Α.Χ.: Και αυθόρμητα ίσως...

Η Δρ. Ελισάβετ Πατηράκη, Καθηγήτρια Ογκολογικής Νοσηλευτικής και Υπεύθυνη του ΠΜΣ «Οργάνωση και Διαχείριση Ανακουφιστικής και Υποστηρικτικής Φροντίδας Χρονίως Πασχόντων» του ΕΚΠΑ, συνομιλεί με την Άλια Χόταρι, Ψυχολόγο και Εκπαιδευόμενη Συντονίστρια Ομάδων Balint. Α.Χ: Κυρία Πατηράκη, σας ευχαριστώ πολύ για τη σημερινή μας συνάντηση. Πρόσφατα μας μιλήσατε σε μια εισήγησή σας για το «υποφέρειν» του αρρώστου, μια έννοια που έχει σαφώς και ψυχολογική διάσταση. Κατά τη γνώμη σας, η σχέση νοσηλευτή-ασθενούς μπορεί να επηρεάσει την ποιότητα ζωής του ασθενή και με ποιό τρόπο; Ε.Π.: Ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου δίνετε να μιλήσουμε για ένα θέμα που συνήθως δεν καλούνται να μιλήσουν οι νοσηλευτές, διότι οι περισσότεροι άνθρωποι μέσα στην κοινωνία μας βλέπουν το νοσηλευτή σε τμήματα τα οποία είναι πάρα πολύ πολυάσχολα, ο οποίος τρέχει συνεχώς και προσπαθεί να διεκπεραιώσει τα βασικά ως προς τη θεραπεία του αρρώστου. Και βλέπει λιγότερο τη σχέση που αναπτύσσει ο νοσηλευτής με τον ασθενή. Εμένα προσωπικά αν κάτι με κράτησε στο χώρο της νοσηλευτικής ήταν αυτή η ευκαιρία που έχεις το οποίο το κατάλαβα από τα πρώτα χρόνια των σπουδών στη Νοσηλευτική η δυνατότητα να έχεις μια σχέση με τους ανθρώπους και μέσα από αυτή τη σχέση να δώσεις. Αλλά με το πέρασμα του χρόνου κατάλαβα ότι δεν δίνεις, βασικά παίρνεις... ίσως παίρνεις περισσότερα από όσα δίνεις. Γιατί είναι μια σχέση που αναπτύσσεται σίγουρα στη διάρκεια ενός χρονικού διατήματος που έχεις με κάποιον άνθρωπο. Και αυτό ίσως στα επείγοντα ενός νοσοκομείου ή σε ένα τμήμα οξείας φροντίδας που μπαίνει κάποιος για μια-δυο μέρες και φεύγει, να είναι πιο πολύ διαδικαστικό. Αλλά και πάλι μπορεί να δημιουργηθεί μια σχέση ανάμεσα στον νοσηλευτή και τον ασθενή που επηρεάζει - όπως λένε οι ίδιοι οι ασθενείς πολλές φορές - τη ζωή τους και ακούς πολλές φορές να σε ευχαριστούν για κάτι που δεν συνειδητοποιείς εσύ τί συγκεκριμένα έδωσες. Α.Χ.: Και αυθόρμητα ίσως... Ε.Π.: Αυθόρμητα ακριβώς. Γίνεται αυθόρμητα στην καθημερινότητά μας και πηγάζει για έμενα, από το ενδιαφέρον σου για τον Άλλον. Αν ενδιαφέρεσαι για τον άλλον και θέλεις να τον βοηθήσεις, αυτό γίνεται κατανοητό από τον συνομιλητή σου, τον θεραπευόμενο, και ανοίγει το δίαυλο για μια σχέση. Α.Χ: Με κάποιο τρόπο το εισπράττει λοιπόν ο ασθενής μας λέτε. Ε.Π.: Το εισπράττει, ακριβώς. Και ανεξάρτητα πόσες παρεμβάσεις κάνεις εσύ... εννοώ με κάποιες δεξιότητες που έχεις με τα χέρια σου, συμμετέχεις σε όλη τη διαδικασία και συναισθηματικά και κοινωνικά και πνευματικά. Μπαίνει δηλαδή, η σχέση ενός ανθρώπου με τον άλλον, ανεξαρτήτως νόσου. Όταν τώρα η

