Τα προβλήματα των παιδιών με γονέα που πάσχει από σοβαρή ψυχική διαταραχή

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Υγεία Πρόνοια 2000-2006» Τα προβλήματα των παιδιών με γονέα που πάσχει από σοβαρή ψυχική διαταραχή ΜΟΝΑΔΑ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ & ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ «ΨΥΧΑΡΓΩΣ Β ΦΑΣΗ» Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ) Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ιατρική Σχολή Ψυχιατρική Κλινική Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) Όμιλος Μελετών & Αναπτυξιακού Σχεδιασμού (ΟΜΑΣ ΑΕ) Αθήνα, Δεκέμβριος 2006

Τα προβλήματα των παιδιών με γονέα που πάσχει από σοβαρή ψυχική διαταραχή 2

Το θεματικό αυτό εγχειρίδιο εκπονήθηκε από την Μονάδα Υποστήριξης και Παρακολούθησης Ψυχαργώς - Β Φάση και απευθύνεται στους εργαζόμενους κάθε Μονάδας Ψυχικής Υγείας και Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης που παρέχει υπηρεσίες σε άτομα με σοβαρές ψυχικές διαταραχές και έρχεται σε επαφή με τις οικογένειες τους. Το έντυπο αυτό επιδιώκει να προσεγγίσει τις επιπτώσεις της σοβαρής ψυχικής ασθένειας ενός γονέα στα ανήλικα μέλη της οικογένειας. Στόχος του είναι να αποτελέσει ένα βασικό ενημερωτικό εργαλείο για τα ίδια τα μέλη των οικογενειών και τα παιδιά των ασθενών και να διευκολύνει τους Φορείς Υλοποίησης στην πρώτη επαφή και συνεργασία μαζί τους. Στο περιεχόμενο του περιλαμβάνονται βασικές πληροφορίες για τον τρόπο που βιώνουν τα παιδιά τις συνέπειες της σχιζοφρένειας ή της διπολικής διαταραχής του γονέα, τις επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή τους, πιθανά προβλήματα που θα αντιμετωπίσουν από την φροντίδα του άρρωστου μέλους καθώς και πληροφορίες για το πού μπορούν να αναζητήσουν βοήθεια. Τον πυρήνα του αποτέλεσαν εμπειρίες από την υποστήριξη οικογενειών με ψύχωση στην ελληνική πραγματικότητα καθώς και συναφείς διεθνείς εκδόσεις. Η σύνταξη και επιμέλεια του κειμένου έγινε από την Πάλλη Αλεξάνδρα, Ψυχολόγο, Μέλος της Ομάδας Έργου της Μ.Υ.Π. 3

1. Η σοβαρή ψυχική ασθένεια Οι ψυχικές ασθένειες είναι πολύ διαδεδομένες. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, 1 στα 5 άτομα θα εμφανίσουν σε κάποια στιγμή της ζωής τους κάποιου είδους ψυχική ασθένεια, πολύ λίγοι όμως από αυτούς θα αναζητήσουν και θα πάρουν θεραπεία. Όταν κάποιος αντιμετωπίσει ένα πρόβλημα ψυχικής υγείας, θα δυσκολευτεί να ακολουθήσει τον καθημερινό ρυθμό της ζωής του, να πάει στο σχολείο ή στην δουλειά του, να συναναστραφεί με φίλους, να φροντίσει τις υποχρεώσεις του και κατά κανόνα θα αισθάνεται κάποιο δυσάρεστο συναίσθημα στο μεγαλύτερο μέρος της ημέρας του. Συχνά οι γύρω του θα παρατηρήσουν κάποιες αλλαγές στην συμπεριφορά του και σε περιπτώσεις σοβαρών ψυχικών