Τι καλούμε «πηγή»; -1- Αυτός/αυτό από τον οποίο προέρχεται μια πληροφορία. Άμεσες: Αυτούσια κατάλοιπα, όπως o μνημεία, o νομίσματα, o επιγραφές, o σφραγίδες, o ανασκαφικά ευρήματα, o γραπτά (επίσημα) κείμενα όπως: νομικά κείμενα, πρακτικά συνόδων κλπ Πηγές Έμμεσες: ιστοριογραφικά κείμενα, χρονογραφικά έργα, εκκλησιαστικές ιστορίες, βίοι αγίων, γεωγραφικά πονήματα, έργα λογοτεχνίας, έργα ρητορείας. Ποιος ασχολείται με τις «πηγές»; Ο ιστορικός: τις ερμηνεύει και προσπαθεί να ανασυνθέσει το ιστορικό παρελθόν. Ο ιστορικός που ασχολείται με τη Βυζαντινή ιστορία ονομάζεται Βυζαντινολόγος. Τι είναι 1. Ιστορία; Με τον όρο Ιστορία εννοείται η συστηματική μελέτη του παρελθόντος εστιασμένη κυρίως στην ανθρώπινη, δραστηριότητα. Η ιστορία μελετά κυρίως γραπτές πηγές που μας δίνουν πληροφορίες για το παρελθόν ενώ ως προϊστορία αναφέρεται η εποχή για την οποία δεν έχουμε γραπτές πηγές ή που αυτές δεν μας είναι κατανοητές. Η μελέτη των γεγονότων περιλαμβάνει την καταγραφή τους, αλλά και τα αίτια που οδήγησαν σε αυτά, όπως και τους γενικούς νόμους της ιστορικής εξέλιξης. 2. ιστορική σύνθεση; Διαδικασία, με την οποία ο ιστορικός ταξινομεί, αξιολογεί, γενικεύει, αφαιρεί ή όχι το ιστορικό υλικό, συγκρίνει και φτάνει τελικά στην εξήγηση, ερμηνεία και στην αποκάλυψη των γεγονότων. 3. ιστορική αλήθεια; Μπορούμε να πούμε ότι «ξέρουμε» ότι κάτι συνέβη στο παρελθόν ακόμα κι αν δεν ήμαστε εκεί και δεν το είδαμε. Ξέρουμε ότι συνέβη επειδή έχουμε δει αποδείξεις, όπως αρχαιολογικά ευρήματα ή έγγραφα, και από αυτά τα στοιχεία μπορούμε να ξέρουμε ορισμένα πράγματα. 4. ιστορικό πρόβλημα; Ένα ερώτημα, που για να απαντηθεί πρέπει με επιστημονικό τρόπο να συνδυαστούν κάποια δεδομένα και να γίνουν κάποιοι λογικοί συλλογισμοί. 5. Βιβλιογραφία; Το σύνολο των δημοσιευμάτων που αναφέρονται σε ορισμένο αντικείμενο μελέτης. Παρέχει στοιχεία για τον συγγραφέα του τεκμηρίου, τον τίτλο του, την ημερομηνία αλλά και την περιοχή δημοσίευσης, τον εκδότη, την έκδοση, τη σειρά, και το περιεχόμενο. Η ιστορία είναι αναγκασμένη να επαναλαμβάνεται, γιατί κανένας δεν την ακούει.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (330-717) -2- Ι. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 1. Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη Το Βυζάντιο (επίσης Βυζαντίς) υπήρξε αρχαία αποικία που ιδρύθηκε στο μυχό του Κεράτιου κόλπου και των στενών του Βοσπόρου, στην περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα η Κωνσταντινούπολη. Η πόλη ιδρύθηκε το 658/7 π. Χ. από Μεγαρείς αποίκους, με επικεφαλής τον Βύζαντα, από τον οποίο και πήρε το όνομά της. Το νόμισμα αυτό κόπηκε το 341 Π.Χ. από τους Βυζαντινούς όταν κατάφεραν να αποκρούσουν την αιφνιδιαστική επίθεση που είχε εξαπολύσει εναντίον του Βυζαντίου ο Βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος ο δεύτερος. Τα σύννεφα παραμερίστηκαν και την θέση τους πήρε το δυνατό φως του φεγγαριού. Έτσι οι Βυζαντινοί βλέποντας καθαρά πια τον Μακεδονικό στρατό κατάφεραν να τον απωθήσουν. Το νόμισμα αυτό είναι γνωστό από την εποχή του Ιουστινιανού και τα σύμβολα του υπάρχουν σε πολλά βυζαντινά μνημεία. 293 μ. Χ.: Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία διαιρέθηκε σε τέσσερα τμήματα (Τετραρχία) ώστε, κατά την άποψη του Αυτοκράτορα Διοκλητιανού, να διοικείται καλύτερα. Μετά από πολλές συγκρούσεις μεταξύ αυτών που διοικούσαν τα τέσσερα αυτά τμήματα επικράτησε ο Κωνσταντίνος (ο Μέγας), ο οποίος μετέφερε την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας από τη Ρώμη στη θέση του αρχαίου Βυζαντίου, στη θέση του οποίου κτίσθηκε η Νέα Ρώμη- Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα του μετέπειτα Χριστιανικού κράτους. Οι όροι Βυζάντιο και Βυζαντινοί είναι μεταγενέστεροι (το 1562). Οι κάτοικοι της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ονόμαζαν τους εαυτούς τους με ονομασίες που δηλώνουν τη ρωμαϊκή προέλευση του κράτους (Ρωμαίοι/Ρωμηοί, Ρωμανία, Πολιτεία/Κράτος Ρωμαίων) Ο Κωνσταντίνος, για να ανορθώσει το Ρωμαϊκό κράτος που κλονιζόταν, πήρε τα ακόλουθα μέτρα: 1. Έκοψε και έθεσε σε κυκλοφορία σ όλη την αυτοκρατορία ένα πολύ σταθερό χρυσό νόμισμα (solidus) που κέρδισε την εμπιστοσύνη των εμπόρων. Η γλώσσα των επιγραφών των πρώιμων βυζαντινών νομισμάτων είναι η γλώσσα της βυζαντινής διοίκησης, δηλαδή η λατινική. 2. Διαχώρισε την πολιτική από τη στρατιωτική εξουσία. 3. Αναγνώρισε το δικαίωμα άσκησης της Χριστιανικής λατρείας. (Πριν από τον Κωνσταντίνο οι Χριστιανοί γνώρισαν διωγμούς, λόγω της αντίθεσής τους στη λατρεία του αυτοκράτορα). 4. Ίδρυσε ένα νέο διοικητικό κέντρο στην Ανατολή, την Κωνσταντινούπολη. 11 Μαΐου 330 μ. Χ.: η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης: Ο Κωνσταντίνος ο Α αποφάσισε να ιδρύσει ένα νέο διοικητικό κέντρο στη θέση του αρχαίου Βυζαντίου, επειδή: 1. Εμπορική σημασία: α) Η πόλη είχε μοναδική γεωπολιτική θέση, αφού βρισκόταν στο σταυροδρόμι της Ασίας και της Ευρώπης, του Ευξείνου Πόντου και της Μεσογείου. (β) Η Ανατολή διέθετε, σε αντίθεση με τη Δύση, ακμαίο πληθυσμό και οικονομία. 2. Στρατηγική σημασία: (α) Από το Βυζάντιο μπορούσε να αποκρούσει ευκολότερα τους Γότθους (στον Δούναβη) και τους Πέρσες (στον Ευφράτη) (β) Οι Χριστιανοί, στους οποίους ο Κωνσταντίνος Α στηρίχτηκε πολιτικά, ήταν πολυπληθέστεροι στην Ανατολή. γ) Οι μεγάλες πόλεις της ανατολής υπέφεραν από θρησκευτικές συγκρούσεις που κλόνιζαν την ενότητα του κράτους και έπρεπε να ελεγχθούν από κοντά.
