ΓENIKA ΓIA THN EΠIΣTHMONIKH EPΓAΣIA

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΓENIKA ΓIA THN EΠIΣTHMONIKH EPΓAΣIA Είδη εργασιών σε σχέση με το επίπεδο σπουδών Σε σχέση με το επίπεδο σπουδών του ερευνητή, το μέγεθος και το θέμα της εργασίας, τη χρονική στιγμή κατά τη διάρκεια της επιστημονικής καριέρας του επιστήμονα ή τον τρόπο που αυτός αντιμετωπίζει το θέμα της εργασίας, διακρίνουμε τα εξής είδη: Το άρθρο Η αγγλική λέξη paper που έχει καθιερωθεί για να περιγράψει το άρθρο δίνει έμφαση στην απλότητά του. Πρόκειται για μια εργασία εκτυπωμένη σε απλό Α4 χαρτί με εξώφυλλο που αναφέρει τον τίτλο και τα ονόματα των συγγραφέων. Oι κόλλες του χαρτιού είναι απλά συρραμμένες στο ένα άκρο. Το άρθρο είναι μια μικρού μεγέθους, πολύ εξειδικευμένη και πρωτότυπη εργασία. Γράφεται από έναν ή περισσότερους συγγραφείς και γενικά η δομή του περιγράφεται από τις ενότητες: 1. Tίτλος 2. Oνόματα και στοιχεία των συγγραφέων 3. Περίληψη 4. Λέξεις κλειδιά 5. Eισαγωγή 6. Bιβλιογραφική επισκόπηση 7. Mεθοδολογία της έρευνας 8. Eυρήματα 9. Συζήτηση 10. Συμπεράσματα

26 / ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 11. Bιβλιογραφία 12. Παράρτημα Το άρθρο παρουσιάζει με λόγο λιτό και με οικονομία χώρου τις πολύ σχετικές επιστημονικές εξελίξεις σχετικά με το θέμα που πραγματεύεται. Στη συνέχεια, παρουσιάζει τα νέα αποτελέσματα που αυτό έχει να προσφέρει στον επιστημονικό τομέα του. Συνοδεύεται από τη βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε. Κάθε άρθρο δημοσιεύεται σε επιστημονικά περιοδικά ή παρουσιάζεται σε συνέδρια και μπορεί να περιλαμβάνεται αργότερα στα πρακτικά τους. Το πλήρες κείμενο του άρθρου περνά από κρίση δύο ή περισσότερων κριτών που συνήθως είναι εξειδικευμένοι στη θεματική ενότητα στην οποία εντάσσεται το θέμα του άρθρου. Αυτοί μπορούν να απορρίψουν ή να εγκρίνουν τη δημοσίευση του άρθρου. Η έγκρισή του σημαίνει ότι το άρθρο μπορεί να δημοσιευτεί αυτούσιο ή με κατάλληλες διορθώσεις, τις οποίες οι κριτές οφείλουν να υποδείξουν. Μπορεί να ακολουθήσει και δεύτερη κρίση, ίσως και τρίτη, από τους ίδιους κριτές ή από τον ίδιο τον εκδότη του περιοδικού ή το συντονιστή έκδοσης των πρακτικών του συνεδρίου, οι οποίοι έχουν και την τελική ευθύνη για τη δημοσίευση του άρθρου. Η όλη διαδικασία μπορεί να διαρκέσει από λίγες εβδομάδες, μερικούς μήνες μέχρι μερικά χρόνια, ένα ή δύο (για περιοδικά). Γι αυτόν το λόγο, είναι γενικά σωστό ότι στα συνέδρια ανακοινώνονται οι πλέον πρόσφατες επιστημονικές εξελίξεις, ενώ στα επιστημονικά περιοδικά μπορεί να υπάρχει μια χρονική υστέρηση ανάμεσα στη δημιουργία του άρθρου και την έκδοση της τελικής του μορφής. Στο Παράρτημα δίνονται ως παράδειγμα οι οδηγίες προς τους υποψήφιους συγγραφείς για επιστημονικά περιοδικά και συνέδρια. Η σημασία τού να δημοσιεύει ο κάθε επιστήμονας άρθρα σε περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων είναι μεγάλη. Στην καριέρα του επιστήμονα αυτά κυρίως θα προσμετρηθούν για την επιστημονική του ανέλιξη. Για την επιστημονική κοινότητα, από την άλλη, είναι τα δημοσιευμένα άρθρα που την τροφοδοτούν με τις νεότερες επιστημονικές εξελίξεις. Αυτές προέρχονται από οποιοδήποτε σημείο του κόσμου και μπορούν να διαβαστούν από επιστήμονες σε οποιοδήποτε σημείο του κόσμου. Το μέγεθος ενός άρθρου είναι γενικά μικρό και η ακριβής μέγιστη έκτασή του εξαρτάται από τις προδιαγραφές του περιοδικού στο οποίο πρόκειται να δημοσιευτεί. Ένας συνηθισμένος περιορισμός είναι το άρθρο να μην ξεπερνά τις 6.000 λέξεις. Πολύ σημαντικό τμήμα ενός άρθρου αλλά και κάθε επιστημονικής εργα-

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ / 27 σίας είναι η περίληψη. Η έκτασή της κυμαίνεται ανάλογα με το περιοδικό γύρω στις 100 λέξεις. O ρόλος που καλείται να παίξει είναι ιδιαίτερα σημαντικός. Συχνά είναι το μόνο τμήμα του άρθρου που πρόκειται να διαβαστεί από το κοινό. Η περίληψη παίζει το ρόλο της συνοπτικής ενημέρωσης σχετικά με το περιεχόμενο και τα ευρήματα του άρθρου. Γι αυτόν το λόγο δεν πρέπει να είναι γενική και αόριστη αλλά όσο γίνεται πιο περιγραφική και πληροφοριακή, διατηρώντας ωστόσο τη συντομία και την απλότητά της. Διαβάζοντάς την ο αναγνώστης θα πρέπει να είναι σε θέση, κατά το δυνατό, να αποφασίσει να μην προχωρήσει στην ανάγνωση του άρθρου επειδή διαπιστώνει από την αρχή ότι δεν είναι του άμεσου ενδιαφέροντός του και δεν πρόκειται να του είναι χρήσιμο ή, αντίθετα, ότι θα πρέπει να το διαβάσει για να μάθει περισσότερες λεπτομέρειες. Για όλους τους εργαζόμενους, και ιδιαίτερα για τους ερευνητές, ο χρόνος είναι πολύτιμος, ενώ παράλληλα ο πλούτος των πληροφοριών που φτάνουν μέχρι το γραφείο τους συχνά χρειάζεται εκούσιο περιορισμό προκειμένου οι πληροφορίες να είναι εύληπτες και να μπορούν να αφομοιωθούν. Είναι όχι απλώς φυσιολογικό αλλά και αναγκαίο οι επιστήμονες να επιλέγουν τα άρθρα που πρόκειται να διαβάσουν με κριτήριο τη συνάφεια με το αντικείμενό τους. Η σωστά γραμμένη περίληψη δίνει αυτήν τη δυνατότητα της επιλογής στον αναγνώστη. Πώς συγγράφεται ένα δημοσιεύσιμο άρθρο Σκοπός του οδηγού αυτού είναι να δοθούν κατευθύνσεις για να δημιουργηθεί ένα δημοσιεύσιμο άρθρο. Αφορά κυρίως νέους επιστήμονες ή φοιτητές και αναφέρεται και σε εργασίες που εκπονούνται στα πλαίσια κάποιων μαθημάτων. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλα τα άρθρα που γίνονται σε μια τάξη πρόκειται να δημοσιευτούν, αλλά αν ένα άρθρο πραγματεύεται μια πρωτότυπη εργασία και ακολουθεί συγκεκριμένα πρότυπα συγγραφής, έχει πιθανότητες να δημοσιευτεί σε ένα περιοδικό. Γενικά, τα σημεία που θα πρέπει να λάβει υπόψη του ο συγγραφέας είναι: 1. Το άρθρο θα πρέπει να πραγματεύεται κάποιο σημαντικό πρόβλημα στο πεδίο έρευνας του κάθε επιστήμονα. Δηλαδή, θα πρέπει ο συγγραφέας να αναρωτηθεί ποιον ενδιαφέρει το θέμα και ποιος αναγνώστης θα βγει κερδισμένος διαβάζοντας την εργασία. Αν η ερώτηση αυτή δεν απαντηθεί τότε δεν υπάρχει λόγος να δημοσιευτεί το άρθρο. 2. Είναι καλό, κυρίως για αρχάριους συγγραφείς επιστημονικών άρθρων, να συνεργαστούν με άλλους συγγραφείς. Η ύπαρξη δεύτερου συγγραφέα εί-

