ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ VIDEO Σύνδεση με θεωρία του συναισθηματικού δεσμού (ή συναισθηματικής προσκόλλησης ή πρόσδεσης) (attachment theory) John Bowlby (1907-1991) που σήμερα έχει ευρύτατη αποδοχή. Επιρροή από πειράματα Konrad Lorenz με πάπιες (θεωρία αποτύπωσης), και πειράματα του ζεύγους Harlow με πιθήκους και «ψεύτικες» μητέρες. Οι πίθηκοι κατέφευγαν στη χνουδωτή μητέρα και όχι τη σιδερένια που είχε το μπιμπερό. Πίθηκοι που μεγάλωναν σε μη φυσιολογικές συνθήκες: Απομόνωση, κατάθλιψη, κοινωνική αδεξιότητα, πρόωρος θάνατος. Μελέτες χωρισμού μητέρας παιδιού σε νοσοκομεία, ορφανοτροφεία έδειξαν συναισθηματικές, γνωστικές και αναπτυξιακές διαταραχές λόγω του χωρισμού. Το βρέφος έχει απόλυτη ανάγκη συναισθηματικής εγγύτητας με μια σταθερή, «δυνατή» και «σοφή» φιγούρα, την οποία εσωτερικεύει και έτσι αισθάνεται ασφαλές. «Μπορούν να με φροντίσουν και αξίζω αυτή την φροντίδα- Είμαι σημαντικός». Ανάπτυξη αυτοεκτίμησης. Η συμπεριφορά αποτύπωσης στα πτηνά και προσκόλλησης στα θηλαστικά έχει βιολογική βάση: επιβίωση. Στο ανθρώπινο βρέφος είναι αποτέλεσμα οργάνωσης άλλων, αρχικά μεμονωμένων συμπεριφορών, του 1ου χρόνου ζωής: πιπίλισμα, κλάμα, χαμόγελο, κρέμασμα από ενήλικο, ακολουθεί από πίσω, εκνευρίζεται/θυμώνει, χαίρεται.. Δεν υπάρχει υπερβολική φροντίδα ή υπερβολική εκδήλωση αγάπης, υπάρχει μόνο η υπερπροστασία. Η υπερπροστασία ικανοποιεί τις ανικανοποίητες πρώιμες ανάγκες του ενήλικου όχι του παιδιού. Ο μήνυμα που βοηθά τν αυτοεκτίμηση είναι «τα καταφέρνεις πολύ καλά», «τα πάς όλο και καλύτερα», «ζήτησέ μου βοήθεια αν χρειαστείς». Έρευνες Mary Ainsworth: Πειράματα ολιγόλεπτου αποχωρισμού από τη μητέρα στο ξένο περιβάλλον του εργαστηρίου με παρουσία ερευνητή. (Strange Situation Experiments). Οι παρατηρήσεις συμπεριφοράς των μικρών παιδιών οδήγησαν σε 1
κατηγοριοποίηση μορφών συναισθηματικού δεσμού: Ασφαλής (Β), Ανασφαλής/ αποφευκτικός (Α), Ανασφαλής/ αμφιθυμικός (C), και Αποδιοργανωμένος/ ανεπίλυτος (D ή Α+ C). Βασικό σχήμα των τεσσάρων μορφών συναισθηματικού δεσμού Disorganized (Αποδιοργανωμένος) Avoidant Secure Ambivalent (Αποφευκτικός) (Ασφαλής) (Αμφιθυμικός) Ο διαχωρισμός δεν είναι απόλυτος, ενώ καθένας από εμάς τοποθετείται σε ένα σημείο αυτού του συνεχούς (continuum). Η τοποθέτηση σε ακραία σημεία συνδέεται με ψυχολογικά αλλά και σωματικά συμπτώματα. Τα βρέφη με αποφευκτικό συναισθηματικό δεσμό δεν φαίνεται να αντιδρούν στο χωρισμό, αλλά συνδέσεις με ηλεκτρόδια δείχνουν ότι έχουν αυξημένη λειτουργία εγκεφάλου