νόσος είναι απειλητική για τη ζωή, είναι χρόνια ή αν βρίσκεσαι μπροστά σε μια επαπειλούμενη ζωή από κάποια ασθένεια ή κοντά στον θάνατο, αυτό γίνεται ακόμα πιο μεγάλη ανάγκη και ανοίγει περισσότερες δυνατότητες. Αυτό είναι κάτι που φοβόμαστε όταν ξεκινάμε γιατί δεν ξέρουμε πως θα το διαχειριστούμε αλλά που μετά και αυτό γίνεται πιο εύκολο, αν μπορούμε να πούμε πιο εύκολο. Α.Χ: Μια που το λέτε αυτό, σε σχέση με τα χρόνια νοσήματα και τον επικείμενο θάνατο, εσείς στην Ανακουφιστική Φροντίδα (ΑΦ) αντιμετωπίζετε συχνά αυτές τις συνθήκες και αυτές τις καταστάσεις. Θα θέλατε λοιπόν να μας πείτε λίγα λόγια, για το τί είναι η ΑΦ και γιατί εσείς πιστεύετε ότι είναι σημαντικό να εκπαιδεύονται σε αυτό οι επαγγελματίες υγείας; Ε.Π: Όταν λέμε ποιότητα ζωής, σαφώς ορίζεται από τον καθένα μας τη δεδομένη στιγμή στη ζωή του, αλλά σίγουρα έχει και σωματική διάσταση και ψυχολογική και κοινωνική και πνευματική και επίσης σίγουρα ο κάθε ένας από εμάς, ανεξάρτητα από το επάγγελμα που έχει δεν μπορεί να τα καλύψει όλα. Κάποιος είναι πιο ειδικός σε κάτι και κάποιος λιγότερο ειδικός. Άρα για να αντιμετωπίσουμε έναν άνθρωπο χρειαζόμαστε μια ομάδα ανθρώπων. Είναι μια βασική αρχή της ΑΦ. Το δεύτερο είναι ότι, η ΑΦ αντιμετωπίζει τον άνθρωπο σαν ξεχωριστή προσωπικότητα, μοναδική, αναγνωρίζει τη διαφορετικότητα δηλαδή του Άλλου και της οικογένειας του όποιον εκείνος θεωρεί οικογένεια το ευρύτερο κοινωνικό τους περιβάλλον, την οικογένειά του και αυτούς που θεωρεί σημαντικούς στη ζωή του και ενδιαφέρεσαι να βοηθήσεις και να ενισχύσεις και να καλύψεις την ποιότητα ζωής αυτών των ανθρώπων, για όσο διάστημα χρειαστεί. Η ΑΦ ξεκίνησε από την αντίληψη του αρρώστου που πεθαίνει. Διότι πριν πολλά χρόνια, από τη δεκαετία του 60 που ουσιαστικά άρχισε να διαμορφώνεται, ήταν τελείως διαφορετική και η ιατρική αντιμετώπιση των πραγμάτων. Λέγαμε ότι κάποιος δεν θεραπεύεται και συνήθως πέθαινε και σε μικρό χρονικό διάστημα. Τώρα όλα τα χρόνια νοσήματα έχουν πάρα πολλές διεξόδους και μεγαλύτερο χρόνο επιβίωσης. Άρα μιλάμε για μια πορεία πολλών ετών που συνοδεύεται από πολλές θεραπευτικές επιλογές που δεν αρκούν όμως για να εξασφαλίσουν την ποιότητα ζωής των ανθρώπων. Θέλει συμπληρωματικά κάποιους ανθρώπους οι οποίοι θα καλύψουν το σύνολο των αναγκών που δημιουργεί η νόσος και η θεραπεία στη ζωή των ασθενών, ώστε να ζήσουν όσο καλύτερα γίνεται. Όχι να «πεθάνουν καλά» που λέγαμε κάποτε, αλλά να ζήσουν. Να ζήσουν, να χαρούν το κάθετι που είναι σημαντικό για αυτούς. Και αυτό για να το κάνουν οι επαγγλεματίες υγείας πρέπει να έχουν ειδικές γνώσεις που αφορούν τα προβλήματα που δημιουργεί η νόσος, να μπορούν ταυτόχρονα να δουν τις ψυχολογικές ανάγκες, τις κοινωνικές και τα πνευματικά ερωτήματα, τα υπαρξιακά που αναδύονται, είτε τα έχει σκεφτεί είτε δεν τα έχει σκεφτεί παλαιότερα. Α.Χ.: Πολλές φορές ξεχνάμε τα πνευματικά και υπαρξιακά ερωτήματα.

