Η Πρέβεζα στο διάβα.. Αντί αναφοράς σε θέμα που αφορά άμεσα στην Πρέβεζα, παρατίθεται επίκαιρο αφιέρωμα στις Γυναίκες του 21. Λ.Σ. Οι γυναίκες του 21 Γράφει ο κ. Λάζαρος Συνέσιος Τη νύχτα που παράδερνες μ ένα δαυλί στο χέρι εσπιθοβόλεις κεραυνούς κι έφεγγες σαν αστέρι, καν ένας μάντης σ όλεγε ότι θα να λθη η ώρα να ιδής, Κανάρη, ελεύθερη, τη δύστυχη τη χώρα, π όρευ ετοιμοθάνατη. αν ένας μάντης τα λεγε, ποιός ήθε τον πιστέψει; 1 Οι στίχοι τούτοι του Βαλαωρίτη -ειπωμένοι (στις 2 Σεπτεμβρίου 1877 στον θάνατο του Ναυάρχου Κωνσταντίνου Κανάρη) μισόν αιώνα αφ ότου η δύστυχη η χώρα π όρευ, ετοιμοθάνατη, είχε αναστηθεί και ζούσε, Κράτος ελεύθερο πια-, εκφράζουν την πραγματοποίηση εκείνου που φαινόταν απίθανο κι αδύνατο: να μπορέσουν οι Γραικοί με τ άρματα ν αποτινάξουν την Τουρκιά, ν ανασάνουν λεύτερα μέσα στ άλλα ελεύθερα έθνη. Τούτο το απίθανο κι αδύνατο, έγινε πραγματικότητα χάρη στην φλόγα και την πεποίθηση των Αποστόλων της Επανάστασης -του Ρήγα και του Κοραή, του Υψηλάντη και του Τσακάλωφ, του Ξάνθου και του Αναγνωστόπουλου, του Παπαφλέσσα και του Σκουφά /κι άλλων ακόμη /- ότι ήταν δυνατή η απελευθέρωση με γενική εξέγερση των Ελλήνων και στηριζόταν στην εκτίμηση, ότι το Έθνος διέθετε τότε επαρκείς δυνάμεις για την επιτυχία του υπέρτατου στόχου. Το βαθύ θρησκευτικό και εθνικό αίσθημα των Ελλήνων της εποχής εκείνης, ο ζήλος και οι ικανότητες των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας και των άλλων αρχηγών και εκλεκτών στελεχών της, καθώς και άλλα στοιχεία, ήταν οι παράγοντες που οδήγησαν στην πραγμάτωση της Ιδέας, με την ενεργοποίηση και τη συνένωση των δυνάμεων του Έθνους στη συνισταμένη της 25 ης Μαρτίου 1821 -ημέρα που είχε ορισθεί για την έναρξη της Επαναστάσεως στην ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα. στις παραδουνάβιες ηγεμονίες είχε ήδη ξεκινήσει από τον Φεβρουάριο. Και βέβαια, τούτος ο πόλεμος είχε τις ρίζες του σ αγώνες πρότερους -στην Κρήτη και στο Σούλι, στη Μάνη και στον Όλυμπο, των αδελφών Ορλώφ και του Δασκαλογιάννη, του Διονυσίου του Φιλοσόφου και του Λάμπρου Κατσώνη, και τόσων άλλων. Ήταν η Μεγάλη Πορεία, σε μονοπάτια δύσβατα και κακοτράχαλα κι επικίνδυνα, που χρειαζόταν ηρωισμός κι αποκοτιά για το κάθε βήμα, και που οδήγησε το Έθνος των Ελλήνων απ το σκοτάδι της σκλαβιάς στο Φως της Λευτεριάς. Στους κάμπους και στις βουνοκορφές, στ ακρογιάλια και στα νησιά, βροντά το καριοφίλι και το μπουρλότο, όλοι ψυχανεμίζονται της Λευτεριάς τον ερχομό. Καραϊσκάκης και Κολοκοτρώνης, Υψηλάντης και Παπαφλέσσας, Τομπάζης και Κανάρης, Ανδρούτσος και Μαυρομιχάλης, Μακρυγιάννης και Νικηταράς, Ανεμογιάννης και Τσαμαδός, Βαλτέτσι, Δολιανά Ύδρα, Ψαρά, Βασιλικά, Πέτα, Δερβενάκια, Χίος Δερβίζανα, Τριπολιτσά, Σούλι, Σφακιά, Γαλαξίδι, Χίος, Μεσολόγγι -ζαλίζεσαι και μπερδεύεσαι στ αστραποβόλημα π αφήνουν ονόματα αγωνιστών και
