Υμνογραφικὰ συμπληρώματα στὴν ἑορτὴ τῆς Πεντηκοστῆς

Ἄρθρο γιὰ Ἐκκλησιολόγο Θέματα Ἐκκλησιαστικοῦ Τυπικοῦ καὶ Λειτουργικῆς Υμνογραφικὰ συμπληρώματα στὴν ἑορτὴ τῆς Πεντηκοστῆς Διονυσίου Ανατολικιώτου δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν, πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας symbole@mail.com Μετὰ τὴν λαμπρὰ ἑορτὴ τῆς Αναστάσεως τοῦ Κυρίου ξετυλίγεται ἡ λειτουργικὴ περίοδος τοῦ Πεντηκοσταρίου, ἡ ὁποία ἔχει διπλὸ ἑορταστικὸ χαρακτῆρα 1ον) εἶναι περίοδος μεθέορτος τῆς Αναστάσεως 2ον) συμπλέκονται κατὰ τὴν διάρκειά της καὶ διάφορες ἄλλες μικρὲς ἢ μεγάλες δεσποτικὲς ἑορτές, οἱ ὁποῖες εἴτε εἶναι ἀποτελέσματα τῆς ἀναστάσεως εἴτε συνδέονται θεολογικῶς μαζί της. Τέτοιες ἑορτὲς εἶναι ἡ διακαινήσιμος ἑβδομάς, ἡ Κυριακὴ τοῦ ἀντίπασχα (τοῦ Θωμᾶ), σὲ μικρότερο βαθμὸ οἱ ἑπόμενες Κυριακές (μυροφόρων, παραλύτου, Σαμαρείτιδος, τυφλοῦ), ἡ Μεσοπεντηκοστή, ἡ Ανάληψι, καὶ βεβαίως ἡ Πεντηκοστὴ καὶ ἡ Δευτέρα τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ποὺ ἀποτελοῦν τὸ ἀποκορύφωμα καὶ τὴν ἐπισφράγισι τῆς περιόδου τοῦ Πεντηκοσταρίου. Επειδὴ οἱ ἑορτὲς αὐτὲς εἶναι κατ οὐσίαν ἀποτέλεσμα, ἐπέκτασις καὶ προέκτασις ἢ ἀκόμη καὶ θεολογικὸς σχολιασμὸς τῆς Αναστάσεως, ὁ ἑορτολογικός τους χαρακτῆρας διαφέρει ἄλλοτε ἐλαφρῶς καὶ ἄλλοτε κατὰ πολὺ ἀπὸ τὸν χαρακτῆρα τῶν μεγάλων ἀκινήτων δεσποτικῶν ἑορτῶν τοῦ ἔτους. Η Πεντηκοστὴ γιὰ παράδειγμα, ἐνῷ ἀναμφισβήτητα εἶναι μεγάλη δεσποτικὴ ἑορτὴ ὡς βιβλικὸ ἐκκλησιαστικὸ καὶ θεολογικὸ γεγονός, ὅμως ὑμνολογικῶς φαίνεται σὰν νὰ ὑπολείπεται κάπως ἀπὸ ἄλλες δεσποτικὲς ἑορτές, διότι στὸ λειτουργικὸ βιβλίο τοῦ Πεντηκοσταρίου κατ οὐσίαν δὲν διαθέτει ἰδιαίτερους ὕμνους οὔτε γιὰ τὸν μικρὸ ἑσπερινὸ οὔτε γιὰ τὴν ἀκολουθία τῆς λιτῆς. Βεβαίως ὁ μικρὸς ἐσπερινὸς καὶ ἡ λιτὴ εἶναι ἀπαραίτητα λειτουργικὰ στοιχεῖα γιὰ τὴν τέλεσι ἀγρυπνίας σύμφωνα μὲ τὴν μονα- 1