ασθενειών οι αλλαγές αυτές θα είναι μεγάλες. Όταν ένα μέλος μιας οικογένειας, και ιδιαίτερα ο γονέας, εμφανίσει μια ψυχική ασθένεια, επηρεάζεται η ζωή ολόκληρης της οικογένειας. Οι συνέπειες είναι καθοριστικές για την ζωή και ανάπτυξη των υπόλοιπων μελών. Όταν αναφερόμαστε στις επιπτώσεις των ψυχικών ασθενειών στην οικογένεια, έχουμε στο μυαλό μας συνήθως τους γονείς ενός ασθενή, κάποιες φορές ίσως και ένα σύζυγο ή αδέλφια. Εξαιρετικά σπάνια σκεφτόμαστε τα παιδιά και ιδιαίτερα τα ανήλικα. Αλλά και οι ψυχικά ασθενείς έχουν παιδιά ιδιαίτερα εκείνοι που διαμένουν στην κοινότητα και δεν βίωσαν ποτέ την εμπειρία του μακροχρόνιου εγκλεισμού - ιδρυματισμού. Τα παιδιά αυτά θα βιώσουν, με καθοριστικό για την ζωή τους τρόπο, το πρόβλημα της ψυχικής ασθένειας μέσα από την κατάσταση των γονιών τους. Σε κάποιες περιπτώσεις θα αφορά προβλήματα από σύντομες ή ήπιες ψυχικές ασθένειες που με έγκαιρη θεραπεία και υποστήριξη θα σκιάσουν για λίγο μόνο χρόνο την οικογενειακή ζωή. Πολύ λιγότερα παιδιά θα μεγαλώσουν με έναν γονέα με σοβαρή ψυχική ασθένεια, όπως η σχιζοφρένεια ή η μανιοκατάθλιψη, που θα επηρεάσει την ζωή τους σε όλα τα επίπεδα για μεγάλο χρονικό διάστημα ή ίσως και για πάντα, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που η ασθένεια εμφανίζει πολλές υποτροπές και νοσηλείες. Η αντιμετώπιση των προβλημάτων των παιδιών αυτών από τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας είναι σπάνια και περιστασιακή. Οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας που ασχολούνται με την θεραπεία του γονέα κλείνουν τα μάτια στην επιβάρυνση των παιδιών, που δεν είναι ούτως ή άλλως δικοί τους ασθενείς. Οι ιατροπαιδαγωγικές υπηρεσίες στερούνται κατά κανόνα εξειδίκευσης και διασύνδεσης, άλλωστε τα παιδιά αυτά δεν απευθύνονται για βοήθεια, δεν διατυπώνουν αιτήματα. Και στις οργανώσεις οικογενειών είναι οι γονείς και οι σύζυγοι που υψώνουν την δική τους φωνή για υποστήριξη, σπάνια όμως συναντάμε ενήλικα ή ανήλικα παιδιά. Τα πρώτα αραιά βήματα για την υποστήριξη των παιδιών της οικογένειας με ψυχική ασθένεια μόλις αρχίζουν. Κάποιες μελέτες σχετικά με τον τρόπο που βιώνουν τα παιδιά την ψυχική ασθένεια μέσα στο σπίτι τους έχουν δημοσιευθεί, ενώ βασικές αρχές οργάνωσης και δικτύωσης των υπηρεσιών, ώστε να ανταποκριθούν στα δικαιώματα και τις ανάγκες των παιδιών αυτών, αρχίζουν να ενσωματώνονται σε θεσμικά κείμενα οργάνωσης υπηρεσιών ψυχικής υγείας στις δυτικές χώρες. 4

