Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ/ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέμα: Επιχειρηματικότητα στις Διοικητικές Περιφέρειες της Ελλάδος Επιβλέπουσα: ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑΣΤΥΛΙΑΝΟΥ Σπουδαστής: ΣΟΥΡΟΠΑΝΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΘΗΝΑ 2011 [1]
Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια της εκπαίδευσής μου στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης. Πριν από την παρουσίαση αυτής θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν στην ολοκλήρωσή της. Ειδικότερα, την επιβλέπουσα καθηγήτρια και Υπεύθυνη Σπουδών, κα Αναστασία Παπαστυλιανού, για την καθοδήγησή της καθ όλη τη διάρκεια της έρευνάς, καθώς και την αμέριστη συμπαράστασή της. Οι πολύτιμες συμβουλές της και η καθοδήγησή της αποτέλεσαν το δρόμο για να φτάσει η εργασία στην τελική της μορφή. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ.ιωάννη Ψυχάρη για το ενδιαφέρον του και τη βοήθειά του. Το προσωπικό της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής για την άμεση ανταπόκριση στα αιτήματά μου και για την άψογη παροχή των διαθέσιμων στοιχείων. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τη μητέρα μου, Τραγουδάρα Σπυριδούλα, για την πολύμηνη συμπαράσταση και υπομονή της, καθώς και τις συμβουλές της κατά την εκπόνηση της εργασίας. Αθήνα, Σεπτέμβριος 2011 [2]
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η έρευνα για την επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα, και ειδικότερα σε επίπεδο Περιφέρειας, είναι σε αρκετά εμβρυακό στάδιο. Το στοιχείο αυτό καταμαρτυρεί η δυσκολία ανεύρεσης έγκυρων στατιστικών στοιχείων για τα σχετικά πρόσφατα έτη. Η εργασία ολοκληρώθηκε με τη συλλογή δευτερογενών στοιχείων, για το έτος 2007, και την επεξεργασία τους συνολικά. Εξαιτίας της έλλειψης στοιχείων για μεγάλη χρονική περίοδο, έγινε παρουσίαση της εικόνας των Περιφερειών σε περιγραφικό επίπεδο. Έγινε προσπάθεια εννοιολογικής προσέγγισης της έννοιας «επιχειρηματικότητα». Αναλύθηκαν οι βασικότεροι παράγοντες που επηρεάζουν την επιχειρηματικότητα. Στη συνέχεια ακολούθησε μια σύντομη περιγραφή της μεθόδου που έγινε η επεξεργασία των στοιχείων. Ερμηνεύτηκαν οι παράγοντες που επηρεάζουν την επιχειρηματικότητα και ομαδοποιήθηκαν οι Περιφέρειες. Τέλος, ακολούθησαν ορισμένα συμπεράσματα και προτάσεις για τη βελτίωση της επιχειρηματικότητας και αναπτύχθηκαν προβληματισμοί που ανακύπτουν από την επεξεργασία των στοιχείων. Η εργασία αποτυπώνει την υφιστάμενη κατάσταση και δεν αποτελεί ένα ολοκληρωμένο οικονομετρικό μοντέλο, για το οποίο θα χρειαζόντουσαν στοιχεία για μια μακρά χρονική περίοδο. Λέξεις Κλειδιά: Δημογραφικοί Παράγοντες, Τομείς Παραγωγής, χρηματοδότηση, Ε&Α, επενδύσεις και στρατηγικές ανάπτυξης των επιχειρήσεων, εξωστρέφεια, ετοιμότητα, e-commerce, προσδοκίες, factor analysis, cluster analysis, agglomeration [3]
ABSTRACT In Greece, the research in the field of entrepreneurship, especially when it goes to a regional level, is on an early stage. This justifies the reasons that makes it so hard to find valid statistics for the last years. This project was accomplished by collecting secondary data for the year 2007 and their elaboration in total. Due to the lack of data for a long period of time the presentation of the region s image is in a descriptive level. It was made an effort to give a conceptual meaning to the term entrepreneurship. There were analyzed the main pillars influencing entrepreneurship. Then, a short description of the analyzing method was made. The factors that influence entrepreneurship were analyzed and the Regions were grouped. Finally, some conclusions and policy proposals were made in order to improve entrepreneurship and some issues arisen by the analysis were presented. This project outlines the existing situation and it is not a complete econometric model, for the purpose of which it would be necessary to use data of a long period of time. Keywords: Demographic factors, fields manufacturing, finance, R&D, investment and strategic business development, openness, e-commerce, προσδοκίες, factor analusis, cluster analysis, agglomeration [4]