δ) Η θέση της ήταν φυσικό οχυρό, αφού από τρεις πλευρές βρεχόταν από θάλασσα και από στεριά μπορούσε να οχυρωθεί εύκολα. ε) Ο Κεράτιος κόλπος (γνωστός ως Χρυσό κέρας) αποτελούσε ιδανικό φυσικό λιμάνι. Ο αυτοκράτορας ανοικοδόμησε την Κωνσταντινούπολη σύμφωνα με το ρυμοτομικό 1 σχέδιο της Ρώμης. Προίκισε την πόλη με νέα τείχη, επιβλητικές λεωφόρους φόρουμ (αγορά 2 ) του Κωνσταντίνου. λαμπρά έργα τέχνης, το Ιερόν Παλάτιον, Ιππόδρομο το κτίριο της Συγκλήτου δημόσια κτίρια: εκκλησίες, λουτρά και δεξαμενές. Η Νέα Ρώμη - Κωνσταντινούπολη απέκτησε χαρακτηριστικά χριστιανικής πόλης, αφού οικοδομήθηκαν εκεί πολλές εκκλησίες. Θρησκευτική πολιτική του Κωνσταντίνου Α : Ο Κωνσταντίνος αρχικά δεν ήταν Χριστιανός, αλλά λάτρευε το θεό Ήλιο. Έγινε χριστιανός μόλις το χρόνο που πέθανε. Ο Χριστιανισμός φαινόταν ότι μπορούσε να αποκαταστήσει την κλονισμένη ενότητα του Ρωμαϊκού Κράτους. Γι αυτό ο Κωνσταντίνος έδειξε ευνοϊκή στάση απέναντί του. Συγκεκριμένα: -3- α) Το Χριστόγραμμα (τα αρχικά από το Ιησούς Χρηστός) εμφανίστηκε στο λάβαρό του (στρατιωτική σημαία) και στα νομίσματα του Κράτους. β) 313 μ.χ. Διάταγμα των Μεδιολάνων (σημερινό Μιλάνο, Ιταλία) ανεξιθρησκία= ίδια θρησκευτικά δικαιώματα σε όλους. γ) Ευνοϊκοί νόμοι για τους Χριστιανούς. δ) Έκτισε εκκλησίες ε) 325 μ. Χ.: Συγκάλεσε την πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας, (σύνοδος (συνέδριο) επισκόπων απ όλες τις επαρχίες του κράτους και γι αυτό ονομάστηκε οικουμενική) η διατύπωσε τη διδασκαλία της εκκλησίας έναντι των αιρέσεων 3 που είχαν ήδη εμφανιστεί, με σκοπό την ειρήνευση στην εκκλησία και κατ επέκταση στην αυτοκρατορία. Εκεί καταδικάστηκε η αίρεση του Άρειου (ο Χριστός είναι κτίσμα και όχι θεός). Ο Κωνσταντίνος δεν ανακήρυξε το Χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας, όπως λανθασμένα αναφέρεται κάποιες φορές. Μη θέλοντας να δυσαρεστήσει τους οπαδούς της αρχαίας θρησκείας σε Ανατολή και Δύση, δεν υιοθέτησε καθαρή θρησκευτική στάση. Ο Κ ως θεός Ήλιος Η μητέρα του, η (Αγία) Ελένη, βρήκε τον Τίμιο Σταυρό και έκτισε το ναό στα Ιεροσόλυμα. Φύλλο 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (330-717) 1 Ρυμοτομία: χάραξη οδών και πλατειών, δημιουργία πάρκων και γενικά με τη διαρρύθμιση του χώρου, στον οποίο πρόκειται να δημιουργηθεί οικισμός 2 Αγορά (αρχ. Ελλ.): forum, πληθυντικός fora (Λατ): ο χώρος στο κέντρο μιας πόλης, όπου συγκεντρώνονταν οι πολίτες για να συζητήσουν τα τρέχοντα προβλήματα και να αγοράσουν προϊόντα. 3 Αίρεση: παρέκκλιση, απόσχιση από την βασική αρχή, από τις παραδεδομένες αντιλήψεις και ιδέες.