στηριακὴ τάξι. Πρὸς κάλυψιν λοιπὸν αὐτοῦ τοῦ κενοῦ τόσον τὸ βιβλίον τοῦ Πεντηκοσταρίου ὅσο καὶ τὸ Τυπικὸν τοῦ Αγίου Σάββα ὁρίζουν σ αὐτὲς τὶς δύο ἀκολουθίες νὰ ἐπαναλαμβάνωνται ἰδιόμελα ἀπὸ τὸν ἑσπερινὸ τῆς ἑορτῆς εἴτε τοῦ πρώτου εἴτε τοῦ δευτέρου ἤχου, καὶ μόνον στὴν λιτὴ ὑπάρχει ὡς δοξαστικὸν τὸ ἰδιαίτερο ἰδιόμελο τοῦ πλ. δ ἤχου Οτε τὸ Πνεῦμά σου κατέπεμψας Κύριε, τὸ ὁποῖο ἐπίσης προβλέπεται νὰ ψαλῇ καὶ στὸν μικρὸ ἑσπερινό. Ἔτσι ὅμως κάποιοι ὕμνοι τῆς ἑορτῆς ψάλλονται 2 ἢ καὶ 3 φορὲς τὴν ἴδια ἡμέρα (στὸν μικρὸ ἑσπερινό, στὸ Κύριε ἐκέκραξα τοῦ μεγάλου ἑσπερινοῦ, καὶ στὴν λιτή). Επειδὴ τὰ ἰδιόμελα αὐτὰ ἐπαναλαμβάνονται ἐπίσης τόσο κατὰ τὴν Δευτέρα τοῦ ἁγίου Πνεύματος ὅσο καὶ στὶς ὑπόλοιπες ἡμέρες τῆς ἑβδομάδος ὡς μεθέορτα δοξαστικὰ μέχρι τὸ Σάββατο τῆς ἀποδόσεως τῆς ἑορτῆς, ἡ ὑμνογραφικὴ πτωχεία τῆς συγκεκριμένης ἑορτῆς γίνεται ἐμφανέστερη. Οἱ παρατηρήσεις αὐτὲς ἀναφέρονται στὸ ἔντυπο Πεντηκοστάριο ποὺ χρησιμοποιοῦμε σήμερα. Σὲ διάφορα λειτουργικὰ χειρόγραφα ὅμως ἀνευρίσκονται καὶ ἄλλοι ὕμνοι γιὰ τὴν Πεντηκοστή, οἱ ὁποῖοι μποροῦν νὰ καλύψουν κάποια ἀπὸ τὰ ὑφιστάμενα κενά. Ωρισμένοι ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς ὕμνους μάλιστα δημοσιεύτηκαν καὶ σὲ παλαιότερες ἢ νεώτερες λειτουργικὲς καὶ ἐπιστημονικὲς ἐκδόσεις, οἱ ὁποῖες ὅμως εἴτε δὲν προσέχτηκαν ὅσο θὰ ἔπρεπε εἴτε ἀπευθύνονταν σὲ ἐξειδικευμένο κοινό, ὁπότε δὲν ἐπηρέασαν τὴν λειτουργικὴ πρᾶξι. Στὸ σημερινὸ ἔντυπο Πεντηκοστάριο, στὴν Πέμπτη μετὰ τὴν Πεντηκοστὴ ἑσπέρας ὑπάρχει ἀρχαῖο ἰδιόμελο τῆς ἑορτῆς σὲ ἦχο βαρύ, τὸ ὁποῖο δὲν παρατίθεται πουθενὰ στὴν ἀκολουθία τῆς κυριωνύμου ἡμέρας σύμφωνα ὅμως μὲ τὰ χειρόγραφα τὸ ἰδιόμελο αὐτὸ ψάλλεται στὴν λιτὴ τῆς ἑορτῆς καλύπτοντας ἔτσι ἕνα σημαντικὸ κενό. Προφανῶς τὸ ἰδιόμελο παραλείφθηκε ἀπὸ τὰ ἔντυπα, καὶ πρέπει νὰ συμπληρωθῇ. Κατὰ τὸν 16ο αἰῶνα ὁ πρωτοπαπᾶς Ναυπλίου Νικόλαος Μαλαξός, ἐπιμελητὴς λειτουργικῶν ἐκδόσεων καὶ δόκιμος ὑμνογράφος, συνέθεσε εἰδικὴ ἀκολουθία «μεγάλων ὡρῶν» γιὰ τὴν Πεντηκοστή, τὴν ὁποία καὶ δημοσίευσε ἐντύπως. Γενικῶς τὰ ὑμνογραφήματά του δὲν ἔτυχαν τῆς ἐγκρίσεως τῆς