τόπων δοξασμένων, πλήθος αμέτρητο και σταθερά ορόσημα στην Πορεία της Λευτεριάς. Στα ορόσημα αυτά τα φωτεινά, στεκόμαστε κι αφιερώνουμε, τέτοιες μέρες, μνήμες και ομιλίες. Αξίζει όμως να στρέψουμε την προσοχή και τη θύμησή μας και στη Γυναίκα του 21, -τη μάνα, τη σύζυγο, την αδελφή, στην Αγωνίστρια Γυναίκα που στάθηκε ισάξια του άνδρα και κράτησε το σπίτι μα και πολέμησε στο μετερίζι και θυσίασε συχνά και τη ζωή. Η Μόσχω η Τζαβέλαινα, η Δέσπω η Μπότση, η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, η Μαντώ Μαυρογένους, στάθηκαν, ανάμεσα σ άλλες πολλές, μορφές ξεχωριστές, σύμβολα φωτεινά -και δεν είναι οι μόνες. Κι έχει ιδιαίτερη σημασία κι αξία η παρουσία κι η συμμετοχή της Γυναίκας στον Αγώνα κείνους τους χρόνους, αν αναλογισθούμε τις συνθήκες ζωής, τις αντιλήψεις, τα ήθη, τη θέση της γυναίκας την τότε κοινωνία. - Η Μόσχω (Σούλι 1760-1795;), η γυναίκα του Λάμπρου Τζαβέλλα, ήταν μετρίου αναστήματος, μελαχρινή κι ωραία και επέδειξε ψυχικό σθένος, δύναμη χαρακτήρα και φιλοπατρία, γι αυτό κι είχε μεγάλο κύρος στη σουλιώτικη πολιτεία. Στις 20 Ιουλίου 1792, μ άλλες Σουλιώτισσες, παρακολουθούσε από τις ράχες της Κιάφας τη μάχη των Σουλιωτών κατά του Αλή Πασά. Μόλις είδαν μια αιφνίδια διακοπή των πυροβολισμών των μαχόμενων Σουλιωτών (μια μικρή ανακωχή ανάμεσα στους αντιμαχόμενους), νόμισαν πως οι Σουλιώτες σκοτώθηκαν. Τη σιγή την πήραν για ήττα των ανδρών τους, οι άνδρες μας σταμάτησαν, φωνάζει η Μόσχω, θα σκοτώθηκαν. Σειρά μας τώρα. Και ευθύς 300 γυναίκες ένοπλες επιτέθηκαν εναντίον 3.000 Αλβανών.. Ο πόλεμος αρχίνησε κι ανάψαν τα ντουφέκια. Δεν είν εδώ το Χόρμοβο, δεν είν η Λαμποβίτσα, εδώ είν το Σούλι το κακό, εδώ είν το Κακοσούλι, που πολεμούν μικρά παιδιά, γυναίκες σαν τους άντρες, που πολεμάει η Τζαβέλαινα σαν άξιο παληκάρι. Η Μόσχω τότε ώρμησε, με το σπαθί στο χαίρι τώρα να ιδήτε πόλεμον, γυναίκικα δουφέκια, σαν τους λαγούς εφεύγανε, και πίσω δεν κυττάζουν, πετάξαν τα δουφέκια τους, μόνον για να γλιτώσουν 2. Ο Φωτιάδης στον «Καραϊσκάκη» γράφει: Τρακόσες άδραξαν τ άρματα και χίμηξαν μπροστά με τη Μόσχω. -Απάνω τους φώναζε η μια στην άλλη, απάνω τους, τί τα κοιτάμε τα σκυλιά; Αυτές δεν ήταν γυναίκες, μα μαινάδες. Ξεμαλλιασμένες ή ουρλιάζοντας με γυμνωμένα τα σπαθιά στα χέρια χύθηκαν να φάνε τους οχτρούς.. Οι Αλβανοί μπροστά σε αυτό το θέαμα των μαχόμενων γυναικών έμειναν κατάπληκτοι, πανικοβλήθηκαν. Έριξαν τα όπλα κάτω για να είναι ελαφρότεροι και το βαλαν στα πόδια. Η Μόσχω τους καταδιώκει, τρέχει προς τον πύργο που τον υπεράσπιζε ο ανιψιός της Κίτσος Τζαβέλας, τον βλέπει νεκρό. Η Μόσχω σκύβει, τον φιλάει, βγάζει την ποδιά της, του σκεπάζει το πρόσωπο και συνεχίζει την καταδίωξη. Ανάμεσα στις γυναίκες είναι και η Σόφω η κόρη της Τζαβέλαινας 3. Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης απαθανάτισε τη σκηνή της φυγής με τους γνωστούς στίχους : Τ άλογο! τ άλογο, Ομέρ Βρυώνη, το Σούλι εχύμησε και μας πλακώνει. Τ άλογο, τ άλογο, ακούς σφυρίζουν, ζεστά τα βόλια τους μας φοβερίζουν
Η Μόσχω πέθανε μεταξύ των ετών 1795-1803. - Τη δική της χρυσή σελίδα στην ελληνική ιστορία έγραψε η Δέσπω Σέχου, σύζυγος του Γεωργάκη Μπότζη. Στο χωριό Ρηνιάσα, εν τω μέσω του χωρίου τούτου υπήρχε πύργος, κούλα του δημουλά ονομαζόμενος 4, στον οποίο διέμενε η οικογένεια του Γεωργάκη Μπότζη, Δέσπω. Στις 23 Δεκεμβρίου του 183, βλέποντας ότι οι Τουρκαλβανοί του Αλή πασά εξύλιζον, εχειρόδεναν, και εγύμνωναν γυναίκας χήρας και παιδοκοράσια ορφανά (εκείνη την ώρα έλειπαν ο σύζυγος και οι γιοι της), κλείσθηκε με όλα τα άλλα της οικογένειάς της στον πύργο κι άρχισε να αμύνεται με τα όπλα. Διαπιστώνοντας ότι σύντομα, αφού τελείωναν τα πολεμοφόδια, θα αιχμαλωτίζονταν, κάλεσε κόρες, νύφες, ανήλικα εγγόνια και ρώτησε τί απ τα δυο προτιμάνε: την άτιμη αιχμαλωσία ή τον ένδοξο κι ελεύθερο θάνατο ομόφωνη ήταν η απάντηση: Τον θάνατο. Κι η μάνα έφερε στο μεγάλο δωμάτιο ένα κιβώτιο γεμάτο πυρίτιδα, και μαζεύοντας γύρω της κόρες, νύφες κι αγγόνια, σχηματίσασα περί αυτό κύκλον πυκνότατον έβαλε μ αναμμένο δαυλό φωτιά στο μπαρούτι. Το Σούλι κι αν προσκύνησε κι αν τούρκεψεν η Κιάφα η Δέσπω αφέντες λιάπηδες δεν έκανε,δεν κάνει. Δαυλί στο χέρι άρπαξε, κόρες και νύφες κράζει. Σκλάβες Τούρκων μη ζήσουμε, παιδιά μου αγκαλιαστείτε. Και τα φουσέκια ανάψανε κι όλες φωτιές γενήκαν 5. - Κόρη του Υδραίου πλοιάρχου Σταυριανού Πινότση, γυναίκα (σε δεύτερο γάμο) του Σπετσιώτη πλοιάρχου Δημήτρη Μπούμπουλη -με το επώνυμο του οποίου έμεινε στην Ιστορία του Αγώνα- η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα (Κωνσταντινούπολη 11.5.1771-Σπέτσες 22.5.1825), ήταν η επιφανέστερη ίσως γυναικεία μορφή του Αγώνα του 21. Η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα καταγόταν από την 'Υδρα. Γεννήθηκε μέσα στις φυλακές της Κωνσταντινούπολης,όταν η μητέρα της Σκεύω επισκέφτηκε τον σύζυγό της, Σταυριανό Πινότση, τον οποίο είχαν φυλακίσει οι Οθωμανοί για τη συμμετοχή του στα Ορλωφικά (1769-1770). Την βάπτισε και της έδωσε το όνομά της ο εκεί φυλακισμένος πολέμαρχος της Μάνης, Παναγιώτης Μούρτζινος. Μετά τον θάνατο του Πινότση στη φυλακή, μητέρα και κόρη