Ι. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ -4-1. Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη Ερωτήσεις 1. Ποιοι έκτισαν το αρχαίο Βυζάντιο; Πότε; Από ποιόν πήρε το όνομά του; 2. Ποια μέτρα πήρε ο Κωνσταντίνος για την ανόρθωση του κράτους; 3. Γιατί ο Κωνσταντίνος ίδρυσε ένα νέο διοικητικό κέντρο (πρωτεύουσα) στην Ανατολή; Πού; Πότε; 4. Πώς οικοδομήθηκε η Κωνσταντινούπολη; 5. Ποια στάση κράτησε απέναντι στον Χριστιανισμό; Γιατί; 6. Ποιες κινήσεις του Κωνσταντίνου Α αποδεικνύουν ότι ευνοούσε τους Χριστιανούς; Ο ίδιος γιατί δεν εξέφραζε ανοιχτά την χριστιανική του πίστη; 7. Τι ήταν το διάταγμα των Μεδιολάνων (313 μ.χ.); 8. Τι γνωρίζετε για τη σύνοδο της Νίκαιας; Ποιοί οι στόχοι παρόμοιων συνόδων; 9. Ποιος ο σκοπός της καταδίκης των αιρέσεων; 10. Τι είναι το Χριστόγραμμα; Διορθώστε το Λάθος 1. Ο Κωνσταντίνος έκτισε την Πόλη του στο Βυζάντιο γιατί του άρεσε η θέα. 2. Ο Κωνσταντίνος έκοψε χρυσό νόμισμα. 3. Η μεταφορά της πρωτεύουσας έγινε στην Ανατολή μόνο για οικονομικούς λόγους. 4. Η μεταφορά της πρωτεύουσας έγινε στην Ανατολή επειδή εκεί δεν θα ήταν υποχρεωμένοι να συγκρούονται με τους Πέρσες. 5. Ο Κωνσταντίνος, εκτός από την κατασκευή τειχών για ασφάλεια, φρόντισε και για τον στολισμό της πόλης. 6. Ο Κωνσταντίνος είχε ως συμπαραστάτες του στη στροφή του προς τον Χριστιανισμό τους συγκλητικούς της Ρώμης και τους ιερείς των ειδωλολατρών. 7. Η Α Οικουμενική Σύνοδος συγκλήθηκε στη Νίκαια της Βιθυνίας για να διατυπωθεί η διδασκαλία της Εκκλησίας. 8. Στην Α Οικουμενική Σύνοδο πήραν μέρος μόνον οι επίσκοποι της Κων/πολης. 9. Ο Κωνσταντίνος βαπτίστηκε Χριστιανός την ημέρα που έγινε Αυτοκράτορας. Σωστό ή Λάθος; Να συμπληρωθούν τα κενά με τις κατάλληλες λέξεις. Ο αυτοκράτορας (1) Α υπέγραψε το διάταγμα των (2).. το (3).., ενώ το 325 μ.χ. συγκάλεσε την Α (4) (5).. στη (6). της Βιθυνίας. Εκεί καταδικάστηκε η αίρεση του (7).. που έλεγε ότι ο Χρηστός είναι (8).. και όχι Θεός.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (330-717) -5-2. Εξελίξεις ως τις αρχές του 6ου αι. α) Γενικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας και της οικονομίας του Πρωτοβυζαντινού κράτους. β) Το γερμανικό πρόβλημα. γ) Πολιτιστικές εξελίξεις έως και Ιουστίνο Α. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία παραμένει κυρίως ένα μεσογειακό κράτος. Οι αυτοκράτορες προσπαθούν να τονώσουν την οικονομία και να λύσουν τα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα που έχουν προκύψει. Σημαντικότεροι αυτοκράτορες : 1. Ιουλιανός Φιλόσοφος-αυτοκράτορας. Προσπάθεια αναβίωσης της ελληνικής παιδείας και της παλιάς θρησκείας (ειδωλολατρίας). Απέτυχε. 2. Θεοδόσιος Α' Το 380 όρισε με διάταγμα το Χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία του κράτους. Συγκάλεσε τη Β' Οικουμενική Σύνοδο το 381 στην Κωνσταντινούπολη, όπου καταδίκασε αιρέσεις, συμπλήρωσε και επικύρωσε το Σύμβολο της Πίστεως. Έλαβε αυστηρά μέτρα εναντίον των ειδωλολατρών και των 4 ος αι. αιρετικών (δεν υπάρχει πλέον ανεξιθρησκεία). Με τις αποφάσεις του σχετίζεται η καταστροφή πολλών αρχαίων ναών καθώς και η απαγόρευση όλων των εκδηλώσεων που θεωρούνταν ειδωλολατρικές, ανάμεσά τους και των Ολυμπιακών Αγώνων. 395: Διάσπαση της Αυτοκρατορίας σε Ανατολικό και Δυτικό Ρωμαϊκό Κράτος μετά το θάνατο του Θεοδοσίου. Το ανατολικό με το δυτικό κράτος δεν αποτέλεσαν ποτέ ξανά ενιαίο σύνολο με εξαίρεση την περίοδο της βασιλείας του Ιουστινιανού. 3. Θεοδόσιος Β' Ίδρυση Πανεπιστημίου. Οι ελληνόφωνες έδρες του είναι μία 5 ος αι. περισσότερες από τις Λατινόφωνες. Θεοδοσιανός Κώδικας 4. Ζήνων 476: Πτώση της Ρώμης. Έτος κατάλυσης της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και σηματοδοτεί την οριστική μεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή αλλά και την έναρξη δημιουργίας των νέων βασιλείων στη Δύση. Ο Οδόακρος ιδρύει το Οστρογοτθικό βασίλειοrex (Βασιλιάς, Ρήγας). 