28 / ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ναι μια συνηθισμένη περίπτωση στη συγγραφή άρθρων και οι νέοι συγγραφείς θα πρέπει να μαθαίνουν να λειτουργούν ως ομάδα από νωρίς, με όσα προβλήματα συνεπάγεται αυτή η κατάσταση: πώς θα ανταμείβεται αυτός που εργάστηκε περισσότερο, με ποια σειρά θα γραφτούν τα ονόματα, πιθανά προβλήματα συνεργασίας, κ.ά. 3. Τα άρθρα δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις 20 δακτυλογραφημένες σελίδες (με διπλό διάκενο, γράμματα συνήθως Times Roman 12pt, συμπεριλαμβανομένων των πινάκων και των διαγραμμάτων που ενδεχομένως να υπάρχουν). 4. Η συγγραφή των άρθρων και η παράδοσή τους (όταν πρόκειται για εργασίες στο πλαίσιο μαθήματος) πρέπει να γίνεται στην προσυμφωνημένη ημερομηνία. 5. Εκτός από το συγγραφέα που θα ετοιμάσει μαζί με τον πρώτο συγγραφέα το άρθρο, καλό είναι να ζητηθεί και από τρίτους να διαβάσουν την αρχική του έκδοση και να τη σχολιάσουν. Στον ακαδημαϊκό χώρο το πραγματικό κέρδος είναι η δυνατότητα συνεργασίας με τους άλλους επιστήμονες. 6. Η προετοιμασία του άρθρου πρέπει να είναι τέτοια σαν να πρόκειται το άρθρο να σταλεί εξαρχής σε επιστημονικό περιοδικό. Το στιλ γραφής δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση της ποιοτικής δουλειάς. Το διάβασμα του άρθρου με λεπτομέρεια πρόκειται να γίνει αργότερα. Οι συγγραφείς μπορούν να κερδίσουν τις εντυπώσεις από την πρώτη στιγμή. 7. Πρέπει να ακολουθούνται τυπικοί κανόνες σε ό,τι αφορά την εμφάνιση και εκτύπωση του άρθρου. Η πρώτη σελίδα περιλαμβάνει τον τίτλο του άρθρου και τα ονόματα των συγγραφέων και στο τέλος της υπάρχει σημείωση για το αν πρόκειται για πτυχιακή ή άλλη εργασία, καθώς και οι αριθμοί μητρώου των φοιτητών. Ακολουθούνται οι κανόνες που περιγράφτηκαν παραπάνω σχετικά με τα διαστήματα και τα μεγέθη γραμμάτων. 8. Στην αρχή της εργασίας γράφεται μια σύντομη (μέχρι 100 λέξεις) περίληψη που θα περιγράφει επιγραμματικά ποια σημεία θίγονται στο άρθρο και τι συμπέρασμα βγαίνει. Πριν από την τελική παρουσίαση του άρθρου στην τάξη, ο επιβλέπων ή και οι συμφοιτητές των συγγραφέων μπορούν να παραλάβουν την περίληψη ώστε να προετοιμαστούν όλοι και να στρέψουν την προσοχή στο άρθρο και τον προβληματισμό του. 9. Πρέπει να ακολουθείται ένα συγκεκριμένο στιλ αναφορών βιβλιογραφίας. Για παράδειγμα αναφέρεται (Ιωαννίδης, 2001), για την αναφορά σε κάποιο σύγγραμμα ή άρθρο του Ιωαννίδη. Επίσης στο τέλος του κειμένου όπου παρατίθενται οι βιβλιογραφικές αναφορές γράφεται για το συγκεκριμένο σύγγραμμα:

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ / 29 Ιωαννίδης, Χ. (2001). Η ελληνική επιχειρηματικότητα στα Βαλκάνια. Αθήνα: Εκδόσεις Τύπος. Το στιλ της παραπάνω παραπομπής είναι πολύ συνηθισμένο και καλό θα ήταν να ακολουθείται, αν και κανείς δεν απαγορεύει τη χρήση κάποιου άλλου στιλ που συνηθίζεται στον επιστημονικό γραπτό λόγο. 10. Θα πρέπει το άρθρο να οργανώνεται σε τμήματα και παραγράφους που θα φέρουν ξεχωριστούς τίτλους και επικεφαλίδες. Όσο πιο πολλά αυτοτελή και με ομοιογένεια περιεχομένου τμήματα έχει το άρθρο, τόσο πιο ευανάγνωστο γίνεται. Ένας αναγνώστης θα πρέπει να μπορεί να συλλάβει τη λογική του άρθρου και τον τρόπο που οι συγγραφείς πραγματεύονται το θέμα απλώς διαβάζοντας τους τίτλους και τους υπότιτλους. Το κείμενο μ αυτό τον τρόπο θα δίνει την εντύπωση του καλά δομημένου έργου που έχει κάποιο σκοπό και επιτελεί μια συγκεκριμένη εργασία. Θα πρέπει επίσης να δίνεται στον αναγνώστη η δυνατότητα να προσπερνά κάποια κομμάτια κειμένου που δεν τον ενδιαφέρουν, και αυτό γίνεται αν το κείμενο της εργασίας είναι χωρισμένο σε ομοιογενή και αυτοτελή τμήματα. 11. Αν κάποιες πτυχές του θέματος έχουν αφεθεί εκτός του άρθρου, οι συγγραφείς οφείλουν να το γράψουν ώστε να το γνωρίζει ο αναγνώστης. Δεν είναι μεμπτό να μην εξαντλείται ένα θέμα μέσα σε μια εργασία. Αντίθετα, είναι θετικό να αναγνωρίζονται τα όρια της ανάλυσης. Αν όμως δεν αναφέρεται, τότε ο μελλοντικός αναγνώστης της εργασίας μπορεί να εντοπίσει τα λάθη ή τους περιορισμούς της εργασίας και να θεωρήσει ότι όχι μόνο δεν διορθώθηκαν τα όποια προβλήματα αλλά ούτε καν διαγνώστηκαν. 12. Δεν είναι υποχρεωτικό το γράψιμο του άρθρου να χαρακτηρίζεται από λογοτεχνικό ύφος, αν και αυτό βοηθάει. Επιστημονικές εργασίες μπορούν να γράψουν και άνθρωποι που δεν έχουν συγγραφικό ταλέντο. Το να γραφτεί μια εργασία αρχίζοντας «Η εργασία αυτή έχει σκοπό να», είναι απόλυτα αποδεκτό, όπως αποδεκτό είναι και να χαρακτηρίζεται η εργασία από ένα περισσότερο τεχνοκρατικό στιλ, αρκεί να μπορεί να το διαβάσει ο αναγνώστης και να μην πελαγοδρομεί. 13. Οι συγγραφείς δεν θα πρέπει να συμπεριλαμβάνουν όλα όσα έχουν διαβάσει για την εργασία τους μέσα στην εργασία. Είναι βέβαιο ότι στην προσπάθεια να συγκεντρωθεί υλικό για την έρευνά τους θα έχουν διαβάσει αρκετά συγγράμματα ή άρθρα καθώς έψαχναν στις βιβλιοθήκες, στο Διαδίκτυο, κ.ά. Συγκεντρώνοντας το υλικό, μελετώντας και αναλογιζόμενοι τη δομή της εργασίας, θα διαπιστώσουν ότι πολλές από τις αναφορές δεν σχετίζονται άμεσα με το θέμα και τον τρόπο που τελικά το πραγμα-