και οργάνων. Η ανασφαλής προσκόλληση όλων των τύπων δημιουργεί υπερβολικό στρες και έκλυση ορμονών όπως η κορτιζόλη που σε μεγάλες ποσότητες βλάπτει το ανοσοποιητικό σύστημα του βρέφους. Τα μοτίβα σχέσεων εγγράφονται στις νευρωνικές συνδέσεις του εγκεφάλου και στη χημεία του εγκεφάλου. Πώς δημιουργείται ο ασφαλής δεσμός; Ο γονιός ανταποκρίνεται άμεσα στις ανάγκες του βρέφους και είναι συναισθηματικά διαθέσιμος. Προσέχει τα μηνύματα του βρέφους και τα μεταφράζει σε συναισθήματα. Το βοηθά να διαφοροποιεί και να ονοματίζει συναισθήματα. Αποτελεί έναν «καθρέφτη» και του μιλά σε γλώσσα απλή, υπερβάλλοντας σε χειρονομίες και εκφράσεις. Ταυτόχρονα το οριοθετεί εκεί που χρειάζεται και το βοηθά να αντέχει δυσάρεστα συναισθήματα. «Ξέρω ότι κουράστηκες με το μπανάκι, αλλά σε λίγο τελειώνουμε». Ο γονιός δείχνει ότι αντέχει ο ίδιος τα συναισθήματα του παιδιού του και μπορεί να τα εμπεριέχει στη σχέση χωρίς αυτή η σχέση να απειλείται. Πώς διατηρείται η αίσθηση ασφάλειας σε όλη την παιδική ηλικία; ι) ανταπόκριση στις ανάγκες των παιδιών και εκδήλωση αγάπης και τρυφερότητας, ιι) συνεπής αλλά και ευέλικτη οριοθέτηση. Οι κανόνες πρέπει να ανταποκρίνονται στην ηλικία 2
του παιδιού. Οι ρόλοι πρέπει να είναι αντίστοιχοι της ηλικιακής ιεραρχίας (το παιδί να μην είναι «σύντροφος» ή «γονιός» του γονιού του. Σύνδεση θεωρίας με ψυχοπαθολογία και τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος μέσω μακρόχρονων πειραματικών ερευνών (ψυχοσωματικές διαταραχές και αυτοάνοσα (π.χ. αρθρίτιδα), κατάθλιψη, άλλες διαταραχές προσωπικότητας, αγοραφοβία, εξαρτητικές διαταραχές, διαταραχές διατροφής κλπ). Βέβαια, ένα είδος συναισθηματικού δεσμού δεν επιτρέπει την πρόβλεψη μιας συγκεκριμένης δυσλειτουργίας: αλλά ο ανασφαλής δεσμός κάνει τα άτομα πιο ευάλωτα εφόσον δεν βρουν άλλους τρόπους ισορροπίας. Η πιο επικίνδυνη για την ψυχική ισορροπία είναι ο αποδιοργανωμένος/ανασφαλής δεσμός (D), ενώ η πιο επικίνδυνη για τη σωματική υγεία και τις εξαρτήσεις είναι ο αποφευκτικός/ανασφαλής δεσμός (δεν εκφράζονται συναισθήματα). ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΝΗΛΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Έννοια της ασφαλούς βάσης (secure base) Τα παιδιά χρειάζονται την οικογένεια ως ασφαλή βάση ώστε να διερευνούν το περιβάλλον και να αναπτύσσονται. Ως περιβάλλον νοείται το εξωτερικό αλλά και το εσωτερικό (δηλαδή ο εαυτός τους και οι ανάγκες τους, η επαφή με το συναίσθημά τους). Η σημασία της μητέρας αλλά και του πατέρα. Το είδος του δεσμού μπορεί να είναι διαφορετικό με κάθε γονιό (π.