Περιεχόμενα ΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ... 1 ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ/ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ... 1 ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ... 1 ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ... 1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 3 ABSTRACT... 4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΙΝΑΚΩΝ... 7 ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ... 8 ΠΙΝΑΚΑΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ... 9 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 10 2.1. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ... 13 2.2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ... 19 3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ... 26 3.1. ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ... 27 3.1.1.ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ... 27 3.1.2.ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ... 32 3.2. ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ- ΤΟΜΕΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ... 35 3.3. ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΗ ΕΝΙΣΧΥΣΗ... 46 3.4. ΕΡΕΥΝΑ & ΑΝΑΠΤΥΞΗ... 53 3.5. ΔΡΑΣΕΙΣ/ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΓΙΑ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑΣ... 59 3.6. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ... 68 3.7. ΕΞΩΣΤΡΕΦΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ... 79 [5]
3.8. ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΩΝ... 84 3.9. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ ΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ... 87 4. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ... 94 4.1. FACTOR ANALYSIS PRINCIPAL COMPONENTS... 95 4.2. CLUSTER ANALYSIS... 99 4.3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ... 100 4.3.1. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ PRINCIPAL COMPONENTS.. 100 4.3.2 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ... 102 Παράγοντας Α:Επιχειρηματικότητα Συγκέντρωσης -Agglomeration... 102 Παράγοντας Β: Επιχειρηματικότητα Πρωτογενούς Τομέα με τεχνολογική ενσωμάτωση... 106 Παράγοντας Γ: Στρατηγικές Τεχνολογικής Ενσωμάτωσης των Επιχειρήσεων Υψηλής Τεχνολογικής Εξειδίκευσης... 108 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 119 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 123 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι... 126 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ... 155 [6]
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΙΝΑΚΕΣ ΣΕΛΙΔΑ Πίνακας 1 Μόνιμος Πληθυσμός 27 Πίνακας 2 Σύνολο Αριθμού Οικοδομικών Αδειών 29 Πίνακας 3 Φυσική αύξηση πληθυσμού ανά 1000 κατοίκους 29 Πίνακας 4 Εργατικό Δυναμικό και Άνεργοι 30 Πίνακας 5 Εκπαιδευτικό και Μορφωτικό Επίπεδο Απασχολουμένων στις ΜΜΕ 32 Πίνακας 6 Διάρθρωση επιχειρήσεων ως προς τον αριθμό τους και τον αριθμό των ανταγωνιστών και πελατών 36 Πίνακας 7 Κατανομή αριθμού ανταγωνιστών, πελατών και προμηθευτών 37 Πίνακας 8 Α.Ε.Π., ΚΚΑΕΠ, Αριθμός Επιχειρήσεων, Κύκλος Εργασιών Επιχειρήσεων 38 Πίνακας 9 Συμμετοχή στην ΑΠΑ της Περιφέρειας και Περιφερειακοί Λογαριασμοί κατά Κλάδο 40 Πίνακας 10 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία κατά Τομέα Παραγωγής 41 Πίνακας 11 Περιθώριο Καθαρού Κέρδους ανά Κλάδο 43 Πίνακας 12 Περιθώριο Μικτού Κέρδους ανά Κλάδο 44 Πίνακας 13 Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα 47 Πίνακας 14 Πηγές Άντλησης Κεφαλαίων κατά την Έναρξη και Διάρκεια Λειτουργίας της Επιχείρησης 49 Πίνακας 15 Βαθμός Ευκολίας/ Δυσκολίας Άντλησης Κεφαλαίων κατά την Έναρξη και Διάρκεια Λειτουργίας της Επιχείρησης 51 Πίνακας 16 Δαπάνες για Ε&Α και συμμετοχή τους στο περιφερειακό ΑΕΠ 57 Πίνακας 17 Χρήση Λογισμικών Εφαρμογών, Κατοχή Ιστοσελίδας, Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας, Συμμετοχή σε προγράμματα επαγγελματικής Κατάρτισης 61 Πίνακας 18 Ποσοστό ΑΕΠΚ ανά Περιφέρεια στο σύνολο των ΑΕΠΚ της Επικράτειας 62 Πίνακας 19 Σύγκριση Πληθυσμιακής Συγκέντρωσης και Συγκέντρωσης Ακαθάριστων Επενδύσεων 63 Πίνακας 20 Ποσοστό ΑΕΠΚ κατά Κλάδο ως προς το σύνολο των ΑΕΠΚ της Περιφέρειας 64 Πίνακας 21 Ακαθάριστες Επενδύσεις Παγίου