κεντρικό θέμα τη Νέα Ορλεάνη και τον τυφώνα Κατρίνα. Περιορίζεται σε τεχνικές (εξαιρετικές όντως) προτάσεις για την επίλυση του προβλήματος της πλημμύρας. Λες και οι 1

χιλιάδες έγχρωμοι πνιγμένοι και αποκλεισμένοι κάτοικοι έπαθαν ότι έπαθαν για τεχνικούς λόγους. Η ελληνική παρουσία με τίτλο «Το Αιγαίο διάσπαρτη πόλη» αποτελεί μία ευχάριστη έκπληξη και συγκροτεί ένα από τα επιτυχημένα συμβάντα της διοργάνωσης. Όμως το ψαχνό δεν βρίσκεται τόσο στις εθνικές συμμετοχές όσο στην κύρια έκθεση. Για τις πόλεις και την κοινωνία. Τι να πεις για ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική σε λευκό χαρτί ή για επιστημονική πολεοδομία, όταν οι εικόνες των αχανών παραγκουπόλεων από το Σάου Πάουλο, το Μέξικο Σίτυ ή τη Μουμπάι, σου δίνουν γροθιά στο στομάχι; Το γράφει ο ίδιος ο επιμελητής στην εισαγωγή του: Ξέρετε, λέει, ο κάτοικος του Καίρου έχει πρόσβαση σε 1 μέτρο δημόσιου ανοιχτού χώρου, ενώ ο Λονδρέζος πενήντα φορές περισσότερο. Και λίγο πιο κάτω μιλάει για παλιές ξεχασμένες αρχές του σχεδιασμού του χώρου: Με ένα μικρό γυμνάσιο, ένα κέντρο πολιτισμού ή έναν φροντισμένο υπαίθριο χώρο στην καρδιά μιας παραγκούπολης μπορούμε να αλλάξουμε τη ζωή των ανθρώπων. Τρισδιάστατα μοντέλα της αστικής πυκνότητας στις μεγάλες πόλεις του πλανήτη Η κύρια έκθεση είναι αφιερωμένη σε δεκαέξι πόλεις του πλανήτη. Μεγαπόλεις (ένας νέος όρος τον οποίο πρέπει να συνηθίσουμε) με πληθυσμούς που φθάνουν στα πολλά εκατομμύρια κατοίκους. Κορυφαίες μεταξύ των διακοσίων περίπου μεγαλύτερων πόλεων. Πόλεις πλούσιες, κυρίως στον παγκόσμιο βορρά. Βαρκελώνη, Βερολίνο, Λονδίνο, Λος Άντζελες, Μιλάνο-Τορίνο, Νέα Υόρκη, Τόκυο. Πόλεις φτωχές, κυρίως στον παγκόσμιο νότο. Μπογκοτά, Κάιρο, Καράκας, Ισταμπούλ, Γιoχάνεσμπουρκ, Μέξικο Σίτυ, Μουμπάι, Σάου Πάουλο, Σαγκάη. Πόλεις του πλούτου, όπου μέσα σε μία θάλασσα ευδαιμονίας και λαμπρών οικονομικών κέντρων, κρύβονται τα σύγχρονα γκέτο και οι γειτονιές των ανθρώπων που ζουν κάτω από τα όρια της φτώχειας. Είναι οι ευρωπαϊκές και βορειοαμερικάνικες πόλεις. Πόλεις της φτώχιας όπου μέσα σε μία θάλασσα παραπηγμάτων και εξαθλίωσης, ορθώνονται σύμβολα κυριαρχίας και πλούτου, τα νέα κέντρα της παγκόσμιας αγοράς γης και των χρηματιστηρίων. Είναι οι λατινοαμερικάνικες, οι αφρικανικές και οι ασιατικές πόλεις. ΕΝΑ ΝΕΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΑΣΤΙΚΟ ΝΕΦΕΛΩΜΑ Αντικρίζοντας το μεγάλο παγκόσμιο χάρτη με τις πόλεις, το globe που στη γλώσσα μας και στις μέρες μας έχει αποκτήσει διπλή ερμηνεία - σφαίρα και οικουμένη - βλέπουμε την έκρηξη