2. Οι επιπτώσεις της σοβαρής ψυχικής ασθένειας ενός γονέα στα ανήλικα μέλη της οικογένειας. Ο πόνος των παιδιών που μεγαλώνουν με γονείς με ψύχωση είναι μια άγραφη σελίδα στο βιβλίο της ψυχιατρικής. Έως σήμερα το ενδιαφέρον έχει κυρίως στραφεί στην πιθανότητα εμφάνισης της ψυχικής ασθένειας από τα ίδια τα παιδιά, παρά στα προβλήματα της καθημερινότητας τους. Είναι γνωστό, ότι η γονεϊκή ψυχική ασθένεια αποτελεί έναν επιβαρυντικό παράγοντα για τα παιδιά, τα οποία έχουν μεγαλύτερη γενετική προδιάθεση να εμφανίσουν στην ζωή τους μια ψυχική διαταραχή από τους συνομήλικους τους. Η πιθανότητα αυτή είναι αυξημένη όταν νοσούν και οι δύο γονείς από σοβαρή ψυχική ασθένεια όπως η σχιζοφρένεια ή η συναισθηματική διαταραχή. Όμως το μεγαλύτερο πρόβλημα αποτελούν οι συνέπειες της ψυχικής ασθένειας στην ζωή του παιδιού και της οικογένειας γενικότερα. Από τις βασικότερες επιπτώσεις είναι ο φόβος των γονέων μην μαθευτεί για την ασθένεια στον κοινωνικό περίγυρο και η απαγόρευση γνωστοποίησης του «μυστικού» της οικογένειας ακόμα και στους στενότερους συγγενείς, φίλους ή δάσκαλους. Το ίδιο το αίσθημα ασφάλειας του ανήλικου παιδιού τίθεται σε κίνδυνο εξαιτίας της νόσου, επιδεινώνοντας συχνά την κοινωνικοποίηση του, την ψυχολογική του κατάσταση και την φυσική του υγεία. Για να αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις από την ψυχική ασθένεια είναι μείζονος σημασίας η δημιουργία ενός όσο το δυνατόν ασφαλέστερου και σταθερού οικογενειακού περιβάλλοντος καθώς και η μείωση των στρεσσογόνων για το παιδί καταστάσεων. Απρόβλεπτες ή ασταθείς συμπεριφορές αυξάνουν τα επίπεδα του στρες της οικογένειας, παρεμποδίζουν τις γονεϊκές δεξιότητες του ζευγαριού και επιβαρύνουν την ψυχική υγεία του ήδη ευάλωτου παιδιού αλλά και του άρρωστου γονέα. 3. Επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή Τα άτομα με ψυχική ασθένεια και οι οικογένειες τους είναι ανάμεσα στις πλέον ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες στην κοινωνία μας. Με την εμφάνιση της νόσου αποσταθεροποιείται ολόκληρη η οικογένεια. Ακατανόητη συμπεριφορά, μη αναμενόμενες αλλαγές της διάθεσης, ασυνήθιστες αντιλήψεις ή ερμηνείες των γεγονότων, χαοτική χρήση των χρημάτων της οικογένειας, παραμέληση της φροντίδας του σπιτιού, αναποτελεσματική διαχείριση του χρόνου, αντιστροφή των ρόλων γονέα και παιδιού, υπερπροστασία και απόρριψη, εντάσσονται στην καθημερινή ζωή της οικογένειας. Και μια συνεχής προσπάθεια περιορισμού της ασθένειας και των συνεπειών της, που οδηγεί ακόμα και τα ενήλικα μέλη της οικογένειας σε μεγάλη επιβάρυνση και συναισθηματική αστάθεια. 5

Σαν αποτέλεσμα, οι οικογένειες αυτές έχουν ιδιαίτερα αυξημένες πιθανότητες να αντιμετωπίσουν οικονομικές δυσκολίες, να υποστούν ενδοσυζυγικές συγκρούσεις, να αποσυρθούν κοινωνικά. Το μεγάλωμα σε μια οικογένεια με έναν ψυχικά άρρωστο γονέα δεν είναι εύκολη υπόθεση. Είναι μια κατάσταση που επηρεάζει όλη την υπόλοιπη ζωή του ατόμου. Ιδιαίτερα επιβαρυντική είναι η κατάσταση στις περιπτώσεις που: τα παιδιά χωρίζονται από τον γονέα εξαιτίας της νοσηλείας