Κεφαλαίου 66 Πίνακας 22 Βαθμός Ετοιμότητας των Επιχειρήσεων 72 Πίνακας 23 Βαθμός εξοικείωσης του προσωπικού με τη χρήση ΤΠΕ και Συχνότητα Εκπαίδευσης των εργαζομένων 73 Πίνακας 24 Χρήση δυνατοτήτων των ΤΠΕ από τις επιχειρήσεις 74 Πίνακας 25 Χρήση δυνατοτήτων των ΤΠΕ από τις επιχειρήσεις 75 Πίνακας 26 Κατοχή και Χρήση Ευρυζωνικότητας 77 Πίνακας 27 Εξαγωγές και Εισαγωγές 80 Πίνακας 28 Προσδοκίες Επιχειρηματιών για την πορεία του Κλάδου και της Επιχείρησης το επόμενο έτος 85 Πίνακας 29 Λόγοι για τους οποίους δεν αναζητήθηκε χρηματοδότηση 87 Πίνακας 30 Διοικητικές επιβαρύνσεις ως ποσοστό του ΑΕΠ ανά Κράτος 89 Πίνακας 31 Εμπόδια στη Λειτουργία των Επιχειρήσεων 89 Πίνακας 32 Προβλήματα Τοπικών Αγορών 90 Πίνακας 33 Εμπόδια Εισόδου Νέων Επιχειρηματιών 91 [7]
Πίνακας 34 Κλάδος Μεταφορών 92 Πίνακας 35 Total Variance Explained 100 Πίνακας 36 Cluster Membership των Περιφερειών για τον πρώτο παράγοντα 104 Πίνακας 37 συμβολής του κάθε cluster στον παράγοντα 105 Πίνακας 38 Cluster Membership των Περιφερειών για τον δεύτερο παράγοντα 107 Πίνακας 39 συμβολής του κάθε cluster στον παράγοντα 108 Πίνακας 40 Cluster Membership των Περιφερειών για τον τρίτο παράγοντα. 110 Πίνακας 41 συμβολής του κάθε cluster στον παράγοντα 111 Πίνακας 42 scores Παραγόντων 112 Πίνακας 43 σύγκρισης των ομαδοποιήσεων των δύο μεθόδων για των πρώτο παράγοντα 114 Πίνακας 44 σύγκρισης των ομαδοποιήσεων των δύο μεθόδων για των δεύτερο παράγοντα 115 Πίνακας 45 σύγκρισης των ομαδοποιήσεων των δύο μεθόδων για των τρίτο παράγοντα 115 Πίνακας 46 New scores Παραγόντων 116 Πίνακας 47 αθροίσματος των 3 κατανομών των παραγόντων 117 Πίνακας 48 ομαδοποίησης των Περιφερειών ως προς την συνολική επιχειρηματικότητα 118 Πίνακας 49 συμβολής του κάθε cluster στην συνολική επιχειρηματικότητα 118 Πίνακας Συσχετίσεων Δεικτών Επιχειρηματικότητας 126 146 Πίνακας 50 Descriptive Statistics 147 Πίνακας 51 Rotated Component Matrix 150 Πίνακας 52 Component Transformation Matrix 151 Πίνακας 53 Component Score Coefficient Matrix 152 Πίνακας 54 Component Score Covariance Matrix 154 Πίνακας 55 Μηχανικοί και Επιστήμονες 155 Πίνακας 56 Περιφερειακοί Γεωργικοί Λογαριασμοί 156 Πίνακας 57 Σύγκριση Τάσης Εμφάνισης Περιθωρίου Καθαρού Κέρδους και Βιομηχανικής δραστηριότητας 157 Πίνακας 58 Χρήση Η/Υ 158 Πίνακας 59 Εμπόδια στην εισαγωγή νέων τεχνολογιών 159 Πίνακας 60 Ιατρικό προσωπικό 159 Πίνακας 61 Καταθέσεις, Όψεως, Ταμιευτηρίου, Προθεσμίας,Ρέπος 160 Πίνακας 62 Χορηγήσεις Αδειών Λειτουργίας Ή Βεβαιώσεων Απαλλαγής Νέων ή Επεκταθέντων Εργοστασίων 161 Πίνακας 63 Φορολογική Εικόνα Νομικών& Φυσικών Προσώπων 162 ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΕΙΚΟΝΕΣ ΣΕΛΙΔΑ Εικόνα i Επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων και κατά κεφαλήν ΑΕΠ 14 Εικόνα ii Σχεδιάγραμμα επιχειρηματικότητας 17 Εικόνα iii Επιδόσεις Καινοτομίας στις Ευρωπαϊκές Περιφέρειες 53 Εικόνα iv Δείκτης ρύθμισης Αγοράς: Διοικητικά εμπόδια σε νέες επιχειρήσεις 87 [8]
ΠΙΝΑΚΑΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΕΛΙΔΑ Διάγραμμα Α Διάρθρωση επιχειρήσεων ως προς τον αριθμό τους και τον αριθμό των ανταγωνιστών και πελατών 36 Διάγραμμα Β Σύγκριση περιθωρίου Καθαρού Κέρδους και Ύπαρξης βιομηχανίας 42 Διάγραμμα Γ Συγκριτικό Διάγραμμα του βαθμού άντλησης Κεφαλαίων κατά την Έναρξη και Διάρκεια Λειτουργίας της Επιχείρησης 52 Διάγραμμα Δ Συγκριτικό Δαπανών Επενδύσεων και συμμετοχή Δαπανών για Ε&Α στο περιφερειακό ΑΕΠ 57 Διάγραμμα Ε Σύγκριση ποσοστών ύπαρξης ΜΜΕ και Ποσοστό Δαπανών για Ε&Α 58 Διάγραμμα ΣΤ Βελτίωση Λόγου Απόδοσης/Κίνδυνο 59 Διάγραμμα Ζ Συγκριτική προσέγγιση των τάσεων εισαγωγής και Χρήσης Λογισμικών Εφαρμογών, Κατοχή Ιστοσελίδας, Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας, Συμμετοχή σε προγράμματα επαγγελματικής Κατάρτισης 62 ΔΙιάγραμμα Η Απεικόνιση της Σύγκρισης Πληθυσμιακής Συγκέντρωσης και Συγκέντρωσης Ακαθάριστων Επενδύσεων 63 Διάγραμμα Θ Χρήση Η/Υ 70 Διάγραμμα Ι Λόγοι μη Ύπαρξης Η/Υ 71 Διάγραμμα ΙΑ Συγκριτικό Διάγραμμα των ποσοστών συμμετοχής σε προγράμματα Επαγγελματικής Κατάρτισης και σε Εκπαιδευτικά προγράμματα για ΤΠΕ 74 Διάγραμμα ΙΒ Εξωστρεφής τάση των επιχειρήσεων 81 Διάγραμμα ΙΓ Σύγκριση προσδοκιών επιχειρηματιών για την πορεία του κλάδου καιτης επιχείρησης 