που συντελέστηκε μετά το τέλος του Β Παγκόσμιου Πολέμου και άλλαξε τη μορφή της γης. Στην αρχή των μεταπολεμικών χρόνων, τη γήινη επιφάνεια σημάδευαν δύο οικιστικά πυκνώματα. Το ένα βρισκόταν στην Ευρώπη. Ήταν το νεφέλωμα των παλαιών πόλεων από τη Μαδρίτη μέχρι το Βερολίνο. Στις άκρες της ηπείρου, πρωτεύουσες όπως η Λισαβόνα, η Μόσχα ή η Ισταμπούλ, αποτελούσαν μακρινά φωτεινά σημεία. Ανάμεσα σε αυτά και στο κεντροευρωπαϊκό αστικό σύμπλεγμα, παρεμβάλλονταν οι μεγάλες εκτάσεις της αγροτικής υπαίθρου. 2

Στην άλλη μεριά του Ατλαντικού, στη βορειοδυτική ακτή των ΗΠΑ, υπήρχε το δεύτερο μεγάλο οικιστικό πύκνωμα του πλανήτη. Εκτεινόταν από τη Νέα Υόρκη έως το Σικάγο. Στη Βόρεια και Νότια Αμερική, όλες οι υπόλοιπες πόλεις αριθμούσαν λίγες εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκους, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ, στο Μεξικό και στον νότο της Λατινικής Αμερικής. Σε ολόκληρη την αφρικανική ήπειρο, η μοναδική πραγματικά μεγάλη πόλη ήταν το Κάιρο. Και στην Ασία λιγότερες από δέκα, στη Ινδία, στην Κίνα ή στην Ινδοκίνα με πληθυσμούς άνω του 1 εκατομμυρίου, ξεχώριζαν μέσα σε ένα απάτητο από το ανθρώπινο πόδι τοπίο ερήμων, δασών και οροσειρών. Πόλεις άνω του 1 εκατομμυρίου κατοίκων το 1950 Πόλεις άνω του 1 εκατομμυρίου κατοίκων το 2015 Στη σημερινή εικόνα της υδρογείου, η κατάσταση έχει αλλάξει δραματικά. Τα ανθρώπινα ίχνη έχουν αλλοιώσει το φυσικό ανάγλυφο στη μεγάλη κλίμακα. Στην Ευρώπη, μία ενιαία οικιστική ζώνη, με σχεδόν συνεχή δόμηση, με συγκοινωνίες υψηλών ταχυτήτων, απλώνεται από το Γιβραλτάρ μέχρι τον Βόσπορο και τείνει να φθάσει στα Ουράλια. Μία Μεγάπολη με διαστάσεις χιλιάδων χιλιομέτρων και δεκάδες εκατομμύρια κάτοικους. Στις ΗΠΑ ένα τεράστιο οικιστικό δίκτυο διατρέχει την ακτή του Ατλαντικού από τον Καναδά μέχρι την Κολομβία. Στο Βορρά, τα δύο συμπλέγματα των δύο ακτών του ωκεανού επικοινωνούν, σχεδόν ενώνονται. Μέσω του διπόλου Νέας Υόρκης-Λονδίνου. Δύο μητροπόλεων που μετά από χρόνια ύφεσης γνωρίζουν μία εντυπωσιακή άνθηση. Κέντρα του παγκόσμιου εμπορίου και ταυτόχρονα υποδοχείς μεταναστών οι οποίοι άλλαξαν τη σύνθεση του πληθυσμού 3

δίνοντας μία νέα δυναμική ταυτότητα. Το Λονδίνο και η Νέα Υόρκη, το δίπολο NYLON (από τα αρχικά των New York και London), ζει και ανθεί, χάρη σε αυτή τη δυναμική της πολυεθνικής κουλτούρας. Στην Ανατολή, η Ινδία είναι πλέον διάσπαρτη από κέντρα που μεγαλώνουν με ταχύτατους ρυθμούς. Σε λίγο η Μουμπάι (Βομβάη για τους παλαιότερους) θα είναι η πρώτη σε μέγεθος πρωτεύουσα του κόσμου, παίρνοντας