5. Αναστάσιος 6. Ιουστίνος Α' Τέλος 5 ου - αρχές 6 ου αιώνα Αρχές 6 ου αιώνα Αντιμετώπισε τους Πέρσες στην Ανατολή κατορθώνοντας να διασφαλίσει τα σύνορα του κράτους Πρόσθετη οχύρωση της Κων/πολης με το ονομαζόμενο Αναστασιανό ή Μακρό Τείχος. Η επέκταση προς την Ανατολή (Ερυθρά θάλασσα - Αιθιοπία, Υεμένη, Ινδία και Κίνα) φέρνει πλούτο από εμπόριο. Πολυτελή προϊόντα της Ανατολής (μετάξι κ.ά.) διακινούνται προς τη Μεσόγειο (Δρόμος του μεταξιού). 4 Μαζί του είχε πάντα τον ανιψιό του Ιουστινιανό, ο οποίος αποτελούσε το βασικό του σύμβουλο. 4 Δρόμος του μεταξιού: Βρείτε πληροφορίες (το πολύ δέκα γραμμές)
2.1. Οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα-λύσεις: Οικονομία: Κύρια πηγή πλούτου = η γεωργία. Παρεμβατική πολιτική του κράτους στις οικονομικές εξελίξεις 5. Επικρατεί το νόμισμα στις εμπορικές συναλλαγές (εκχρηματισμένη οικονομία 6 ). Η οικονομία αναπτύσσεται κυρίως στο ανατολικό τμήμα. -6- Κοινωνία: Η γη σταδιακά γίνεται κτήμα των μεγαλογαιοκτημόνων 7. Οι μικροϊδιοκτήτες γης, απειλούμενοι από βαρβαρικές επιδρομές και από τη βαριά φορολογία συχνά ζητούσαν την "προστασία" των μεγαλογαιοκτημόνων, και καταχρεωμένοι, γίνονται εξαρτημένοι αγρότες (ή πάροικοι 8 ) Η βαριά φορολογία πλήττει αγρότες και αστούς. Έτσι: o Οι αγρότες καταφεύγουν στις πόλεις (αστυφιλία). o Οι αγρότες καταφεύγουν στις μονές. o Η συγκέντρωση φτωχών στις πόλεις προκαλεί ταραχές. o Οι αυτοκράτορες προσφέρουν «άρτον και θεάματα» για να αποφύγουν ταραχές. Αντιστάθμιση (ισορρόπηση, ισοστάθμιση) στα προβλήματα Η επέκταση προς την Ανατολή (Ερυθρά θάλασσα) φέρνει πλούτο από εμπόριο. Πολυτελή προϊόντα της Ανατολής (μετάξι κ.ά.) διακινούνται προς τη Μεσόγειο. 2.1. Το γερμανικό πρόβλημα (ξεκίνησε το 3 ο αι.- χριστιανοί, κυρίως Αρειανοί)) Το Ρωμαϊκό Κράτος χωρίζεται σε ανατολικό και δυτικό τμήμα (395) για καλύτερη αντιμετώπιση των Γερμανών. 476: Πτώση της Ρώμης. Το Δυτικό Ρωμαϊκό Κράτος διαλύεται από γερμανικά φύλα λόγω πληθυσμιακής ερήμωσης και οικονομικής εξάντλησης (δες οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα). Στα εδάφη του δημιουργούνται πολλά γερμανικά βασίλεια. Ο ιδρυτής του Οστρογοτθικού Κράτους με πρωτεύουσα τη Ραβέννα Θευδέριχος είναι στην ουσία ανεξάρτητος από το Βυζάντιο. Το Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος εξουδετερώνει τους Γερμανούς προσωρινά με τους εξής τρόπους: o πείθοντας τους να στραφούν στη Δύση, o εγκαθιστώντας τους στα εδάφη του, o δίνοντας στους Γερμανούς ηγέτες ανώτερες διοικητικές στρατιωτικές θέσεις (Θεοδόσιος Α), o υποκινώντας εξέγερση της αντιγερμανικής παράταξης (λόγιοι και πολιτικοί= αντιγερμανικό κόμμα- ξεσήκωσαν τον λαό) ενάντια στους Γερμανούς, με την οποία τους εξοντώνει. 5 παρεμβατική οικονομική πολιτική: Το κράτος ενθαρρύνει εξαγωγές, αποθαρρύνει εισαγωγές, επιβάλλει δασμούς, ενισχύει καλλιέργειες, καθορίζει τιμές, επιδοτεί προϊόντα κ.ά. Γίνεται, δηλαδή, το ίδιο το κράτος επιχειρηματίας και καθορίζει τους όρους λειτουργίας του εμπορίου. 6 εκχρηματισμένη οικονομία: η οικονομία στην οποία ως μέσο συναλλαγής χρησιμοποιείται το χρήμα. Όταν οι ανταλλαγές γίνονται σε είδος έχουμε ανταλλακτικό εμπόριο. 7 μεγαλογαιοκτήμονες: μεγάλοι γαιοκτήμονες: όσοι συγκεντρώνουν στην κατοχή τους μεγάλες εκτάσεις γη. Ανάλογα με την εποχή, μπορεί να ονομάζονται τιμαριούχοι, φεουδάρχες, τσιφλικάδες. 8 πάροικοι: Στη βυζαντινή κοινωνία o όρος πάροικος εμφανίστηκε τον 4ο αιώνα και δήλωνε την εξαρτημένη αγροτική δύναμη. Στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο ο γαιοκτήμονας τους επέτρεπε να "παροικίσουν", δηλαδή να εγκατασταθούν ως καλλιεργητές στην ιδιοκτησία του, με μίσθιο για τη γη. Η ενοικίαση της γης από τον πάροικο ήταν χρονικά απεριόριστη και κληρονομική. Συγχρόνως ο πάροικος ήταν προσδεμένος στο χωράφι που καλλιεργούσε. Ο γαιοκτήμονας δεν είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου επάνω τους. Δεν θεωρούνταν αντικείμενα (res).