επέστρεψαν στην 'Υδρα και 4 χρόνια αργότερα μετακόμισαν στις Σπέτσες, όταν η μητέρα της παντρεύθηκε τον Δημήτριο Λαζάρου-Ορλώφ. Από την ένωση αυτή η Μπουμπουλίνα απέκτησε οκτώ ετεροθαλή αδέρφια. Παντρεύθηκε δυο φορές, στα δεκαεπτά της με τον Σπετσιώτη Δημήτριο Γιάννουζα και στα τριάντα με τον Σπετσιώτη πλοιοκτήτη και καπετάνιο Δημήτριο Μπούμπουλη. Και οι δυο σκοτώθηκαν από Αλγερινούς πειρατές. Της άφησαν, ωστόσο, μια τεράστια περιουσία, την οποία ξόδεψε εξ ολοκλήρου για να αγοράσει καράβια και εξοπλισμό για την Ελληνική Επανάσταση. Με σωστή διαχείριση και εμπορικές δραστηριότητες αύξησε την περιουσία. Αρχικά έγινε συνέταιρος σε αρκετά πλοία,αργότερα κατασκεύασε τρία δικά της, το ένα από τα οποία, το Αγαμέμνων, -μήκους 48 πήχεων και με 18 κανόνια, η ναυπήγηση του οποίου κόστισε 75.000 τάλαρα. Το όνομα αυτό το έδωσε στη ναυαρχίδα της από τον ομηρικό βασιλιά των Μυκηνών, Αγαμέμνονα, που οδήγησε τους Έλληνες στον Τρωικό πόλεμο. Αυτό δείχνει πόσο τιμούσε η Μπουμπουλίνα την ελληνική ιστορική της κληρονομιά και τι συμβόλιζε το όνομα του πλοίου της. Έχοντας γίνει ήδη μέλος της Φιλικής Εταιρείας στην Κωνσταντινούπολη, και όντας η μόνη γυναίκα που μυήθηκε σε αυτή, στον κατώτερο βαθμό μύησης αφού οι γυναίκες δεν γίνονταν δεκτές, καθώς γυρνούσε στις Σπέτσες, αγόραζε μυστικά όπλα και πολεμοφόδια από τα ξένα λιμάνια, τα οποία μετά έκρυψε στο σπίτι της, ενώ ξεκίνησε την κατασκευή του πλοίου Αγαμέμνων, της ναυαρχίδας της, η οποία ολοκληρώθηκε το 1820.
Όταν ξεκίνησε η ελληνική επανάσταση, είχε σχηματίσει δικό της εκστρατευτικό σώμα από Σπετσιώτες, τους οποίους αποκαλούσε «γενναία μου παλικάρια». Είχε αναλάβει να αρματώνει, να συντηρεί και να πληρώνει τον στρατό αυτό μόνη της όπως έκανε και με τα πλοία της και τα πληρώματά τους. Με το κύρος της και με σημαντική βοήθεια σε ανεφοδιασμό, συνέβαλε ουσιαστικά στην ανασυγκρότηση του σχεδόν διαλυμένου ελληνικού στρατοπέδου στο Άργος. Συμμετέσχε ακόμη στις πολιορκίες της Μονεμβασιάς, της Τριπολιτσάς, του Ναυπλίου, Έτσι τα δύο πρώτα χρόνια της Επανάστασης είχε ξοδέψει όλη της την περιουσία. Τρεις Τουρκοπούλες κάθονταν στου Αναπλιού την πόρτα -Μπρε Ανάπλι, για δε χαίρεσαι, για δε βαρείς παιγνίδια; -Και τί καλό χω να χαρώ και να βαρώ παιγνίδια; Στεριάς με δέρνει ο Πρίγκιπας, πελάγ η Μπουμπουλίνα, πέφτουν κανόνια σα βροχή και μπόμπες σα χαλάζι. 