Προοπτικές Γεωργικής και Αγροτικής Ανάπτυξης της Χώρας (κατάθεση εμπειριών, απόψεων και θέσεων)

Προοπτικές Γεωργικής και Αγροτικής Ανάπτυξης της Χώρας (κατάθεση εμπειριών, απόψεων και θέσεων) Εισήγηση ρος Φωτίου Βακάκη Συνέδριο για το Κοινό Μέλλον Υπαίθρου και Πόλης ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προτίθεμαι να καταθέσω εμπειρίες, απόψεις και θέσεις που αφορούν στην Γεωργική και Αγροτική Ανάπτυξη της Χώρας, προκειμένου να διευκολύνω την προσπάθεια που πρέπει να καταβληθεί ώστε να διαμορφωθεί το «Όραμα» για την ανάπτυξη της ελληνικής Γεωργίας και των αγροτικών περιοχών σε βάθος χρόνου. Η εισήγηση μου αρθρώνεται σε τέσσερις ενότητες: Η πρώτη, αφορά στο σύγχρονο παρελθόν, που καλύπτει τα τελευταία 50 χρόνια του προηγούμενου αιώνα, κατά τη διάρκεια των οποίων, οι ενεργές γενιές, μεταξύ των οποίων και η γενιά στην οποίαν ανήκω, λόγω έλλειψης ή χαλαρών θεσμών διαφάνειας, αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών και κοινωνικής ευθύνης, χρησιμοποίησαν τους φυσικούς πόρους ως ελεύθερα αγαθά και διακρίθηκαν για την αρπακτικότητα και αταξία που επέδειξαν στη διαδικασία παραγωγής γεωργικών προϊόντων και στη διανομή του πλούτου που αυτή δημιούργησε. Η δεύτερη, αφορά στην πρώτη δεκαετία του αιώνα που διανύουμε, κατά την οποίαν εκδηλώθηκαν έντονα οι συνέπειες της προαναφερθείσας συμπεριφοράς μας με πολυδιάστατη κρίση: κρίση διατροφική, κρίση κοινωνικών αξιών, κρίση μεταναστευτική, λόγω αδυναμίας οργανικής ένταξης στην οικονομία και κοινωνία του συνεχώς αυξανόμενου αριθμού μεταναστών, κρίση εμπιστοσύνης στο σύστημα πολιτικής εκπροσώπησης, κρίση πιθανολογούμενης κλιματικής αλλαγής και, κυρίως, κρίση οικονομική. Η τρίτη, αφορά στα επόμενα 40χρόνια του αιώνα που διανύουμε, κατά τη διάρκεια των οποίων, οι ενεργές γενιές του, θα προετοιμάσουν το μέλλον εκείνων που θα τις διαδεχτούν, με νέους θεσμούς που θα διέπουν τη λειτουργία της αγροτροφικής αλυσίδας, με ανταποδοτικότητα στην παραγωγή δημοσίων περιβαλλοντικών αγαθών, με περισσότερη αλληλεγγύη μεταξύ των κοινωνικών εταίρων, περισσότερη δικαιοσύνη στη διανομή του πλούτου, περιορισμό της περιττής κατανάλωσης και με επαναπροσδιορισμό του συνδυασμού των τιμών των μεταβλητών που θα προσδιορίζουν το «άριστο» επίπεδο κοινωνικής ευημερίας, δίδοντας μεγαλύτερο βάρος στα ποιοτικά στοιχεία που θα το προσδιορίσουν. Στην εισήγηση μου χρησιμοποιώ κατ' επανάληψη τέσσερις όρους. Θα τους προσδιορίσω, για την καλύτερη επικοινωνία μας: militos_eisigisi_text_27_09_11.doc 1

«Γεωργία»: Χρησιμοποιώ τον όρο με την ευρεία έννοια που έχει στην ορολογία της ΕΕ και περιλαμβάνει την συσσωρευμένη και εξελισσόμενη γνώση και πράξη χειρισμού φυτών και ζώων, της χλωρίδας και πανίδας γενικότερα, για παραγωγή προϊόντων διατροφής ανθρώπων και ζώων και δημοσίων περιβαλλοντικών αγαθών, με αυξανόμενη ζήτηση από το σύνολο της Κοινωνίας. Αποτελεί μοναδικό υπαίθριο βιολογικό εργοστάσιο», στη διάθεση των γεωργών, το οποίον αξιοποιεί το έδαφος, το νερό, τον ήλιο και ένα ελάχιστο μέρος της απεριόριστης παραγωγικής ικανότητας των φυτών, μέσω της εκάστοτε διαθέσιμης γεωργικής τεχνολογίας και της εργασίας των γεωργών και παράγει πρωτογενή προϊόντα διατροφής ανθρώπων και ζώων και δημόσια περιβαλλοντικά αγαθά με αυξανόμενη ζήτηση από το σύνολο της κοινωνίας. Γεωργικός πληθυσμός: Είναι το σύνολο των ατόμων των οποίων η απασχόληση και τα εισοδήματα στηρίζονται στη «γεωργία», ανεξάρτητα από τον τόπο κατοικίας τους. Αγροτικός πληθυσμός: Είναι το σύνολο των ατόμων που κατοικούν στις αγροτικές περιοχές, ανεξάρτητα από την απασχόληση τους και την προέλευση των εισοδημάτων τους. ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Η ": ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ (1950-2000) Υπηρετώ την γεωργική και αγροτική ανάπτυξη από το τέλος της δεκαετίας του '50, στον ιδιωτικό και στον ευρύτερο ημόσιο Τομέα, στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό. Θλίβομαι να διαπιστώνω ότι, ακόμα και σήμερα, προβάλλονται ως αιτίες υστέρησης στην ανάπτυξη της ελληνικής γεωργίας, εκείνες που προβάλλοντο τις 10ετίες του 50 και του '60: Μικρό μέγεθος γεωργικής γης ανά εκμετάλλευση, γήρανση και χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης και κατάρτισης του γεωργικού πληθυσμού, κατακερματισμένη και ανομοιογενής προσφορά γεωργικών προϊόντων και ανεπαρκείς τεχνικές και οργανωτικές υποδομές εμπορευματοποίησης τους. Αιτίες σωστά προσδιορισμένες από τότε, η άρση των οποίων ποτέ, μέχρι σήμερα, δεν σχεδιάστηκε σε μακροχρόνια βάση. Ποτέ, μέχρι σήμερα, δεν σχεδιάστηκε ο συνδυασμός στην εφαρμογή των τριών βασικών μέτρων (σχέδια βελτίωσης της αποτελεσματικότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, εγκατάσταση νέων γεωργών, πρόωρη συνταξιοδότηση) που άρχισαν να εφαρμόζονται και στην Ελλάδα από το τέλος της δεκαετίας του 70, προκειμένου να βελτιωθούν οι τιμές των παραμέτρων που συνιστούν ορισμένες από τις προαναφερόμενες διαρθρωτικές αιτίες, ούτε ποτέ ασκήθηκε ουσιαστικός έλεγχος ώστε να καταδειχθεί πόσο αναποτελεσματική υπήρξε η ανεξάρτητη εφαρμογή των μέτρων αυτών στην ελληνική γεωργική πραγματικότητα. Συμμετείχα στην προσπάθεια που έγινε τις δεκαετίες του '50, '60 και 70 για την κάλυψη των αναγκών της Χώρας σε βασικά προϊόντα διατροφής. Η συντονισμένη προσπάθεια του τότε Υπουργείου Γεωργίας με την Γεωργική Έρευνα, με την Υπηρεσία Γεωργικών Εφαρμογών και με τους Γεωπόνους στα χωριά και της Αγροτικής Τράπεζας, με την Τεχνική της Υπηρεσία, που διασφάλιζε επιβλεπόμενη χρηματοδότηση, είχε ως αποτέλεσμα τη militos_eisigisi_text_27_09_11.doc 2

«γεωργική επανάσταση» της εποχής εκείνης. Η γεωργία, τότε, με τις διαθέσιμες γεωργικές τεχνολογίες, στηριγμένες στα μηχανήματα, στις χημικές εισροές και στη γενετική βελτίωση των φυτών, αναπτύχθηκε με ρυθμούς απίστευτα μεγάλους και προσδιόρισε, για την Ελλάδα, διεθνώς αναγνωρίσιμη οικονομική μεγέθυνση. Οι αποδόσεις των καλλιεργειών, κυρίως των σιτηρών, υπερτριπλασιάστηκαν. εν υπερκαλύφθηκαν μόνο οι ανάγκες της χώρας σε προϊόντα διατροφής. Η σημαντική αύξηση της παραγωγικότητας της γεωργικής εργασίας, τροφοδότησε με εργατικό δυναμικό και με πρώτες ύλες την ανάπτυξη των τομέων μεταποίησης και υπηρεσιών, κυρίως του εμπορίου και του τουρισμού και, ταυτόχρονα, απελευθέρωσε μεγάλο τμήμα του πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού του γεωργικού πληθυσμού, που μετανάστευσε οργανωμένα και, με την απουσία του, έδωσε ζωτικό χώρο σε αυτούς που παρέμειναν. υστυχώς, η προσπάθεια εκείνη υπήρξε αποκλειστικά τομεακή, χωρίς νέους θεσμούς για τη δημιουργία οργανικών αλληλεξαρτήσεων της γεωργίας με τους άλλους τομείς της Οικονομίας και, ως εκ τούτου, τα αποτελέσματα της γεωργικής ανάπτυξης ενσωματώθηκαν άτακτα στην ελληνική Οικονομία και Κοινωνία και κόστισαν υπερβολικά σε όρους ανάλωσης φυσικών πόρων, κυρίως γεωργικής γης, νερού και βιοποικιλότητας, με την υπερεντατική χρησιμοποίηση τους, σε συνδυασμό με την υπερβολική χρήση χημικών εισροών (λιπασμάτων και υλικών φυτοπροστασίας). Πάντως, σε παγκόσμιο επίπεδο, τα τελευταία 50 χρόνια του προηγούμενου αιώνα, οι πεινασμένοι της γης μειώθηκαν από το 50% των 3 δις κατοίκων στο 15% των 6,5 δις, χωρίς η έκταση της καλλιεργούμενης γης στον πλανήτη να έχει ουσιαστικά αυξηθεί. Η γεωργία, τότε, υποχρεώθηκε, μέσω των θεσμών που την υποστήριζαν, να σηκώσει μεγάλο τμήμα του κόστους της οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής που ασκήθηκε, κυρίως τη δεκαετία του '80 και να συνεχίσει την παραγωγή ισχυρά επιδοτούμενων προϊόντων ποιοτικά υποβαθμισμένων και «αποσυρόμενων» στις χωματερές, χωρίς στρατηγική μακροχρόνιας εμβέλειας για διαρθρωτικές προσαρμογές. Η αστάθεια και η ποικιλομορφία της νομισματικής και οικονομικής πολιτικής που ασκήθηκε τότε, η υπερβολική αύξηση των επιτοκίων, τα οποία υπερέβησαν το 28% και οι επάλληλες «ρυθμίσεις» των