30 / ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ τεύονται. Αυτές τις αναφορές δεν πρέπει να τις συμπεριλάβουν στην εργασία στην προσπάθειά τους να φανεί ο όγκος της δουλειάς που έκαναν ή για να πείσουν για την εξυπνάδα τους. Σκοπός της εργασίας δεν είναι να δημιουργήσουν μια βιβλιοθήκη, αλλά να φέρουν σε πέρας ένα συγκεκριμένο εγχείρημα με μια συγκεκριμένη μεθοδολογία. Γι αυτό καλό είναι να κρατήσουν μόνο τις αναφορές που ανταποκρίνονται σ αυτόν το σκοπό. Οι υπόλοιπες δεν θα πάνε χαμένες. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε άλλες εργασίες. Και σε κάθε περίπτωση τους δίδαξαν πώς να κάνουν έρευνα και πώς να βλέπουν σφαιρικά το θέμα. 14. Όπως συμβαίνει με τη βιβλιογραφία, το ίδιο γίνεται και με το υλικό που έχει συλλεχτεί ή τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται. Δεν πρέπει να συμπεριλαμβάνονται τα πάντα στην εργασία. Χρησιμοποιούνται μόνο τα χρήσιμα και αυτά που αποτελούν τον κορμό για να περατωθεί το συγκεκριμένο έργο. 15. Καλό είναι να χρησιμοποιούνται δεκαδικοί αριθμοί με ένα ή δύο δεκαδικά ψηφία το πολύ και συνήθως στοιχημένα ως προς την υποδιαστολή. 16. Οι πίνακες και οι γραφικές παραστάσεις χρησιμοποιούνται για να δώσουν έμφαση σε σημαντικά σημεία της εργασίας. Χρειάζεται προσοχή σχετικά με το ποιοι πίνακες και γραφικές παραστάσεις αναφέρονται. Οι γραφικές παραστάσεις επίσης χρησιμοποιούνται για να δείξουν με κατανοητό τρόπο σύνθετες δομές για τις οποίες η απλή παράθεση αριθμών σε κάποιον πίνακα θα δημιουργούσε δυσκολία στην παρακολούθηση από τον αναγνώστη. Πρέπει να χρησιμοποιούνται γραφικές παραστάσεις για να συνοψίσουν στοιχεία που αλλιώς θα ήταν δύσκολο να παρουσιαστούν. Οι γραφικές παραστάσεις και τα σχήματα δεν χρησιμοποιούνται απλά για να «γεμίσουν» τις σελίδες μιας εργασίας. Το αποτέλεσμα όχι απλώς δεν είναι καλύτερο αλλά θα αναγνωριστεί ο σκοπός από τον αναγνώστη ή τους κριτές και αυτό μάλλον δεν θα λειτουργήσει υπέρ της εργασίας και των συγγραφέων της. 17. Οι πίνακες και οι γραφικές παραστάσεις συχνά πρέπει να περιγράφονται χωριστά, στο τέλος του κειμένου, σε μια χωριστή σελίδα το καθένα. Πρέπει να φέρουν συνεχή αρίθμηση, μία για τους πίνακες και μία για τις γραφικές παραστάσεις (ή τα σχήματα). Πρέπει επίσης να έχουν κάποιο τίτλο που συνοπτικά αλλά με σαφήνεια να δηλώνει τι παριστάνει η γραφική παράσταση και τι περιγράφει ο πίνακας. Οι τίτλοι των πινάκων μπαίνουν πάνω από κάθε πίνακα, ενώ οι τίτλοι των γραφικών κάτω από κάθε γραφικό. Αν πρέπει να γίνει επιλογή ανάμεσα σε έναν πίνακα και μια γραφική παράσταση που περιγράφουν το ίδιο πράγμα, ας επιλεγεί η γραφική παράσταση.

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ / 31 18. Στην περίπτωση που πίνακες και σχήματα μπαίνουν στο τέλος της εργασίας, μέσα στο κείμενο θα πρέπει να δηλώνεται πού περίπου τοποθετούνται οι πίνακες και οι γραφικές παραστάσεις που βρίσκονται στο τέλος. Όλοι οι πίνακες και οι γραφικές παραστάσεις πρέπει να σχολιάζονται μέσα στο κείμενο. 19. Τα παραρτήματα μπαίνουν στο τέλος της εργασίας αμέσως μετά τις βιβλιογραφικές αναφορές. Στα παραρτήματα συνήθως τοποθετείται το υλικό που αν και είναι σχετικό με την εργασία, ωστόσο δεν είναι απολύτως απαραίτητο για την ανάγνωσή της. Δηλαδή, πρόκειται για το υλικό που μπορούμε να παραλείψουμε όταν διαβάζουμε το κείμενο ή να μεταθέσουμε την ανάγνωσή τους για το τέλος. Τέτοιο υλικό είναι οι φωτογραφίες, οι μεγάλοι πίνακες, το αρχειακό υλικό, οι εκτυπώσεις από επεξεργασία σε Η/υ, δείγματα ερωτηματολογίων που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα. 20. Θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με ευγένεια οι συγγραφείς των οποίων τα άρθρα ή τα βιβλία αναφέρονται στην εργασία. Αν κατά την ανάγνωση ανακαλυφτεί ότι έχουν κάνει λάθη, τουλάχιστον ας υποθέτουμε ότι είχαν καλές προθέσεις. Αν τα λάθη που μπορεί να εντοπιστούν στην εργασία που διαβάζουμε, δεν αλλοιώνουν τα βασικά συμπεράσματα του άρθρου, τότε δεν έχουν και πολύ ενδιαφέρον. 21. Αν τα συμπεράσματα του άρθρου που διαβάζουμε είναι κατά τη γνώμη μας λάθος, τότε θα πρέπει να τεκμηριώνεται γιατί γίνεται αυτό και αν είναι σκόπιμο ή εφικτό να ενημερωθούν οι συγγραφείς για να σκεφτούν πάνω στις προτάσεις μας. 22. Πρέπει να αφιερώνεται αρκετός χρόνος για τον αναλυτικό σχολιασμό των αποτελεσμάτων του άρθρου. O τρόπος της εργασίας και της σκέψης περιγράφεται σε τόσο αναλυτικό βαθμό ώστε να μπορεί ένας άλλος ερευνητής να κατανοήσει και να ξανακάνει τη δουλειά που έγινε ακολουθώντας τα βήματα των συγγραφέων του άρθρου. Πτυχιακή εργασία Τα παρακάτω βασίζονται στον Κανονισμό Εκπόνησης Πτυχιακών Εργασιών του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων του ΤΕΙ Σερρών (2004) αλλά περιγράφουν μια διαδικασία εκπόνησης πτυχιακής με γενικότερη εφαρμογή. Η πτυχιακή εργασία αποτελεί συχνά υποχρεωτικό ή μάθημα επιλογής του προγράμματος σπουδών διαφόρων Τμημάτων, διεξάγεται με την επίβλεψη