του, αναγκάζονται να απομακρυνθούν έστω και προσωρινά από το σπίτι τους, είναι θύματα βίας ή κακής συμπεριφοράς, δεν τυγχάνουν της απαραίτητης φροντίδας, γίνονται αντικείμενα κοινωνικού στίγματος και υφίστανται διακρίσεις, αισθάνονται την ανάγκη να μοιραστούν αυτό που τους συμβαίνει και δεν μπορούν, αισθάνονται φόβο ή ενοχές, αναλαμβάνουν την φροντίδα του άρρωστου γονέα ή μικρότερων παιδιών της οικογένειας Και όταν τα παιδιά ενηλικιωθούν και ο γονέας περάσει στην τρίτη ηλικία η φροντίδα δεν τελειώνει. Η στενή σχέση διατηρείται και συχνά υπάρχουν προσδοκίες ότι κάποιο από τα παιδιά θα μείνει με τον άρρωστο γονέα εξασφαλίζοντας του καλύτερες συνθήκες καθημερινής διαβίωσης. Ακόμα και στις ηλικίες αυτές, οι νέοι ενήλικες δυσκολεύονται να βάλουν όρια και να συνεχίσουν την ζωή τους χωρίς το βάρος της ψυχικής ασθένειας. Συχνά αναφέρουν ενοχές φεύγοντας από την πατρική οικογένεια, ενώ δεν διακόπτουν τις προσπάθειες τους να ανταποκριθούν στις ανάγκες διαβίωσης του γονέα τους. 4. Ο τρόπος που βιώνουν τα παιδιά την σχιζοφρένεια ή την διπολική διαταραχή του γονέα Όταν έρθουν αντιμέτωπα με τις κρίσεις και την παθολογική συμπεριφορά του γονέα, τα παιδιά συμπεριφέρονται με διάφορους τρόπους. Ορισμένα, υπό το καθεστώς της απαγόρευσης γνωστοποίησης του προβλήματος σε άτομα εκτός της πυρηνικής οικογένειας, κλείνονται στον εαυτό τους. Αυξάνεται το άγχος και οι φόβοι τους και δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις σχολικές τους υποχρεώσεις. και στις φιλικές τους συναναστροφές. Ο φόβος τους για κοινωνικό στιγματισμό τα απομονώνει και τα οδηγεί στο να αντιμετωπίζουν μόνα την κατάσταση. Η αδυναμία να συζητήσουν για αυτό που τους συμβαίνει, τα εμποδίζει να βρουν βοήθεια. Παράλληλα η άγνοια τα οδηγεί συχνά σε φαντασιώσεις που είναι πολύ πιο άσχημες από την πραγματικότητα. Το πιο διαχρονικό όμως συναίσθημα που φαίνεται να εκδηλώνουν τα παιδιά των οικογενειών αυτών στην πλειοψηφία τους είναι οι ενοχές για την ύπαρξη της ασθένειας και η απόδοση της στην δική τους στάση και συμπεριφορά. 6

Πρόσφατα έχουν δημοσιευθεί κάποιες πρώτες μελέτες σχετικά με την ψυχική κατάσταση ενήλικων παιδιών που μεγάλωσαν σε οικογένειες με σοβαρή ψυχική διαταραχή της μητέρας. Σε αυτές επισημαίνονται τα εξής: στην συντριπτική τους πλειοψηφία τα παιδιά αυτά αναγκάστηκαν να τα βγάλουν πέρα μόνα τους σχεδόν κανένα τους δεν είχε ως παιδί κάποιον για να συζητήσει τις δυσκολίες και τα καθημερινά του προβλήματα βίωσαν από μικρά το γεγονός ότι στο επίκεντρο της οικογενειακής ζωής βρισκόταν οι ανάγκες της άρρωστης μητέρας και κατά συνέπεια έπρεπε να μείνουν πίσω οι δικές τους, εάν μοιραζόντουσαν με άτομα εκτός οικογένειας τις εμπειρίες τους από την προβληματική συμπεριφορά της μητέρας, τότε είχαν ενοχές