τα σκήπτρα από το Τόκιο. Στις ασιατικές ακτές του Ειρηνικού ένα νέο αστικό δίκτυο, πιο πυκνό και με μεγαλύτερα μεγέθη από το ευρωπαϊκό και το αμερικανικό αναπτύσσεται ταχύτατα, από τη Βόρεια Κίνα και την Ιαπωνία μέχρι τη Ινδονησία. Οι ρυθμοί με τους οποίους μεγαλώνει η Σαγκάη, η Τζακάρτα ή άλλοι, άγνωστοι μέχρι χθες πόλοι, αποκλείουν τη δυνατότητα πρόβλεψης, ακόμη και μέτρησης. Η νέα αυτή κατάσταση του πλανήτη, απέχει πολύ από το να θυμίζει τον θαυμαστό καινούργιο κόσμο που ονειρευόταν η ανθρωπότητα πριν μερικές δεκαετίες. Το νέο παγκόσμιο αστικό τοπίο δεν έχει καμία σχέση με τις ιδανικές παρουσιάσεις του κόσμου της ελεύθερης οικονομίας των διεθνών περιοδικών, με τις προδιαγραφές του παραδείσου της «παγκοσμιοποίησης», όπως προπαγανδίστηκαν στις μέρες μας. Η αίσθηση που προκαλούσε η έκθεση, εκτός από δέος και πανικό, ήταν η σιγουριά ότι μία νέα πραγματικότητα έχει αναδυθεί σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Αυτή την πραγματικότητα, επείγει να την κατανοήσουμε. Τα σύνορα φαίνεται ότι δεν αποτελούν πλέον εμπόδιο, οι αποστάσεις έχουν εκμηδενιστεί. Όμως την ίδια στιγμή στις αστικές συγκεντρώσεις του κόσμου, μάζες ανθρώπων, γεννιούνται, ζουν και πεθαίνουν χωρίς να μπορέσουν να μετακινηθούν ποτέ ή να υπερβούν το εισόδημα των λίγων σέντς. Όχι μόνο στη Μπογκοτά ή στο Λάγος, αλλά και στο Ομπερβιγιέ του Παρισιού, στη Νέα Ορλεάνη, στο Ήστ Έντ του Λονδίνου. Ένας κόσμος που μπορεί να μετακινείται από τη μία άκρη του Ατλαντικού στην άλλη, σε λιγότερο χρόνο από όσον χρειαζόταν στην προηγούμενη γενιά για να μετακινηθεί μέσα στα όρια της πατρίδας του. Ένας κόσμος που μπορεί μέσα σε 4 ώρες να διασχίσει με επίγεια μέσα τη κεντροευρωπαϊκή ζώνη απ άκρου εις άκρον ή να βρίσκεται σε διαρκή επικοινωνία πραγματικού χρόνου με κάθε σημείο του πλανήτη. Ο ίδιος κόσμος, οι ίδιοι άνθρωποι, άστεγος, εξεγερμένος, «χωρίς χαρτιά», θύμα πολέμου, θύμα σεισμού ή πλημμύρας, πείνας ή επιδημίας. Ένας κόσμος στα όρια του. ΠΑΡΑΚΜΗ Η ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ; Ή Μπιενάλε επιχειρεί να βρει και να περιγράψει αυτά τα όρια. Παρουσιάζοντας το φαινόμενο του αστικού Μπίγκ Μπάνγκ, ταυτόχρονα εντοπίζει και παρουσιάζει την αναστροφή του. Τη συρρίκνωση και την παρακμή. Εδώ και δύο αιώνες η αστικοποίηση του πλανήτη επιταχύνθηκε. Γύρω στο 1800 το 2% του ενός δισεκατομμυρίου ανθρώπων που ζούσαν στον κόσμο, κατοικούσε σε πόλεις. Σήμερα το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ή σε 6,5 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Εκτιμάται