-7- Ι. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 2. Εξελίξεις ως τις αρχές του 6ου αι. Ερωτήσεις 1. Ποια χαρακτηριστικά παρουσίαζε η οικονομία του Πρώιμου Β. κράτους; 2. Σε ποια χέρια πέρασε η γη στα χρόνια του Πρώιμου Β. κράτους; 3. Τι ήταν οι πάροικοι; 4. Ποιούς έπληττε κυρίως η φορολογία και ποιο ήταν το αποτέλεσμα; 5. Τι ονομάζουμε: παρεμβατική οικονομική πολιτική; 6. Τι ονομάζουμε: εκχρηματισμένη οικονομία; 7. Τι ονομάζουμε αστυφιλία; 8. Ποια εικόνα παρουσίαζε το εμπόριο του ανατολικού κράτους κατά την περίοδο αυτή; 9. Πώς αντιμετώπισε ο Θεοδόσιος Α του Γερμανούς και ποιο το αποτέλεσμα της πολιτικής του; 10. Ποια ήταν γενικά η πολιτική αντιμετώπιση της γερμανικής απειλής από το ανατολικό κράτος; 11. Με ποιόν τρόπο έγινε προσπάθεια να αντιμετωπιστεί ο γερμανικός κίνδυνος μετά το θάνατο του Θεοδοσίου Α ; 12. Ποια έκβαση είχε για το δυτικό κράτος η εμφάνιση της γερμανικής απειλής; 13. Τι γνωρίζετε για τη ίδρυση του Πανεπιστημίου στην Κων/πολη; 14. Τι ήταν ο Θεοδοσιανός Κώδικας και ποια η σημασία του; Αντιστοίχιση 1. -. Φορολογία α. Ελληνόφωνες έδρες. 2. -. Θεοδοσιανός Κώδικας β. Η τάση των αγροτικών πληθυσμών να μετοικούν σε μεγάλα αστικά κέντρα. 3. -. Εποχή Ιουστίνου Α γ. Διευκόλυνση απονομής δικαιοσύνης, Πηγή για τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής. 4. -. Πανεπιστήμιο δ. Διοικητικές θέσεις σε Γερμανούς. 5. -. Οδόακρος στ. Αναχώρηση σε μονές, αστυφιλία. 6. -. Απειλή εκγερμανισμού ε. Μέσο συναλλαγής χρησιμοποιείται το χρήμα. 7. -. Εκχρηματισμένη οικονομία ζ. Δωρεάν ψωμί και θεάματα για να αποτραπούν ταραχές από στον όχλο. 8. -. Πάροικος η. Βασιλιάς/Ρήγας (Rex) της Ρώμης το 476 9. -. Αστυφιλία θ. Ανάπτυξη εμπορίου με την Ανατολή 10. -. «άρτος και θεάματα» ι. Εξαρτημένοι αγρότες
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (330-717) -8- ΙΙ. ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ, 6 ος αι. 1. Ο Ιουστινιανός και το έργο του (527-565) σελ. 16 Οι άξονες της πολιτικής του: Ένα κράτος, μία εκκλησία, μία νομοθεσία. Ο τελευταίος αυτοκράτορας με μητρική γλώσσα τα Λατινικά. Εργασιομανής, τον ονόμασαν «ακοίμητο». Εξαίρετος ηγέτης και μεγάλος αυτοκράτορας που προσπάθησε να αναβιώσει το μεγαλείο της αυτοκρατορίας. Το Βυζάντιο επεκτείνεται και ακμάζει. Οι κατακτήσεις δίνουν κύρος και δύναμη αλλά εξαντλούν τους πόρους του κράτους. Ο Ιουστινιανός εργάστηκε για: την άμυνα, τη θρησκεία, την κοινή ωφέλεια. Δήμοι Ιπποδρόμου Στάση του Νίκα Σύζυγος Θρησκευτική πολιτική Βασιλική: Βασιλική μετά τρούλου- Αρχιτέκτονες: Ανθέμιος-Ισίδωρος Πεσσός Ημισφαιρικά τρίγωνα Τρούλος Κωδικοποίηση του Ρωμαϊκού Δικαίου [Ρωμαϊκό Δίκαιο = το νομικό σύστημα από την ίδρυση της Ρώμης (8ος αι. π.χ.)] Ο Ιουστινιάνειος Κώδικας Αθλητικά σωματεία που σχετίζονταν με τις αρματοδρομίες με πολιτική και στρατιωτική δύναμη. Τα μεγαλύτερα: οι Βένετοι και οι Πράσινοι. Μεγάλη εξέγερση του λαού της πρωτεύουσας κατά του αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Οι Βένετοι και οι Πράσινοι ενώθηκαν εναντίον του. 30.000 σφαγιάστηκαν στον ιππόδρομο. Ενισχύθηκε η αυτοκρατορική δύναμη. Θεοδώρα. Υπήρξε στήριγμα για τον Ιουστινιανό. Καταδίωξε τους οπαδούς των αιρέσεων και της αρχαίας θρησκείας Ανέστειλε τη λειτουργία της νεοπλατωνικής ακαδημίας στην Αθήνα Διάδοση του Χριστιανισμού (Καύκασος, Ανατολική Αφρική). Δημόσιο κτίριο που χρησιμοποιούνταν στην αρχαία Ρώμη ως χώρος δημοσίων συνεδριάσεων, εμπορικών συναλλαγών αλλά και ως δικαστήρια. Οι Ρωμαίοι παρέλαβαν αυτόν τον κτιριακό τύπο από τους Έλληνες (Βασιλική στοά προς τιμή του άρχοντος βασιλέως). Οι χριστιανοί ονόμασαν τους ναούς αυτούς βασιλικές διότι σε αυτές λατρεύονταν ο Βασιλεύς Χριστός. Αγία Σοφία: Βασιλική με τρούλο. «Νενίκηκά σε Σολομώντα» «Νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν» Τετράγωνη κολόνα στην οποία στηρίζονται οι αψίδες του θόλου. Τρίγωνα σε σχήμα ημισφαιρίου. Θολωτή στέγη των εκκλησιών. Συστηματική συγκέντρωση και κατάταξη των νόμων. Διότι: Το πλήθος και οι αντιφάσεις των νόμων δυσκόλευαν την ομαλή απονομή της δικαιοσύνης. Νομοθέτης: Τριβωνιανός. Συστηματοποίηση του υλικού παλαιότερων κωδίκων και νόμων. (Codex Iustinianus) 1. Πανδέκτης Γνώμες ρωμαίων νομικών. 2. Εισηγήσεις Εγχειρίδιο για τους αρχάριους σπουδαστές της Νομικής 3. Νεαραί Νόμοι του Ιουστινιανού γραμμένοι στα ελληνικά Αποκατάσταση ρωμαϊκής οικουμένης Οστρογότθοι, Βάνδαλοι, Πέρσες, Σλάβοι Στρατηγοί Εμπόριο: Μετάξι Θανατηφόρα επιδημία Ανόρθωση της ρωμαϊκής εξουσίας στη Δύση. Εχθροί. Νικήθηκαν. Οι πόλεμοί του στη Δύση και την Ανατολή απογύμνωσαν τις ευρωπαϊκές επαρχίες από στρατεύματα και άδειασαν τα κρατικά ταμεία. Βελισάριος & Ναρσής. 2 μοναχοί έφεραν λαθραία μεταξοσκώληκες από την Κίνα. 542 & 558. Λοιμός (πανώλη) σκότωσε το 60% του πληθυσμού.
