Χωρική υπόσταση των παραγωγικών δραστηριοτήτων Δρ. Νίκος Μεταξίδης (nmetaxides@gmail.com )
Εισαγωγή Η εξεύρεση του κατάλληλου τόπου εγκατάστασης αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα για την επιτυχία μιας επιχείρησης, ενός βιομηχανικού κλάδου, ενός ατόμου, μιας περιοχής, μιας πόλης στις οικονομικοκοινωνικές του δραστηριότητες. Η εγκατάσταση μιας μονάδας σε μια περιοχή και όχι σε μια άλλη μπορεί να επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό την οικονομική ανάπτυξή της. Οι διαφορές εντοπίζονται τόσο στον κοινωνικό χώρο (εργατικό δυναμικό, πολιτισμικές αξίες), όσο και στον φυσικό χώρο (μορφολογία του εδάφους, ύπαρξη πρώτων υλών).
Οι παραγωγικές δραστηριότητες συμβαίνουν σε ένα συγκεκριμένο υπαρκτό χώρο και μπορούν να πάρουν διάφορες μορφές αλληλεπιδρώντας μαζί του.
Ο χώρος έχει συγκεκριμένες ιδιότητες (ανάγλυφο, κλίμα, υδρογραφία, βλάστηση) και με αυτές αλληλεπιδρά με τον άνθρωπο και τις δραστηριότητές του.
Οι ιδιότητες του χώρου συχνά διαμορφώνονται από τον ίδιο τον άνθρωπο με τις παρεμβάσεις του (τεχνολογία) όπως για πχ. αποξήρανση μιας λίμνης, χάραξη δρόμου κτλ.
Υπάρχουν μηχανισμοί που καθορίζουν την κατανομή των οικονομικών δραστηριοτήτων στο χώρο; Υπάρχει «άριστη» κατανομή αυτών των δραστηριοτήτων (π.χ. ως προς τη συγκεκριμένη περιφέρεια, το συγκεκριμένο κλάδο κλπ);
Η ανάπτυξη σε μια περιοχή ή ανάπτυξη μιας περιοχής
Παράδειγμα : η δημιουργία μεγάλων ξενοδοχειακών συγκροτημάτων, οι εξορυκτικές δραστηριότητες μεγάλης εταιρείας, η οικιστική αξιοποίηση μιας περιοχής που αποδίδουν ή αναμένεται να αποδώσουν μεγάλα κέρδη στους επενδυτές χωρίς να έχουν ουσιαστικές λειτουργικές σχέσεις με την γύρω περιοχή, εκτός ίσως από την απασχόληση κάποιων ατόμων ποια σχέση έχουν με την ανάπτυξη μιας περιοχής;
Σε τι βοηθούν οι θεωρίες για τη χωροθέτηση των οικονομικών δραστηριοτήτων ; στην καλύτερη κατανόηση της κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας. στην κατανόηση και πρόβλεψη των χωροταξικών εκείνων σχέσεων και αλληλεξαρτήσεων που προσδιορίζουν την εγκατάσταση των οικονομικών δραστηριοτήτων στο χώρο. Επιτρέπουν να επιχειρηθεί η μεταβολή της κατανομής των οικονομικών δραστηριοτήτων στο χώρο, σύμφωνα με τις εκάστοτε οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές επιλογές και τα αντίστοιχα μέσα (κίνητρα, αντικίνητρα).
Ιστορική αναδρομή της χωροθέτησης Κλασικό μοντέλο του von Thũnen (1783-1850): ερμηνεία των τρόπων αξιοποίησης της αγροτικής εκμετάλλευσης. Θεωρείται ο θεμελιωτής των θεωριών του τόπου εγκατάστασης. Ricardo (1772-1823) : υποβιβασμός της σημασίας της γεωργίας και ανάπτυξη της αντίληψης πως η βιομηχανία αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο στην οικονομική ανάπτυξη. Η περιθωριοποίηση της σημασίας της γεωργίας συνεχίστηκε από τους νεοκλασικούς οικονομολόγους που αξιοποίησαν το χώρο μόνο στις αναλύσεις τους για το διεθνές εμπόριο.