85 Διάγραμμα ΙΔ Απεικόνιση των μέσων της Cluster Membership των Περιφερειών για τον πρώτο παράγοντα 105 Διάγραμμα ΙΕ συμβολής του κάθε cluster στον παράγοντα 105 Διάγραμμα ΙΣΤ Απεικόνιση της Cluster Membership των Περιφερειών για τον δεύτερο παράγοντα 107 Διάγραμμα ΙΖ συμβολής του κάθε cluster στον παράγοντα 108 Διάγραμμα ΙΗ Απεικόνιση της Cluster Membership των Περιφερειών για τον τρίτο παράγοντα 110 Διάγραμμα ΙΘ συμβολής του κάθε cluster στον παράγοντα 111 Διάγραμμα Κ Απεικόνιση των scores του πρώτου Παράγοντα με αύξουσα σειρά 112 Διάγραμμα ΚΑ Απεικόνιση των scores του δεύτερου Παράγοντα με αύξουσα σειρά 113 Διάγραμμα ΚΒ Απεικόνιση των scores του τρίτου Παράγοντα με αύξουσα σειρά 113 Διάγραμμα ΚΓ συμβολής του κάθε cluster στην συνολική επιχειρηματικότητα 121 Διάγραμμα ΚΔ Scree Plot 147 Διάγραμμα ΚΕ Συγκριτικό Διάγραμμα του βαθμού άντλησης Κεφαλαίων κατά την Έναρξη και Διάρκεια Λειτουργίας της Επιχείρησης 158 [9]
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΕΠ ΑΕΠΚ ΑΠΑ Ε&Α ΕΔΕΤ ΕΟΜΜΕΧ ΕΠ ΙΟΒΕ ΚΕΤΑ ΚΚΑΕΠ ΜΜΕ ΝΟΓ ΞΑΕ ΠΕΠ ΤΠΕ EIS GEM GERD ΗΜΕ HRST IMD WEF ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΕΣ ΕΓΧΩΡΙΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΠΑΓΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΗ ΠΡΟΣΤΙΘΕΜΕΝΗ ΑΞΙΑ ΈΡΕΥΝΑ & ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΘΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΈΡΕΥΝΑΣ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΜΙΚΡΩΝ & ΜΕΣΑΙΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ & ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗΝ ΑΕΠ ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΝΕΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΞΕΝΕΣ ΑΜΕΣΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ & ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ EUROPEAN INNOVATION SCOREBOARD Global Entrepreneurship Monitor GROSS EXPENDITURE on RnD HOME MARKET EFFECT HUMAN RESCOUCES IN SCIENCE & TECHNOLOGY INSTITUTE FOR MANAGEMENT DEVELOPMENT WORLD ECONOMIC FORUM [10]
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Επιχειρηματικότητα αποτελεί μια έννοια ρευστή και σύνθετη, επηρεαζόμενη από πολλές μεταβλητές και παράγοντες. Για μια χώρα ή μια Περιφέρεια αποτελεί ένα δείκτη για την επικρατούσα κατάσταση αλλά και όρο νευραλγικής σημασίας δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για βιώσιμη και δυναμική ανάπτυξη. Σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον οι επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν σωρεία προκλήσεων και προβλημάτων. Για την αποσαφήνιση της έννοιας και την εξεύρεση των επιμέρους μεταβλητών συνέβαλλαν οι ορισμοί επιστημονικών Ινστιτούτων και ομάδων εργασίας συνέβαλλαν στην αναζήτηση των επιμέρους μεταβλητών, ενώ για όσες μεταβλητές δεν κατέστη δυνατόν να βρεθούν στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν παρεμφερή, συμπληρωματικά και όμοια στοιχεία, ενώ παράλληλα συμπεριλήφθηκαν και όσα θεωρήθηκαν ότι θα μπορέσουν να απεικονίσουν πειστικότερα την κατάσταση. Με τον τρόπο αυτό, έγινε μια προσπάθεια να καταστεί η εργασία αυτή όσο το δυνατόν πιο πιστό είδωλο της πραγματικότητας. Η ανάδειξη των παραγόντων επιχειρηματικότητας θα μπορέσει να δώσει στους τοπικούς, αλλά και κεντρικούς, policy makers τη δυνατότητα να αξιοποιήσουν με τον βέλτιστο δυνατό τρόπο τους περιορισμένους πόρους που η νέα πραγματικότητα επιβάλλει. Η ολοκληρωμένη και εμπεριστατωμένη μελέτη του επιχειρηματικού «γίγνεσθαι» θα μπορέσει να βοηθήσει στην προσαρμογή στα σύγχρονα διεθνή και εγχώρια δεδομένα και απαιτήσεις, καθώς επίσης και στην εφαρμογή πολιτικών προς όφελος της βιωσιμότητας των επιχειρήσεων, αλλά και της ίδιας της μακροπρόθεσμης αναπτυξιακής δυναμικής τους. Σε καμία περίπτωση δεν θα μπορέσουν οι πολιτικές με στόχο την αύξηση της επιχειρηματικότητας να επιτύχουν τα μέγιστα, αν δεν διασφαλιστεί η σταθερότητα των μελετών, η ακώλυτη εφαρμογή των προτάσεων και η υιοθέτηση μακρόπνοων πολιτικών. [11]