6 Μετά την κατάληψη του Ναυπλίου από τους Έλληνες στις 30 Νοεμβρίου 1822, το νεοσύστατο κράτος έδωσε στην Μπουμπουλίνα κλήρο στην πόλη ως ανταμοιβή για την προσφορά της στο έθνος και η Μπουμπουλίνα εγκαταστάθηκε εκεί. Στα τέλη του 1824 μετακόμισε στις Σπέτσες. Στις 12 Φεβρουαρίου 1825 ο Αιγύπτιος ναύαρχος Ιμπραήμ Πασάς με τουρκοαιγυπτιακό στόλο, αποβιβάσθηκε στο λιμάνι της Πύλου στην Πελοπόννησο με 4.400 άντρες, σε μια τελευταία προσπάθεια να σταματήσει την Επανάσταση. Η Μπουμπουλίνα, παραμερίζοντας την δυσαρέσκειά της για τους πολιτικούς και καθοδηγούμενη μόνο από την φιλοπατρία της, άρχισε να προετοιμάζεται για νέες μάχες. Όμως, στις 22 Μαΐου 1825 κατά την διάρκεια μιας πολύ μεγάλης λογομαχίας μεταξύ Μπουμπουλίνας και Κουτσαίων (κόρη των οποίων είχε απαγάγει ο μικρότερος γιος της από τον πρώτο της γάμο), o Ιωάννης Κούτσης την πυροβόλησε στο μέτωπο και την άφησε αμέσως νεκρή. Έτσι η Μπουμπουλίνα, που αφιέρωσε όλη της τη ζωή για την απελευθέρωση του έθνους της, σκοτώθηκε άδοξα σε μια συμπλοκή. Οι Ρώσοι μετά τον θάνατό της, της απένειμαν τον τίτλο της «Ναυάρχου», έναν τίτλο με παγκόσμια μοναδικότητα για γυναικεία μορφή. - Στην Τεργέστη το 1796 γεννήθηκε η Μαντώ (Μαγδαληνή το βαπτιστικό της), κόρη του πλούσιου Φαναριώτικη Νικολάου Μαυρογένη, γόνου της ονομαστής φαναριώτικης οικογένειας των Μαυρογένηδων με καταγωγή από τις Κυκλάδες, και της Ζαχαράτης Χατζή Μπατή, από τη Μύκονο, αλλά με καταγωγή από τη Σπάρτη. Σ αυτή την εξέχουσα μορφή της Ελληνικής Επανάστασης, θα σταθούμε λίγο περισσότερο. Μετά τον θάνατο του πατέρα της το 1818, έσπευσε στη Μύκονο ( 29 Δεκεμβρίου 1821, σύμφωνα με τον Κασομούλη) και πρωτοστάτησε στην εξέγερση των κατοίκων του νησιού. Τούτη η αρχοντοπούλα η καλομαθημένη, μπήκε στην Ιστορία όχι μόνο γιατί δυο φορές γλύτωσε το νησί της, τη Μύκονο, απ τον Τούρκο και τον Αγαρηνό, όχι μόνο γιατί αρμάτωσε τρία καράβια, ούτε γιατί θυσίασε τον εαυτό της, ούτε γιατί πήρε τα χρυσαφικά, την προίκα της αδελφής της, την οικοσκευή, κι όρμησε η άμυαλη να πολεμήσει τον Τούρκο, όπως γράφει η μητέρα της η Ζαχαράτη Μαυρογένη. Η Μαντώ αφοσιώθηκε στον Αγώνα κι έδωσε τα πάντα σ αυτόν. Κατά τις πληροφορίες ξένων κυρίως περιηγητών, έλαβε μέρος σε επιχειρήσεις εναντίον των Τούρκων στην Κάρυστο, στο Πήλιο, στη Φωκίδα. Με δικά της χρήματα εξόπλισε στρατιωτικό σώμα και, ντυμένη ανδρικά, έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες, όπου διακρίθηκε τόσο για την παλικαριά όσο και τη στρατηγική της αντίληψη. Από τις ελληνικές πηγές προκύπτει ότι το Βουλευτικό Σώμα αναγνώρισε το 1823 τις ως τότε υπηρεσίες της και ότι τον Μάιο του 1825 προσέφερε στην κυβέρνηση