χρεών των γεωργών με ανατοκισμό χωρίς όριο, οδήγησαν τον τομέα της γεωργίας σε υπερχρέωση και σε αδυναμία πραγματοποίησης επενδύσεων. Στο μεταξύ, η αταξία στη διανομή του πλούτου που δημιούργησε η γεωργική ανάπτυξη εξέτρεψε το μεγαλύτερο μέρος του έξω από τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Η σταδιακή υποβάθμιση των υποδομών τεχνικής και οικονομικής υποστήριξης, όπως είναι η γεωργική έρευνα και οι Γεωργικές Εφαρμογές και η κατασπατάληση των οικονομικών κοινοτικών πόρων που κατέστησαν διαθέσιμοι μέσω της ΚΓΠ, σε δράσεις που δεν στόχευαν τον μετασχηματισμό της γεωργίας σε ποιοτική, ανταγωνιστική και εξωστρεφή, επέτειναν την απουσία στοχευμένων γεωργικών επενδύσεων μεγάλης κλίμακας. Όλα αυτά προσδιορίζουν μερικές μόνον από τις απαράδεκτες αστοχίες των κυβερνήσεων του σύγχρονου παρελθόντος. militos_eisigisi_text_27_09_11.doc 3

ΕΝΟΤΗΤΑ 2": ΤΟ ΠΑΡΟΝ (2001-2010) Η πρώτη δεκαετία του αιώνα που διανύουμε χαρακτηρίστηκε από τεχνητά υψηλό επίπεδο κοινωνικής ευημερίας, με την εισροή κοινοτικών πόρων, με την διαγραφή μεγάλου μέρους των συσσωρευμένων χρεών του τομέα γεωργίας, με την άτακτη και αδιαφανή συμπεριφορά των κοινωνικών ομάδων, στην οποίαν εντάσσονται η διαφθορά και η φοροδιαφυγή και με τον αλόγιστο καταναλωτισμό, που υποστηρίχθηκε ισχυρά και με υπερδανεισμό. Η απουσία προγραμματικής προσπάθειας για στοχευμένη αναδιάρθρωση της γεωργικής παραγωγής, η θέσπιση περιβαλλοντικών περιορισμών, η ένταξη της Χώρας στην ζώνη του ΕΥΡΩ και η αδιαφορία για την αξιοποίηση του σημαντικού συγκριτικού περιβαλλοντικού πλεονεκτήματος της ελληνικής γεωργίας, κατέστησαν το επίπεδο ευημερίας των αγροτικών κοινωνιών μη διατηρήσιμο και προσδιόρισαν την σημερινή έντονη πτωτική πορεία του γεωργικού τομέα, με αποτέλεσμα: η γεωργική παραγωγή, σε απόλυτα μεγέθη, να μειώνεται, η αξία των εισαγωγών, κυρίως προϊόντων ζωικής παραγωγής, να αυξάνεται σημαντικά, το ισοζύγιο εξωτερικού εμπορίου γεωργικών προϊόντων να διευρύνεται και τα γεωργικά εισοδήματα να παρουσιάζουν επιταχυνόμενη πτωτική τάση. Ενώ η ανεργία στον αγροτικό πληθυσμό συνεχώς διευρύνεται, σιτίζουμε τους τουρίστες και τους μετανάστες με εισαγόμενα προϊόντα ενώ, μέσω αυτών, θα μπορούσε η χώρα να πραγματοποιεί έμμεσες εξαγωγές γεωργικών προϊόντων. Με βάση τα στοιχεία της ΕΙΙΡ05ΤΑΤ 1995-2009 προκύπτει ότι, το γεωργικό εισόδημα, χωρίς τις άμεσες επιδοτήσεις, βρίσκεται σε επιταχυνόμενη πτώση. Από τα ακόλουθα στοιχεία συνάγεται ότι, το 1995, σε 100 ΑΑΠΓΤ, αντιστοιχούσαν 34,7 σε αξία εισροών, Επιμέρους οικονομικά μεγέθη 1995 2009 ΑΑΠΓΤ (+) 100,0 100,0 Αξία ενδιάμεσων εισροών και ανάλυση παγίου κεφαλαίου (-) 34,7 53,6 Αξία πληρωνόμενης εργασίας και ενοικίων γεωργικής γης (-) 6,3 14,7 Αξία πληρωνομένων τόκων και φόρου επί παραγωγής (-) 6,7 6,1 Γεωργικό Εισόδημα (χωρίς άμεσες επιδοτήσεις) (=) 52,4 26,6 Άμεσες επιδοτήσεις (+) 2,2 25,4 Γεωργικό εισόδημα και άμεσες επιδοτήσεις (=) 54,6 52,0 Πηγή: Eurostat 6,3 σε αξία πληρωνόμενης εργασίας {κυρίως σε μετανάστες) και πληρωνόμενων ενοικίων γεωργικής γης {κυρίως σε ιδιοκτήτες μη γεωργούς), 6,7 σε τόκους δανείων και φόρους επί της παραγωγής και 52,4 σε Γεωργικό Εισόδημα. Το 2009, τα ίδια στοιχεία ήταν 53,6 για αξία εισροών, 14,7 για αξία πληρωνόμενης εργασίας και ενοικίων γεωργικής γης, 6,1 για τόκους δανείων και φόρους και μόνον 26,6 Γεωργικό Εισόδημα, προκειμένου να αμειφθούν με αυτό η εργασία του γεωργού και των μελών της οικογένειας militos_eisigisi_text_27_09_11.doc 4