Στην ανάπτυξη της θεωρίας του χώρου συνεισέφερε η Γερμανική σχολή της θεωρίας της χωροθέτησης Weber (1909), Christaller (1933), Losch (1944). Η θεωρία του Heinrich von Thũnen εξελίχθηκε από τους Hoover (1937), Dunn (1954), Lősch (1954) και Isard (1956). Η θεωρία της χωροθέτησης κατέφευγε συχνά στη χρησιμοποίηση θεωρητικών εργαλείων από τα νεοκλασικά οικονομικά. Τα θεωρητικά εργαλεία της νεοκλασικής οικονομικής δεν ήταν συμβατά με την ύπαρξη του χώρου (και του χρόνου) στις αναλύσεις.
Η νεοκλασική οικονομική προσέγγιση παρουσίαζε αρκετές ασυμβατότητες με τις θεωρίες του χώρου. Αυτό έστρεψε τη θεωρία της χωροθέτησης προς δυο τουλάχιστον νέες κατευθύνσεις : Τονίστηκε η σημασία της συμπεριφοράς. Αμφισβητήθηκε το μοντέλο του ορθολογικού οικονομικού ανθρώπου και επιπλέον τονίστηκε η πολυπλοκότητα της δομής των επιχειρήσεων. Τονίστηκε ότι η φύση της υπάρχουσας θεωρίας είναι ανιστορική, και ότι η χωροθέτηση είναι ιστορική διαδικασία. Η ανάπτυξης του χώρου μπορεί να ειδωθεί μόνο ως μέρος της συνολικής ανάπτυξης του καπιταλισμού.
Θεωρία του τόπου εγκατάστασης της αγροτικής παραγωγής Ο von Thünen, Πρώσος κτηματίας, με 40 χρόνια εμπειρίας στη γεωργία, διατύπωσε στα 1826 το πρώτο μοντέλο χωροθέτησης και οργάνωσης των αγροτικών χρήσεων γης γύρω από μια πόλη. Αυτή ήταν η πρώτη προσπάθεια ανάπτυξης μιας συστηματικής μεθοδολογικής ανάλυσης του προβλήματος της εγκατάστασης μιας οικονομικής δραστηριότητας. Σκοπός του Thünen ήταν η ερμηνεία των γενικών αρχών που καθορίζουν τις τιμές των γεωργικών προϊόντων και το πώς αυτές οι τιμές καθορίζουν στη συνέχεια τη γεωργική παραγωγή.
Υποθέσεις του Thünen Η πόλη βρίσκεται στο κέντρο μιας αγροτικής περιοχής απομονωμένη από άλλες πόλεις. Η αγροτική γη είναι απόλυτα ομοιογενής και η γονιμότητα είναι ίδια σε όλη την αγροτική έκταση. Η ένταση της καλλιέργειας είναι ίδια σε όλη την αγροτική έκταση. Η πόλη αυτή αποτελεί τη μοναδική αγορά των αγροτικών προϊόντων της περιοχής. Η μετακίνηση είναι το ίδιο εύκολη προς κάθε κατεύθυνση και διεξάγεται με τα ίδια μέσα (κάρο, άλογο). Οι αγρότες σκέφτονται ορθολογικά επιδιώκοντας μεγιστοποίηση του κέρδους τους. Η τιμή για κάθε προϊόν καθορίζεται ελεύθερα από την προσφορά και τη ζήτηση και επομένως είναι δεδομένη για τους γεωργούς. Το κόστος μεταφοράς είναι ανάλογο της απόστασης.
Ο Thünen ασχολήθηκε με το: 1. πώς κατανέμεται η γαιοπρόσοδος ή έγγειος πρόσοδος (land rent)* για το αγροτικό προϊόν σε σχέση με την απόσταση από την αγορά. 2. πώς κατανέμονται οι διάφορες καλλιέργειες στην αγροτική γη. * Γαιοπρόσοδος (τιμή για τη χρήση της γης) έσοδα από τη χρήση της έξοδα στα οποία συμπεριλαμβάνεται ένα «λογικό» κέρδος και το κόστος μεταφοράς των προϊόντων στην αγορά) Η θεωρία του τόπου εγκατάστασης της αγροτικής παραγωγής εστιάζεται: α. στην αναγνώριση της ρυθμιστικής επίδρασης του ενοικίου στη χρήση της γεωργικής γης β. στην χωρική κατανομή του ύψους των ενοικίων που καθορίζονται από την απόσταση και συνακόλουθα το κόστος μεταφοράς γ. Ήταν το μοντέλο που οργάνωσε πρώτο δραστηριότητες στο χώρο (χωροταξία).