ομολογίες 30.000 γροσίων και ζήτησε να λάβει μέρος η ίδια στις επιχειρήσεις ενατίον των Τουρκοαιγυπτίων. Ο Καποδίστριας, εκτιμώντας την προσφορά της, της απένειμε τον επίτιμο βαθμό της Αντιστρατήγου κι Εθνοσυνέλευση με ψήφισμα της παραχώρησε στο Ναύπλιο οίκημα (ερειπιώνας πες ), που γειτόνευε με το σπίτι του Δημητρίου Υψηλάντη. Είχαν ερωτευθεί και σκόπευαν να παντρευτούν, μα κάποιοι φοβήθηκαν την αύξηση της επιρροής του Υψηλάντη με διαταγή του Κωλέττη, μπήκαν στρατιώτες μια νύχτα στο σπίτι της, τη φίμωσαν, και με ναυλωμένο καΐκι την έστειλαν στη Μύκονο. Βαριά η προσβολή για τη Μαντώ υποπτεύθηκε -άδικα- τον Υψηλάντη ως υπεύθυνο και στα επανειλημμένα θερμά του γράμματα δεν απαντούσε. Με τον γραμματικό της Μαυροκέφαλο, πήγε το 1827 στη Συνέλευση της Τροιζίνας, να δικαιωθεί. Μεταξύ των ακροατών, μία μόνη γυναίκα παρευρίσκετο, η αντιστράτηγος Μαυρογένους, φέρουσα μέλανα εσθήτα χρυσοπόρφυρον και πίλον ουχί βεβαίως του τελευταίου συρμού των Παρισίων. Ἐκεί, ορθία δια νευμάτων και προ σπαθειών μυρίων ή ομιλούσα και μη ακουομένη, αιτείται όπως αναγνωσθεί η μηδέποτε αναγνωσθείσα κατά του Υψηλάντου αναφορά της 7, μας πληροφορεί ο Νικόλαος Δραγούμης. Δεν την άφησαν να μιλήσει - γιατί με τον λόγο της θα επέβαλε την ύπαρξή της μέσα σ όλα τα συμβολικά συστήματα και σ όλες τις πολιτικές φόρμες της εποχής. Και για μια δεύτερη φορά ο λόγος της δεν θα ακουστεί: Γράφει, στα 1830, στον Καποδίστρια, -τον μόνο ίσως άνδρα που την τίμησε, μα δεν την άκουσε: Έξοχε Κυβερνήτα, Τη στιγμή τούτη φθάνω να μάθω πως οι Μαυρομιχαλαίοι προμελετούσι τον φόνο σου. Προς τούτο ητοίμασαν όπλα και ξίφη και ευκαιρίαν αρμόδιον ζητούσι. Βέβαιον είναι τούτο και προς Θεού φυλάξου. Ευπειθής πάντα Μαντώ Μαρογένη. Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος σημειώνει: Ο Καποδίστριας αφού διάβασε την επιστολή της Μαντώς, την παραμέρισε λέγοντας: τα όνειρα, τους φόβους και τόσας άλλας στρευλάς προλήψεις προς τας γυναίκας άφες, η καλή αύτη βέβαια κάτι έμαθε, ο νούς της το μικρόν μεγάλον εκλαμβάνει 8. Όμως, οι πληροφορίες της ήταν ακριβείς. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1831, στις 6.35 το πρωί της Κυριακής, τη στιγμή που έμπαινε στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο, ο Καποδίστριας έπεσε νεκρός στα σκαλοπάτια της, από τις σφαίρες του Κωνσταντίνου και το μαχαίρι του Γεωργίου Μαυρομιχάλη αδελφού και γιου, αντιστοίχως, του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη). Είπε χαρακτηριστικά ο Εϋνάρδος: Ο θάνατος του Κυβερνήτου είναι συμφορά δια την Ελλάδα. Είναι δυστύχημα Ευρωπαϊκόν δεν φοβούμαι να το είπω 9. Αυτή την συμφορά προσπάθησε ν αποτρέψει η Μαντώ, η γυναίκα που τά δωσε όλα για τη λευτεριά της Πατρίδας, η αρχοντοπούλα που άφησε τη ζωή των σαλονιών κι έπιασε το καριοφίλι και την πέννα και με τα δυο πολέμησε εξ ίσου άξια. Και πέθανε ξενιζομένη υπό των εν Πάρω συγγενών της, πάμπτωχη το 1840, σχεδόν λησμονημένη απ όλους. Ούτε ένας σταυρός