του, τα ενοίκια της ιδιόκτητης γεωργικής γης και τα κεφάλαια που έχει επενδύσει στη γεωργική εκμετάλλευση. Το Γεωργικό Εισόδημα των 26,6 συμπληρώνετο, με βάση τα στοιχεία του 2009, και με 25,4 άμεσες επιδοτήσεις, οι οποίες, με το καθεστώς της Ενιαίας Αποδεσμευμένης Ενίσχυσης και μέσω των «ατομικών δικαιωμάτων» καταβάλλονται, από το 2006 και μέχρι το 2013, άμεσα στους παραγωγούς και οι οποίες, για κάθε επόμενο χρόνο της περιόδου αυτής, είναι προσχεδιασμένα λιγότερες από τον προηγούμενο. Εξάλλου, όπως προαναφέρθηκε, η τελική αξία που πληρώνουν οι καταναλωτές για τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που παράγονται από τους γεωργούς, δημιουργείται, κατά το μεγαλύτερο μέρος της, έξω από τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Το τμήμα που ανήκει στους γεωργούς, ενώ το 1960, υπολογίζετο σε 60%, σήμερα υπολογίζεται σε 10-15%. Αυτό σημαίνει ότι ο μόνος τρόπος βελτίωσης των εισοδημάτων των γεωργών είναι η οργανική συμμετοχή τους στην μεταποίηση και διανομή των προϊόντων που παράγουν και στην προμήθεια των εισροών που χρησιμοποιούν. Σήμερα η κατάσταση στη «γεωργία» είναι χαοτική. Είναι αδύνατον να αναγνωριστούν αιτίες και επιπτώσεις, θύτες και θύματα, υπεύθυνοι και ανεύθυνοι. Το συμπέρασμα, όμως, είναι προφανές: Ενώ η ελληνική γεωργία έχει ισχυρό συγκριτικό λειτουργικό πλεονέκτημα, μέχρι τώρα δεν αξιοποιήθηκε για την οικονομική, κοινωνική και οικολογική ανάπτυξη της Χώρας. Η γεωργία, στην Ελλάδα, με την ανάταξη του παραγωγικού δυναμικού της, μπορεί να προσδιορίσει παραγωγή μεγάλης ποικιλίας υψηλής ποιότητας προϊόντων, ικανών όχι μόνον να υποκαταστήσουν τις αθρόες εισαγωγές γεωργικών προϊόντων, αλλά και να προσδιορίσουν άμεσες και έμμεσες, μέσω του τουρισμού, εξαγωγές. Τα μόνα ανατρέψιμα εμπόδια για την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της είναι: (i) η έλλειψη μακροχρόνιου συστήματος προγραμματισμού, με την έννοια της κατάρτισης προγράμματος, οργάνωσης της εφαρμογής του και συνεχούς προσαρμογής του στις συνθήκες που δημιουργεί η εφαρμογή του, (ii) η απουσία στοχευμένης γεωργικής έρευνας, που μπορεί να θέσει στη διαδικασία της γεωργικής παραγωγής μεγαλύτερο μέρος του «απεριόριστου» παραγωγικού δυναμικού των φυτών και (iii), η απουσία επενδύσεων, προκειμένου να μετατραπούν τα ευρήματα της γεωργικής έρευνας σε εφαρμόσιμες τεχνολογίες και να ενσωματωθούν, μέσω των γεωργικών εισροών, στις καλλιεργητικές πρακτικές. Η γεωργία, όπως αναφέρεται και στην εισαγωγή, είναι παραγωγική δραστηριότητα υψηλού βαθμού αβεβαιότητας και, με τις αναμενόμενες επιπτώσεις της πιθανολογούμενης κλιματικής αλλαγής και λειψυδρίας, θα καταστεί και υψηλού κινδύνου. Το γεγονός αυτό αλλά και ο διατροφικός και ο οικολογικός ρόλος της, τεκμηριώνει την υποχρέωση της Πολιτείας για στοχευμένη προστασία της και καθιστά την εκπλήρωση της υποχρέωσης αυτής παρέμβαση «ημοσίου Συμφέροντος». Η παρέμβαση αυτή, για να είναι αποτελεσματική ως προς το κόστος που συνεπάγεται και ως προς τα επιδιωκόμενα militos_eisigisi_text_27_09_11.doc 5

αποτελέσματα, χρειάζεται σχεδιασμό σε βάθος χρόνου, ώστε να υπάρξει στρατηγική κοινής αποδοχής, στην οποίαν οι κοινωνικοί εταίροι να εντάξουν με αμοιβαιότητα τις απαιτήσεις και τις υποχρεώσεις τους. Ο γεωργικός πληθυσμός αισθάνεται έντονα την έλλειψη δημιουργικού διαλόγου για την προσέγγιση της προοπτικής εικόνας της ελληνικής γεωργίας, γιατί έχει άμεση γνώση των εμφανών συμπτωμάτων της με συνισταμένη τη σταδιακή μείωση των γεωργικών εισοδημάτων. Οι γεωργοί, βλέποντας το εισόδημα τους να μειώνεται διαχρονικά, αισθάνονται ότι δεν έχουν μέλλον, αφού δεν υπάρχει κοινής αποδοχής όραμα για την ελληνική γεωργία, στο οποίον να εντάξουν τις ελπίδες και τις προσδοκίες τους. Τον Ιούνιο του 2007, με επιστολή μου στον Πρωθυπουργό, η οποία κοινοποιήθηκε σε όλα τα μέλη της τότε Πολιτικής Ηγεσίας του ΥπΑΑΤ, σε όλα τα πολιτικά κόμματα, στο Γεωτεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, στην ΠΑΣΕΓΕΣ, στη ΓΕΣΑΣΕ, στο ΣΥ ΑΣΕ, στην ΠΑΝΕ, στο ΓΠΑ, στο Τμήμα Γεωπονίας του ΑΠΟ, στο ΕΟ.Ι.ΑΓ.Ε. και στην ΕΤ.ΑΓΡ.