Ε.Π.: Ναι και θεωρούμε ότι ανήκουν μόνο στο θρησκευτικό λειτουργό το ταυτίζουμε με τη θρησκεία. Η πνευματικότητα είναι κάτι ευρύτερο. Αυτό ξεκίνησε σαν προσωπικό ενδιαφέρον συγκεκριμένων ανθρώπων, όπως ήταν η Cicely Saunders που ήταν πρώτα νοσηλεύτρια, κοινωνική λειτουργός και μετά γιατρός. H Elisabeth Kubler- Ross που ήταν ψυχίατρος και ενδιαφέρθηκε για τον θάνατο, ο Balfour Mount που ήταν κι αυτός παθολόγος και ενδιαφέρθηκε να μεταφέρει αυτή την ιδέα μέσα στο νοσοκομείο. Oι ξενώνες που πρότεινε η C. Saunders δεν είναι νοσοκομεία, είναι σπίτια όμορφα διαμορφωμένα με εξοπλισμό που εξασφαλίζει την ασφάλεια του αρρώστου, εξειδικευμένο προσωπικό με γνώσεις αντιμετώπισης της νόσου όπως είπαμε αλλά κυρίως με ικανότητα να χτίζει και να διατηρεί διαπροσωπικές σχέσεις με τους ανθρώπους. Και αυτό για να το κάνεις πρέπει να έχεις κάποιες βασικές γνώσεις αλλά πρέπει να δουλέψεις και πολύ με τον εαυτό σου. Δηλαδή, πρέπει να ξέρεις εσύ τι ζητάς, ποιά είναι τα δικά σου βιώματα, πως τα διαχειρίζεσαι, ποιές είναι οι δικές σου αξίες. Σήμερα, η ΑΦ αναγνωρίζεται από τον ΠΟΥ και ενισχύεται για όλα τα κράτη η ανάπτυξη της και η ενσωμάτωσή της μέσα στο σύστημα υγείας. Υποστηρίζοντας ότι δεν μπορούμε να έχουμε υγεία για όλους, αν δεν έχουμε και ΑΦ για όλους, όσους τη χρειάζονται βέβαια. Και τη χρειάζονται πολλοί περισσότεροι από όσοι φανταζόμαστε γιατί δεν εστιάζει μόνο στο τέλος της ζωής αλλά σε ένα πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Dr Cicely Saunders by Marian Bohusz- Szyszko, source: St Christopher s Hospice A.X.: Υπάρχει σήμερα στην Ελλάδα ένα πλαίσιο υποστήριξης των επαγγελματιών που ασχολούνται με την ΑΦ; Ε.Π.: Υπάρχουν μεμονωμένες προσπάθειες στην Ελλάδα. Ξεκίνησαν από γιατρούς, από νοσηλευτές, από ψυχολόγους σε διάφορους χώρους. Την τελευταία δεκαετία μπορούμε να πούμε ότι γίνεται μια πιο οργανωμένη και συλλογική προσπάθεια στο πλαίσιο μεταπτυχιακών προγραμμάτων. Το πρώτο το ξεκινήσαμε εδώ στο Τμήμα Νοσηλευτικής του ΕΚΠΑ το 2003 σε συνεργασία με την Ογκολογική Νοσηλευτική και σε δεύτερο χρόνο, από το 2010 η Νοσηλευτική μαζί με την Ιατρική δημιούργησαν το ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα, που είναι για όλη την ομάδα των επαγγελματιών υγείας και είναι οι κύριοι φορείς που οργανώνουν το πρόγραμμα.