32 / ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ εκπαιδευτικού προσωπικού και επικεντρώνεται στην εφαρμογή των γνωστικών αντικειμένων του Τμήματος. Η πτυχιακή εργασία βοηθάει το φοιτητή να αναπτύξει ικανότητες που απαιτούνται για την αντιμετώπιση σύνθετων καταστάσεων. Συγκεκριμένα, μέσα από την πτυχιακή εργασία ο φοιτητής μαθαίνει: Να σχεδιάζει, να προγραμματίζει, να παρακολουθεί και να ελέγχει την εξέλιξη εργασιών. Να εντοπίζει και να χρησιμοποιεί αποτελεσματικά τους πόρους πληροφοριών. Να χρησιμοποιεί συνδυαστικά τις γνώσεις, τα εργαλεία και τις τεχνικές που έχει διδαχτεί. Να υποστηρίζει τις απόψεις και τις ιδέες του. Να παρουσιάζει τα ευρήματα και τα επιτεύγματά του με διάφορους τρόπους. Μέσω της πτυχιακής εργασίας, ο φοιτητής αξιοποιεί τις γνώσεις και τις δεξιότητες που έχει αναπτύξει κατά τη διάρκεια της φοίτησής του και επιπλέον μαθαίνει να λειτουργεί και να εργάζεται μόνος μεθοδικά, χρησιμοποιώντας συνδυαστική σκέψη πειθαρχημένα, προκειμένου να φέρει σε πέρας την πτυχιακή εργασία του. Σε περίπτωση που δύο φοιτητές εργάζονται για την ίδια πτυχιακή, η εργασία ενισχύει το πνεύμα συνεργασίας και προτρέπει τους φοιτητές να λύσουν διάφορα προβλήματα καταμερισμού εργασίας. Η πτυχιακή εργασία ανατίθεται σε φοιτητή υπό την προϋπόθεση ότι αυτός έχει συμπληρώσει συγκεκριμένο αριθμό εξάμηνων σπουδών και ένα συγκεκριμένο αριθμό διδακτικών μονάδων. Η πτυχιακή εργασία πρέπει να περατώνεται μέσα σε ένα ακαδημαϊκό εξάμηνο. Σε ειδικές περιπτώσεις η διάρκεια της πτυχιακής εργασίας μπορεί να παραταθεί. Μια πτυχιακή εργασία ανατίθεται σε ένα φοιτητή, ή το πολύ σε ομάδα δύο ατόμων. O επιβλέπων καθηγητής της πτυχιακής προτείνει την παρουσίαση της πτυχιακής εργασίας αφού πρώτα βεβαιωθεί ότι ικανοποιεί τα κριτήρια προβιβασμού και ακολουθεί συγκεκριμένους κανόνες συγγραφής οι οποίοι έχουν προσδιοριστεί νωρίτερα. Για την εξέταση της πτυχιακής εργασίας συνήθως ορίζεται επιτροπή εξέτασης από διδάσκοντες του Τμήματος. Ένα μέλος της επιτροπής είναι ο επιβλέπων. Η εξέταση περιλαμβάνει προφορική παρουσίαση της πτυχιακής εργασίας η οποία πραγματοποιείται σε συγκεκριμένη ημερομηνία σύμφωνα με πρόγραμμα παρουσίασης πτυχιακών εργασιών, που καταρτίζεται και ανακοινώνεται πριν από την ημέρα της παρουσίασης.

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ / 33 Μεταπτυχιακή εργασία Πρόκειται για μια περισσότερο εξειδικευμένη εργασία από την πτυχιακή. Είναι το τελικό παραδοτέο σε έναν κύκλο μεταπτυχιακών σπουδών. Μπορεί να διαρκέσει μερικούς μήνες ή ένα έτος, σπανιότερα δε μέχρι και δύο. Έχει σαν σκοπό να παρουσιάσει την κριτική και αναλυτική ικανότητα του υποψήφιου, σε συνδυασμό με την ικανότητα που αυτός έχει να ανατρέχει στις βιβλιογραφικές πηγές και στη συνέχεια να αναλύει πολύπλοκα και εξειδικευμένα επιστημονικά θέματα. Αξιολογείται από ομάδα διδασκόντων του Τμήματος στο οποίο εκπονείται και συνήθως περιλαμβάνει προφορική παρουσίαση από τον υποψήφιο. O όγκος της ποικίλλει ανάλογα με τον επιστημονικό κλάδο και το θέμα. Η πραγμάτευση του θέματος θα πρέπει να έχει στοιχεία πρωτοτυπίας και να στηρίζεται σε σημαντική βιβλιογραφική ενημέρωση καθώς και να συνοδεύεται από σημαντικό αναλυτικό-εμπειρικό μέρος και τα συμπεράσματά του. Διδακτορική διατριβή Πρόκειται για μια εκτεταμένη γραπτή πραγμάτευση μια εξειδικευμένη εργασία πάνω σε θέμα που ανήκει σε έναν ευρύτερο επιστημονικό κύκλο, τον οποίο και εξαντλεί ο επιστήμονας κατά τρόπο οπωσδήποτε πρωτότυπο και συστηματικό και χωρίς χάσματα (Παππάς, 2002). O ερευνητής θα πρέπει προηγουμένως να εξασφαλίσει, μετά από συστηματικό και εκτενές ψάξιμο, ότι κανείς άλλος δεν έχει ασχοληθεί ούτε και ασχολείται με το πολύ συγκεκριμένο θέμα που αυτός πραγματεύεται. Η εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής συνήθως διαρκεί τρία έως πέντε χρόνια και έχει ως αποτέλεσμα τη συγγραφή ενός εκτενούς αναλυτικού κειμένου με τη μορφή βιβλίου με ολοκληρωμένη δομή, χωρισμένη σε κεφάλαια και παραρτήματα. Η διδακτορική διατριβή εκπονείται σε κάποιο Τμήμα Πανεπιστημίου. Κατά τον ορισμό του θέματος της διατριβής ορίζονται και τα μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής που είναι ο επιβλέπων καθηγητής και δύο άλλοι καθηγητές. Η διατριβή αξιολογείται και με προφορική παρουσίαση, που ονομάζεται υπεράσπιση. Η υπεράσπιση της διατριβής γίνεται σε ανοιχτή για το κοινό παρουσίαση και αξιολογείται από ομάδα ακαδημαϊκών, ενώ ακολουθείται από διαδικασία ερωτήσεων προς τον υποψήφιο. O ερευνητής που εκπονεί διδακτορική διατριβή θα πρέπει να έχει συμπεριλάβει σημαντικό όγκο βιβλιογραφικών παραπομπών στην εργασία του, να

34 / ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ έχει πραγματευτεί με τρόπο τελείως πρωτότυπο το θέμα του και να έχει συνδράμει με την εργασία του στην πρόοδο της επιστήμης. Συνήθως μέρη της διατριβής δημοσιεύονται ως άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά. Μονογραφία Πρόκειται για μια απόλυτα εξειδικευμένη εργασία πάνω σε ένα θέμα το οποίο δεν ανήκει σε έναν ευρύτερο επιστημονικό κύκλο ή σε μια γενικότερη εργασία, αλλά δημιουργεί έναν ιδιαίτερο επιστημονικό χώρο τον οποίο επίσης εξαντλεί κατά τρόπο συστηματικό και χωρίς χάσματα (Παππάς, 2002). Είδη εργασιών σε σχέση με το αντικείμενο έρευνας Διακρίνουμε τρία είδη ερευνών: 1. Oι περιγραφικές 2. Oι βιβλιογραφικές και 3. Oι έρευνες που μέσω μιας μεθοδολογίας αποσκοπούν να ελέγξουν κάποιες υποθέσεις. Στο πρώτο είδος ερευνών διακρίνουμε: 1. Mελέτες περιπτώσεων 2. Διαχρονικές έρευνες 3. Συγκριτικές 4. Επισκοπήσεις και δημοσκοπήσεις και 5. Εργαστηριακά πειράματα. Στο τρίτο είδος, στις έρευνες που έχουν ως σκοπό να ανακαλύψουν καινούρια γνώση μέσω μιας αυστηρής επαγωγικής επιστημονικής μεθόδου, εργαζόμαστε ως εξής: 1. Δημιουργούμε μία ή περισσότερες υποθέσεις. 2. Προσαρμόζουμε τις υποθέσεις στην πραγματικότητα εκφράζοντας και μεταφράζοντας πώς αυτές οι υποθέσεις προσαρμόζονται στην πραγματικότητα. 3. Ελέγχουμε τις υποθέσεις συλλέγοντας τα κατάλληλα δεδομένα. Η ανάλυση μπορεί να είναι ποσοτική ή ποιοτική.