Όσο μεγαλώνει η απόσταση από την πόλη, τόσο αυξάνει το κόστος μεταφοράς του προϊόντος, οπότε η γαιοπρόσοδος μειώνεται. Η εξίσωση της γαιοπροσόδου είναι : L = Q. (Ρ-c) Q. f. K L = 4500 300. K Η γαιοπρόσοδος μεγιστοποιείται για απόσταση Κ=0 οπότε L = Q. (P-c) Η ακτίνα όπου η γαιοπρόσοδος μηδενίζεται είναι : Κ = (P-c) / f L : γαιοπρόσοδος ανά μονάδα γεωργικής γης Q : ποσότητα προϊόντος ανά μονάδα γεωργικής γης Ρ : τιμή πώλησης ανά μονάδα προϊόντος c : κόστος ανά μονάδα προϊόντος f : κόστος μεταφοράς ανά μονάδα απόστασης και ανά μονάδα προϊόντος Κ : απόσταση από την αγορά (πόλη)
Ο κάθε γεωργός στο πλαίσιο του ανταγωνισμού ενδιαφέρεται να βρεθεί σε πλεονεκτικότερη θέση πιο κοντά στην πόλη αποκομίζοντας μεγαλύτερο κέρδος (έσοδα έξοδα). Κατά συνέπεια διατίθεται να πληρώσει ενοίκιο στο γαιοκτήμονα που έχει κτήματα σε μικρότερη απόσταση από την αγορά. Χωροθετική πρόσοδος ανά μονάδα εδάφους = έσοδα ανά μονάδα εδάφους πληρωμές για άλλους συντελεστές ανά στρέμμα κόστη μεταφοράς ανά στρέμμα.
Πως θα γίνει η κατανομή των καλλιεργειών των διάφορων προϊόντων στη γεωργική γη; L = 2000 50. K L = 7500 250. K L = 11000 55. K L = 4500 300. K
Ο Thünen εισάγει την έννοια της οικονομικής προσόδου (economic rent). Είναι η διαφορά της προσόδου από μία καλλιέργεια (έσοδα μείον έξοδα) σε σχέση με την πρόσοδο από μια εναλλακτική χρήση της ίδιας γης (κόστος ευκαιρίας). Η οικονομική πρόσοδος είναι χρήσιμη για την εξέταση επιλογών ανάμεσα σε εναλλακτικές περιπτώσεις χρησιμοποίησης των πόρων και χρησιμοποιείται ιδιαίτερα στη γεωγραφική κατανομή των διαφόρων χρήσεων για την ερμηνεία του ανταγωνισμού των χρήσεων γης.
Οι διαφορές στη γαιοπρόσοδο έχουν μεγαλύτερη σημασία για τις αγροτικές επιχειρήσεις για τις οποίες η αμοιβή του εδάφους συνιστά σημαντικό ποσοστό του συνολικού κόστους παραγωγής. Στην επιλογή του τόπου εγκατάστασης μιας γεωργικής επιχείρησης σημαντικό είναι να εξεταστεί η σχέση υποκατάστασης μεταξύ γαιοπροσόδου και μεταφορικού κόστους.
Πως επηρεάζει την ένταση της καλλιέργειας της γης (εντατική / εκτατική) η απόσταση από την αγορά; Πολλοί συνεχιστές της θεωρίας του Thünen υποστήριξαν ότι η ένταση στην καλλιέργεια της γεωργικής γης μειώνεται καθώς αυξάνει η απόσταση από την αγορά. Όσο πλησιέστερα στην αγορά είναι η γεωργική μονάδα, τόσο μικρότερο το μεταφορικό κόστος, άρα ψηλότερο το καθαρό κέρδος του γεωργού. Το πρόσθετο εισόδημα το χρησιμοποιεί ώστε να εντατικοποιήσει την παραγωγή του (περισσότερο εργατικό δυναμικό, μεγαλύτερο κεφάλαιο, λιπάσματα κτλ.).
Εκτατική L = 1750 50. K Εντατική L = 2400 80. K
Αίροντας κάποιες από τις υποθέσεις του υποδείγματος Thünen τροποποιούνται στην πράξη τα συμπεράσματα του υποδείγματος. Αν, για παράδειγμα, τα έξοδα μεταφοράς παρουσιάζουν μη αναλογικότητα παρατηρούμε ότι καθώς αυξάνεται η απόσταση η γαιοπρόσοδος μειώνεται αλλά με φθίνοντα ρυθμό (διάγραμμα α). Αντίστοιχα, η διαφοροποίηση της έντασης χρήσης του εδάφους οδηγεί σε μείωση της γαιοπροσόδου με αύξοντα ρυθμό καθώς αυξάνεται η απόσταση (διάγραμμα β).