Στην παρούσα εργασία σε πρώτη φάση συγκεντρώθηκαν στοιχεία, σε επίπεδο Περιφερειών, που σχετίζονται με την επιχειρηματικότητα για το έτος 2007. Συνολικά προσεγγίσθηκαν σχεδόν 450 δείκτες και υποδείκτες εκ των οποίων για λόγους πληρότητας απέμειναν 60 δείκτες. Το στατιστικό πακέτο που χρησιμοποιήθηκε για την ανάλυση είναι το SPSS 13.0, καθότι διαθέτει όλες εκείνες τις επιλογές και δυνατότητες που χρειάζονται σε τέτοιου είδους μελέτες, ενώ δεν μπορεί να παραληφθεί ότι είναι ένα εύχρηστο και διαδεδομένο εργαλείο. Η ολιστική προσέγγιση του Ελλαδικού χώρου θεωρείται ξεπερασμένη και μη αποδοτική για την ανάπτυξη πολιτικών. Την ίδια στιγμή, τα διαθέσιμα στατιστικά εργαλεία μπορούν να δώσουν στη Διοίκηση τη γνώση για την ορθή λήψη αποφάσεων τόσο σε επίπεδο περιφερειών όσο και σε ένα πολυδιάστατο φαινόμενο όπως η επιχειρηματικότητα είναι δυνατόν να συμπεριληφθούν δεκάδες ή εκατοντάδες μεταβλητές που το επηρεάζουν, ωστόσο κάτι τέτοιο δεν θα εξυπηρετούσε ούτε το σκοπό ούτε τις ανάγκες της παρούσας εργασίας, ενώ ταυτόχρονα θα έκανε αδύνατη την εξαγωγή αξιόπιστων συμπερασμάτων. Το ελληνικό παράδειγμα για το εν λόγω ζήτημα δίνει πρόσφορο έδαφος για μελέτη εξαιτίας τη μη διάκρισης των πολιτικών για την επιχειρηματικότητα από άλλες οριζόντιες πολιτικές, καθώς, επίσης, και εξαιτίας της πολυδιασποράς των φορέων που καλύπτουν το φαινόμενο. Τέλος, η Ελλάδα, όπως και οι περισσότερες, αν όχι όλες, οι χώρες του ΟΟΣΑ δεν περιέχει βάση δεδομένων για την επιχειρηματικότητα. [12]
2.1. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ο ΙΟΒΕ έχει υιοθετήσει μια ενδιαφέρουσα οπτική, σύμφωνα με την οποία η επιχειρηματικότητα χωρίζεται στην «επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων» και την «καθιερωμένη επιχειρηματικότητα». Αντικείμενο του ορισμού του ΙΟΒΕ (Ινστιτούτο Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών) και του G.E.M. (Global Entrepreneurship Monitor εταίρος του οποίου είναι ο ΙΟΒΕ) είναι ο πληθυσμός από 18 έως 64 ετών. Η επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων περιλαμβάνει δύο κατηγορίες επιχειρηματιών, τους «επίδοξους επιχειρηματίες» και τους «νέους επιχειρηματίες». Οι επίδοξοι επιχειρηματίες είναι όσοι ενδιαφέρονται να ξεκινήσουν επιχειρηματική δραστηριότητα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Οι νέοι επιχειρηματίες είναι όσοι βρίσκονται στα αρχικά στάδια της επιχειρηματικής δράσης τους, συμπεριλαμβανομένης της αυταπασχόλησης. Η καθιερωμένη επιχειρηματικότητα συμπεριλαμβάνει επιχειρηματίες οι οποίοι συμμετέχουν σε επιχειρηματική δραστηριότητα είτε τους ανήκει μια επιχείρηση είτε συμμετέχουν στην ιδιοκτησία μιας επιχείρησης, πάνω από 3,5 χρόνια. Αυτό το είδος επιχειρηματικότητας τροφοδοτείται από την επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων (ΙΟΒΕ, 2008). Ο GEM ορίζει ως κίνητρα ανάπτυξης της επιχειρηματικής δραστηριότητας των επιχειρηματιών αρχικών σταδίων, την επιχειρηματικότητα ανάγκης και την επιχειρηματικότητα ευκαιρίας. Η πρώτη, εμπερικλείει την επιχειρηματική απασχόληση είτε εξαιτίας του φόβου απολύσεως, είτε την ανάγκη βελτίωσης του εισοδήματος, είτε από μια σειρά λόγους που αναγράφει ο ΙΟΒΕ ανά τις μελέτες του. Η επιχειρηματικότητα ευκαιρίας έχει ως κίνητρο την αξιοποίηση μιας ευκαιρίας, και σχετίζεται περισσότερο με το διαθέσιμο εισόδημα παρά με την εργασιακή ανεξαρτησία 1. 1 ΙΟΒΕ, Επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα 2007 2008, 2008 [13]
Η επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ έχουν μια ιδιαίτερη σχέση, σχήματος U. Καθώς όταν μια χώρα είναι αναπτυσσόμενη, τόσο περισσότερες επιχειρήσεις εμφανίζονται. Σε δεύτερο χρόνο, όσο η ανάπτυξη προχωράει, η οικονομική δραστηριότητα παίρνει χαρακτηριστικά αναπτυγμένων χωρών. Σε τρίτο χρόνο, όσο προχωράει η εκβιομηχάνιση επιτρέπεται σε περισσότερα άτομα να εισχωρήσουν στον επιχειρηματικό στίβο. Εικόνα i Επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων και κατά κεφαλήν ΑΕΠ Η συμβολή της επιχειρηματικής δραστηριότητας γεννά ιδιαίτερα οφέλη για το κοινωνικό σύνολο τόσο όσον αφορά τις οικονομικές επιδόσεις, αλλά και ευρύτερα οφέλη. Το γεγονός ότι μέσα από τη λειτουργία των επιχειρήσεων γεννώνται καινοτόμες ιδέες, η εξωστρέφεια του οικονομικού κόσμου και ο υγιής [14]