Υπάρχουν επίσης φορείς που παρέχουν παράλληλα αυτές τις υπηρεσίες σε επίπεδο εξωτερικού ιατρείου και παρακολούθησης σε 24ώρη τηλεφωνική βάση. Γίνεται από τη Μονάδα Ανακουφιστικής Αγωγής του Πανεπ/μίου Αθηνών που είναι η κα Μυστακίδου υπεύθυνη εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Επίσης η ΜΕΡΙΜΝΑ που είναι φροντίδα στο σπίτι παιδιών με απειλητικά για τη ζωή νοσήματα, από βρεφάκια μέχρι εφήβους. Και από τη ΓΑΛΙΛΑΙΑ που είναι χρηματοδοτούμενη εξ ολοκλήρου από την Ιερά Μητρόπολη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής και παρέχει δωρεάν υπηρεσίες, προς το παρόν σε ασθενείς με καρκίνο και σε ασθενείς με νόσο του κινητικού νευρώνα - στον ξενώνα, που είναι 9 κλίνες στα Σπάτα, στο σπίτι σε 100 ασθενείς και στη Μονάδα Ημερήσιας Φροντίδας που λειτουργεί Τρίτη και Πέμπτη για 15 ασθενείς διαφορετικούς. Α.Χ.: Σαν κέντρο ημέρας δηλαδή. Φαντάζομαι ότι αυτό είναι μια κάποια ανακούφιση για τους φροντιστές που έχουν μεγάλο φορτίο. Ε.Π.: Ναι, είναι μεγάλη ανάγκη. Έρχονται για 4 ώρες περίπου, αν δεν μπορούν να έρθουν μόνοι τους έρχονται και επιστρέφουν στο σπίτι τους με εθελοντές, έχουν μια κάποια οργανωμένη δραστηριότητα, μοιράζουν το φαγητό, οργανώνουν κάποιες εκδηλώσεις, εκδρομές... Δηλαδή, αφενός μεν ξεκουράζεται ο ίδιος που έρχεται εκεί κοινωνικοποείται, βγαίνει από το σπίτι του, μοιράζεται συναισθήματα με τον επαγγελματία υγείας που είναι εκεί και τους εθελοντές και από την άλλη πλευρά η οικογένεια πίσω έχει τη δυνατότητα να ξεκουραστεί. Γιατί οι υπηρεσίες αυτές, αν μπορούμε να πούμε και κάτι διαφορετικό που προσφέρουν από όλες τις άλλες είναι η φροντίδα ανάπαυλας όπως λέμε, το respite care. Α.Χ.: Αναρωτιέμαι αν, από την εμπειρία σας στα ελληνικά δημόσια νοσοκομεία και στους παραπάνω φορείς, πιστεύετε ότι υπάρχει ένα πλαίσιο ψυχολογικής στήριξης των επαγγλεματιών. Όπως για παράδειγμα αυτό που προσφέρουν οι ομάδες Balint, ώστε να υποστηριχθεί ο ίδιος ο επαγγλεματίας που έρχεται αντιμέτωπος πολλές φορές με δύσκολες καταστάσεις. Ε.Π.: Σαφώς όταν είσαι συνεχώς με ανθρώπους οι οποίοι υποφέρουν και με τους οποίους μοιράζεσαι αυτό το βάρος, σίγουρα χριεάζεσαι κι εσύ στήριξη. Ανάλογα με τη φάση που βρίσκεσαι κι εσύ - τις προσωπικές σου ανάγκες την περίοδο εκείνη, την ομάδα και το πλαίσιο μέσα στο οποίο εργάζεσαι - όλα αυτά επηρεάζουν και σίγουρα χριεάζεται διαχείριση των δικών σου συναισθημάτων και μια στήριξη. Όλες οι ομάδες από όσο ξέρω κάνουν αυτή τη στήριξη ΑΦ και οι ασθενείς κάνουν στήριξη με ψυχολόγο απ έξω. Βέβαια οι ψυχολόγοι από μόνοι τους το ξέρετε καλύτερα εσείς σαν ψυχολόγος θεωρούν δεδομένο ότι εφόσον διαχειρίζομαι συναισθήματα πρέπει να έχω εποπτεία, να έχω υποστήριξη από κάπου αλλού. Σε εμάς, η εκπαίδευση ήταν μπορώ να πω λίγο λάθος στην αρχή, προσπαθώντας να παρουσιάσουν ότι πρέπει να είμαστε αποστασιοποιημένοι, κάτι που δεν σε βοηθάει, μάλλον σε οδηγεί σε