Άλλες υποθέσεις που μπορούν να αλλάξουν είναι : η διαφοροποίηση της γονιμότητας του εδάφους ανά περιοχή (διαφοροποιημένη παραγωγικότητα της γης). η ύπαρξη μεταφορικού δικτύου που μπορεί να διαφοροποιεί την ευκολία μετακινήσεων και μεταφοράς προϊόντων, ή και ύπαρξη εναλλακτικού τρόπου μεταφοράς (ποτάμι). η ύπαρξη περισσότερων από μιας πόλης αγοράς κτλ. Όλα τα παραπάνω μετασχηματίζουν τους ομόκεντρους κύκλους του Thünen. Στο ακόλουθο διάγραμμα αποτυπώνονται τρεις μετασχηματισμοί του μοντέλου των αγροτικών χρήσεων γης.
Η περίπτωση (Α) αποτελεί την αυτούσια απεικόνιση του μοντέλου. Στις υπόλοιπες τρεις περιπτώσεις γίνεται άρση ορισμένων παραδοχών του μοντέλου. Στη περίπτωση (Β) γίνεται άρση της «απομονωμένης κατάστασης», δηλαδή υπάρχει μια ανταγωνιστική αγορά σε κοντινή απόσταση. Η περίπτωση (Γ) διατυπώνει την ύπαρξη εναλλακτικού τρόπου μεταφοράς πέρα από το άλογο και το κάρο, στην περίπτωση αυτή το ποτάμι. Τέλος η περίπτωση (Δ) αναφέρεται στη γονιμότητα της γης, αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο γόνιμη. Και οι τρεις περιπτώσεις του διαγράμματος Β - Γ & Δ αντιστοιχούν στην πραγματικότητα, είτε μεμονωμένα, είτε όλες μαζί.
ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣ 3 Το οικιστικό δίκτυο είναι αυτό που αναφέρεται στην περίπτωση Β, δηλαδή η ύπαρξη οικισμών και κατ επέκταση ανταγωνιστικών αγορών. Η διάσταση του οικιστικού δικτύου είναι ιδιαίτερα σημαντική σήμερα αφού αναπτύσσονται σχέσεις και αλληλεξαρτήσεις μεταξύ αυτών. Στην υπόθεση ύπαρξης ακόμη ενός κέντρου, θα δημιουργείται αλληλοεπικάλυψη των ζωνών των αγροτικών χρήσεων και κατ επέκταση οι ζώνες θα αλλάζουν, θα επεκτείνονται και η μορφή τους θα παίρνει διαφορετικές διαστάσεις «καταργώντας τους ομόκεντρους κύκλους». Στη περίπτωση Γ οι ζώνες επιρροής, που στο μοντέλο αποτελούν ομόκεντρους κύκλους, ακολουθούν την επέκταση του δικτύου μεταφοράς και επεκτείνονται παράλληλα σ αυτό. Στο αρχικό μοντέλο ο τρόπος μεταφοράς είναι με άλογο ή το κάρο. Οι τρόποι μεταφοράς πλέον και κατ επέκταση τα δίκτυα που δημιουργούνται έχουν πληθύνει. Στο παραπάνω διάγραμμα (των μετασχηματισμένων κύκλων) φαίνεται το ποτάμι ως τρόπος μεταφοράς, και οι ζώνες όπως δημιουργούνται σύμφωνα μ αυτό.
Όπως προαναφέρθηκε, ο Von Thünen δημιούργησε το πρώτο μοντέλο χωροθέτησης μόνο για τον πρωτογενή τομέα. Βασίζεται σε παραδοχές νεοκλασικού χαρακτήρα που η πολύπλοκη πραγματικότητα απορρίπτει (δεν είναι επιχειρησιακό, αλλά αναφέρεται σε έναν πιο ορθολογικό κόσμο: 1. Οι καλλιεργητές δεν είναι ορθολογικοί. Δεν έχουν ολοκληρωμένη αντίληψη της συνολικής εικόνας της γεωργικής παραγωγής και των αγορών. 2. Η μονοκαλλιέργεια δεν ισχύει. Στην πραγματικότητα υπάρχει συνδυασμός προϊόντων σε κάθε ζώνη. 3. Οι καλλιέργειες και οι αγορές διαφοροποιούνται σε μέγεθος και «επιρροή». Οι οικονομίες κλίμακας που δημιουργούν οι μεγαλύτερες πόλεις εμποδίζουν μεσαίου μεγέθους πόλεις να αναπτύξουν διακριτές ζώνες χρήσης της γης. 4. Είναι μοντέλο μερικής ισορροπίας (αγνοεί κάποιες μεταβλητές) 5. Αγνοεί μη οικονομικούς παράγοντες (υποκειμενικούς ή και θεσμικούς) που επηρεάζουν τις αποφάσεις. 6. Η εμπειρική του αξιοπιστία είναι περιορισμένη.