ανταγωνισμός που αναθερμαίνεται προσδίδει πρόσθετη αξία στην επιχειρηματική δραστηριότητα. Η Ελλάδα παρουσιάζει ορισμένες ιδιαιτερότητες αναφορικά με το προφίλ της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων, καθώς, σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ευρώπη, εμφανίζει ιδιαίτερα σημαντικό ποσοστό άτυπων επενδυτών τόσο κατά το στάδιο έναρξης όσο και κατά τη διάρκεια της λειτουργάς μιας επιχείρησης. Ενώ ιδιαίτερα ανασταλτικός παράγοντας για τους επίδοξους επιχειρηματίες είναι ο φόβος της αποτυχίας. Τα ανωτέρω επαληθεύονται και από το γεγονός ότι οι νέοι επιλέγουν την επιχειρηματική δραστηριότητα και την αυταπασχόληση, που προκύπτει από τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται στο ευρύτερο οικονομικό περιβάλλον, «επιχειρηματικότητα ευκαιρίας», και αναλαμβάνουν επιχειρηματική δράση εξαιτίας της ανάγκης για αύξηση του εισοδήματος, καθώς και μια σειρά από άλλους λόγους, όπως ο φόβος απόλυσης και άλλοι. Στο πλαίσιο αυτό διακρίνονται ορισμένοι επιβραδυντικοί παράγοντες της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Τα σημεία αναφοράς της ανασταλτικής πορείας της επιχειρηματικότητας σχετίζονται με τα ευρύτερα ζητήματα της χρηματοδότησης, της επενδυτικής και ευρύτερης αναπτυξιακής πολιτικής, της ενσωμάτωσης της καινοτομίας στην παραγωγική διαδικασία των επιχειρήσεων και τα προβλήματα που δημιουργεί το υδροκέφαλο Κράτος. Εξ ορισμού όσο λιγότερα είναι τα εμπόδια στην άσκηση της επιχειρηματικής δραστηριότητας τόσο περισσότερες είναι οι ευκαιρίες για ανάπτυξη της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Ενώ όσο πληρέστερο είναι το περιβάλλον (όπως για παράδειγμα η ύπαρξη χρηματοδοτικών εργαλείων για επιχειρηματικά σχέδια αυξημένου ρίσκου, το επίπεδο εκπαίδευσης ή το ευρύτερο επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης) στο οποίο εντοπίζεται η επιχειρηματική δραστηριότητα τόσο πιο εύκολο είναι να δημιουργηθούν νησίδες αγοράς και να αξιοποιηθούν οι δυνατότητες που παρέχονται. «Η ποσότητα αλλά και η ποιότητα αυτών των ευκαιριών όμως εξαρτώνται και από το ευρύτερο οικονομικό περιβάλλον και επομένως ως μεγέθη μπορούν να βελτιωθούν σε ένα [15]
μακροοικονομικό περιβάλλον οικονομικής μεγέθυνσης, πολιτικής σταθερότητας και ευνοϊκού κλίματος.»2 Δεν παραλείπονται και οι περισσότερο προσωπικοί παράγοντες που αφορούν το ειδικότερο προφίλ των εργοδοτών και εργαζομένων, καθώς το κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον και οι άτυπες σχέσεις και πεποιθήσεις των επιχειρηματιών επηρεάζουν την στάση τους απέναντι στην επιχειρηματική δραστηριότητα. Τα στοιχεία αυτά είναι δύσκολα μετρήσιμα, αν και θεωρούνται «επίδοξοι δείκτες» και επηρεάζουν την επιχειρηματικότητα, ωστόσο, μπορούν να χρησιμοποιηθούν proxy μεταβλητές. Δεν θα πρέπει να συγχέεται, όπως τονίζεται και το οικονομικό περιβάλλον και η επιχειρηματικότητα. Το πρώτο είναι υποσύνολο της επιχειρηματικότητας. Η επιχειρηματικότητα επηρεάζεται και από ευρύτερα σύνολα αξιών, όπως η κουλτούρα και οι κοινωνικές νόρμες, οι προσδοκίες, η πολιτική και οικονομική σταθερότητα και η διάχυση της καινοτομίας στην επιχειρηματική δραστηριότητα. Σαφέστατα, οι οικονομικοί δείκτες, η δημογραφική διάρθρωση και μια σειρά από στοιχεία επηρεάζουν σε πολύ σημαντικό βαθμό την επιχειρηματικότητα, ωστόσο δεν εξαντλούν την έννοιά της. Ως προς τον δέικτη αξιολόγησης του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, Enterprise Policy Scoreboard της Ευρωπαϊκής Επιτροπής συγκριτικά ως προς τις άλλες χώρες - μέλη, η Ελλάδα εμφανίζεται να έχει, σε ό,τι αφορά τις ΜΜΕ της, σαν βασικά πεδία αδυναμίας τη διοίκηση/φορολόγηση, την καινοτομία και τη διατηρησιμότητα της ανάπτυξης, και κανένα βασικό πεδίο δυνατότητας3 Σε ένα περισσότερο στενό ορισμό που δίνει η Μονάδα Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας του Πανεπιστημίου Πειραιώς, επιχειρηματικότητα είναι η διαδικασία δημιουργίας κάτι καινοτόμου, με προστιθέμενη αξία για τον ίδιο τον επιχειρηματία και την κοινωνία, ύστερα από την αφιέρωση του απαραίτητου χρόνου και προσπάθειας και την ανάληψη των συνοδευόμενων οικονομικών, ψυχολογικών και κοινωνικών κινδύνων που λαμβάνει τις προκύπτουσες ανταμοιβές. Η διαδικασία αυτή συμβαίνει μέσα από την διάγνωση και εκμετάλλευση των ευκαιριών που ανακύπτουν από μια οργάνωση. 2 Σελ.39, Επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα 2007 2008,ΙΟΒΕ 3 EC, A pocketbook of enterprise policy indicators, 2004 [16]