-9- Ερωτήσεις: 1. Ποιοι ήταν οι βασικοί άξονες της πολιτικής του Ιουστινιανού; 2. Τι ήταν οι Δήμοι; Καθήκοντα; πολιτικός ρόλος; 3. Τι γνωρίζετε για τη στάση του Νίκα (532); 4. Τι καλείται Ρωμαϊκό Δίκαιο; 5. Ποιό το νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού; Ποια η σημασία του; Ποιός ο νομοθέτης; 6. Τι ήταν η Αποκατάσταση ρωμαϊκής οικουμένης; Πώς χαρακτηρίζεται ο Ιουστινιανός εξ αιτίας της; 7. Ποιοι στρατηγοί βοήθησαν τον Ιουστινιανό στις εσωτερικές ταραχές και στο εξωτερικό; 8. Ποιος ο ιστορικός που κατέγραψε τα της εποχής του Ιουστινιανού; 9. Ποια ήταν τα αποτελέσματα των πολέμων που διεξήγαγε ο Ιουστινιανός; 10. Τι είδους κτίσματα περιελάμβανε το οικοδομικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού; 11. Τι ρυθμός είναι η Αγία Σοφία; 12. Γιατί εντυπωσίασε τότε αλλά και τώρα η Αγία Σοφία; 13. Ποιοι οι αρχιτέκτονες της Αγίας Σοφίας; 14. Τι είναι ο πεσσός; 15. Τι σημαίνει καρκινική γραφή; 16. Πώς ήρθε το μετάξι στο Βυζάντιο από την Κίνα; Διαλέξτε τη σωστή απάντηση 1. Οι "δήμοι" ήταν 1. οργανωμένες ομάδες του λαού της πρωτεύουσας με πολιτική και στρατιωτική δύναμη 2. διοικητικές περιοχές της πρωτεύουσας 3. ονομασία των επαρχιακών επαγγελματικών σωματείων 2. Η στάση του "Νίκα" ήταν 1. σταθμός του εμπορικού δρόμου που συνέδεε την Κωνσταντινούπολη με τη Ρώμη 2. μεγάλη εξέγερση του λαού της πρωτεύουσας κατά του αυτοκράτορα Ιουστινιανού 3. θρησκευτική εκδήλωση πίστης στο πρόσωπο του αυτοκράτορα 3. Τη φιλοσοφική σχολή της Αθήνας έκλεισε 1. ο Ιουλιανός 2. ο Θεοδόσιος Α 3. ο Ιουστινιανός 4. Κωδικοποίηση της νομοθεσίας σημαίνει 1. επανεξέταση και τροποποίηση των νόμων 2. συστηματική συγκέντρωση και κατάταξη των νόμων 3. θέσπιση νέων νόμων 5. Οι "Νεαρές" ήταν 1. βυζαντινά ρομαντικά αναγνώσματα 2. νεανικές εκδηλώσεις νεαρών κοριτσιών 3. νόμοι του Ιουστινιανού γραμμένοι στα ελληνικά 6. Οι "δυνατοί" ήταν 1. οι ηγέτες των δήμων 2. οι έμπιστοι σύμβουλοι του αυτοκράτορα 3. οι μεγάλοι γαιοκτήμονες 7. Η κωδικοποίηση της νομοθεσίας ήταν αναγκαία, διότι: 1. υπήρχαν πάρα πολλοί νόμοι 2. ήταν δύσκολη η απονομή δικαιοσύνης 3. όλα τα παραπάνω 8. Ο Ιουστινιανός είπε το Νενίκηκά σε Σολομώντα επειδή 1. νίκησε τον βασιλιά Σολομώντα στον πόλεμο 9.Το Νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν 1.βρισκόταν έξω, στη Φιάλη της Αγίας Σοφίας 2.ονομάζεται καρκινική γραφή γιατί διαβάζεται και ανάποδα 3.όλα τα παραπάνω 10. Ο Ανθέμιος και ο Ισίδωρος ήταν 1.γαιοκτήμονες 2.αρχιτέκτονες 3.στρατηγοί 11.Ο Βελισάριος και ο Ναρσής ήταν 1.γαιοκτήμονες 2.αρχιτέκτονες 3.στρατηγοί 12. Η Βασιλική είναι οικοδόμημα 1. ελληνικό 2. ρωμαϊκό 3. χριστιανικό 4. όλα τα παραπάνω 2. η αγία Σοφία ήταν πιο μεγαλόπρεπη από το ναό του Σολομώντα στην Ιερουσαλήμ 3. γιατί έτσι
ΣΤΑΥΡΟΛΕΞΟ -10-5 4 6 2 ο 3 1 7 5 8 9 10 11 12 13 16 17 15 14 ΟΡΙΖΟΝΤΙΩΣ ΚΑΘΕΤΩΣ 4. Φρούρια και τείχη: έργα 1. Μοναχοί το έφεραν λαθραία από την Κίνα. 5. Τετράγωνη κολόνα στήριξης 2. Τον ονόμασαν τελευταίο Ρωμαίο αυτοκράτορα του Βυζαντίου. 7. Νομομαθής την εποχή του Ιουστινιανού 3. Αναπτύχθηκε τον καιρό του Ιουστινιανού. 5. Κάθε μία από τις διαμήκεις διαιρέσεις των χριστιανικών ναών 11. Θολωτή στέγη 6. Θεωρείται ο κορυφαίος ιστοριογράφος της Ύστερης Αρχαιότητας (ή του Πρώιμου Μεσαίωνα). 12. Αρχιτέκτονας της Αγ. Σοφίας 8. Στρατηγός του Ιουστινιανού. 13. Αθλητικά σωματεία με πολιτική και 9. Έγινε κωδικοποίησή τους. στρατιωτική δύναμη την εποχή του Ιουστινιανού. 16. Κορυφαίο μνημείο της ιουστινιάνειας 10. Νόμοι του Ιουστινιανού γραμμένοι στα ελληνικά. αρχιτεκτονικής (2 λέξεις) 17. Γνωστή η στάση του 14. Δημόσιο κτίριο που έγινε χριστιανικός ναός 15. Ο άλλος αρχιτέκτονας της Αγ. Σοφίας