για μακρύ χρονικό διάστημα όλα έπρεπε να αναλάβουν υπερβολικές για την ηλικία τους ευθύνες σχετικά με την φροντίδα του νοικοκυριού, κάτι όμως που ως ενήλικες αξιολογούν ως θετικό γιατί τους οδήγησε σε μεγαλύτερη αυτονομία, ενώ τονίζουν ότι οι πιθανότητες να εμφανίσουν τα παιδιά αυτά στην ενήλικη ζωή τους μια σοβαρή ψυχική ασθένεια είναι διπλάσιες από ότι στον γενικό πληθυσμό, για λόγους όχι μόνο γενετικούς αλλά και περιβαλλοντικούς. 5. Οδηγίες για γονείς-συζύγους Η ανατροφή των παιδιών περιλαμβάνει πολλές υπέροχες στιγμές και έντονες συγκινήσεις. Ταυτόχρονα ο ρόλος του γονέα είναι ένας δύσκολος και πολύ απαιτητικός ρόλος, ιδιαίτερα όταν πάσχει κανείς από μια ψυχική ασθένεια. Η φροντίδα των παιδιών και η ανταπόκριση στις καθημερινές τους ανάγκες προκαλεί υψηλό στρες, ιδιαίτερα επιβαρυντικό για άτομα ευάλωτα στο άγχος. Πρέπει να φροντίσουν τον εαυτό τους και την θεραπεία τους ώστε να μπορέσουν να ανταποκριθούν καλύτερα στον γονεϊκό τους ρόλο. Γι αυτό είναι σημαντικό να αξιοποιήσουν κάθε πρόσωπο ( π.χ. φίλους, δάσκαλους) ή θεσμό (π.χ. κέντρο ημέρας, γυμναστήριο, νηπιαγωγείο) που μπορεί να αποτελέσει πηγή βοήθειας, ξεκούρασης ή ανακούφισης για τους ίδιους. Όταν η ψυχική ασθένεια εισέρχεται στην οικογένεια, τα παιδιά χρειάζονται ιδιαίτερη αντιμετώπιση. Εάν πρόκειται για ήπια ψυχική διαταραχή, μπορούν τα περισσότερα να ανταποκριθούν, όταν όμως πρόκειται για χρόνια ψυχική διαταραχή οι δυσκολίες είναι προφανείς. Σημαντική είναι η γνώση γύρω από το τι συμβαίνει και τα αίτια καθώς και η κατανόηση της κατάστασης. Οι γονείς χρειάζεται να εξηγήσουν στα παιδιά τους για την ψυχική ασθένεια προσέχοντας να είναι σαφείς, να χρησιμοποιούν κατάλληλη για την ηλικία του παιδιού γλώσσα, να δίνουν όσες πληροφορίες αντέχει το παιδί κάθε φορά. Παιδιά προσχολικής ηλικίας χρειάζονται έναν καθησυχαστικό τρόπο, ενώ ανταποκρίνονται καλύτερα όταν οι πληροφορίες τους δίνονται μέσα από παραμύθια, ιστορίες, ζωγραφιές, εικόνες. Τα μεγαλύτερα παιδιά του δημοτικού μπορούν να λεκτικοποιήσουν καλύτερα τι αισθάνονται και σκέφτονται. Και αυτά όμως έχουν ανάγκη από σαφείς και μονοσήμαντες απαντήσεις, καθώς και από οδηγίες αντιμετώπισης των έκτακτων δυσκολιών όπως μια υποτροπή ή νοσηλεία. 7

Οι έφηβοι χρειάζονται τον δικό τους χρόνο για να επικοινωνήσουν και κατά κανόνα επιλέγουν οι ίδιοι πότε θα συμβεί αυτό. Ιδιαίτερα χρήσιμη είναι η δημιουργία ενός κλίματος ασφάλειας και διαθεσιμότητας από τον μη-πάσχοντα γονέα, ώστε να μπορούν να συζητήσουν όταν είναι έτοιμοι. Στις ηλικίες αυτές βοηθητική είναι και η χρήση κειμένων, εντύπων ή βιβλίων σχετικά με τις ψυχικές διαταραχές. Το πώς θα γίνει η πληροφόρηση αυτή του παιδιού και η συζήτηση των σκέψεων και των ερωτημάτων του διαφέρει σε κάθε περίπτωση. Σε κάθε οικογένεια