Ο., πρότεινα την ανάληψη πρωτοβουλίας στρατηγικού σχεδιασμού της Ελληνικής Γεωργίας και τεκμηρίωσα την πρόταση αυτή με εκτεταμένο σημείωμα που συνόδευε την επιστολή. Επειδή δεν εκδηλώθηκε καμία αντίδραση, στις αρχές του 2009, επανέφερα το θέμα προς όλους όσους προαναφέρθηκαν και στον ημερήσιο τύπο. Τον Ιανουάριο του 2010, ανταποκρινόμενος στην πρόσκληση που είχε κάνει η τότε Υπουργός, κατά την ανάληψη των καθηκόντων της, για Στρατηγικό Σχεδιασμό της Ελληνικής Γεωργίας, επανέφερα το θέμα στην ίδια και στους συνεργάτες της. Τον Ιούλιο του 2010 ανάρτησα στον «Αγροτύπο» μία σειρά τεσσάρων Άρθρων με γενικό τίτλο «Η οικονομική κρίση ως ευκαιρία για ολοκληρωμένο στρατηγικό σχεδιασμό ανάπτυξης της ελληνικής Γεωργίας» και, τον Σεπτέμβριο του 2010, επανέφερα το θέμα, με την ίδια επιστολή, σε όλα τα μέλη της σημερινής Πολιτικής Ηγεσίας του ΥπΑΑΤ. Οι τριετείς προσπάθειες μου δεν προκάλεσαν το ενδιαφέρον κανενός. Άκουσα, όμως, πρόσφατα, τον Πρόεδρο της ημοκρατίας, παρουσία του Υπουργού ΑΑΤρ 1, να πληροφορεί τις αρμόδιες Υπηρεσίες ότι «πάνω από όλα προέχει η χάραξη εθνικής στρατηγικής που θα στοχεύσει σε μία αγροτική πολιτική που θα αποτελέσει το ασφαλές μονοπάτι πάνω στο οποίο καλούμαστε να βαδίσουμε». Με την επιστολή μου προς όσους προανέφερα πρότεινα να αναλάβουν πρωτοβουλία, ώστε να κινητοποιηθούν προσχεδιασμένα οι Πολιτικές υνάμεις της Χώρας, οι συλλογικοί Φορείς της Γεωργίας, η Κοινωνία των Πολιτών, οι ακαδημαϊκοί λειτουργοί και οι ερευνητές που υπηρετούν τη γεωργική έρευνα, οι σκεπτόμενοι άνθρωποι όπου και αν δραστηριοποιούνται και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, με κοινή στόχευση τη διαμόρφωση της μελλοντικής εικόνας της ελληνικής γεωργίας, λαμβάνοντας υπόψη τις διεθνείς εξελίξεις, τις αναμενόμενες επιπτώσεις της πιθανολογούμενης κλιματικής αλλαγής, τις δηλωμένες περιβαλλοντικές και διατροφικές απαιτήσεις της κοινωνίας και την αξιοποίηση του δυνητικού παραγωγικού γεωργικού δυναμικού της Χώρας στην ανάταξη της Εθνικής 1 2 η AGRO-QUALITY FESTIVAL, Τεχνόπολις - Γκάζι, ήμος Αθηναίων, 13-15/5/2011. militos_eisigisi_text_27_09_11.doc 6

Οικονομίας. Σημείωνα ότι η πρωτοβουλία για την προσέγγιση της μελλοντικής εικόνας της ελληνικής γεωργίας, πρέπει να εισαχθεί στο διάλογο ως στοχευμένο «κίνημα» ευρείας αποδοχής ώστε να αναδείξει: Το ΥπΑΑΤ, ως σημαντικό Φορέα οικονομικής, κοινωνικής, περιβαλλοντικής και οικολογικής ανάπτυξης. Τον γεωργικό πληθυσμό, ως στρατηγικής σημασίας κοινωνικό εταίρο που συνεισφέρει πολλαπλώς στη Κοινωνία και στην Εθνική Οικονομία και όχι ως «υποστηριζόμενο οικονομικά χωρίς ανταποδοτικότητα». Τη «γεωργία», με την ευρεία έννοια της, ως «μητέρα» και «τροφό» της Οικονομίας, που πρέπει να υποστηρίζεται προσχεδιασμένα από την Πολιτεία για να επιτελεί έργο «ημοσίου Συμφέροντος». Ακόμα και τώρα, με την κορύφωση της οικονομικής κρίσης, η Κυβέρνηση, τα κόμματα, οι αρμόδιοι Φορείς της Γεωργίας αλλά και η συνδικαλιστική ηγεσία των γεωργών δεν έχουν συνειδητοποιήσει ότι η αξιοποίηση του μεγάλου δυναμικού της ελληνικής γεωργίας, υπό προϋποθέσεις, μπορεί να δεχθεί μεγάλης κλίμακας και πολλαπλά συμφέρουσες στοχευμένες επενδύσεις ταχείας απόδοσης, ώστε να συμβάλλει στην ανάταξη της Εθνικής Οικονομίας και, κυρίως, στη διατήρηση ζωντανής της υπαίθρου υπό καθεστώς οικονομικής βιωσιμότητας, κοινωνικής ηρεμίας και οικολογικής ισορροπίας. ΕΝΟΤΗΤΑ 3 Η : ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ (2011-2050) Η γεωργία, κατά την διάρκεια του αιώνα που διανύουμε, δέχεται πολλαπλές προκλήσεις. Καλείται να ανταποκριθεί στην πολυδιάστατη κρίση, κυρίως στην οικονομική κρίση, στην πιθανολογούμενη κλιματική αλλαγή και λειψυδρία, στην αυξανόμενη αστάθεια των τιμών και στην ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών, υπό καθεστώς οικολογικής ισορροπίας. Προκειμένου να διασφαλιστούν συνθήκες βιώσιμης ισορροπίας μεταξύ γεωργίας, οικονομίας και οικολογίας, απαιτείται: προσδιορισμός κοινής αποδοχής διαδικασιών παραγωγής των γεωργικών προϊόντων, κοστολόγηση των διαδικασιών αυτών, προκειμένου να καλυφθεί το κόστος που συνεπάγεται η τήρηση τους και θεσμοθέτηση έγκυρα ελεγχόμενης λειτουργίας συστημάτων πιστοποίησης της ποιότητας των προϊόντων, ώστε να