Εκκλησίας, καὶ ἔτσι ἡ προσθήκη του αὐτὴ δὲν παρέμεινε σὲ χρῆσι, καθόσον μᾶλλον δὲν ἦταν πρόσφορη γιὰ τὴν συγκεκριμένη λειτουργικὴ περίοδο. Κάποιοι ὕμνοι του μποροῦν πάντως νὰ χρησιμοποιηθοῦν τοὐλάχιστον ὡς ἰδιόμελα γιὰ τὴν λιτὴ τῆς Πεντηκοστῆς. Τὸ 1840 ἐξεδόθησαν ἀπὸ τὸν Κωνσταντῖνο Οἰκονόμο τὸν ἐξ Οἰκονόμων ὕμνοι γιὰ τὴν περίοδο τοῦ Πεντηκοσταρίου μὲ τὸν τίτλο «Υμνῳδῶν ἀνέκδοτα». Οἱ συγκεκριμένοι ὕμνοι δὲν ὑπάρχουν στὸ ἔντυπο Πεντηκο- 2

στάριο, ἀλλὰ προέρχονται ἀπὸ χειρόγραφα τῆς μονῆς Μεγάλου Σπηλαίου Καλαβρύτων. Μεταξὺ ἄλλων περιλαμβάνονται καὶ εἰδικοὶ ὕμνοι γιὰ τὸν μικρὸ ἑσπερινὸ τῆς Πεντηκοστῆς. Τὸ 1980 ὁ ὑμνολόγος-ἁγιολόγος Π. Β. Πάσχος δημοσίευσε σὲ κριτικὴ ἔκδοσι τὰ ὑμνογραφικὰ ἅπαντα τοῦ Ματθαίου Βλάσταρη (14ου αἰ.). Η ἔκδοσις ἔγινε ἀπὸ 3 χειρόγραφα (2 τοῦ 14ου αἰ. καὶ 1 τοῦ 15ου), καὶ μεταξὺ αὐτῶν ἐπίσης περιλαμβάνονται ὕμνοι γιὰ τὸν μικρὸ ἑσπερινὸ τῆς Πεντηκοστῆς. Μὲ βάσι τὶς παραπάνω χειρόγραφες καὶ ἔντυπες πηγὲς παραθέτω στὴν συνέχεια τὰ ἀναγκαῖα ὑμνογραφικὰ συμπληρώματα γιὰ τὶς ἀκολουθίες τοῦ μικροῦ ἑσπερινοῦ καὶ τῆς λιτῆς τῆς ἑορτῆς. * * * ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗΣ Τῼ ΣΑΒΒΑΤῼ ΕΣΠΕΡΑΣ ΕΝ Τῼ ΜΙΚΡῼ ΕΣΠΕΡΙΝῼ Εἰς τὸ «Κύριε ἐκέκραξα» ἱστῶμεν στίχους δ καὶ ψάλλομεν στιχηρὰ προσόμοια γ, δευτεροῦντες τὸ πρῶτον. Ἦχος πλ. δ. «Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος». Ποίημα Ματθαίου Βλάσταρη. Μέγας Θεὸς ὁ Παράκλητος, ὡς τοῦ μεγάλου Θεοῦ, καὶ Πατρὸς μόνου πρόβλημα, καθὼς μόνου γέννημα, ὁ Υἱὸς μόνος πέφυκε, Θεοῦ τῇ φύσει τὸ μόνον γὰρ προσφυές καὶ νῦν δὲ μόνος σὺ ὁ Παράκλητος, ἔργοις ὑπέδειξας τὴν οἰκείαν δύναμιν, ὅτι Θεὸς ὄντως ὁμοούσιος, τῷ τε Πατρὶ καὶ Υἱῷ. (Δίς) Ἄνωθεν τοῦτο προείρητο, τοὺς ἀποστόλους Χριστοῦ οὐρανοὺς χρηματίσαντας, τῆς γῆς ὡς ἀνώτερον κτησαμένους τὸ φρόνημα, τῇ πίστει πρῶτον στερεωθῆναι Χριστοῦ, καὶ στομωθῆναι πρὸς τὰ ἐπίπονα τῷ δέ γε Πνεύματι Πατρὸς ἐκ τοῦ στόματος, πᾶσαν λαβεῖν τῶν σημείων δύναμιν, καὶ τὴν ἐνέργειαν. Τρόπους