υπάρχουν κάποιοι τρόποι επικοινωνίας που ταιριάζουν καλύτερα στα μέλη της. Κάποιοι προτιμούν τις ευθείες συζητήσεις, κάποιοι επικοινωνούν καλύτερα όταν κάνουν κάποια δραστηριότητα με το παιδί τους. Σε όλες τις συνθήκες όμως η πληροφόρηση πρέπει να γίνεται χωρίς εντάσεις και σε χαλαρό οικογενειακό περιβάλλον και να επαναλαμβάνεται σε διάφορες ευκαιρίες. Η προσπάθεια ενημέρωσης του παιδιού και αντιμετώπισης των φόβων και του άγχους του πρέπει να συνεχίζεται όταν εκείνο είναι έτοιμο να πάρει περισσότερες πληροφορίες, να συζητήσει ανοιχτά, να θέσει ερωτήματα. Πριν ξεκινήσετε την ενημερωτική αυτή συζήτηση με το παιδί σας, φροντίστε να μάθετε και να διαβάσετε ο ίδιος επαρκή στοιχεία γύρω από την ψυχική διαταραχή του μέλους της οικογένειας σας. 6. Οδηγίες για παιδιά Παρά την διαφορετικότητα του κάθε παιδιού αλλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε οικογένειας, υπάρχουν πολλές κοινές σκέψεις και συναισθήματα στα παιδιά που μεγαλώνουν στο περιβάλλον ενός γονέα με ψυχική ασθένεια. Τα περισσότερα από αυτά χρειάζεται να ξέρουν ότι: Κανείς δεν ευθύνεται για την ασθένεια του γονέα σας. Το ίδιο πρόβλημα αντιμετωπίζουν και άλλες οικογένειες. Μιλήστε για αυτό με τους γονείς σας ή άλλους ενήλικες. Μάθετε περισσότερα πράγματα για την ασθένεια του γονέα σας, τα αίτια, τα συμπτώματα, τις κρίσεις, τις συνέπειες στην καθημερινή συμπεριφορά. Μάθετε πώς μπορείτε να τα αντιμετωπίζετε. Φτιάξτε μαζί με τους γονείς σας ένα σχέδιο αντιμετώπισης της κατάστασης όταν υπάρξει κάποια κρίση της ασθένειας. Ρωτήστε όσα πρόσωπα αισθάνεστε οικεία και όσες φορές χρειάζεστε. Θα ανακαλύψετε ότι η πραγματικότητα είναι πολύ λιγότερο τρομακτική από ότι η φαντασία γύρω από την ψυχική ασθένεια. Αναζητήστε ανθρώπους που βίωσαν την ψυχική ασθένεια σε κάποιο μέλος της οικογένειας τους και μιλούν για την εμπειρία τους αυτή δημόσια. Μιλήστε μαζί τους στους συλλόγους οικογενειών. Υπάρχει βοήθεια, απευθυνθείτε μαζί στον ψυχίατρο ή θεραπευτή του γονέα σας. Θυμηθείτε ότι υπάρχουν και άλλα πράγματα εκτός από την ασθένεια του γονέα σας. Κάντε φίλους, συμμετέχετε σε δραστηριότητες που σας ευχαριστούν, βρεθείτε περισσότερο με παιδιά της ηλικίας σας. 8

7. Οδηγίες για τους άλλους στενούς συγγενείς και φίλους Παρότι οι οικογένειες που αντιμετωπίζουν ένα πρόβλημα σοβαρής ψυχικής ασθένειας έχουν την τάση να απομονώνονται και να ελαχιστοποιούν τις κοινωνικές τους σχέσεις, υπάρχουν πάντα κάποια πρόσωπα, συγγενείς, φίλοι, γείτονες, συνάδελφοι, καθηγητές κ.