υπάρξει εγγύηση ότι το αυξημένο κόστος έχει ουσιαστικό αντίκρισμα. Εξάλλου, η γεωργία πρέπει να προσαρμοστεί στο «αξίωμα» ότι η μέγιστη δυνατή απόδοση στη γεωργία και η μέγιστη περιβαλλοντική προστασία είναι αντικρουόμενοι στόχοι. Επομένως, οι γεωργοί καλούνται να αξιοποιήσουν με σύνεση νέες προηγμένες, ευφυείς τεχνολογικές μεθόδους, που θα προσαρμόζονται στις τοπικές συνθήκες και θα προκαλούν μικρότερη συνολική περιβαλλοντική επιβάρυνση κατά μονάδα παραγομένου προϊόντος, με σύνθημα: παραγωγή περισσότερων τροφίμων με βιώσιμο τρόπο και περισσότερες επενδύσεις στη γεωργία και στο περιβάλλον. Ο ρόλος της Ελλάδας, ως παρόχου τροφίμων σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, είναι στρατηγικής σημασίας για την οικονομική της ανάπτυξη. Παρά ταύτα ένας τέτοιος ρόλος δεν είναι εμφανής, αφού δεν υπάρχει «αναπτυξιακό όραμα» για την ελληνική γεωργία στο οποίον ένας τέτοιος ρόλος θα militos_eisigisi_text_27_09_11.doc 7

μπορούσε να ενταχθεί. Υποστηρίζουμε ότι αυτό το «Όραμα» πρέπει να διαμορφωθεί με ευρεία συναίνεση, σε βάθος χρόνου, με ισχυρή φαντασία, χωρίς τις σημερινές τεχνικές, οικονομικές και θεσμικές δεσμεύσεις. Σ' ένα τέτοιο όραμα πρέπει να ενταχθεί και η λύση των πραγματικών προβλημάτων των γεωργών, που δεν είναι αυτά που προβάλλονται στις κατά καιρούς κινητοποιήσεις τους: στήριξη των τιμών, εγγυημένο εισόδημα, ταχύτερη επιστροφή του ΦΠΑ, επιδότηση πετρελαίου κ.α. Όλα αυτά, στα πλαίσια μίας ελεύθερης οικονομίας, είναι ή ανέφικτες παρεμβάσεις ή παρεμβάσεις αρωγής πάντοτε περιορισμένης εμβέλειας και χρόνου εφαρμογής. Ο αγροτικός πληθυσμός είναι υπερήφανος κοινωνικός Εταίρος και πρέπει να καταστεί εισοδηματικά αυτοδύναμος με την αποδοχή και ενσωμάτωση στις τιμές των προϊόντων που παράγει της έγκυρα κοστολογημένης ανταποδοτικότητας της συμβολής του στην Κοινωνία, στην Οικονομία και στην Οικολογία. Στο πλαίσιο της προοπτικής που φαίνεται ότι υποστηρίζεται από την εκκολαπτόμενη ΚΓΠ και την πολιτική για την αγροτική ανάπτυξη, πρέπει να προσδιοριστούν τα κύρια προβλήματα των γεωργών, να συμφωνηθεί η κοινωνικά αποδεκτή λύση τους και να αναγνωριστούν τα Μέτρα που χρειάζονται για την σταδιακή προσέγγιση της. Σήμερα, σε σύγκριση με τις δεκαετίες του '50, '60 και 70 που πραγματοποιήθηκε, με τα όποια λάθη, η «γεωργική επανάσταση», είμαστε πλουσιότεροι σε εμπειρίες, σε γνώση, σε δικτύωση, σε οργάνωση και σε δημοκρατικούς θεσμούς. Σήμερα, πρέπει να προσδιορίσουμε το «άριστο» επίπεδο κοινωνικής ευημερίας, όχι κατ' ανάγκη σε αντιπαραβολή με το τεχνητά υψηλό επίπεδο που διατηρούσαμε καθ' υπέρβαση και των δυνατοτήτων της σημερινής διάρθρωσης του παραγωγικού συστήματος και των ανοχών του άναρχα διαχειριζόμενου οικοσυστήματος. Η διαφορά μεταξύ του στόχου που θα θέσουμε για το επίπεδο κοινωνικής ευημερίας και εκείνου που επικρατούσε όταν εκδηλώθηκε η κρίση, θα είναι τόσο μεγαλύτερη όσο καθυστερεί η ανάληψη πρωτοβουλιών για την προσχεδιασμένη ανάπτυξη της γεωργίας. Επομένως, οι γεωργοί πρέπει, με ενιαία φωνή, να ζητήσουν από τις Υπηρεσίες που υποστηρίζουν την γεωργία και την αγροτική ανάπτυξη, ν'αναπτύξουν, με προκαθορισμένο χρονικά βηματισμό, δύο παράλληλες στοχευμένες προσπάθειες, τις οποίες οι ίδιοι πρέπει να στηρίξουν με την οργανωμένη συμμετοχή τους: Η πρώτη, ν' αφορά στην ανάληψη πρωτοβουλίας ώστε, «με ευρεία πολιτική συναίνεση και συμμετοχή των Κοινωνικών Εταίρων, να προσδιοριστεί η Στρατηγική για την ανάπτυξη της ελληνικής γεωργίας, με ορίζοντα την επόμενη εικοσαετία», με στόχευση να διαμορφωθεί η μελλοντική εικόνα της και η συγκλίνουσα στην εικόνα αυτή θεσμική, τεχνική και οικονομική υποστήριξη από την Πολιτεία. Η δεύτερη, ν' αφορά στον μεσο-μακροπρόθεσμο σχεδιασμό και άμεση έναρξη πραγματοποίησης των αυταπόδεικτα βιώσιμων ολοκληρωμένων και μεγάλης κλίμακας επενδύσεων, μέσω των οποίων θα αξιοποιηθεί το γεωργικό παραγωγικό δυναμικό της Χώρας, με το χαρακτηρισμό «Εθνικό Σχέδια Επενδύσεων Ανασυγκρότησης της Ελληνικής Γεωργίας». Οι επενδύσεις αυτές πρέπει: (i) να στηρίζονται στη militos_eisigisi_text_27_09_11.doc 8