μυστηρίου κρείττονος, θεσπίζει νῦν ὁ Δαυίδ τὸν Πατέρα γὰρ δείκνυσιν, Υἱοῦ καὶ τοῦ Πνεύματος, μόνον ὄντα τὸν αἴτιον τοῦ μὲν γεννήτωρ, τοῦ δὲ καὶ γὰρ προβολεύς, δι ὃ καὶ πνεῦμα στόματος εἴρηκεν, ἵν ὁμοούσιον δείξῃ τῷ προβλήτορι, καὶ ἐξ αὐτοῦ, ἔχον τὴν ὑπόστασιν καὶ τὴν ἐκπόρευσιν. Δόξα. Καὶ νῦν. Ἦχος πλ. δ. 3

( Εκ χειρογράφου) Εν ἑτερογλώσσοις καὶ ἐν χείλεσιν ἑτέροις, λαλήσω τῷ λαῷ μου, τοῦ Πνεύματος προθεσπίσαντος, σήμερον τὸ πέρας ἡ πρόρρησις ἐδέξατο καθημένων γὰρ τῶν ἀποστόλων ἐν Σιών, ὤφθησαν ἄφνω ἐπικαθεζόμεναι αὐτοῖς, ὡσεὶ πυρὸς γλῶσσαι διαμεριζόμεναι καὶ ἤρξαντο λαλεῖν ἑτέραις ξέναις γλώσσαις, ὡς γέγραπται, τὰ μεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ ἀλλ οἱ ἐκ γένους παντὸς ἄνδρες συμπαρόντες εὐλαβεῖς, ἐξίσταντο ἀκούοντες καὶ ἔλεγον Οὐκ ἰδοὺ οὗτοι πάντες οἱ λαλοῦντες Γαλιλαῖοι; πῶς δὲ ἄρτι λαλούντων αὐτῶν, ἡμεῖς ἐνωτιζόμεθα ἕκαστος, τῇ ἰδίᾳ διαλέκτῳ ἡμῶν ἐν ᾗ ἐγεννήθημεν; Δι ὃ συμφώνως ἅπαντες, τὸ προθεσπίσαν Πνεῦμα καὶ αὖθις συπληρῶσαν, ἐν πίστει προσκυνήσωμεν ὡς Θεὸν παντοδύναμον. Εἰς τὸν στίχον, τὰ κάτωθι στιχηρὰ προσόμοια (ἐκ χειρογράφων). Ἦχος β. «Οἶκος τοῦ Εφραθᾶ». Ἔφθασεν ἡ φαιδρὰ καὶ πάμφωτος ἡμέρα, Πεντηκοστῆς τῆς θείας ἐν ἀρεταῖς ἐνθέοις, πιστοὶ λαμπροφορήσωμεν. Στίχ. Καρδίαν καθαρὰν κτίσον ἐν ἐμοὶ ὁ Θεός, καὶ Πνεῦμα εὐθὺ ἐγκαίνισον ἐν τοῖς ἐγκάτοις μου. Παρῆλθεν ἡ σκιὰ τοῦ Νόμου τοῦ σκιώδους ἰδοὺ γὰρ θεῖος Νόμος, ἐκ τῆς Σιὼν ἐξῆλθεν, ὡς πάλαι προηγόρευσε. Στίχ. Μὴ ἀπορρίψῃς με ἀπὸ τοῦ προσώπου σου, καὶ τὸ Πνεῦμά σου τὸ ἅγιον μὴ ἀντανέλῃς ἀπ' ἐμοῦ. Ηὐμοίρησε τριττὴ ὡρῶν τὴν θείαν χάριν, ἐμφαίνουσα τὴν δόξαν, τῆς ἀρχικῆς Τριάδος, τῷ κόσμῳ ἀνατέλλουσαν. Δόξα. Καὶ νῦν. Ιδιόμελον. Ἦχος ὁ αὐτός. Ἔλαμψεν ἡ χάρις τοῦ Πνεύματος, ἐξήστραψαν τὰ θεῖα χαρίσματα, ἐπέφανεν ὁ φωτισμὸς τῶν ψυχῶν ἡμῶν, ἐτέθη ἡ σφραγὶς τῆς πίστεως, ἐστήρικται τὰ βάθρα τῆς ἱερωσύνης δι ὃ πάντες εὐχαρίστως ἀναμέλψωμεν Δόξα τῇ πατρικῇ εὐδοκίᾳ, δόξα τῇ τοῦ Υἱοῦ ἐπαγγελίᾳ, δόξα τῇ τοῦ Πνεύματος ἐπιδημίᾳ, δι ἡς ἐφωτίσθημεν. Ἀπολυτίκιον. Εὐλογητὸς εἶ, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν... ζήτει ἐν τῷ μεγάλῳ ἑσπερινῷ. Καὶ ἀπόλυσις. ΕΝ Τῼ ΜΕΓΑΛῼ ΕΣΠΕΡΙΝῼ ΕΙΣ ΤΗΝ ΛΙΤΗΝ Στιχηρὰ ἰδιόμελα. 4