Οι περιορισμοί του μοντέλου Van Thünen γίνονται φανεροί αν προσεγγίσουμε τη γεωργία μέσα από την ανάλυση της ταυτόχρονης συνύπαρξης και του τρόπου άρθρωσης διαφόρων μορφών καπιταλιστικής παραγωγής. Στη γεωργική παραγωγή συνυπάρχουν ταυτόχρονα μορφές καπιταλιστικής παραγωγής με άλλες απλούστερες.
Βασικές μορφές καπιταλιστικής παραγωγής στη γεωργία (Χατζημιχάλης, 1983) Διευρυμένη και εντατική γεωργική παραγωγή: υψηλή παραγωγικότητα, ένταση κεφαλαίου και ενέργειας, χρήση προηγμένης τεχνολογίας, περιορισμένη χρήση εργατών, υψηλός βαθμός εμπορευματοποίησης και τυποποίησης προϊόντων. Κάθετη οργάνωση σε αγροτοβιομηχανικά συγκροτήματα (η ίδια επιχείρηση συνδυάζει καλλιέργεια, τυποποίηση, μεταφορά, διανομή).
Αυτή η μορφή παραγωγής έχει λιγότερους περιορισμούς από άποψης χωροθέτησης, μπορεί να παράγει προϊόντα ανεξάρτητα κλιματικών συνθηκών (ντομάτες σε θερμοκήπια στην Ολλανδία, πορτοκάλια στην έρημο στο Ισραήλ), εξαρτάται όμως από το εργατικό δυναμικό και τις πολιτικές συνθήκες στην περιοχή παραγωγής.
Μικροεμπορευματική γεωργική παραγωγή : υψηλή παραγωγικότητα, επενδύσεις χαμηλότερης έντασης κεφαλαίου και ενέργειας, χρήση συνηθισμένης τεχνολογίας, αρκετό εργατικό δυναμικό. Πρόκειται κυρίως για οικογενειακές επιχειρήσεις και συνεταιρισμούς. Υπάρχει έντονη εξάρτηση από το κράτος και το πιστωτικό σύστημα). Αυτή η μορφή παραγωγής επηρεάζεται έντονα για τη χωροθέτησή της από κρατικά ή ευρωπαϊκά προγράμματα και από τις διακυμάνσεις της αγοράς (π.χ. ανάπτυξη θερμοκηπίων με δάνεια ή επιδοτήσεις).
Μικρογεωργική παραγωγή, κυρίως για αυτοκατανάλωση : οικογενειακή βάση, ένταση εργασίας, περιορισμένα τεχνολογικά μέσα, μικρή παραγωγικότητα, εξαρτάται σημαντικά από το κράτος και τα ολιγοπώλια. Η χωροθέτησή της βρίσκεται κοντά σε χωριά και πόλεις.
Το μοντέλο Thünen διδάσκει ότι η γαιοπρόσοδος καθορίζεται από το μεταφορικό κόστος. Οι παράγοντες που επηρεάζουν περισσότερο τη γαιοπρόσοδο εδαφών που συνορεύουν με αστικά περιβάλλοντα είναι σύμφωνα με αρκετούς μελετητές τα ακόλουθα : Μαζική επέκταση των πόλεων : Η επέκταση των πόλεων σε αγροτικές περιοχές προκαλεί κερδοσκοπία στην αγορά εδαφών. Η πιθανή χρήση αγροτικών εδαφών για αστικές χρήσεις (οικιστικές, εμπορικές κτλ.) αυξάνουν τη γαιοπρόσοδο. Η σχετική κερδοσκοπία αποτρέπει τους αγρότες από το να κάνουν χρήση της γης για παραγωγικούς σκοπούς. Η μείωση της έντασης της χρήσης της αγροτικής γης οφείλεται και στο γεγονός ότι αυξάνεται το ενδιαφέρον της αγοράς της από μη αγρότες. Η κερδοσκοπία πάνω στην αγροτική γη μειώνεται όσο αυτή απομακρύνεται από το αστικό κέντρο.