κόπωση πιο γρήγορα. Γιατί μπορεί θεωρητικά η απόσταση να σε βοηθάει να μην επωμιστείς όλο αυτό το βάρος, αλλά ταυτόχρονα δεν σου δίνει και τη χαρά της συμμετοχής και της ανακούφισης του Άλλου. Σίγουρα το μοίρασμα για εμένα είναι όσο βασικό είναι για τον ασθενή που αφηγείται το πρόβλημά του και συνειδητοποιεί και νοηματοδοτεί αυτό που του συμβαίνει και μπορεί να το διαχειριστεί και ο ίδιος καλύτερα χωρίς να του δώσεις εσύ καμία... να είσαι απλώς ακροατής, να μην πεις κουβέντα. Ουσιαστικά λέει «με βοήθησες» γιατί είδε το ενδιαφέρον σου και ότι είχε έναν ακροατή. Και πολλές φορές αυτός ο ασθενής πρέπει να τα πει και να τα ξαναπεί, δηλαδή βλέπουμε τους ανθρώπους που υποφέρουν ότι έχουν ανάγκη να το μοιραστούν πολλές φορές το ίδιο πράγμα. Portrait of a medical student. Pablo Picasso 1907. Κι αυτό αλλάζει. Θέλω να πω, και οι επαγγελματίες υγείας το αντιλαμβάνονται και αναζητούν ίσως, αν δεν τους το δίνει η υπηρεσία γιατί στα δημόσια νοσοκομεία απ ότι ξέρω και πάλι οι προσπάθεις είναι μεμονωμένες, αναζητά ο καθένας μόνος του αυτή τη στήριξη σε προσωπικό επίπεδο. Είτε στον επαγγλεματία κατ ιδίαν, είτε σε μια ομάδα με κάποιο τρόπο, είτε μέσα από τον πνευματικό του... με κάποιο τρόπο για να διαχειριστεί αυτό που νιώθει. Α.Χ.: Και μια τελευταία ερώτηση κα Πατηράκη, ίσως πιο προσωπική. Θα θέλατε σας παρακαλώ να μοιραστείτε μαζί μας μια εμπειρία σας με κάποιον/α ασθενή, στην οποία η σχέση νοσηλευτή-ασθενή είχε ιδιαίτερη σημασία για εσάς ή για εκείνον/η, ή και για τους δύο σας; Ε.Π.: Κοιτάξτε, όσο πιο κοντά έρχεσαι με έναν άνθρωπο και όταν είσαι σε χώρο που βλέπεις ανθρώπους με χρόνια προβλήματα τακτικά και για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα και ιδιαίτερα τους ανθρώπους που έχουν πολύ μεγάλες ανάγκες και σήμερα με τεράστια οικονομικά προβλήματα, αυτό που σου δημιουργούν οι σχέσεις αυτές είναι ο θαυμασμός που σου προκαλούν από τον τρόπο που καταφέρνουν να διαχειριστούν τα πράγματα. Δηλαδή δεν τους δίνεις, βασικά παίρνεις τόσο πολύ από εκείνους, από την αξιοπρέπεια που διαχειρίζονται τις οικονομικές δυσκολίες, τα κοινωνικά θέματα που έχουν με τα παιδιά τους, την αγωνία τους όχι τόσο για το δικό τους πρόβλημα αλλά για το που θα αφήσουν τα παιδιά τους μετά και αν θα μπορέσουν να διαχειριστούν την κατάσταση. Και ταυτόχρονα την ελπίδα τους και την πίστη τους. Κάτι που επίσης είναι πάρα πολύ ζωντανό

και το βλέπεις σε κάποιους ανθρώπους. Και μπορώ να θυμάμαι έντονα μια κυρία που... συμπορεύτηκα θα μπορούσα να πω μαζί της για ένα μεγάλο διάστημα - και νομίζω ότι κάποιους ανθρώπους τους θυμάσαι πάντα, μένουνε πολύ έντονα ή περισσότερο από τους άλλους - η οποία με πολλή πίστη αντιμετώπισε το όλο θέμα μέχρι το τέλος, που κατέληξε και ήξερε πότε θα καταλήξει και πως δεν είχε άλλο προσδόκιμο ζωής η γυναίκα αυτή. Και πώς μοιράζεται και ανοίγεται και σου λέει δικά της