Ἦχος β. Νικολάου Μαλαξοῦ. «Οτε πρὸς αὐτὸν ἐρχόμενον ὁ Πρόδρομος». Οτε πρὸς αὐτὸν ἐρχόμενον, τῶν μυστῶν ὁ χορός, τὸ θεῖον Πνεῦμα ἐβόα θεωρῶν Ἴδε ἡ ἐκπλήρωσις τῆς θείας, παραγέγονε νῦν φωνῆς Ιδοὺ ἄλλος ἡμῖν παράκλητος, ἐπεδήμησεν ἐπὶ γῆς, ὡς προέφησεν ὁ Χριστός, δι ἄφατον ἔλεος καὶ ἀντὶ νόμου χάριν ἐπισφραγίζεται ἀντὶ πλακῶν δὲ καρδίας ἐγκαινίζεται, διὰ τῆς χάριτος τῆς θείας παρουσίας αὐτοῦ λοιπὸν δεῦτε συμφώνως, αὐτὸ δοξολογήσωμεν, σὺν Πατρὶ καὶ Υἱῷ ὡς συνάναρχον. Ετερον. Ἦχος πλ. β. Τοῦ αὐτοῦ. «Σήμερον ἡ ψαλμικὴ προφητεία». Σήμερον δεσποτικὴ προθεσμία, πέρας λαβεῖν ἐπείγεται Ιδοὺ γὰρ ἐγώ, φησὶ Χριστός, ὦ μύσται μου, ἀποστελῶ Πατρὸς τὴν ἐπαγγελίαν ὑμεῖς δὲ νῦν ἐν τῇ πόλει, ὁμοῦ καθίσατε Ιερουσαλήμ, ἕως οὗ ἐξ ὕψους ἐνδύσησθε δύναμιν, ἵνα ὑμεῖς προγονικῆς δι αὐτῆς ἀκαθαρσίας, λυτρωσάμενοι κόσμον φωτίσητε. Ετερον. Ἦχος βαρύς. Τοῦ αὐτοῦ. «Θάμβος ἦν κατιδεῖν τὸν οὐρανοῦ καὶ γῆς ποιητήν». Θάμβος ἦν κατιδεῖν τὸ πᾶσαν δύναμιν οὐρανῶν, Πνεῦμα Θεοῦ στερεῶσαν, ἤχῳ πνοῆς βιαίας καὶ γλώσσαις ἐν πυρίναις, ἐρχόμενον ὑψόθεν καὶ χορεῖαι νόων ἐξεπλήττοντο, καὶ δῆμοι βροτῶν, μεθ ὧν προσκυνοῦμέν σε σῶσον ἡμᾶς. Ετερον (ἀρχαῖον). Ἦχος βαρύς. Παράκλητον ἔχοντες πρὸς τὸν Πατέρα, Χριστὸν τὸν Θεόν, παράκλητον ἄλλον ἐπιδημήσαντα τῇ γῇ σήμερον, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ἐν πίστει προσκυνήσωμεν. Δόξα. Καὶ νῦν. Ἦχος πλ. δ (ἀρχαῖον). Ὅτε τὸ Πνεῦμά σου κατέπεμψας Κύριε, καθημένοις τοῖς ἀποστόλοις, τότε οἱ τῶν Ἑβραίων παῖδες θεωροῦντες, ἐξίσταντο θάμβει ἤκουον γὰρ αὐτῶν φθεγγομένων, ἑτέραις ξέναις γλώσσαις, καθὼς τὸ Πνεῦμα ἐχορήγει αὐτοῖς ἰδιῶται γὰρ ὄντες ἐσοφίσθησαν, καὶ τὰ ἔθνη πρὸς πίστιν ζωγρήσαντες, τὰ θεῖα ἐρρητόρευον δι ὃ καὶ ἡμεῖς βοῶμέν σοι Ο ἐπὶ γῆς ὀφθείς, καὶ ἐκ τῆς πλάνης σώσας ἡμᾶς, Κύριε δόξα σοι. 5