Σύμφωνα με το Κέντρο Επιχειρηματικότητας του Αλεξάνδρειου Τεχνολογικού Ιδρύματος Θεσσαλονίκης, η επιχειρηματικότητα αναφέρεται στην παραγωγή αξιών για άλλες παραγωγικές μονάδες ή για καταναλωτές ανάληψη επιχειρηματικού κινδύνου μετατροπή των συντελεστών της παραγωγής σε προϊόντα ορθολογική διάθεση των στοιχείων παραγωγής πραγματοποίηση νέων συνδυασμών συντελεστών παραγωγής και στη συνεισφορά τους στην οικονομική πρόοδο της επιχείρησης. Εικόνα ii Σχεδιάγραμμα επιχειρηματικότητας ΑΝΑΓΚΗ Επιχειρηµατική δραστηρι ότητα Αντίληψη Ευκαιριών ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΠΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ Ενδεχόµενη επιχειρηµατική Ευκαιρία Αντίληψη?υνατοτήτων Αξιολόγηση κόστου ςευκαιρί ας. Είναι η επιχειρηµατικότητα ελκυστική επιλογή? Φόβος αποτυχίας ί Επιχειρηματικές προθέσεις Πηγή ΙΟΒΕ, Επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα για το 2007 2008, 2008 Το πολυδιάστατο νόημα της επιχειρηματικότητας αποδεικνύεται και από την διαφορετικότητα των πολιτικών που υιοθετούνται ανά κράτος μέλος. Σύμφωνα με την ΓΣΕΒΕΕ οι στόχοι και οι πολιτικές για την επιχειρηματικότητα διαφέρουν σε τέτοιο βαθμό εξαιτίας των διαφορετικών πολιτικών αναγκών και της ερμηνείας της επιχειρηματικότητας. Σε ορισμένες χώρες, η επιχειρηματικότητα συνδέεται με περιφερειακά προγράμματα ανάπτυξης και η δημιουργία νέων επιχειρήσεων υποκινείται για την ενίσχυση της απασχόλησης και της παραγωγής σε μειονεκτικές περιοχές. Σε άλλες, η επιχειρηματικότητα αποτελεί βασικό στοιχείο των στρατηγικών που έχουν σχεδιαστεί για να διευκολύνουν τη συμμετοχή ορισμένων ομάδων-στόχων, [17]
όπως οι γυναίκες ή οι μειονότητες, στην οικονομία. Ορισμένες χώρες απλά προσπαθούν να αυξήσουν τη δημιουργία επιχειρήσεων ως τέτοια μέσα, ενώ άλλες προωθούνται για να υποστηρίξουν τις εταιρείες υψηλής ανάπτυξης(τις λεγόμενες «γαζέλες»).4 Η σύγχυση του όρου ενδεχομένως να έχει τροφοδοτηθεί ακόμα και από τον ίδιο τον ΟΟΣΑ, καθότι σε διαφορετικές μελέτες έχει προσδώσει διαφορετικό νόημα στον όρο. Το 1997 ορίζει την επιχειρηματικότητα ως «η δυναμική διαδικασία στην αναγνώριση των οικονομικών ευκαιριών και η λήψη των απαραίτητων αποφάσεων για την ανάπτυξη, παραγωγή και πώληση αγαθών και υπηρεσιών». Στο Fostering Entrepreneurship, ορίστηκε ως η δυνατότητα να συγκεντρώσει πόρους για να αξιοποιήσουν νέες επιχειρηματικές ευκαιρίες. Σε μια δημοσίευση 2001, για το Youth Entrepreneurship, ο όρος ταυτίζεται με την αυταπασχόληση: επιχειρηματίας είναι κάποιος που εργάζεται για τον εαυτό του αλλά όχι για κάποιον άλλον. Τέλος, μια άλλη έκδοση 2001 με τίτλο Drivers of Growth, που αναφέρεται, Η έννοια της επιχειρηματικότητας αναφέρεται γενικά στην επιχειρηματική δραστηριότητα των ατόμων που διατίθενται να αναλάβουν κινδύνους με νέες ή καινοτόμες ιδέες για να δημιουργούν νέων προϊόντων ή υπηρεσιών. Το 2003 δόθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ένας ορισμός προκειμένου να δημιουργηθεί μια κοινή βάση ερμηνείας του όρου. Σύμφωνα με την Επιτροπή: «Η επιχειρηματικότητα είναι η νοοτροπία και τρόπος δημιουργίας και ανάπτυξης οικονομικής δραστηριότητας μέσω του συνδυασμού της ανάληψης κινδύνου, της δημιουργικότητας και της καινοτομίας με τη χρηστή διαχείριση, στο πλαίσιο ενός νέου ή υφιστάμενου οργανισμού»5. 4 OECD, Measuring Entrepreneurship, A digest of indicators, σελ 7, 2008 [μετάφραση] 5 Nadim Ahmad and Richard G. Seymour, Defining Entrepreneurial Activity, Definitions Supporting Frameworks for Data Collection,Commission of the European Communities, 2003[μετάφραση] [18]
2.2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Για τη σύγκριση και κατάταξη των χωρών στο πεδίο της ανταγωνιστικότητας, της καινοτομίας και γενικότερα του επιχειρείν, διεθνείς οργανισμοί όπως το IMD, το WEF, η Παγκόσμια Τράπεζα αλλά και άλλοι χρηματοδοτικοί φορείς χρησιμοποιούν διάφορες προσεγγίσεις. Σύμφωνα με το IMD6, στο World Competitive Yearbook, εξετάζεται για μια σειρά χωρών ένα σύνολο δεικτών σύμφωνα με τους οποίους επιτυγχάνεται μια διεθνής κατάταξη. Ουσιαστικά πρόκειται για ποσοτικά στοιχεία, το καθένα από τα οποία περιλαμβάνει αρκετά κριτήρια και όλα και συνθέτουν το δείκτη ανταγωνιστικότητας. Αναφέρονται οι βασικές ομάδες δεικτών και υποδεικτών: Οικονομικές επιδόσεις Διεθνές εμπόριο Απασχόληση Τιμές Εγχώρια Οικονομία Κυβερνητική αποτελεσματικότητα Δημόσια Οικονομικά Οικονομική Πολιτική Θεσμικό Πλαίσιο Νομοθεσία για τις επιχειρήσεις Κοινωνικό πλαίσιο Επιχειρηματική αποτελεσματικότητα Παραγωγικότητα Χρηματοδοτήσεις Πρακτικές διοίκησης Αξίες και συμπεριφορές Υποδομές 6 www.imd.org [19]