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ / 35 Οι έρευνες, επίσης, χωρίζονται σε διερευνητικές, που δεν καθοδηγούνται από κάποια υπόθεση εργασίας, και σε επιβεβαιωτικές που βασίζονται σε κάποια θεωρία, την οποία και ελέγχουν στην πρακτική της εφαρμογή. Έρευνα επίσης μπορεί να είναι και η απόδοση ενός ή πολλών επιστημονικών κειμένων ή η ερμηνεία τους, μια βιβλιογραφική μελέτη ή μια συνθετική μελέτη. Σε κάθε περίπτωση η διάκριση εξαρτάται από τη μεθοδολογία που πρόκειται να ακολουθηθεί για την εκπόνηση της εργασίας. Η εύρεση θέματος για μια έρευνα Η αναζήτηση του θέματος δεν είναι πάντα εύκολη διαδικασία για έναν ερευνητή. Όταν ένας φοιτητής αναζητά θέμα για την εργασία του, συνήθως αντιμετωπίζει σημαντικές δυσκολίες στον προσδιορισμό του. Οι δυσκολίες αφορούν το να εντοπίσει ο φοιτητής για ποιους λόγους το θέμα εντάσσεται στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα ή στα ενδιαφέροντα και τα αντικείμενα του Τμήματος στο οποίο εκπονείται η εργασία, ποια σημασία θα έχει η εκπόνησή του, αν η εκπόνηση είναι εφικτή ή ο ερευνητής θα εμπλακεί σε μια ατελέσφορη διαδικασία, αν θα βρει την κατάλληλη υποστήριξη από τον επιβλέποντα καθηγητή του. Όταν ο ερευνητής σκεφτεί κάποιο θέμα για την εργασία του, συνήθως χρειάζεται περιορισμός του θέματος αυτού έως και τρεις φορές από τον αρχικό του τίτλο, προκειμένου να είναι εφικτή η ολοκληρωμένη πραγμάτευσή του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό που αναφέρει ο Θεοφιλίδης (1999): το να επιλέξει κάποιος ως θέμα της εργασίας του την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 θα τον οδηγούσε σε έναν όγκο στοιχείων που δεν θα επέτρεπαν τη σε βάθος ανάπτυξη του θέματος και θα οδηγούσε σε αποτυχία. Αν ο τίτλος γίνει πιο συγκεκριμένος όπως, για παράδειγμα, «25η Μαρτίου 1821», παρέχεται η δυνατότητα στο συγγραφέα να γίνει πιο συγκεκριμένος και να αναλύσει σε μεγαλύτερο βάθος. Ακόμη κι έτσι το θέμα παραμένει γενικό. Θα ήταν καλύτερα αν η πραγμάτευση του θέματος αφορούσε τους λόγους που ώθησαν τους Έλληνες του 1821 να αρχίσουν επίσημα την Επανάσταση από την Πελοπόννησο. Συχνά, ο τίτλος της εργασίας δεν οριστικοποιείται από την αρχή της εκπόνησης της εργασίας, αλλά αργότερα και μετά από αναζήτηση και ψάξιμο του υποψήφιου. O ρόλος του επιβλέποντα καθηγητή είναι πολύ σημαντικός και σ αυτή την περίπτωση, στον καλύτερο, δηλαδή, προσδιορισμό του θέματος. Στη διάρκεια της εκπόνησης της μελέτης μπορούν να συμβούν αλλα-

36 / ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ γές του θέματος. Συχνά προσδιοριστικός παράγοντας για την επιλογή θέματος είναι το διαθέσιμο χρονικό διάστημα για την εκπόνηση, οι διαθέσιμοι οικονομικοί πόροι, η γνώση ξένων γλωσσών. Ένα μεγάλο και γενικό θέμα θα χρειαστεί περισσότερη μελέτη, περισσότερο χρόνο, περισσότερα χρήματα για την υποστήριξη της έρευνας. Γι αυτό καλό είναι τα θέματα που επιλέγονται να είναι πολύ συγκεκριμένα και προσδιορισμένα σε ένα φαινόμενο. Είναι φρόνιμο να γίνεται επιλογή συγκεκριμένων θεμάτων που να επιδέχονται λεπτομερή ανάλυση σε ένα λογικό πλαίσιο χρόνου και έκτασης, και να μην επιλέγονται γενικά θέματα τα οποία όπως κι αν αναπτυχτούν πάντα θα υπάρχουν τομείς και σημεία που θα έχουν μείνει εκτός της μελέτης. Η αναζήτηση πεδίου έρευνας και θέματος μπορεί υποβοηθηθεί από μία από τις παρακάτω μεθόδους: Ένα πρόγραμμα ανάγνωσης (reading program). Πρόκειται για γρήγορη και όχι σε βάθος αναζήτηση της βιβλιογραφίας με σκοπό να προκύψουν ιδέες για μια μελλοντική μελέτη. Αυτές προέρχονται ακόμη και από το ξεφύλλισμα ή το αποσπασματικό διάβασμα κάποιων συγγραμμάτων. Προσφέρουν ιδέες που πολλές φορές δεν είχε κατά νου ο υποψήφιος ερευνητής. Nα διερευνηθούν και να ελεγχθούν τα ευρήματα μιας θεωρίας που ήδη θεωρείται θεμελιώδης στον επιστημονικό κλάδο στον οποίο ο υποψήφιος θέλει να εκπονήσει ερευνητική εργασία. Nα ελεγχθεί η εγκυρότητα μιας μεθόδου ανάμεσα σε διαφορετικούς πληθυσμούς. Nα ελεγχθούν διαχρονικές τάσεις. Nα βρεθεί μια διαφορετική μέθοδος για να ελεγχθούν τα ευρήματα μιας άλλης μεθόδου. Nα γίνουν παρατηρήσεις πάνω σε θέματα που ενδιαφέρουν τον ερευνητή. Nα δοθούν συμβουλές και υποδείξεις από ειδικούς, για παράδειγμα τους καθηγητές των νέων ερευνητών. O ρόλος του επιβλέποντα καθηγητή Η επιλογή επιβλέποντα καθηγητή είναι πολύ σημαντικό βήμα για την οργάνωση μιας επιστημονικής μελέτης από ένα φοιτητή. Είναι τόσο σημαντικότερη όσο σημαντικότερη και υψηλού επιπέδου είναι η μελέτη που πρόκειται να εκπονηθεί. Σημαντικότερη είναι όταν πρόκειται για μεταπτυχιακή διατριβή και ακόμη πιο σημαντική αν πρόκειται για διδακτορική διατριβή. υπάρχουν