α. που ενδιαφέρονται και αισθάνονται κοντά τους. Οι γονείς με ψυχική ασθένεια χρειάζονται αρκετές φορές την βοήθεια και υποστήριξη τους. Εάν είστε ένα από τα πρόσωπα αυτά, οι παρακάτω αρχές θα σας βοηθήσουν να υποστηρίξετε την οικογένεια που σας ενδιαφέρει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Θυμηθείτε: Σταθείτε δίπλα στα μέλη της οικογένειας αφήνοντας τους όσο χρόνο χρειάζονται για να μιλήσουν μαζί σας για τα προβλήματα τους έχετε υπομονή Υποστηρίξτε τα ανήλικα παιδιά με διάφορους τρόπους, όπως κάνοντας μαζί τους δραστηριότητες που θα τα ευχαριστήσουν ή θα κάνουν απλά πιο εύκολη την καθημερινότητα τους Κινητοποιήστε τους να συμμετάσχουν σε δραστηριότητες και κοινωνικές σχέσεις της δικής σας οικογένειας Μιλήστε με τον άρρωστο γονέα για τις δυσκολίες και την ασθένεια του, εφόσον και ο ίδιος το επιθυμεί Βοηθήστε στην αντιμετώπιση επίλυση καθημερινών πρακτικών προβλημάτων Ρωτήστε τα μέλη της οικογένειας αν θα ήθελαν κάτι συγκεκριμένο από εσάς Σεβαστείτε τις επιλογές τους και Μην ξεχνάτε ότι πρόκειται για την δική τους οικογένεια. 8. Πληροφορίες για το που μπορούν να απευθυνθούν Η κάθε οικογένεια είναι μοναδική και χρειάζεται, όπως και το κάθε άτομο με ψυχική ασθένεια, αξιολόγηση των δυνάμεων και των αδυναμιών της και διαφορετική αντιμετώπιση. Ως προς τις επιπτώσεις των ψυχικών διαταραχών στα παιδιά μπορούν να βοηθήσουν επαγγελματίες διάφορων ειδικοτήτων: παιδοψυχίατροι, ψυχολόγοι, ψυχοθεραπευτές οικογένειας, κοινωνικοί λειτουργοί κ.α. σε συνεργασία με τους θεραπευτές του άρρωστου γονέα. Για να είναι αποτελεσματικοί είναι σημαντική αφενός η διασύνδεση των υπηρεσιών μεταξύ τους και η κοινή παρέμβαση στο πλαίσιο ενός δικτύου καθώς και η επικέντρωση στην οικογένεια ως μονάδα που χρειάζεται να εκπαιδευτεί σε συγκεκριμένες δεξιότητες ώστε να αντιμετωπίσει καλύτερα το πρόβλημα της ψυχικής ασθένειας. Τα μέλη της οικογένειας μπορούν να πάρουν βοήθεια στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας που παρέχουν θεραπεία στον γονέα με ψυχική ασθένεια, καθώς και στις ιατροπαιδαγωγικές υπηρεσίες της περιοχής τους. 9

Υπηρεσίες της περιοχής σας που μπορούν να σας βοηθήσουν είναι: Τα Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα. Οι εξειδικευμένες υπηρεσίες για παιδιά οικογενειών με γονέα με ψυχική ασθένεια. Τα Κέντρα Ψυχικής Υγείας. Τα Ψυχιατρικά Τμήματα των Γενικών Νοσοκομείων. Τα Ψυχιατρικά Νοσοκομεία. Οι κινητές μονάδες ψυχικής υγείας. Μονάδες ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης ψυχικά ασθενών. Επίσης βοήθεια και ενημέρωση μπορεί να πάρει κανείς μέσω των συλλόγων οικογενειών με μέλος που πάσχει από ψυχική ασθένεια, όπως: «Πανελλήνιος Σύλλογος Οικογενειών για την ψυχική υγεία Σ.Ο.Ψ.Υ.», Αθήνα ή Πανελλήνια Ομοσπονδία Συλλόγων Οικογενειών για την Ψυχική Υγεία (Π.Ο.Σ.Ο.Ψ.Υ.) για πληροφορίες και στοιχεία τοπικών συλλόγων οικογενειών. 9. Σχετική Βιβλιογραφία A Lasting Impression: A Teacher s Guide to Helping Children of Parents with a Mental Illness. Canadian Mental Health Association, Alberta, South Central Region. 