με το όνομά της δεν είχε σωθεί εκεί που την έθαψαν. Οι σύγχρονοι μπορεί να γεχνούν. Μα οι μεγάλες ψυχές δεν χάνονται. Τις παίρνει στα φτερά της η δόξα 10. Ο Ν. Δραγούμης, ο Τομάζο, ο Πουκβίλ, ο Ντόρια ντ Ίστρια, πολλές φορές θ αναφερθούν στις δραστηριότητές της, στη συμβολή της στον Αγώνα. Στην πιο κρίσιμη στιγμή του, έγραψε δύο γράμματα: προς τις αγγλίδες κυρίες προς τις παρισινές κυρίες: Χωρίς να έχω τη ματαιοδοξία να χρησιμεύσω σαν παράδειγμα σε σας, οι οποίες ζήτε κάτω από άλλες συνθήκες, δεν δυσκολεύομαι να σας ομολογήσω ότι λαχταρώ μια μέρα μάχης, όπως εσείς λαχταράτε μια βραδιά χορού. Αυτή η διαφορά μεταξύ μας είναι αποτέλεσμα αντιθέτου ανατροφής: εσείς έχετε καθηγητάς του χορού, της μουσικής, του τραγουδιού, εγώ δεν έχω παρά τη φύση και ένα γέροντα σοφό για δασκάλους μου. Εσείς ξέρετε να λυγάτε χαριτωμένα τη μέση σας, εγώ ξέρω να κρατώ το σπαθί μου. Και παρακάτω:
Δεν επικαλούμαι καν τη βοήθειά σας, για να στείλετε τους άνδρες σας να πολεμήσουν εδώ για μας. Όχι, όμως σας ικετεύω εμποδίστε τους να βοηθήσουν τους εχθρούς μας. Η «Ιερά Συμμαχία» προτείνει τη διατήρηση της νομιμότητος των χριστιανών πριγκίπων. Όμως ο Σουλτάνος είναι ένας άπιστος πρίγκιπας Βοηθείστε μας να γευτούμε τη γλυκιά ειρήνη. Και το πιστεύω πως η Γαλλία δεν θ αναμιχθεί με τους βαρβάρους, αλλά σαν νέα Ρώμη θα αναγγείλει τη νίκη της Ελλάδος, εξακολουθώντας τον αθάνατο, τον θαυμάσιο ρόλο που έπαιξε για την ανεξαρτησία της Βόρειας Αμερικής, θα διακριθεί η Γαλλία σαν πρώτη των εθνών, ρόλος που πραγματικά της αξίζει. Μαντώ Μαυρογένη. Με όμοιο πνεύμα είναι και το γράμμα προς τις αγγλίδες κυρίες. Με ορθοφροσύνη, με την κληρονομημένη της διπλωματία, στάθηκε παράλληλα ο πιο θερμός υπερασπιστής των αδικημένων. Εκεί που η μισαλλοδοξία κι η ανδρική καχυποψία δημιουργούσε πολώσεις κι αδιέξοδα, η Μαντώ εξηγούσε: Μην αγριεύετε άδικα, στοχαστείτε τις θυσίες τους στον Αγώνα μας. Συλλογιστείτε πως δώσανε το αίμα τους για τη λευτεριά μας. Αυτό ας μη το ξεχνάμε. Με τέτοιο πνεύμα θυσίας απ όλους, με τέτοια πίστη στο δίκαιο του Αγώνα, χύθηκε σύσσωμο το Γένος των Ελλήνων άνδρες και γυναίκες αδιακρίτως, και δικαιώθηκε. Γιατί Η αξία και η χάρις του Ελληνικού αγώνος είναι η δικαιοσύνη του. Και Αν τι ευραίνει περισσότερον την ψυχήν, είναι το θέαμα της ανδρείας εις την υπηρεσίαν τιμίου και οσίου σκοπού 11, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Τερτσέτης. Αυτόν τον τίμιο και όσιο σκοπό στόχευσαν κι αυτής της δικαιοσύνης τον δρόμο πορεύτηκαν, με θυσία και πίστη, οι Έλληνες και οι Ελληνίδες του 21. Αυτή την ακλόνητη πίστη τους στο ποθούμενο, τη Λευτεριά, γεύτηκαν έπειτα από κινδύνους πολλούς, από θανάτους ανδρών, από ναυμαχίαις. Και Ο νούς μας σμίγει με τον έπαινον του ανθρώπου την δοξολογίαν του Θεού (Γ.