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ / 37 κάποια χαρακτηριστικά που καλό είναι να διαθέτει ο επιβλέπων καθηγητής. Κάποια από αυτά είναι τυπικά και άλλα έχουν να κάνουν με την ικανότητα επικοινωνίας του με τους φοιτητές, την αξιοπιστία του, το ενδιαφέρον που δείχνει για τον ή τους υποψήφιους. O επιβλέπων καθηγητής θα πρέπει να έχει ενδιαφέρον για το θέμα της εργασίας που ανέλαβε ο φοιτητής. O επιβλέπων θα πρέπει να είναι γνώστης του γενικού πεδίου στο οποίο θα επιχειρήσει ο φοιτητής να κάνει την εργασία. Έτσι θα μπορεί να συμβουλέψει το φοιτητή καλύτερα. Αν και δεν είναι υποχρεωτικό να έχει ο επιβλέπων ασχοληθεί με το ειδικό θέμα της εργασίας, ωστόσο καλό είναι να γνωρίζει λεπτομέρειες και «κακοτοπιές» του χώρου. Μπορεί, επίσης, να υποδείξει στο φοιτητή γενικές κατευθύνσεις για τη βιβλιογραφική έρευνα αλλά και την ερευνητική μεθοδολογία που πρέπει να ακολουθηθεί. O επιβλέπων θα πρέπει να διαθέτει ικανοποιητικό χρόνο για να συσκέπτεται και να ανταλλάσσει απόψεις με τους φοιτητές του. Η συχνή επαφή με τον επιβλέποντα καθηγητή είναι αναγκαία για τους φοιτητές, σε όποιο στάδιο της διατριβής ή της εργασίας τους κι αν βρίσκονται. Συχνά, οι επιβλέποντες καθηγητές οργανώνουν ομάδες φοιτητών στους οποίους είναι επιβλέποντες και εργάζονται σε κοινές συγκεντρώσεις. Έτσι επιτυγχάνεται εξοικονόμηση χρόνου, αλλά δίνεται και η δυνατότητα στους φοιτητές να ανταλλάσσουν απόψεις και να παρακολουθούν, έως και να υποκινούνται, από την πορεία των εργασιών των συναδέλφων τους. O επιβλέπων θα πρέπει να έχει τη διάθεση να συνδράμει συμβουλευτικά στην εργασία του φοιτητή. Θα πρέπει να είναι διατεθειμένος να αφιερώνει χρόνο για τους φοιτητές που εποπτεύει, να τους ενημερώνει για νέες εξελίξεις που ανακαλύπτει στη βιβλιογραφία ή σε συνέδρια που έτυχε να παρευρεθεί, κ.ά. O επιβλέπων καθηγητής είναι αυτός που θα καθορίσει το χρονικό ορίζοντα της εργασίας του φοιτητή, αυτός που θα υποκινήσει την πρόοδο, αυτός που θα διορθώσει σφάλματα τακτικής. Κάθε φοιτητής πρέπει να συναντιέται τακτικά με τον επιβλέποντα καθηγητή του. Κατά τη διάρκεια των αρχικών συναντήσεων καταρτίζεται ένα γενικό σχέδιο εξέλιξης της πτυχιακής εργασίας. Οι συναντήσεις του φοιτητή με τον επιβλέποντα καθηγητή αποσκοπούν στην ενημέρωση του επιβλέποντα καθηγητή για την πορεία του έργου, στην επίλυση προβλημάτων που παρουσιάστηκαν στην πορεία της εργασίας, στην παροχή καθοδήγησης από μέρους του επιβλέποντα καθηγητή για τα επόμενα βήματα. O επιβλέπων έχει

38 / ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ τη διακριτική ευχέρεια να ζητήσει από το φοιτητή την τήρηση ημερολογίου συναντήσεων για την εκπόνηση της πτυχιακής εργασίας ή ακόμη και την παράδοση συνοπτικών εκθέσεων προόδου του έργου σε συγκεκριμένες προθεσμίες, ώστε να γίνεται εύκολα εμφανής η πρόοδος της εργασίας και η ανταπόκριση του φοιτητή στις αυξημένες απαιτήσεις της εκπόνησής της. Σε περίπτωση που για την εκπόνηση της εργασίας απαιτείται ειδική χρηματοδότηση (για αναπαραγωγή φωτοτυπιών, αγορά λογισμικού, εργαστηριακό εξοπλισμό, κ.ά.) ο επιβλέπων καθηγητής καλείται να διερευνήσει τρόπους χρηματοδότησης (π.χ. ερευνητικά προγράμματα, χρηματοδότηση από εξωτερικό φορέα, κ.ά.) και να ζητήσει έγκριση και χρηματοδότηση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 KATAΣKEYH EPΩTHMATOΛOΓIOY Είδη ερωτηματολογίων Tα δομημένα ερωτηματολόγια έχουν αυστηρά καθορισμένη σειρά των γραπτών ερωτήσεων, συνήθως κλειστών, και δεν επιτρέπει στον ερευνητή-συνεντευκτή να την υπερβαίνει και να ρωτά τις ερωτήσεις με διαφορετική σειρά. Είναι φανερό ότι δομημένα ερωτηματολόγια χρησιμοποιούνται σε ποσοτικές έρευνες πρόσωπο με πρόσωπο (face to face) καθώς και σε τηλεφωνικές έρευνες, ταχυδρομικές και Διαδικτυακές (Sandhusen, 2000, σ. 179-181 και Lavrakas, 1993, Mangione, 1995). Τα μη δομημένα ερωτηματολόγια, στα οποία η σειρά των ερωτήσεων μπορεί να αλλάζει σύμφωνα με τη γνώμη του ερευνητή, προκειμένου να διευκολύνεται η συζήτηση με τον ερωτώμενο και να γίνεται ομαλότερη η ροή της έρευνας, χρησιμοποιούνται σε έρευνες με ομάδες συζήτησης και συνεντεύξεις σε βάθος. Το μη δομημένο ερωτηματολόγιο παρέχει την ευκολία στον έμπειρο ερευνητή να αποφασίσει κατά περίπτωση τη σειρά των ερωτήσεων, δίνοντάς του την ευχέρεια να ρυθμίσει καλύτερα τη ροή μιας συζήτησης. Προσφέρει δηλαδή μεγάλη ευελιξία στη διεξαγωγή της έρευνας. Σε αντίθεση όμως με το δομημένο ερωτηματολόγιο παρουσιάζει τα εξής μειονεκτήματα: Xρειάζεται ειδικά εκπαιδευμένους και έμπειρους ερευνητές. Πιθανά να αυξάνει για το λόγο αυτόν το συνολικό κόστος της έρευνας. Παρουσιάζει δυσκολίες στον έλεγχο από κάποιον επόπτη. Δεν ελέγχεται με ακρίβεια ως προς την αξιοπιστία και την εγκυρότητα.