πράγματα που είναι τελείως προσωπικά και ταυτόχρονα σου δείχνει και την επιλογή της: «θα στα πω εσένα, γιατί εσύ ξέρω ότι μπορείς να με ακούσεις, γιατί εσύ αντέχεις, γιατί εσύ έχεις ενδιαφέρον για αυτό που σου λέω». Και καταλαβαίνουν ότι δεν σε κουράζουν. Και ανοίγουν το σπίτι τους - η δυνατότητα της ΑΦ σου δίνει και αυτό, δεν σε περιορίζει σε ένα θάλαμο νοσοκομείου, σε φέρνει στο σπίτι του αρρώστου που βλέπεις την πραγματικότητα όντως γυμνή. Δεν είναι αυτό που θέλουν να δεις στο χώρο του νοσοκομείου. Ή να σου λέει για παράδειγμα ότι «εγώ δεν μπορώ να έρθω στο κέντρο ημέρας, γιατί όλοι έρχονται και αφήνουν ένα κέρασμα και εγώ δεν έχω τη δυνατότητα να το κάνω». Πράγματα που εμάς μας φαίνονται αυτονόητα και που δεν θα μας αποσχολήσουν ας πούμε. Και όσο μεγαλύτερη δυσκολία έχει ο άνθρωπος, τόσο μεγαλύτερη αξιοπρέπεια έχει. Και επίσης θαυμάζεις ανθρώπους, οι οποίοι αφήνουν παιδιά πίσω, μικρά παιδιά, που στην αρχή λένε «έγω θα νικήσω την αρρώστεια και θα ζήσω για τα παιδιά μου» να έρχεται σιγά σιγά η... η εξομάλυνση της κατάστασης να πω; η αποδοχή; Και να πει «αφού έζησα τόσο καιρό στον ξενώνα και τα παιδιά μου δεν έπαθαν κάτι και είχαν τη φροντίδα, προφανώς κάποιος θα τα φροντίσει και θα έχουν αυτό που χριεάζονται κι εγώ θα παώ εκεί που θα πάω και θα τα περιμένω να έρθουν για να ξανασυνατηθούμε». Αυτή η προδοκία που ζουν και η ηρεμία, για την οποία εσύ μένεις άναυδος, βασικά δεν έχεις να πεις. Σκέφτεσαι πώς το αντιμετωπίζει ο άλλος και σου λέει ο ίδιος πως το αντιμετωπίζει. Για αυτό λέμε στους φοιτητές μας, ότι αυτός που σε διδάσκει είναι ο ίδιος ο ασθενής. Δηλαδή αυτός που υποφέρει θα σου πει τον τρόπο. Δεν έχουμε εμείς να τους δώσουμε κάτι, εμείς έχουμε κυρίως να πάρουμε. Είμαστε εκεί. Είμαστε αυτόπτες μάρτυρες σε αυτό που συμβαίνει και αυτό είναι ιερό, όπως λέμε. Είναι πέρα από το επιστημονικό. Γιατί παραμένεις. Και ο νοσηλευτής έχει αυτό το προνόμιο: ο πρώτος που πιάνει τη ζωή στα χέρια του όταν έρχεται, είναι και ο τελευταίος που συνοδεύει. Όταν όλοι οι άλλοι έχουν φύγει, εκείνος παραμένει με το σώμα του αρρώστου. Αυτά τα πράγματα είναι μοναδικά, νομίζω. Και δεν θα σου τα πούνε αν δεν έχεις μια προσωπική σχέση με τον Άλλον. Και αν δεν καταλαβαίνει ότι εσύ τον συντροφεύεις σε αυτό που του συμβαίνει και ότι δεν είναι μια σχέση που δίνεις. Έχει φοβερή αμοιβαιότητα. Δεν είναι μονόδρομος αυτό το πράγμα. ΑΧ.: Σας ευχαριστώ θερμά για αυτή τη συζήτηση κα Πατηράκη. Εύχομαι καλή δύναμη και καλή συνέχεια στο έργο σας. Ε.Π.: Εγώ ευχαριστώ για την ευκαιρία που είχα σήμερα να μιλήσω μαζί σας

και ελπίζω περισσότεροι άνθρωποι να πλαισιώσουν το χώρο, γιατί υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που έχουν ανάγκη και μας χριεάζονται σαν επαγγελματίες, σαν εθελοντές σαν τον άνθρωπο της διπλανής πόρτας, να στηρίξουμε ο ένας τον άλλον. Γιατί κανένας μας δεν μπορεί να είναι μόνος του.