Τερτσέτης). Μικρή αναφορά τα παραπάνω, στη Γυναίκα, ελάχιστη μνήμη στην Ελληνίδα, που συντροφικά με τον άνδρα πολέμησε, πόνεσε, θυσιάστηκε, αφανίσθηκε, ελευθέρωσε την Ελλάδα. 1 Αρ.Βαλαωρίτης -Κανάρης. Αρ.Βαλαωρίτης. Λευκάδα 1824-1879. Επικόλυρικός ποιητής του αρματολισμού και πολιτικός. Από τους πιο διακεκριμένους ποιητές του 19 ου αι. 2 Δημορικό. Χρ. Περραιβός -Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας, Εν Αθήναις 1857, σελ. 51. Χριστόφορος Περραιβός. Πούρλες Πιερίας 1773-Αθήνα 4.5.1863. Στρατιωτικός, πολιτικός, αγωνιστής του εικοσιένα, δάσκαλος, στιχουργός και συγγραφέας πολεμικών απομνημονευμάτων. 3 Δ.Φωτιάδης -Καραϊσκάκης. Δημήτριος Φωτιάδης. Σμύρνη 1898-Αθήνα 1988. Λογοτέχνης. Ασχολήθηκε κυρίως με την Επανάσταση του 1821. 4 Χρ. Περραιβός -Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας, Εν Αθήναις 1857, σελ. 139. 5 Δημορικό.. Glaude Fauriel, - Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1998, τόμος Α, σελ. 204. Κλοντ Σαρλ Φοριέλ (Claude Charles Fauriel). Σαιντ Ετιέν 21.10.177215.7.1844. Γάλλος ακαδημαϊκός φιλόλογος, ιστορικός και κριτικός. Στην Ελλάδα είναι γνωστός κυρίως για τη σημαντική συλλογή δημοτικών τραγουδιών που συγκέντρωσε και μετέφρασε. 6. Δημοτικό. Glaude Fauriel, - Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1998, τόμος Α. 7 Ν.Δραγούμης -Ιστορικαί Αναμνήσεις, Αθήναι 1874. Νικόλαος Δραγούμης. Κων/πολη 10.4.1809-Αθήνα 9.3.1879. Γιος του Φιλικού Μάρκου Δραγούμη. Πολιτικός και συγγραφέας. 8. Σπ.Ζαμπέλιος -Ιστορικά σκηνογραφήματα. Αθν. 1860. Σπυρίδων Ζαμπέλιος. Λευκάδα 1815-Zug Ελβετίας 1881. Γιος του δικαστή και δραματουργού και λογίου Ιωάννη Ζαμπέλη. Ιστορικός και λογοτέχνης. 9. Εϋνάρδος (Jean-Gabriel Eynard). Λυών 1775-Γενεύη 5.2.1863. Γάλλος τραπεζίτης, πρωτοπόρος φωτοφράφος, θερμός φιλέλληνας.τιμημένος με τον τίτλο του ευεργέτη του Ελληνικού Έθνους. 10. Σπ.Μελάς -Μαντώ Μαυρογένους, εκδ. Μπίρης, Αθν 1972 Σπύρος Μελάς. Ναύπακτος 1882-Αθήνα 2.4.1966. Δημοσιογράφος, συγγραφέας, εκδότης και ακαδημαϊκός. Χρονογράφος και πολεμικός ανταποκριτής στους βαλκανικούς πολέμους.
11. Γ.Τερτσέτης -Μεταξύ ονείρων και οραμάτων. Γεώργιος Τερτσέτης. Ζάκυνθος 1800-Αθήνα 15.4.1874. Αγωνιστής της Επαναστάσεως του 1821. Πολιτικός, συγγραφέας, ιστορικός, ποιητής, φιλόσοφος, απομνημονευματογράφος και νομικός. Μάχη της Κιάφας Μόσχω Τζαβέλλα Μπουμπουλίνα Πεδίον Άρεως. Αθήνα Μαντώ Μαυρογένους H Μπουμπουλίνα Πεδίον Άρεως. Αθήνα Λιθογραφία της από τον Άνταμ στο πλοίο «Αγαμέμνων» Πίνακας του Γερμανού ζωγράφου Peter von Hess