ότι σε μισόν αιώνα θα έχει ανέβει κι άλλο. Στο 75% και στα 8,5 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Όμως δεν μεγαλώνουν όλες οι πόλεις. Στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα περισσότερες από 350 πόλεις βίωσαν, τουλάχιστον προσωρινά, αρνητικούς ρυθμούς ανάπτυξης και πληθυσμιακή συρρίκνωση. Κατά τη δεκαετία του 90 περισσότερες από το ένα τέταρτο των μεγάλων πόλεων του κόσμου μίκρυναν. Ψηλά στoν κατάλογο, η σεισμόπληκτη Χοραμσάρ του Ιράν και ο αποβιομηχανοποιήμενος δικός μας Πειραιάς. Οικονομική ύφεση, φυσικές καταστροφές, πόλεμοι, εντέλει η ολοκλήρωση του κύκλου της 4

αστικοποίησης. Ο αριθμός των συρρικνούμενων πόλεων συνεχώς αυξάνεται, παρ ότι το φαινόμενο της συρροής των ανθρώπων στις αστικές περιοχές, θα συνεχίσει να κυριαρχεί στις επόμενες δεκαετίες. Στο βάθος διακρίνεται ένα τέλος. Γύρω στο 2070-2100, ο παγκόσμιος πληθυσμός θα αγγίξει το ζενίθ. Ο κύκλος αυτός θα ολοκληρωθεί στις περισσότερες περιπτώσεις των πόλεων του πλανήτη. Τότε η αύξηση από τη μία και η μείωση θα ισορροπήσουν. Η αστική συρρίκνωση θα αποτελέσει άλλη μία φορά ένα συνηθισμένο φαινόμενο όπως υπήρξε στις εποχές πριν τη Βιομηχανική Επανάσταση. Το Μεγάλο Κανάλι της Βενετίας Πρόκειται για κάτι που δύσκολα γίνεται αντιληπτό από τους κατοίκους των αναπτυγμένων βιομηχανικών κρατών. Πολλές γενιές πριν από την εποχή μας έζησαν μόνο τη συνεχή ανάπτυξη στους περισσότερους τομείς της κοινωνίας. Υπό ένα οικουμενικό πρίσμα, η ανάπτυξη κυριάρχησε ήδη πολύ. Συν τοις άλλοις, το φαινόμενο κατανέμεται όλο και περισσότερο ασύμμετρα, καθώς πολλές περιοχές ήδη βιώνουν σοβαρή παρακμή ενώ άλλες συνεχίζουν την ανοδική τους πορεία. Σε μία σειρά χωρών ο αστικός πληθυσμός, ως σύνολο παρακμάζει. Οι συνεχώς αυξανόμενες τιμές του πετρελαίου και των πρώτων υλών, όπως και οι αλλαγές στο κλίμα που προκαλούν από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, δείχνουν τα φυσικά και οικονομικά όρια. Σε αυτή την περίοδο της συνεχούς βιομηχανικής και οικονομικής άνθησης αναλογεί ένα ελάχιστο διάστημα, σε σχέση με το σύνολο της ανθρώπινης ιστορίας. Ούτε καν τρεις αιώνες. Ενδείξεις του τέλους αυτής της εποχής έχουν κάνει την εμφάνιση τους ήδη από δεκαετίες, και τα πρώτα σημάδια εντοπίζονται αλάνθαστα στα παλιότερα βιομηχανοποιημένα κράτη Δύσης και Ανατολής. Η Βενετία είναι μία από αυτές τις πόλεις. Η τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Ιταλικής χερσονήσου κατά τον 16 ο αιώνα, υπήρξε επί αιώνες ένα διεθνές οικονομικό και πολιτικό κέντρο. Η μητρόπολη της