Η χρήση του εδάφους για κατοικίες : Συχνά τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα επιδιώκουν να κατοικούν σε περιοχές έξω από την πόλη. Για να αποκτήσουν τη γη αυτή πληρώνουν τιμές πολύ υψηλότερες από αυτές που αποφέρει η αγροτική χρήση. Έτσι η αγροτική χρήση αποκλείεται.
Η επίδραση της αστικής απασχόλησης στην αγροτική: Επειδή τα ημερομίσθια στην πόλη τείνουν να είναι μεγαλύτερα από τα αγροτικά εισοδήματα, πολλοί γεωργοί που εργάζονται κοντά σε πόλεις ασχολούνται όλο και λιγότερο με τα κτήματά τους. Συμπερασματικά (κριτική της αξιοπιστίας του μοντέλου του Thünen): η γαιοπρόσοδος αυξάνει όσο απομακρυνόμαστε από την πόλη (αντίστροφο συμπέρασμα από αυτό του μοντέλου του Thünen).
Συμπερασματικά
1. Η χρήση της γεωργικής γης επηρεάζεται Από τη θέση των κύριων αγορών, Από τα μεταφορικά έξοδα ανά καλλιεργούμενο προϊόν, Από τη ζήτηση αγροτικών προϊόντων, Από τα χαρακτηριστικά των καλλιεργειών (απόδοση γης ανά στρέμμα, ύπαρξη μεταφορικού δικτύου, δυνατότητα εκμηχάνισης, απαιτήσεις για εργατικό δυναμικό κτλ.).
2. Η γεωργική παραγωγή επηρεάζεται Από την ποιότητα της γεωργικής γης (παρά το γεγονός ότι η γονιμότητα και τα φυσικά χαρακτηριστικά του εδάφους δεν προσδιορίζουν με τρόπο απόλυτο την ανάπτυξη μιας περιοχής), Από τις εισροές (νερό, λιπάσματα) που αυξάνουν την παραγωγή ως ένα σημείο, πέραν του οποίου ισχύει η φθίνουσα και ίσως και η αρνητικά απόδοση. Από τον ανταγωνισμό με άλλες δραστηριότητες (βιομηχανία, τουρισμός κτλ.).
3. Οι συνέπειες των τεχνολογικών καινοτομιών και της επανάστασης μεταφορών και συγκοινωνιών Η επανάσταση στις συγκοινωνίες έκανε δυνατή τη μεταφορά τροφίμων σε μεγάλες αποστάσεις. Έτσι, η αγορά των γεωργικών προϊόντων συγκεντρώθηκε στις πόλεις ενώ παράλληλα οι μικρές τοπικές αγορές της υπαίθρου παρήκμασαν. Οι τεχνολογικές καινοτομίες στη γεωργία (θεριζοαλωνιστικές μηχανές, συστήματα άρδευσης κτλ.) μείωσαν τις ανάγκες για εργάτες. Έτσι μειώθηκε το ποσοστό των απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα ως ποσοστό του ενεργού πληθυσμού). Παράλληλα αυξήθηκε ο αριθμός των αγροτών που εντάχθηκαν σε εξωαγροτικές δραστηριότητες. Λόγω της ανάπτυξης ατομικών κι μαζικών μέσων μεταφοράς (συρρίκνωση του χώρου) μεγάλωσε η ακτίνα από την οποία αντλείται εργατικό δυναμικό στη γεωργία. (βλέπε Max Derruau, Ανθρωπογεωγραφία, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, 1991, σελίδες 570)
Ερώτημα για σκέψη : Μοντέλο γενικής ισορροπίας ή ανάλυση που θα ενσωματώνει ως ενδογενές στοιχείο της κοινωνικούς, οικονομικούς, πολιτικούς, πολιτισμικούς κτλ. παράγοντες;
Ενδιαφέροντα αναγνώσματα Αστικό Υπόδειγμα Αττικής 2010 2030 http://atticarailtrail.ntua.gr/athens-laurio-sounio/research/astikoypodeigma-attikis-2010-2030.html ΑΣΤΙΚΕΣ ΑΝΑΔΑΣΩΣΕΙΣ: Το άγνωστο έργο της δασικής υπηρεσίας για το αστικό πράσινο (1ο μέρος) Ακολουθούν μέρη 2,3,4. https://dasarxeio.com/2017/04/09/2145-2/