92 / ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Σχεδιασμός δομημένου ερωτηματολογίου Για το σχεδιασμό ενός δομημένου ερωτηματολογίου καλό είναι να ακολουθούμε ορισμένους κανόνες (Henerson κ.ά., 1987, Javeau, 1996). Οι κανόνες αυτοί επιτρέπουν κάποιες αποκλίσεις που μπορεί να γίνουν κατά περίπτωση ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της έρευνας που πρόκειται να πραγματοποιηθεί. Παρά την ελαστικότητα που παρουσιάζουν, καλό είναι να τηρούνται όσο το δυνατό πιο σχολαστικά. Γενικά το ερωτηματολόγιο αποτελείται από τα εξής μέρη: Εισαγωγικό κείμενο. Συχνά το ερωτηματολόγιο συνοδεύεται από ένα εισαγωγικό σημείωμα. Τοποθετούμε εκεί τα στοιχεία του φορέα ή της εταιρίας που πραγματοποιεί την έρευνα. Η επωνυμία πρέπει να συνοδεύεται από διεύθυνση και τηλέφωνο επικοινωνίας ώστε να είναι στη διάθεση του εκάστοτε ερωτώμενου η δυνατότητα να επικοινωνήσει με την εταιρία-φορέα υλοποίησης της έρευνας για να λύσει διάφορες απορίες σχετικά με την έρευνα. Στο κείμενο αναφέρεται ο σκοπός της έρευνας συνοπτικά. Συνεχίζουμε με την διαβεβαίωση προς τον ερωτώμενο ότι θα τηρηθεί ανωνυμία και εχεμύθεια και τα στοιχεία και οι απαντήσεις του/της δεν θα χρησιμοποιηθούν πέραν της έρευνας. Ανωνυμία σημαίνει ότι δεν καταγράφονται προσωπικά στοιχεία και στοιχεία ταυτοποίησης και εχεμύθεια σημαίνει ότι σε περίπτωση που για τις ανάγκες της έρευνας καταγραφούν προσωπικά στοιχεία (όπως για την περίπτωση ελέγχου από επόπτες), τα στοιχεία αυτά δεν θα κοινοποιηθούν και δεν θα χρησιμοποιηθούν περαιτέρω. Τέλος, το εισαγωγικό σημείωμα περιλαμβάνει την επίκληση προς τον ερωτώμενο να συμμετάσχει στην έρευνα γιατί σε αντίθετη περίπτωση αλλοιώνεται ο αρχικός σχεδιασμός δειγματοληψίας και αυτό επιφέρει μεροληψία και προκαλεί λάθη στην εξαγωγή σωστών τελικών συμπερασμάτων. Κυρίως ερωτηματολόγιο: το κυρίως ερωτηματολόγιο γενικά αποτελείται από τρία τμήματα: 1. Από μια σειρά εισαγωγικών ερωτήσεων που είναι σχετικές με το θέμα της έρευνας αλλά μελετούν γενικότερα χαρακτηριστικά του ερωτώμενου και όχι αυτό καθαυτό το αντικείμενο της έρευνας. Για παράδειγμα, σε μια έρευνα για τα βιολογικά προϊόντα, το τμήμα αυτό μπορεί να περιέχει ερωτήσεις σχετικές με τις γενικότερες καταναλωτικές και διατροφικές συνήθειες του ερωτώμενου. 2. Από μια σειρά ερωτήσεων που αποτελούν τον πυρήνα του ερωτηματολογίου και έχουν άμεση σχέση με το υπό διερεύνηση θέμα. Στο πα-

KATAΣKEYH EPΩTHMATOΛOΓIOY / 93 ράδειγμα των βιολογικών προϊόντων η σειρά αυτή των ερωτήσεων αφορά τις στάσεις των καταναλωτών ως προς τα βιολογικά προϊόντα. Οι ερωτήσεις αυτές που αποτελούν τον κορμό του ερωτηματολογίου, πρέπει να διατυπώνονται με τους κανόνες που έχουμε αναφέρει και με χρήση των κατάλληλων κλιμάκων. Συνήθως ξεκινάμε με ερωτήσεις που είναι οι γενικότερες και συνεχίζουμε στις περισσότερο ειδικές και επικεντρωμένες. Ας έχουμε κατά νου ένα σχήμα σαν δηλαδή ένα τρίγωνο με τη βάση προς τα πάνω, φαρδύ στην αρχή και στενό αργότερα. Γενικότερες ερωτήσεις στην αρχή, ειδικότερες στο τέλος. Αυτό που εννοούμε εδώ είναι ότι αρχικά μπαίνουν οι γενικότερες και μετά οι ειδικές ερωτήσεις. Δεν εννοούμε ότι οι γενικότερες ερωτήσεις είναι περισσότερες από τις ειδικές όπως εσφαλμένα μπορεί να ερμηνευτεί από το σχήμα του τριγώνου. Για παράδειγμα, μπορούμε να ξεκινάμε από το ποια είναι η γνώμη των πολιτών για την οικονομική πολιτική της κυβέρνησης και στη συνέχεια να περνάμε στο ποιο κόμμα θα ψήφιζαν αν την ερχόμενη Κυριακή γινόταν εκλογές. Οι σχετική βιβλιογραφία δεν έχει καταλήξει ακριβώς για το ποια θα πρέπει να είναι σειρά των ερωτήσεων. Κάποιοι προτείνουν και την τυχαιοποίηση στην τοποθέτηση των ερωτήσεων. Αλλά είναι γνωστό ότι ένα ερωτηματολόγιο με τη σειρά ερωτήσεων όπως αυτή που προτείνουμε παραπάνω από το γενικό στο ειδικό, ενισχύει την φαινομενική εγκυρότητα και προδιαθέτει τον ερωτώμενο να απαντήσει. Σε ελάχιστες περιπτώσεις προτείνεται να βάλουμε την κύρια και πιο συγκεκριμένη ερώτηση στην αρχή των ερωτήσεων και μετά να ακολουθήσουν οι άλλες γενικές και ειδικές ερωτήσεις. Μια τέτοια περίπτωση είναι όταν θέλουμε να μάθουμε την πρόθεση ψήφου. Αν η ερώτηση για το ποιο κόμμα θα ψηφίσουν οι ερωτώμενοι μπει μετά από κάποιες πιο γενικές ερωτήσεις που μετρούν συμφωνία και διαφωνία για θέματα που διαχειρίζεται η κυβέρνηση, κάποιος που κρίνει αυστηρά την κυβέρνηση σε όλο το ερωτηματολόγιο, μπορεί να αναγκαστεί για να φανεί συνεπής με τις προηγούμενες απαντήσεις του, να πει ότι δεν θα ψηφίσει το κόμμα που είναι στην κυβέρνηση, ενώ στην πραγματικότητα μπορεί να το υποστηρίζει. Βάζοντας στην αρχή αυτήν την ερώτηση μπορεί να αποσπάσουμε μια περισσότερο ειλικρινή απάντηση που δεν επηρεάζεται από την τάση για συνέπεια. Τέλος, καλό είναι το ερωτηματολόγιο να οργανώνεται σε ομάδες ερωτήσεων ίδιου θέματος, που θα φέρουν ανεξάρτητη αρίθμηση η κάθε μία. Μερικές φορές οι ομάδες αυτές φέρουν και τίτλο και συνήθως ταυτίζονται με τις δομικές μεταβλητές που έχουμε ήδη ανα-

94 / ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ φέρει για τη μελέτη της συμπεριφοράς. Και αυτή η παρουσίαση ενισχύει την φαινομενική εγκυρότητα και την τάση του ερωτώμενου να συμμετάσχει. Η τοποθέτηση των τμημάτων του ερωτηματολογίου με αυτόν τον τρόπο συντείνει όπως είπαμε στη εξασφάλιση της φαινομενικής εγκυρότητας που είναι και η πρώτη μορφή εγκυρότητας που κάθε φορά ελέγχεται σε ένα ερωτηματολόγιο. Σύμφωνα με αυτή, το ερωτηματολόγιο πείθει ως εικόνα και σε σχέση με τη σειρά των ερωτήσεων, για το ότι μετρά αυτό που ισχυρίζεται ότι μετρά. Είναι πειστικό τόσο για τον ερευνητή, όσο και για τον ερωτώμενο. Αυτό έχει σημασία όσον αφορά στον δεύτερο γιατί του δημιουργεί την τάση να θέλει να συνεχίσει να απαντά στις ερωτήσεις μέχρι το τέλος, επειδή έχει νόημα, αντί να εγκαταλείψει στα μισά από έλλειψη ενδιαφέροντος, ή γιατί του φαίνεται ότι το ερωτηματολόγιο δεν έχει ειρμό και τάξη. Πάντως, είναι πιθανό μερικές φορές, αυτή η τάξη που περιγράφουμε να χαλάει για πολύ συγκεκριμένους λόγους όπως αναφέραμε προηγουμένως. Μπορούμε, για παράδειγμα, να τοποθετήσουμε μια πολλή σημαντική ή αιχμηρή ερώτηση στην αρχή του ερωτηματολογίου, ενώ σύμφωνα με τα προηγούμενα θα έπρεπε να τοποθετηθεί σε επόμενη ενότητα, απλά για να πάρουμε την αυθόρμητη απάντηση του ερωτώμενου που δεν θα επηρεάζεται από την τάση του ερωτώμενου για συνέπεια απαντήσεων. Καλό είναι να υπάρχει μια αρίθμηση των ερωτήσεων η οποία όμως δεν πρέπει να είναι ενιαία για ολόκληρο το ερωτηματολόγιο. Αντίθετα, για κάθε μεγάλο τμήμα ή ενότητα του ερωτηματολογίου μπορούμε να ξεκινάμε την αρίθμηση από το ένα. 3. Δημογραφικά στοιχεία του ερωτώμενου: στο τελευταίο τμήμα του ερωτηματολογίου υπάρχουν ερωτήσεις σχετικά με τα δημογραφικά στοιχεία του ερωτώμενου: φύλο, ηλικία, εκπαίδευση, επάγγελμα, οικογενειακή κατάσταση. Οι ερωτήσεις που αφορούν δημογραφικά χαρακτηριστικά μπαίνουν στο τέλος του ερωτηματολογίου ώστε ο ερωτώμενος να εκμεταλλευτεί τον ωφέλιμο χρόνο που έχει στη διάθεσή του και να απαντήσει στο κύριο σώμα των ερωτήσεων και στο τέλος να δώσει πληροφορίες που αποτελούν σταθερά στοιχεία του ερωτώμενου και που απαντιούνται άμεσα και εύκολα.