λιμνοθάλασσας είναι ένας από τους ευρωπαϊκούς τόπους όπου γεννήθηκε ο καπιταλισμός. Δημιουργήθηκε από φυγάδες των πολέμων, που έφτασαν στις νησίδες κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Ως «Γαληνοτάτη» κυριάρχησε στη Μεσόγειο μετά τις Σταυροφορίες, μία από τις μεγαλύτερες ναυτικές δυνάμεις που γνώρισε ποτέ ο κόσμος μας. Μέχρι το τέλος του 18 ου αιώνα συγκέντρωνε αμύθητα πλούτη. Μέχρι τον 19 ο αιώνα είχε κτιστεί κάθε σπιθαμή εδάφους της επάνω στις στενές λωρίδες γης, τις τριγυρισμένες από θάλασσα. Η πόλη επεκτάθηκε στην ενδοχώρα και κατά τον 5

20 ο αιώνα, παρά την παρακμή της υπήρξε ένα μεγάλο βιομηχανικό κέντρο. Τα τελευταία 35 χρόνια ο πληθυσμός της πόλης έχει μειωθεί κατά 26,5%, ενώ αυτός του ιστορικού της κέντρου, έχει πέσει κατά τον τελευταίο μισό αιώνα περισσότερο από το μισό. Από 174.800 κατοίκους το 1950, σήμερα έχει 62.300 κατοίκους. Η πόλη παρακμάζει με έναν θαυμαστό τρόπο. Όσοι την κατοικούν τη λατρεύουν, όσοι σεργιανούν έστω και για μια στιγμή στο Μεγάλο Κανάλι, στο Ριάλτο, στο Γκέτο, μαγεύονται. Η Βενετία στην πτώση της, μετασχηματίστηκε σε ένα από τα μεγάλα κέντρα του πολιτισμού, σε ένα ζωντανό μνημείο της ανθρωπότητας. Ανάμεσα στα κανάλια της, με μία χειμωνιάτικη ομίχλη, πυκνή σαν όνειρο, σου δίνεται το δικαίωμα να ταξιδέψεις τόσο στο μέλλον όσο και στο παρελθόν. Η περιπλάνηση στους βενετσιάνικους υδάτινους δρόμους του Μάρκο Πόλο και του Ίταλο Καλβίνο οδηγεί στις ακροτελεύτιες γραμμές των «Αοράτων Πόλεων». Τότε που ο Μεγάλος Χαν βλέπει στον άτλαντα τις πόλεις που προβάλλουν απειλητικές στους εφιάλτες και τις βλαστήμιες του. Την Ενώχ, τη Βαβυλώνα, τη Γιαχού, τη Μπούτουα, την Μπρέιβ Νιού Γουώρντ. Αναζητάει την τελευταία πόλη, την πόλη της κόλασης. Και ο Μάρκο Πόλο τον καθησυχάζει: Ο σύγχρονος μύθος της Βενετίας: Κόρτο Μαλτέζε του Ούγκο Πράττ «Η κόλαση των ζωντανών δεν είναι κάτι που αφορά το μέλλον. Αν υπάρχει μια κόλαση, είναι αυτή που υπάρχει ήδη εδώ, η κόλαση που κατοικούμε καθημερινά, που διαμορφώνουμε με τη συμβίωση μας. Δύο τρόποι υπάρχουν για να μην υποφέρουμε. Ο πρώτος είναι για πολλούς εύκολος: να αποδεχθούν την κόλαση και να γίνουν τμήμα τους μέχρι να καταλήξουν να μην τη βλέπουν πια. Ο δεύτερος είναι επικίνδυνος και απαιτεί συνεχή προσοχή και διάθεση για μάθηση: να προσπαθήσουμε και να μάθουμε ποιος και τι, μέσα στην κόλαση, δεν είναι κόλαση, και να του δώσουμε διάρκεια, να του δώσουμε χώρο». (Ίταλο Καλβίνο, Οι αόρατες πόλεις, Αθήνα 2004, μτφ Ανταίος Χρυσοστομίδης, Α έκδοση στα ιταλικά, 1972.) Πειραιάς, Νοέμβριος 2006 6