ΙΙ. ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 2. Ο Ηράκλειος (λατινικά: Flavius Heraclius Augustus) (610-641) και η δυναστεία του Ηρακλείδες (641-717): σελ. 19 Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας επιβίωσης Η κατάσταση που κλήθηκε να αντιμετωπίσει ο νέος αυτοκράτορας ήταν τραγική. Εχθροί χτυπούσαν από παντού, χρήματα δε υπήρχαν και το ηθικό, λαού κα στρατού είχε καταπέσει. Το Βυζάντιο σε κρίση: Οικονομική κρίση 6ου-7ου αι. Αιτίες : 1. Λοιμοί, 2. κακές σοδειές, 3. σεισμοί και 4. εισβολές στα εδάφη της αυτοκρατορίας. Συνέπειες: 1. Εγκατάλειψη ή παρακμή των πόλεων. 2.Μείωση του πληθυσμού. 3. Υποχώρηση του εμπορίου και της νομισματικής κυκλοφορίας. 4. Παραμέληση του στρατού Η παρουσία του καταλυτική, τόσο στο στρατιωτικό επίπεδο, αλλά και χάρη στη διοικητική καινοτομία των Θεμάτων, ανέκοψε την πορεία εξαφάνισης του Βυζαντίου και εξασφάλισε την επιβίωσή του για τους επόμενους δύσκολους αιώνες. Σλάβοι Οι Σλάβοι Άρχισαν να εισβάλλουν στις ευρωπαϊκές επαρχίες. Οργάνωσαν στον γεωγραφικό χώρο της σημερινής ηπειρωτικής Ελλάδας αυτόνομες κοινότητες, τις σκλαβηνίες (7ος 8ος αι.), που κατά τους επόμενους αιώνες αφομοιώθηκαν από το Βυζάντιο. -11-7 ος αι. 612: Μωάμεθ allah (622-628) Πέρσες - Τίμιος Σταυρός- Χοσρόης Β'- (626) Άβαροι- Ακάθιστος Ύμνος «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια, Χάσιμο επαρχιών Άραβες 612: αρχή του κηρύγματος του Μωάμεθ 622: Εγίρα-μωαμεθανισμός (η φυγή του Μωάμεθ από τη Μέκκα και η εγκατάστασή του στη Μεδίνα το 622 μ.χ., από όπου αρχίζει και το μουσουλμανικό ημερολόγιο) Τον άρπαξαν οι Πέρσες. Αιτία πολέμου. Ο στόχος των εκστρατειών κατά των Περσών ήταν η ανάκτηση του Τιμίου Σταυρού, του ιερότερου κειμηλίου του χριστιανισμού. Θρησκευτικός χαρακτήρας των εκστρατειών. Πήρε την οικονομική ενίσχυση της Εκκλησίας για την αναδιοργάνωση του στρατεύματος τέλος του περσικού κινδύνου για την Κωνσταντινούπολη. Η αρχαία Περσική αυτοκρατορία είχε τελειώσει οριστικά. Οι Άβαροι, λαός ουννικής καταγωγής, είχαν ιδρύσει προς τα τέλη του 6ου αι. μια πανίσχυρη αυτοκρατορία στην Κεντρική Ευρώπη και ενεργούσαν συχνά επιθέσεις στα βαλκανικά εδάφη του Βυζαντίου, παρασύροντας μαζί τους και τους Σλάβους. Οι δύο επιδρομείς πολιόρκησαν αρκετές φορές, αλλά χωρίς αποτέλεσμα τη Θεσσαλονίκη. Ακάθιστος Ύμνος: ύμνος («Κοντάκιο») της Ορθόδοξης Εκκλησίας προς τιμήν της Θεοτόκου. η Κωνσταντινούπολη πολιορκήθηκε αιφνιδίως από τους Αβάρους σε συνεργασία με τους Πέρσες. Ο Ηράκλειος έλειπε κατά των Περσών. Ο Πατριάρχης Σέργιος περιέτρεχε τα τείχη της Πόλης με την εικόνα της Παναγίας και ενεθάρρυνε το λαό στην αντίσταση. Τη νύχτα εκείνη, φοβερός ανεμοστρόβιλος, που αποδόθηκε σε θεϊκή αρωγή, δημιούργησε τρικυμία και κατέστρεψε τον εχθρικό στόλο, ενώ αντεπίθεση των αμυνόμενων προξένησε τεράστιες απώλειες στους Αβάρους και τους Πέρσες, οι οποίοι αναγκάστηκαν να λύσουν την πολιορκία και να αποχωρήσουν άπρακτοι. 633: Η Παλαιστίνη πέφτει στα χέρια των Αράβων 638: Οι Άραβες καταλαμβάνουν τη Δαμασκό και μετά την Ιερουσαλήμ.