Βασικές υποδομές Τεχνολογική υποδομή Επιστημονική υποδομή Υγεία και περιβάλλον Εκπαίδευση Σε αντίθεση με το IMD, το World Economic Forum(WEF)7 έχει υιοθετήσει μια περισσότερο ελαστική πολιτική για να μετρήσει την ανταγωνιστικότητα και να συντάξει την ετήσια έκθεσή του για την Ανταγωνιστικότητα. Το πρώτο στάδιο αποτελείται από το διάλογο των μερών που σχετίζονται με την ανταγωνιστικότητα και εντοπίζονται οι κρίσιμες μεταβλητές στην αναπτυξιακή διαδικασία. Έπειτα συλλέγονται οι απαραίτητες πληροφορίες ( με ποσοτικές και ποιοτικές μεταβλητές ) και συντάσσεται το προφίλ των χωρών. Ενώ ο European Innovation Scoreboard, χρησιμοποιεί μια σειρά από κριτήρια που εξηγούν το κεφάλαιο της καινοτομίας όπως: Innovation Drivers Knowledge Creation Innovation & Entrepreneurship Applications Intellectual Property Ο καθηγητής Σπ. Λιούκας του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, του Τμήματος Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας, προσεγγίζει το ζήτημα της καινοτομίας μέσα από τέσσερις μεγάλες κατηγορίες δεικτών. A. Εισροές Καινοτομίας B. Συνθήκες Καινοτομίας C. Συνθήκες Καινοτομίας ( Ποιοτικές Στάσεις ) D. Εκροές Καινοτομίας 7 www.weforum.org [20]
Η Παγκόσμια Τράπεζα μεταξύ άλλων δεικτών χρησιμοποιεί, προκειμένου να κατατάξει τις χώρες τους κάτωθι δείκτες: ΑΕΠ ΑΕΠ Δευτερογενούς τομέα, % συνόλου Εξαγωγές Εισαγωγές Απόθεμα ΞΑΕ Απόθεμα ΞΑΕ, % συνόλου Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα 2007-2013 έχει προσδιορίσει ένα πλήθος προσδιοριστικών παραγόντων για την ανταγωνιστικότητα, οι οποίοι επιμερίζονται σε μια σειρά από δείκτες. Μακροοικονομικό περιβάλλον Διασύνδεση με διεθνείς αγορές Αύξηση παραγωγικότητας Εξωστρέφεια Βαθμός κάλυψης εισαγωγών από εξαγωγές Βαθμός εισαγωγικής διείσδυσης Εξαγωγές ως προς ποσοστό του ΑΕΠ. Ενώ η Στρατηγική της Λισσαβόνας έχει υιοθετήσει μια σειρά από δείκτες για τη μέτρηση της ανταγωνιστικότητας 1. Κοινωνία της Πληροφορίας 2. Απελευθέρωση Αγορών 3. Καινοτομία, Έρευνα & Τεχνολογία 4. Χρηματοοικονομικές υπηρεσίες 5. Επιχειρηματικό Περιβάλλον. 6. Επιχειρηματικά Δίκτυα [21]
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανυπαρξία του ορισμού της επιχειρηματικότητας από την κατάσταση «Concepts and definitions», στο αρχικό μενού του δικτυακού τόπου της Eurostat και ούτε έχει συμπεριληφθεί στη μεθοδολογία κάποιες έρευνας ως έννοια, όπως ενημέρωσαν από το αρμόδιο τμήμα της Βιβλιοθήκης της υπηρεσίας σε απαντητικό e-mail για το εν λόγω ζήτημα. Οι ανωτέρω δείκτες προσεγγίζουν μεθοδολογικά τα επιμέρους ζητήματα της ανταγωνιστικότητας, καινοτομίας και επιχειρηματικότητας σε πολύ μεγάλο βαθμό εξειδίκευσης, και είναι φανερές οι αποκλίσεις των προσεγγίσεων σε επιμέρους ζητήματα. Αποτελούν έρευνες σε ευρύτερα και ευκολότερα μετρήσιμα σύνολα, όπως είναι τα κράτη, έχοντας στη διάθεσή τους πληθώρα στοιχείων και υποστηρικτικών δομών για το έργο τους. Μετά τη μελέτη όμως και διερεύνηση των παραπάνω μεθόδων προτείνεται στην παρούσα εργασία ένα σύνολο δεικτών που συνθέτουν, επιδρούν ή προσεγγίζουν ευρύτερα την επιχειρηματικότητα. Οι δείκτες που επιλέχθηκαν και οι επιμέρους μεταβλητές που τους συνθέτουν συγκλίνουν νοηματικά με την επιχειρηματικότητα, χωρίς ωστόσο να την εξαντλούν, καθότι περιορίσθηκαν σε διαθέσιμα στοιχεία. Με την παρούσα εργασία γίνεται μια προσπάθεια ανάδειξης των παραγόντων επιχειρηματικότητας και με τη γενικότερη έννοια οικονομικής δραστηριότητας, με τη συμβολή και χρήση ορισμένων από τις μεταβλητές που χρησιμοποιούν οι έρευνες ή proxy μεταβλητών, σε όποια σημεία δεν είναι αυτές διαθέσιμες, σε περιφερειακό επίπεδο. Οι επιμέρους μεταβλητές που συνθέτουν εννοιολογικά την επιχειρηματικότητα έχουν ομαδοποιηθεί σε έναν αριθμό δεικτών. Με αυτό τον τρόπο θα γίνει συστηματικότερη και πληρέστερη προσέγγιση της έννοιας της επιχειρηματικότητας. A. Δημογραφικοί και παράγοντες Ευημερίας i. Συνθήκες a. Πληθυσμός Μόνιμος πληθυσμός [22]