«συμβολαιακή γεωργία», στην κοινωνική αλληλεγγύη, στη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, στην ελαχιστοποίηση της περιβαλλοντικής όχλησης ανά μονάδα προϊόντος και στην οργανική συμμετοχή των γεωργών στην προμήθεια των γεωργικών εισροών που χρησιμοποιούν και στη μεταποίηση/συσκευασία και διανομή των προϊόντων που παράγουν και (ii), να υποστηρίζονται από στοχευμένη γεωργική έρευνα με δίκτυο γεωργικών εφαρμογών αμφίδρομης σύνδεσης με τους γεωργούς, προκειμένου να δημιουργήσουν μεγάλης κλίμακας παραγωγικές υποδομές στην ελληνική γεωργία, που θα προσδιορίσουν αυτοσυντηρούμενη ουσιαστική αύξηση της απασχόλησης και των γεωργικών εισοδημάτων. Επειδή, στη σημερινή συγκυρία, η δέσμευση της Πολιτείας για την πραγματοποίηση των προαναφερομένων επενδύσεων συνιστά παρέμβαση «ημοσίου Συμφέροντος», ένα τέτοιο Εθνικό Στρατηγικό Σχέδιο πρέπει να εγκριθεί από τη Βουλή, να κατανέμεται σε Επιχειρησιακά Περιφερειακά Σχέδια και, καθένα από αυτά, σε Κλαδικά Σχέδια, των οποίων οι ατομικές προσπάθειες να επαναπροσδιορίζονται, σε τοπικό επίπεδο, σ' ένα συνεχές κύκλωμα προγραμματισμού και προσαρμογής. Τα προαναφερόμενα Εθνικά Σχέδια Επενδύσεων αφορούν στα εθνικά μας προϊόντα φυτικής παραγωγής (ελαιόλαδο, κρασί, κηπευτικά, όσπρια, ζωοτροφές) και στα προϊόντα που θα παράγονται από ζώα που η διαχείριση τους ικανοποιεί συνθήκες ευζωίας και η διατροφή τους στηρίζεται σε «εγγυημένο ελληνικό πρότυπο εγχώριος παραγωγής ζωοτροφών φυτικής προέλευσης» (λευκό κρέας, κυρίως χοιρινό και ορνίθειο, γάλα, φέτα, άλλα τυριά). Η πραγματοποίηση των προαναφερομένων επενδύσεων: Απαιτεί: (i) Προσδιορισμό των απαιτήσεων της Οικονομίας και της Κοινωνίας από τον Γεωργικό πληθυσμό 2 και των απαιτήσεων του γεωργικού πληθυσμού από τους κοινωνικούς Εταίρους 3 στα πλαίσια του στρατηγικού σχεδιασμού για την ανάπτυξη της ελληνικής γεωργίας. (ii) Μία νέα γενιά γεωργών, με κατάλληλη εκπαίδευση και συνεχή τεχνική κατάρτιση και στοχευμένη υποστήριξη, ώστε, στα πλαίσια εισοδηματικά αυτοδύναμων γεωργικών εκμεταλλεύσεων, να χρησιμοποιούν τις κατάλληλες τεχνικές που θα μειώνουν το κόστος παραγωγής και θα προσφέρουν προϊόντα πιστοποιημένης ποιότητας, με το χαμηλότερο δυνατό κόστος και με τη μικρότερη συνολική περιβαλλοντική όχληση ανά μονάδα προϊόντος, (iii) Προσχεδιασμένη κινητοποίηση όλων των εμπλεκομένων φορέων: Της Πολιτείας και των ΟΤΑ, για τη δημιουργία των βασικών υποδομών και την οργάνωση αποτελεσματικών Υπηρεσιών Υποστήριξης. Των Συνεταιριστικών Οργανώσεων νέας γενιάς, δηλαδή των Επιχειρήσεων Κοινωνικής 2 Στοχευμένη παραγωγή γεωργικών προϊόντων πιστοποιημένης ποιότητας και χαμηλού κόστους. Ορθολογική χρήση των φυσικών γεωργικών πόρων. Ελαχιστοποίηση των οχλήσεων στο περιβάλλον. 3 Υποδομές γεωργικής έρευνας και παραγωγής πολλαπλασιαστικού υλικού. Θεσμοί για συλλογική επιχειρηματική δράση στον μετασυλλεκτικό χειρισμό και πώληση των προϊόντων, στην προμήθεια Παραγωγή δημοσίων περιβαλλοντικών αγαθών γεωργικών εισροών, στην τεχνική υποστήριξη των γεωργών και στην παροχή χρηματο-οικονομικών υπηρεσιών. Κατοχύρωση του επαγγέλματος του γεωργού και ίδρυση και λειτουργία Μητρώου Αγροτών και Αγροτικών Εκμεταλλεύσεων. Προστασία των γεωργικών εισοδημάτων με νέα «εργαλεία» αντιμετώπισης των κινδύνων στους οποίους υπόκειται η γεωργική παραγωγή με στοχευμένη συμμετοχή της Πολιτείας. Κοινωνικές υποδομές Υγείας εκπαίδευσης ασφάλειας. Στοχευμένες εισοδηματικές ενισχύσεις militos_eisigisi_text_27_09_11.doc 9