-12- Η Βόρεια Αφρική, η Ιβηρική Χερσόνησος (Ισπανία), η Συρία και η Αντιόχεια θα συμπληρώσουν τις κτήσεις των Αράβων μέσα σε λιγότερο από έναν αιώνα. (Χριστιανοί Μονοθελητές και Μονοφυσίτες προτίμησαν τους Μωαμεθανούς από την καταπίεση των Ορθοδόξων). Πέθανε τον Φεβρουάριο του 641. Mονοθελητισμός εγκατάλειψη γαιών: Μοιράζει γη σε στρατιώτες των συνόρων, άλογα και πανοπλίες για τους πολέμους και τους απαλλάσσει από τους φόρους. (Ακρίτες). Μεταρρύθμιση Εξελληνισμός = Δίνω ελληνικό χαρακτήρα. αίρεση η οποία διαμορφώθηκε κατά τον 7 ο αι. και υποστήριζε ότι ο Ιησούς Χριστός έχει μία μόνο θέληση και ενέργεια, τη θεϊκή. Καταδικάστηκε το 680-681 από την 3 η Οικουμενική Σύνοδο της Κων/πολης. Το φαινόμενο εγκατάλειψης της γης ήταν συχνό στην περίοδο από το 610-867. Αιτίες γι' αυτό ήταν είτε ο φόβος των αγροτών για τη ζωή τους λόγω των συχνών εξωτερικών επιθέσεων και επιδρομών στις περιοχές τους η αδυναμία να πληρώσουν τους βαρείς φόρους που τους επιβάλλονταν για τα έσοδα που τους έδινε η καλλιέργεια της γης τους. «πιστὸς ἐν Χριστῷ βασιλεύς» Στρατηγόςαυτοκράτορας Θέματα Θεματικός στρατός Μετατροπή, μετασχηματισμός, τροποποίηση, αλλαγή Επίσημη γλώσσα στην πολιτική και στρατιωτική διοίκηση έγινε η ελληνική, ενώ οι ρωμαϊκοί τίτλοι αντικαταστάθηκαν από ελληνικούς. Ο εξελληνισμός αποτέλεσε το οριστικό τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την αρχή της μεσαιωνικής ελληνικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο Ηράκλειος είναι ο Αυτοκράτορας που καθιέρωσε την ελληνική γλώσσα ως την επίσημη γλώσσα του ρωμαϊκού κράτους, αντικαθιστώντας στα επίσημα έγγραφα, επιγραφές και νομίσματα το Imperator Caesar, Augustus με το Βασιλεῦς. Είναι γενικώς αποδεκτό ότι με τη βασιλεία του Ηράκλειου η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εγκατέλειψε οριστικά την Αρχαιότητα και εισήλθε για τα καλά στη μεσαιωνική φάση της, αυτήν του (σήμερα αποκαλούμενου) βυζαντινού κράτους. Ο Ηράκλειος υιοθέτησε τον τίτλο «βασιλεὺς» με τη χριστιανική προσθήκη «πιστὸς ἐν Χριστῷ» Ηγείται προσωπικά του στρατού. Ο Ηράκλειος εισάγει για πρώτη φορά στην Αυτοκρατορία το σύστημα των Θεμάτων, αντικαθιστώντας την παραδοσιακή ρωμαϊκή διοικητική διαίρεση. = Διοικητικές και στρατιωτικές περιφέρειες υπό τη διοίκηση ενός στρατηγού και με στρατιώτες γαιοκτήμονες. Τα Θέματα, λοιπόν, είχαν δικό τους στρατό, ο οποίος αντικατέστησε τους μισθοφορικούς στρατούς. (Τι διαφορά έχουν αυτοί οι στρατοί; Γιατί ήταν προτιμότεροι;) Λόγος δημιουργίας: Η επέκταση των αραβικών κατακτήσεων στα νοτιοανατολικά του Βυζαντινού κράτους Διοίκηση: Ο στρατηγός είχε την ανώτατη εξουσία, ασκώντας την πολιτική και στρατιωτική διοίκηση του θέματος. Εξάπλωση: Το σύστημα των θεμάτων σταθεροποιήθηκε στα τέλη του 7ου αι. και επεκτάθηκε στις ευρωπαϊκές επαρχίες του κράτους. Υπηρετούσαν ελεύθεροι στρατιώτες-αγρότες, στους οποίους το κράτος παραχωρούσε στρατιωτικά κτήματα (στρατιωτόπια). Με τα έσοδα τους συντηρούσαν τις οικογένειες τους, αγόραζαν τον οπλισμό τους και κάλυπταν τα έξοδα των εκστρατειών.
(674-678) Άραβες - υγρό πυρ Αντικατέστησαν τους μισθοφορικούς στρατούς, αποτελώντας μια μορφή εθνικού στρατού, που ήταν πολύ πιο αποτελεσματικός αμυντικά. -13- Η πρώτη πολιορκία της βασιλεύουσας (674-678) από τους Άραβες απέτυχε χάρη στο υγρό πυρ. Βρείτε πληροφορίες για τον Ιωάννης Σκυλίτζη Ερωτήσεις 1. Ποια τα αίτια της κρίσης κατά τα τέλη του 6 ου και αρχές του 7 ου αι.; Τα αποτελέσματα; 2. Ποιοι λαοί απείλησαν την Αυτοκρατορία; Τα αποτελέσματα; 3. Ποιο χαρακτήρα έλαβε ο πόλεμος εναντίον των Περσών; Τι αποτέλεσμα είχε; 4. Τι σημαίνει Μεταρρύθμιση και ποιές οι μεταρρυθμίσεις του Ηρακλείου; 5. Τι ήταν τα Θέματα; 6. Τι ήταν ο Θεματικός στρατός; 7. Τι ήταν τα στρατιωτόπια; 8. Τι είναι ο Εξελληνισμός; 9. Σε τι χρησίμευαν στους ελεύθερους αγρότες τα έσοδα από τη γη τους; 10. Πώς φαίνεται ο εξελληνισμός της Αυτοκρατορίας από τον Ηράκλειο και μετά; 11. Γιατί ο αγρότες εγκατέλειπαν τη γη τους; 12. Πότε εμφανίστηκε ο Μωαμεθανισμός; Τι είναι η Εγίρα; Βιβλιογραφία Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία B Γυμνασίου https://www.google.gr http://el.wikipedia.org http://en.wikipedia.org http://el.orthodoxwiki.org http://museum.doaks.org: The Dumbarton Oaks Research Library and Collection of Harvard University. http://odysseus.culture.gr: Υπ. Πολιτισμού http://users.sch.gr http://www.apostoliki-diakonia.gr: Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος http://www.byzantinemuseum.gr/el: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο http://www.fhw.gr/chronos: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού http://www.komvos.edu.gr: Κέντρο ελληνικής γλώσσας http://www.nma.gr: Νομισματικό Μουσείο, Αθήνα www.imma.edu.gr: Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα Εγκυκλοπαίδεια, ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ ΚΑΛΔΕΛΛΗΣ Α. & ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ Η. (2014) ΗΓΕΤΕΣ: Ο Ιουστινιανός πίσω από τον Αυτοκράτορα. Αθήνα, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ, Ι., (2005). Οι επιγραφές στα χρυσά νομίσματα των βυζαντινών αυτοκρατόρων, Εξέλιξη, Πολιτική, Προπαγάνδα. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, σεμινάριο του βυζαντινολόγου, επίκ. καθ. Χρ. Σταυράκου.