χ. ανασφαλές με μητέρα αλλά ασφαλές με πατέρα). Οι αρχικές έρευνες δεν συμπεριλάμβαναν τον πατέρα. Έρευνες της Mary Main. Συνέντευξη για τη διερεύνηση του συναισθηματκού δεσμού στους ενήλικους (Adult Attachment Interview). Εντοπισμός διαγενεολογικών μοτίβων συναισθηματικού δεσμού. Μέσα από ανάλυση της μορφής της αφήγησης, η Main είδε ότι υπήρχαν διαφορές μεταξύ του τρόπου αφήγησης ενηλίκων που είχαν παιδιά με ασφαλή δεσμό και αυτών που είχαν παιδιά με ανασφαλή δεσμό. Μπορούσε να προβλέψει έτσι και ανάποδα με μεγάλο ποσοστό ακρίβειας αν ένας ενήλικος είχε παιδί με ασφαλή ή ανασφαλή δεσμό (και τον τύπο αυτού) εξετάζοντας τη μορφή (και όχι το περιεχόμενο) της αφήγησης του ενήλικου αυτού. Γονείς που κατηγοριοποιήθηκαν ως ασφαλείς/αυτόνομοι είχαν παιδιά με ασφαλούς τύπου δεσμό (Β). Γονείς στην κατηγορία απορριπτικοί/αποσυνδεδεμένοι (άρνηση δύσκολων συναισθημάτων, εξιδανίκευση γονιού τους, λίγες παιδικές αναμνήσεις, λακωνική και στεγνή από συναισθήματα αφήγηση) είχαν παιδιά με αποφευκτικού τύπου δεσμό (Α) και γονείς στην κατηγορία απορροφημένοι/εμπλεγμένοι (συναισθηματικά μη διαθέσιμοι, απορροφημένοι στο παρελθόν, λεπτομερέστατη και υπερβολικά συναισθηματική 3
αφήγηση) είχαν παιδιά με αμφιθυμικού τύπου προσκόλληση (C). Γονείς στην κατηγορία ανεπίλυτοι (αναφορά σε μπλοκαρισμένο πένθος ή ανεπίλυτο τραύμα) είχαν παιδιά στην κατηγορία του δυσλειτουργικού τύπου (D). Από μόνο του ένα τραύμα (π.χ. μη διαθεσιμότητα γονιού κλπ) δεν καθόριζε την αφήγηση ούτε επομένως και την ασφάλεια του παιδιού του «τραυματισμένου» ενήλικα. Όταν ο ενήλικας αυτός μπορούσε να μιλά με συνοχή για τις εμπειρίες του, τότε και το παιδί του ένιωθε ασφάλεια. Αυτό σημαίνει πως η διαφοροποίηση στην οργάνωση της εμπειρίας μέσω της αφήγησης μπορεί να έχει διορθωτικά αποτελέσματα και για το ίδιο το άτομο και για τα παιδιά του και να σπάσει τη διαγενεολογική μεταβίβαση. Μια συγκροτημένη επικοινωνία των γονιών με τα παιδιά τους (με αναφορά σε κάποιες δικές τους παιδικές εμπειρίες για τις οποίες μπορούν να μιλήσουν ρεαλιστικά με το ανάλογο συναίσθημα) εσωτερικεύεται και σπάει τον φαύλο κύκλο της διαγενεολογικής μεταβίβασης. Η συγκροτημένη επικοινωνία με το γονιό γίνεται και συγκροτημένος εσωτερικός διάλογος για το παιδί (βλ. και παρακάτω). Αναζήτηση διορθωτικών εμπειριών. Φιγούρες που δημιουργούν εμπιστοσύνη και που βλέπουν σε ένα παιδί/ ενήλικο πλευρές του που μπορούν να αναπτυχθούν μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο (δάσκαλος, φίλος, σύντροφος, θεραπευτής κλπ). Ενήλικες σχέσεις. Ένα ζευγάρι που παρά τις δυσκολίες βρίσκει ισορροπίες και ασφάλεια μπορεί να λειτουργήσει και για τους δύο διορθωτικά και να μειώσει τον αντίκτυπο της συναισθηματικής ανασφάλειας που καθένας κουβαλά από τους γονείς του. Δυστυχώς τείνουμε να επιλέγουμε συντρόφους με τον ίδιο βαθμό ανασφάλειας (όχι απαραίτητα του ίδιου τύπου συναισθηματικού δεσμού). Όταν η συντροφική σχέση δε λειτουργεί διορθωτικά, τα παιδιά επιβαρύνονται με το ρόλο της βασικής διορθωτικής φιγούρας στη ζωή των γονιών είτε ως «πρώιμοι ενήλικες» που πάντα φροντίζουν είτε ως «αιώνια παιδιά» που πάντα ζητούν φροντίδα και κάνουν το γονιό να νιώθει σημαντικός. Μάλιστα, αυτοί οι ρόλοι αναπαράγονται και σε άλλα πλαίσια εκτός οικογένειας (στο φιλικό, εργασιακό περιβάλλον). Αυτή η συναισθηματική αφοσίωση (συχνά αδιόρατη) προς τους γονείς με στόχο την αποδοχή δημιουργεί μια ψευδαίσθηση ασφάλειας. Ο βαθμός αφοσίωσης αυξάνεται όσο πιο απορριπτική και κακοποιητική είναι η στάση των γονιών. Αν και αρκετές φορές ζουν μακριά ή και αποκομμένοι από τους γονείς, οι ενήλικες που δεν νιώθουν αποδοχή δυσκολεύονται να διαφοροποιηθούν και να δημιουργήσουν ικανοποιητικές ενήλικες σχέσεις. Η συνειδητοποίηση ότι η δυσκολία αποδοχής έχει να κάνει με τις δυσκολίες των γονιών και ότι δεν φταίει το παιδί είναι απελευθερωτική. Η έκφραση θυμού αλλά και στενοχώριας βοηθά στην πιο 4
ρεαλιστική αντιμετώπιση των γονιών (ούτε εξιδανίκευση ούτε απόρριψη) και στη σταδιακή αποδοχή της κατάστασης Βιωματική άσκηση Προσπαθήστε να αξιολογήσετε τις παρακάτω αναμνήσεις ως προς τον τύπο συναισθηματικού δεσμού του κάθε ατόμου. Είμαι στο σπίτι μου και παίζω με τα στρατιωτάκια μου. Ακούω την πόρτα να ανοίγει, έχει επιστρέψει ο πατέρας μου. Κρύβω τα παιχνίδια μου για να μην δει κανένα χαλασμένο στρατιωτάκι και με μαλώσει. Σταματάω το παιχνίδι. Αισθάνομαι φόβο για τον πατέρα και ανακούφιση που κατάφερα να τα κρύψω. Οι γονείς μου έχουν μόλις επιστρέψει από το ταξίδι τους στο Παρίσι. Μου έφεραν ένα δώρο. Είναι ένα μικρό πλυντήριο που πλένει τα ρούχα κανονικά με νερό. Είμαι πολύ χαρούμενη με το δώρο Η μητέρα μου με έχει ντύσει όπως πάντα με τα πιο όμορφα ρούχα, σαν αληθινή κούκλα. Μου λέει, «πώς είσαι έτσι, είσαι πολύ αδύνατη» και μου τραβάει πιο κάτω το φόρεμα για να μην φαίνονται τα πόδια μου». Νιώθω άσχημα, ντρέπομαι. Είμαι πολύ άρρωστη και ψήνομαι στον πυρετό. Η μητέρα μου είναι από πάνω μου. Πολύ ανήσυχη για μένα. Πολύ περιποιητική. Αισθάνομαι χαρά που έχω την προσοχή της. 5