Καθορισμός του περιεχομένου των ερωτήσεων KATAΣKEYH EPΩTHMATOΛOΓIOY / 95 Για να καθορίσουμε το περιεχόμενο των ερωτήσεων εργαζόμαστε με πολλούς τρόπους που με συντομία περιγράφονται παρακάτω: Έμπνευση ιδεών (Brainstorming) Μια ομάδα ειδικών στην κατάστρωση ερωτηματολογίου και έρευνας παράγει ιδέες που σύμφωνα με την εμπειρία τους θα δώσουν λύσεις και θα κατασκευάσουν αποτελεσματικές ερωτήσεις. Μεγάλο μέρος των ιδεών αυτών αποδεικνύονται περιττές ή λανθασμένες. Οι λίγες που τελικά παραμένουν προς συζήτηση μπορεί να είναι πολύ χρήσιμες. Διερευνητικές προσπάθειες Συνήθως έχουν να κάνουν με διερεύνηση του θέματος που πρόκειται να μελετηθεί ώστε να ανιχνευθούν πτυχές του προς μελέτη ζητήματος, που προς το παρόν διαφεύγουν από την προσοχή του ερευνητή. Ομάδες εστίασης Με τις ομάδες εστίασης καταγράφονται απόψεις των συμμετεχόντων σε συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης. Ένας συντονιστής καταγράφει τις απόψεις αυτές. Μετά το πέρας της συζήτησης μπορεί να έχουν καταγραφεί στοιχεία που θα οδηγήσουν το συντονιστή στο να κατασκευάσει ερωτήσεις σε δομημένο ερωτηματολόγιο, στην προσπάθειά του να μετρήσει την εμβέλεια της κάθε άποψης που ακούστηκε με τη χρήση ποσοτικής έρευνας. Τράπεζες ερωτήσεων - προηγούμενες έρευνες Συχνή, και σε πολλές περιπτώσεις ασφαλής τεχνική, είναι η χρήση ερωτήσεων ή κλιμάκων που με επιτυχία έχουν χρησιμοποιηθεί σε προηγούμενες έρευνες, είτε από τον ίδιο ερευνητή είτε από άλλους. O ερευνητής μπορεί να αξιοποιήσει τις υπάρχουσες κλίμακες και ερωτηματολόγια, κάνοντας πάντα αναφορά στον αρχικό κατασκευαστή τους (Bearden και Netemeyer, 1999, Lester και Bishop, 2000). Αυτό είναι επιτρεπτό για δύο λόγους, αφενός γιατί οι κλίμακες έχουν ελεγχθεί και έχουν χρησιμοποιηθεί με επιτυχία και, αφετέρου, ο ερευνητής μπορεί να παραγάγει συμπεράσματα που θα αποτελέσουν συ-

96 / ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ νέχεια των συμπερασμάτων των επιστημόνων που για πρώτη φορά χρησιμοποίησαν ή εφεύραν τις ερωτήσεις. Έτσι θα υπάρξουν συγκριτικά στοιχεία που με τη σειρά τους θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε νέες ιδέες και ανακαλύψεις, αφού η αρχική έρευνα συνεχίζεται. Eίδη ερωτήσεων - κλίμακες υπάρχει σε μεγάλο βαθμό, μια κοινή άποψη, ότι η δημιουργία ερωτηματολογίου είναι μία σχετικά εύκολη διαδικασία. Πολλοί φοιτητές όταν αναλαμβάνουν μία έρευνα στο πλαίσιο μιας εργασίας τους, όπως η διπλωματική τους εργασία, κάνουν μερικά πολύ συνηθισμένα λάθη: 1. Ξεκινούν το ερωτηματολόγιο με τα βιογραφικά στοιχεία. Το θεωρούν πολύ βολική αρχή για τη συγγραφή των ερωτήσεων. Θυμηθείτε όμως, το ερωτηματολόγιο πρέπει να είναι βολικό και για τον ερωτώμενο. 2. Χρησιμοποιούν πολλές διχοτομικές ερωτήσεις του τύπου «Συμφωνείτε με το τάδε;» «Ναι» «Όχι». Είναι εύκολο να δημιουργήσετε τέτοιες ερωτήσεις. Όταν όμως αυτές απαντηθούν, το εύρος της πληροφορίας που θα πάρετε είναι μικρό και η στατιστική τους επεξεργασία θα είναι περιορισμένη. 3. Αντιμετωπίζουν τις σύνθετες έννοιες ως απλές και ρωτούν μία ερώτηση ενώ θα έπρεπε να ρωτούν ένα σύνολο ερωτήσεων που μετρούν αυτό που θέλουν να μετρήσουν. Για παράδειγμα, σκεφτείτε το ερώτημα «Πόσο εύκολη ήταν η χρήση του υπολογιστή σας;». Μήπως πιο σωστό θα ήταν να προστεθούν και οι ερωτήσεις «Πόσο γρήγορα ανταποκρινόταν ο υπολογιστής», «θα τον ξαναχρησιμοποιούσατε;» «πόσο φιλικό ήταν το περιβάλλον λειτουργίας του;», για να αναφέρουμε μόνο μερικές επιλογές. Ο λόγος που προσθέτουμε ερωτήσεις είναι γιατί η κάθε μία μετρά μια άλλη πτυχή του υπό μελέτη θέματος, αφού τα περισσότερο θέματα είναι πολυδιάστατα. Ή όταν οι φοιτητές κάνουν αξιολόγηση των διδασκόντων μέσω δομημένων ερωτηματολογίων, δεν απαντούν μόνον στην ερώτηση «Πόσο καλός είναι ο διδάσκων;» αλλά και σε άλλες που, μετρούν πόσο μεταδοτικός, συνεπής, αξιόπιστος και διαθέσιμος για προσφορά βοήθειας είναι αυτός. 4. Ρωτούν, χρησιμοποιώντας ασαφείς εκφράσεις. Επειδή εμείς κατανοούμε το θέμα που θέλουμε να διερευνήσουμε, δεν σημαίνει ότι θα το καταλάβει και ο κάθε ερωτώμενος. Επιπλέον, είναι πολύ σημαντικό οι ερωτήσεις να είναι απλές για να αποδίδουν ένα μόνο νόημα και να είναι σαφές τι μετράμε.