103, 723y-14 Street N.W., Calgary, AB T2N 2A4. Telephone: (403) 297-1700. Fax: (403) 270-3066. Anthony E.J., Koupernik C.& Chiland C. (Eds.),( 1974), The Child in His Family: Children at Psychiatric Risk, New York: Wiley. B. Abosh And A. Collins (Eds.).(1996), Mental Illness in The Family: Issues and Trends. Toronto, Ontario: University Of Toronto Press. Garmezy, N., & Rutter, M. (1983). Stress, Coping, and Development in Children. Baltimore: John Hopkins University Press. Marsh, D.T. (1992). Families and Mental Illness: New Directions in Professional Practice. New York: Praeger Publishing. M. Gopfert, J. Webster & M.V. Seeman, (Eds.) ( 1996), Parental Psychiatric Disorder: Distressed Parents and their Families. Cambridge, Great Britain: Cambridge University Press. Marsh, D.T. & Dickens, R.M. (1997). How to Cope With Mental Illness in Your Family. (Originally published as Troubled Journey: Coming to Terms with the Mental illness of a Sibling or Parent). New York: Jeremy P. Tarcher/G.P. Putnam s Sons. 10

Micklovicz, D.J., & Goldstein, M.J. (1997). Bipolar Disorder: A Family Focused Treatment Approach.. New York, London: The Guilford Press. Principles and actions for services and people working with children of parents with a mental illness, Australian Infant, Child, Adolescent and Family Mental Health Association, Australian Government Department of Health and Aging, April 2004. Scott, A., Shaw, M. & Joughin, C. (eds) (2001) 'Finding the Evidence' - A Gateway to the Literature in Child and Adolescent Mental Health (2nd edn). London: Gaskell. Sollberger, D. : Psychotische Eltern, verletzliche Kinder. Identitaet und Biographie von Kindern psychosekranker Eltern. Eine philosophischhermeneutische Studie anhand der Erzaehl- und Sprachanalyse qualitativer Interviews. Sozialpsychiatrische Texte 3. Bonn, 2000 Supporting Families with Parental Mental Illness Provincial Working Group, Supporting families with parental mental illness: A training tool for communities to organize services to support families, Ministry of children and family development, Government of British Columbia, 2002 Werner, E.E. & Smith, R.S. (1982). Vulnerable but Invincible: A Study of Resilient Children. New York: McGraw Hill. Wasow, M. (1995). The Skipping Stone: Ripple Effects of Mental Illness on the Family. Palo Alto, CA.: Science And Behavior Books, Inc. 8. Σχετικές ιστοσελίδες Ιστοσελίδες στις οποίες αναφέρονται πληροφορίες σχετικά με τις επιπτώσεις της σοβαρής ψυχικής διαταραχής στην οικογένεια είναι: www.sane.org.uk www.pendulum.org www.rethink.org/at-ease www.mdf.org.uk www.rcpsych.ac.uk www.aacap.org www.heim.sozialpsychiatrie.de www.eufami.org www.epsype.gr 11