Οικονομίας, οι οποίες θα αναλάβουν την οργάνωση των τοπικών αγορών, τη δημοπράτηση των προϊόντων, την παροχή τεχνικής υποστήριξης στους μετόχουςγεωργούς, την μαζική προμήθεια γεωργικών εισροών και την επίβλεψη εφαρμογής των συστημάτων ποιότητας. Της Τοπικής Κοινωνίας, η οποία θα πρέπει να ενεργοποιηθεί ώστε να έχει εταιρική ευθύνη στις δραστηριότητες που αναπτύσσονται στο άμεσο περιβάλλον της. (iv) Συνολικό επενδυτικό κόστος, κατά την επόμενη 15ετία, της τάξεως των 25 δισεκατομμυρίων, εκ των οποίων 15 αφορούν σε κινητοποίηση ιδιωτικών οικονομικών πόρων, περιλαμβανομένων και των δανειακών κεφαλαίων και τα υπόλοιπα αφορούν σε επιχορηγήσεις, μέσω των οικονομικών πόρων του Πυλώνα 2 της ΚΓΠ και του Αναπτυξιακού Νόμου. Προσδιορίζει (i) σημαντική αύξηση της απασχόλησης του γεωργικού πληθυσμού και όχι μόνο, (ii) ετήσια μείωση της αξίας των εισαγωγών και ετήσια αύξηση των εξαγωγών της τάξεως του 1 δις και 4 δις, αντίστοιχα, (iii) μείωση του κόστους παραγωγής, λόγω εκσυγχρονισμού των υποδομών παραγωγής και εμπορίας των προϊόντων, (iv) βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων, (ν) συμμετοχή των γεωργών στην Προστιθέμενη Αξία των προϊόντων που παράγουν και ενεργότερη ενασχόληση τους με την προστασία των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος και, επομένως, ουσιαστική βελτίωση των εισοδημάτων τους, (vi), πολλαπλασιαστικές επιπτώσεις στην Εθνική Οικονομία και (vii),αναζωογόνηση της υπαίθρου μετά από μία τόσο μεγάλη διέγερση του «εν υπνώσει» δυναμικού της. Η ΚΓΠ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑ ΤΗΝ ΜΕΤΑ ΤΟ 2013 ΠΕΡΙΟΔΟ Η προοπτική για την ανάπτυξη της γεωργίας και των αγροτικών περιοχών, κυρίως εκείνων που παράγουν δημόσια περιβαλλοντικά αγαθά, υποστηρίζεται από τα μέχρι τώρα κείμενα που αφορούν τη διαδικασία εκκόλαψης της ΚΓΠ και της πολιτικής για την αγροτική ανάπτυξη, για την μετά το 2013 περίοδο. Στόχος της νέας ΚΓΠ είναι να υποστηρίξει την γεωργία, με την ευρεία της έννοια, «προκειμένου να καταστεί δυναμικότερη, ανταγωνιστικότερη και πληρέστερα ανταποκρινόμενη στο Όραμα της Ευρώπης: «να τονώσει τη βιώσιμη και ευφυή ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς», με ανάδειξη των δημοσίων αγαθών που προσφέρουν οι γεωργοί στο κοινωνικό σύνολο, εξειδικεύοντας, με την καθημερινή τους πρακτική, το προαναφερόμενο όραμα, μέσω: (ϊ) της βιώσιμης παραγωγής ασφαλών και επαρκών τροφίμων έγκυρα πιστοποιημένης ποιότητας, (Η) της βιώσιμης διαχείρισης των φυσικών πόρων και της προσαρμογής τους στην κλιματική αλλαγή, με πρόταξη περιβαλλοντικών και όχι οικονομικών παραμέτρων στη διαδικασία παραγωγής, χωρίς, μέχρι τώρα, θεσμοθετημένο τρόπο κάλυψης του κόστους και της απώλειας εισοδήματος που υφίστανται και (ίϊί), της διατήρησης της εδαφικής ισορροπίας και ποικιλίας των αγροτικών militos_eisigisi_text_27_09_11.doc 10

περιοχών, στις οποίες η γεωργία παραμένει μείζων οικονομική και κοινωνική δύναμη και παράγοντας διατήρησης «ζωντανής» της υπαίθρου». Στα πλαίσια αυτών των στοχεύσεων η ΚΓΠ θα θέσει εκ νέου στη διάθεση των γεωργών του οικονομικούς πόρους: Του Πυλώνα 1, με τα όσα Μέτρα ρύθμισης των αγορών που θα συνεχίσουν να χρησιμοποιούνται για την βελτίωση λειτουργίας της τροφικής αλυσίδας και με τις άμεσες ενισχύσεις που προβλέπεται να καταβάλλονται με αντικειμενικά κριτήρια και με εστίαση τους ενεργούς γεωργούς, ώστε να διασφαλιστεί βασική εισοδηματική ενίσχυση. Στην ενίσχυση αυτή, συζητείται να προστεθεί: (i) μία υποχρεωτική περιβαλλοντική ετήσια ενίσχυση για φυτοκάλυψη, αμειψισπορά, μόνιμους βοσκότοπους και οικολογική αγρανάπαυση, (ii) μία ενίσχυση για ειδικούς φυσικούς περιορισμούς και (iii), μία περιορισμένη «δεσμευμένη» ενίσχυση για ιδιαίτερα ευαίσθητους τύπους γεωργίας. Του Πυλώνα 2, μέσω του οποίου χρηματοδοτούνται οι πολιτικές για τη βελτίωση των γεωργικών διαρθρώσεων, στις οποίες θα ενσωματωθούν: (i) δράσεις που αφορούν στο περιβάλλον, στην κλιματική μεταβολή, στην καινοτομία, στη σημασία των άμεσων πωλήσεων, των τοπικών αγορών και των ειδικών αναγκών της νέας γενιάς των γεωργών και (ii), πολιτικές που αφορούν σε εργαλεία διαχείρισης κινδύνων (μείωση της αβεβαιότητας της αγοράς και της αστάθειας των εισοδημάτων). militos_eisigisi_text_27_09_11.doc 11